Voor een dubbeltje op de eerste rang

Voor een
dubbeltje
op de eerste
rang 7

Wij zijn een volk van kooplieden en koopjesjagers
en dat heeft diepe sporen nagelaten in
onze taal. In Voor een dubbeltje op de eerste
rang zijn - voor het eerst - vrijwel alle spreekwoorden
en zegswijzen met Nederlands geld bij
elkaar gezet. Het gaat om ruim dertienhonderd
bekende en minder bekende uitdrukkingen uit
de afgelopen zeshonderd jaar. De zegswijzen
zijn verdeeld over vijfenveertig rubrieken.
Zo staan de uitdrukkingen die met armoede,
rijkdom of gierigheid te maken hebben overzichtelijk
bij elkaar, net als de spreuken met
cent, daalder, dubbeltje, duit, gulden, kwartje,
oordje, penning en stuiver. Waar nodig is de betekenis
toegelicht en wordt iets verteld over de
herkomst. Ook is een lijst opgenomen van de
ruim tweehonderd volksnamen voor onze munten
en biljetten, zoals geeltje, heitje, joetje, piek
en rooie rug.
Ewoud Sanders (1958) is taalhistoricus en journalist.
Hij is vaste medewerker van onder andere
NRC Handelsblad, de Staatscourant en
Onze Taal en heeft verschillende taalboeken op
zijn naam staan, waaronder Jemig de pemig! De
invloed van Van Kooten en De Bie op het
Nederlands, het Eponiemenwoordenboek, het
Borrelwoordenboek, het Geoniemenwoordenboek
en (samen met Rob Tempelaars) Krijg de vinkentering!
1001 Nederlandse en Vlaamse verwensingen.
PROMETHEUS -
NRC/HANDELSBLAD

Voor een dubbeltje op de eerste rang

Ewoud Sanders
Voor een dubbeltje op de eerste rang
IOOI spreekwoorden en zegswijzen
over Nederlands geld
200I
Prometheus/NRC Handelsblad
Amsterdam / Rotterdam

© 2ooi Ewoud Sanders
Eindredactie Jaap Engelsman
Omslagontwerp Kummer & Herrman, Utrecht
Foto omslag Co de Kruijf/Hollandse Hoogte
Illustratie binnenwerk Rik van Schagen
www.pbo.nl
ISBN 90 446 0106 7

Inhoud
Woord vooraf 9
Verantwoording 17
1001 spreekwoorden en zegswijzen over Nederlands geld
Armoede 21
blut, geen rooie rotcent, op zwart zaad zitten 28
voor een dubbeltje geboren 32
het groeit me niet op de rug 32
ironisch bekeken 3 3
Bedrog en misdaad 35
smeergeld 38
zwendel 39
Berucht 41
Cent 42
Daalder 48
Dieren 52
Domheid 59
Dooddoeners 60
Dubbeltje 66
Duit 70
Duivel, bijgeloof 76
Duur 78
Geld is almachtig, geld opent alle deuren 81
Geld is gevaarlijk 88

Geld is niet alles 9 1
Geld is nuttig 95
Geld is onontbeerlijk 97
geen geld, zondergeld IOI
kopen kost geld I02
seks kost geld IO3
Geld stinkt niet IO4
Geloof, deugd, eer I06
Gierigheid, gierigaard, vrek 112
God I20
Gulden 121
Handel en arbeid 125
Klinkende munt I29
Kwartje I32
Liefde en huwelijk 134
Niet veel zaaks 138
goedkoop 142
waardeloos 143
woorden kosten niets 145
Onverstandig handelen 146
verkwisting 149
met geld smijten !53
verbrassen 153
geld moet rollen 154
rekenfouten 155
penny wise, poundfoolish 156
drank 156
Oordje 158
Opscheppen 164
Penning 167
Plat 174
Rijkdom 175
ping-ping hebben 179
met de duiten zitten 183
een smak geld 185
Schulden 186
Sparen 189
wie het kleine niet eert 192
Stuiver 194

Tot de laatste 201
Uitbrander 202
Verdienen 203
geld trekt geld aan 204
het regent geld 205
Verstandig handelen 207
Vriendschap 211
Waardevol 213
Wensen 215
Zeispreuken 217
Ziekte en dood 221
Overig 223
Einde 232
Bijvoegsel: volksnamen voor cent tot duizend gulden 233
Geraadpleegde literatuur 236
Register 239

Woord vooraf
In dit boek zijn duizend-en-een spreekwoorden en zegswijzen over
Nederlands geld bij elkaar gezet. Duizend-en-een moet hier worden
opgevat als 'heel veel', een betekenis die we danken aan de sprookjes
van Duizend-en-een-nacht. Maar voor de goede orde en voor de
tellers onder u, het zijn er meer dan IOOI, namelijk ruim dertienhonderd.
Dertienhonderd kan met recht 'heel veel' worden genoemd. Laat
dit van meet af aan duidelijk zijn: u kent ze lang niet allemaal. Sterker:
van het gros heeft u nog nooit gehoord. Dat komt omdat het
hier gaat om spreekwoorden en zegswijzen uit de afgelopen zeshonderd
jaar.
Een levende taal als het Nederlands verandert voortdurend; er
komt van alles bij en er valt van alles af. In die zes eeuwen is er bovendien
veel veranderd aan ons geld. Ooit was het gewoon om te
betalen met onder meer duiten, oordjes, kronen, penningen, ponden
en stoters - woorden die we tegenkomen in tientallen zegswijzen.
Later kregen we onder meer centen, stuivers, kwartjes, guldens en
daalders. Veel gelduitdrukkingen zijn in onbruik geraakt, andere
houden nu al eeuwen stand (zoals boter bij de vis, dat dateert uit de
eerste helft van de 15de eeuw) en soms zie je dat oude spreekwijzen
nieuwe muntnamen adopteren. Zo zei men oorspronkelijk - in het
begin van de 17de eeuw, en waarschijnlijk al eerder - wie tot een
blank geboren is, zal zijn leven geen stuiver rijk worden. Men zei ook:
wie tot een penning geboren is, kan tot geen stuiver komen. Er zijn tevens
varianten met stuiver/daalder, stuiver/dubbeltje en stuiver/gul-
9

den. Wij zeggen nu: wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een
kwartje.
In de zegswijzen zie je het leven ook duurder worden. Aan het
eind van de 19de eeuw zei men in Vlaanderen: met zo'n knecht en
vijfcent krijg je overal een pint bier (kennelijk kostte een biertje toen
een stuiver). Vijftig jaar later zei men: als je er een kwartje bijlegt, kun
je er een glas bier voor kopen.
Anders gezegd: iedere tijd en iedere streek kent zijn eigen
spreekwoorden en zijn eigen varianten. In dit boekje zijn ze - voor
het eerst - bij elkaar gezet. Dat geldt ook voor de ruim tweehonderd
volksnamen voor onze munten en biljetten, zoals heitje, piek en
rooie rug, die in een bijvoegsel zijn opgenomen.
Wat maakt het de moeite waard om ruim dertienhonderd uitdrukkingen
over geld te inventariseren? In de eerste plaats geeft zo'n
collectie een interessant beeld van de Nederlandse (en Vlaamse)
cultuur. We zijn een volk van kooplieden en koopjeslopers en dat
heeft diepe sporen in de taal nagelaten. Maar de directe aanleiding
om dit boekje te maken is vanzelfsprekend dat het Nederlandse
geld door de euro zal verdwijnen. Eerst uit het betalingsverkeer en
dan uit alle oude sokken, totdat we wellicht alleen enkele muntjes
en briefjes overhouden om later aan onze kinderen of kleinkinderen
te laten zien. 'Kijk, zo zag een dubbeltje er vroeger uit. En dit is
nou een kwartje
Veel mensen zijn bang dat de euro ook de Nederlandse taal zal
aantasten. Dat met het verdwijnen van de centen, dubbeltjes en
kwartjes ook die woorden zullen wegvallen. Die angst is ongegrond,
daar kom ik straks op terug.
Jatwerk
Hoe is deze verzameling tot stand gekomen? Door veel jat- en plakwerk.
Positiever geformuleerd: door de belangrijkste spreekwoordenboeken
van grofweg de afgelopen tweehonderd jaar systematisch
door te nemen op woorden die met geld te maken hebben, dus
van cent tot rijksdaalder, van penning tot munt, van spie tot heitje en zo
verder. Veel van het oude materiaal is afkomstig uit het driedelige
Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal (1858-1870) van de Gorkumse
onderwijzer P.J. Harrebomée. Harrebomée heeft een uit-
10

treksel gemaakt uit alle spreekwoordenverzamelingen vanaf de
15de eeuw, en hoe chaotisch zijn boek ook is, met ruim 40.000 uitdrukkingen
is het nog altijd een onmisbare bron.
Daarnaast heb ik dankbaar gebruikgemaakt van enkele digitale
woordenboeken, met name van het onvolprezen Woordenboek der
Nederlandsche Taal en van de elektronische Grote Van Dale. Wat betreft
de vaak ingewikkelde historie van Nederlandse munten heb ik
het zwaarst geleund op De Nederlandse munten, het standaardwerk
van H. Enno van Gelder uit 1965. Zie voor de andere bronnen de
lijst met geraadpleegde literatuur achter in dit boekje.
Rubrieken
De spreekwoorden en zegswijzen zijn over 45 hoofdrubrieken (en
26 subrubrieken) verdeeld. Die staan in alfabetische volgorde. Een
uitzondering is de bezemrubriek 'overig', die aan het eind staat.
De rubrieken zijn ongelijksoortig. Er zijn puur thematische rubrieken,
zoals 'armoede', 'rijkdom', 'gierigheid' en 'ziekte en dood'.
Maar ook de meest gangbare muntnamen zijn in aparte rubrieken
ondergebracht. Het gaat om 'cent', 'daalder', 'dubbeltje', 'duit',
'gulden', 'kwartje', 'oordje', 'penning' en 'stuiver'. Daarnaast zijn er
enkele taalkundige rubrieken, zoals 'dooddoeners' en 'zeispreuken'
(dit zijn spreuken waarin iemand een gezegde in de mond krijgt gelegd;
in de uitdrukking staat meestal 'zei die-en-die', vandaar de
naam). In deze taalkundige rubrieken was de vorm of junctie van
een zegswijze bepalend voor opname.
De doorgewinterde woordenboekgebruiker ziet de problemen
onmiddellijk opduiken. Immers, er zijn natuurlijk veel uitdrukkingen
die in meerdere rubrieken passen.
Dat is ook zo. Sommige mensen zeggen, als iemand iets doms
opmerkt: hulde, hulde, geef die vent een gulden. Dat is een dooddoener,
en de uitdrukking is dan ook in die rubriek te vinden. Maar hij
staat ook bij 'domheid' en 'gulden'. Voor die verspreiding over rubrieken
is niet gekozen om de omvang van dit boekje op te blazen,
maar vanuit de overtuiging dat slechts weinig mensen het van A tot
Z zullen lezen. Dit werkje is bedoeld om in te bladeren en dan wil
je in de rubriek die je interesseert zo veel mogelijk van je gading terugvinden,
zonder eindeloze doorverwijzingen.
Om diezelfde reden zijn toelichtingen bij een uitdrukking soms
11

op meer dan één plaats te vinden. Het Nederlands blijkt slechts drie
uitdrukkingen met knaak te hebben - althans, wij hebben er niet
meer kunnen vinden. Het gaat om de dooddoener één knaak tachtig
('Zeg wat kost dat nou?' 'Een knaak tachtig.'), knaken poetsen 'gierig
zijn', en zijn knaken dicht hebben 'geld gewonnen hebben bij het
spel'. Die uitdrukkingen staan in verschillende rubrieken. Om geblader
te voorkomen is bij alledrie iets gezegd over de herkomst van
het woord knaak. Vanzelfsprekend worden toelichtingen niet herhaald
bij uitdrukkingen die dicht bij elkaar staan. Bij muntnamen
die vaak voorkomen wordt de herkomst slechts op één plaats verteld.
Zo vindt men bijvoorbeeld het nodige over de geschiedenis van de
woorden cent, daalder en dubbeltje aan het begin van die rubrieken.
Veelvoorkomende muntnamen
Dit brengt ons op de vraag welke muntnamen er nu in spreekwoorden
en zegswijzen het meest voorkomen. Welnu, duit komt
met 71 zegswijzen het vaakst voor, gevolgd door stuiver (66), cent
(65), oordje (61), dubbeltje (45), gulden (34), daalder (24) en kwartje
(11).
Er zijn dus beduidend meer uitdrukkingen met de 'kleinste'
munten (duit, cent, oordje), en er blijken helemaal geen uitdrukkingen
te zijn met riks, rijksdaalder of met de namen van bankbiljetten.
Een mogelijke verklaring is dat met name spreekwoorden (zeg
maar: staande uitdrukkingen met een levensles) tot de volkscultuur
behoorden. En het volk was nu eenmaal arm: het had meer duiten,
oordjes of centen op zak dan guldens, riksen of briefjes. Anderzijds:
er zijn meer uitdrukkingen met gulden dan met kwartje, dus
deze regel gaat niet algemeen op.
Compleet?
Zoals gezegd bevat dit boekje ruim dertienhonderd spreekwoorden
en zegswijzen. Zijn ze dat nou allemaal? Hebben we er uit de afgelopen
zes eeuwen niet eentje over het hoofd gezien? Is deze verzameling
dus helemaal compleet?
Nee, natuurlijk niet. Zo is het goed mogelijk dat er in dialectwoordenboeken
nog meer te vinden zijn. Geen enkel woordenboek
is compleet, ook dit boekje niet. Er is zelfs voor gekozen om een
12

kleine honderdvijftig zegswijzen niet op nemen. De belangrijkste
reden is dat de betekenis niet duidelijk was. Met name in het eerder
genoemde spreekwoordenboek van P.J. Harrebomée staan duizenden
uitdrukkingen zonder verklaring (en zonder bronvermelding).
Zo vermeldt hij het is als Oost-Indisch geld: het komt niet aan de derde
man. Dit mag een intrigerende zegswijze zijn, maar omdat je
slechts naar de betekenis kunt gissen (betekende het 'niemand verdient
wat aan het overheidsgeld dat in Oost-Indië wordt gepompt'?
of'in de Oost vergaarde rijkdom gaat na hooguit één generatie weer
verloren'?), is hij in dit boekje niet opgenomen. Ik had natuurlijk
een rubriek 'onduidelijk' of'betekenis onbekend' in het leven kunnen
roepen, maar dat leek me zinloos.
Wijsheid op rijm
Spreekwoorden hebben altijd een belangrijke rol gespeeld in de
volkscultuur. En het volk, zo blijkt uit deze verzameling, houdt erg
van rijmen, vooral van eindrijm of sinterklaasrijm. Er zijn in de
spreekwoordenboeken dan ook heel wat rijmende gelduitdrukkingen
te vinden die je zó op een Delfts blauw tegeltje ziet staan. Hier
volgen er een paar:
Als je geld hebt, doe je wonderen
heb je het niet dan is het donderen.
Beter een duit in de hand
dan een blanke in de kant.
Een paard en geld en goed Latijn
dat brengt een lanser over de Rijn.
Er is geen goud zo rood
of het moet weg voor brood.
Geld is de blom
wie 't niet heeft, zucht erom.
Heb je geld dan kun je huizen bouwen
heb je 't niet, dan moet je stenen sjouwen.

Is de juffer krom of blind
geld maakt dat ze een vrijer vindt.
Hoe dat men geld of liefde sluit
het wil, het zal, het moet eruit.
Die laatste is in 1632 opgetekend door Jacob Cats, de meest aangehaalde
tegelpoëet. Bij hem is ook te vinden:
Oud geld en jonge vrouwen
wil die vrij in 't duister houen.
Bij Constantijn Huygens lezen we, in 1657:
Wie goudguldens verf kan pissen
kan licht de doktoren missen.
En van een anonieme i9de-eeuwse volksdichter is de wijsheid:
om de poen is 't al te doen.
Vrouwen
Natuurlijk bevatten de gelduitdrukkingen meer wijze levenslessen.
Bijvoorbeeld dat er mensen zijn die voor geld tot alles bereid zijn:
hij zou voor zich een cent op zijn blote kont laten slaan, of: hij zou zijn
scheten op flessen doen, als het maar geld opbrengt. En ook dat vrouwen
geneigd zijn om veel geld uit te geven: heeft hij veel noten, zij zal veel
doppen maken.
Zoals uit dit laatste voorbeeld al blijkt, zijn er ook uitdrukkingen
opgenomen die over geld, goud, munten, sparen, verkwisten of uitgeven
gaan, zonder dat er bijvoorbeeld muntnamen in voorkomen.
De betekenis zal echter meteen duidelijk maken waarom ze thuishoren
in deze verzameling.
Soms is het verband met geld overigens onverwacht, zoals bij de
uitdrukking het kan me geen hol schelen. Je zou denken: dit is gewoon
een variant van dat kan me geen reet schelen. In deze uitdrukking
wordt weliswaar gespeeld met hol in de betekenis 'reet', maar
in de literatuur wordt wel degelijk een verband gelegd met de
14

muntnaam hol. Dat was een zilveren florijn die tussen 1693 en
1846 werd geslagen. Op de munt stond HOL (als afkorting van 'Holland')
om aan te geven dat het een geldige munt was.
Euro
Resteert de eerder gestelde vraag: zal de euro werkelijk de Nederlandse
geldnamen de vergetelheid injagen?
Nee. Per 1 januari 2002 betalen we met munten van 1, 2, 5,10,
20 en 50 eurocent, en met munten van 1 en 2 euro. Daarnaast zijn
er biljetten van 5,10, 20, 50,100, 200 en 500 euro. Kortom, er vallen
een paar munten en biljetten weg, namelijk het kwartje en de
rijksdaalder, en de briefjes van vijfentwintig, van tweehonderdvijftig
en van duizend.
Nou heb je kans dat de volksnaam vuurtoren voor het briefje van
tweehonderdvijftig een stille dood zal sterven. Het is ook goed mogelijk
dat rijksdaalder en riks in onbruik raken. Maar niemand hoeft
zich zorgen te maken over cent, stuiver, dubbeltje, kwartje of gulden.
Waarom niet? Omdat met name in spreekwoorden en zegswijzen
woorden heel lang kunnen voortleven, zelfs als we die woorden
niet meer begrijpen. Zo kent iedereen de uitdrukking op zijn falie
krijgen, maar wie weet dat falie oorspronkelijk - in de Middeleeuwen
- een soort wijde regenmantel was? En wie kent de oorspronkelijke
betekenissen van pottenkijker, (heet) hangijzer, klikspaan,
klaploper of strijkstok, de sleutelwoorden uit verschillende uitdrukkingen?
Zoals gezegd zijn er geen uitdrukkingen met rijksdaalder of riks,
maar er zijn genoeg algemeen bekende zegswijzen met de andere
geldnamen om die een lang leven in onze taal te garanderen.
Iets vergelijkbaars geldt voor de volksnamen voor geld. Alleen
tussen 1862 en 1927 waren biljetten van vijfentwintig gulden geel,
maar we zijn dit briefje altijd geeltje blijven noemen, ook toen het
rood werd. Het duizendje kreeg in 1860 de bijnaam rooie rug, vanwege
de rode achterkant van het biljet, en die naam bleef bestaan
toen het biljet groen werd. Dikke kans dus dat heel wat volksnamen
- zoals bijvoorbeeld piek - blijven bestaan.
Voor wie nog niet is overtuigd: de laatste botdragers of botjes, grote
zilveren muntstukken, werden in de Middeleeuwen geslagen.
Toch zeggen wij nog steeds: botje bij botje leggen. Dat niemand meer
!5

weet dat botje een geldnaam is, en dat sommige mensen denken dat
de uitdrukking iets met beenderen te maken heeft, doet er niet toe.
Het woord botje heeft het inmiddels honderden jaren zonder de bijbehorende
munt gered, en zo zal het ook gaan met de Nederlandse
muntnamen die nu algemeen bekend zijn.
Dank
Veel van het voorbereidend werk voor dit boekje is gedaan door
Hans Geluk en Aya Langeveld. Daarnaast heeft vooral Jaap Engelsman
erg veel werk verzet. Hij tekende voor de eerste versie van de
rubrieksindeling, hij schreef diverse toelichtingen en hij maakte
het register. Ik vermoed zelfs dat dit boekje zonder de hulp van Jaap
Engelsman nooit was verschenen. Veel dank dus!
Ewoud Sanders
16

Verantwoording
Bij de inventarisatie van spreuken is uitgegaan van Nederland. Dat
wil zeggen dat typisch Vlaams taaleigen minder uitvoerig aan de
orde komt. Maar het is wel degelijk vertegenwoordigd, met zegs-
wijzen als hij houdt aan zijn pijkens en hij is van Oudenaarde. Delen
van wat nu Nederland en Vlaams-België is, hebben in de afgelopen
zes eeuwen vaak langere tijd deel uitgemaakt van één politieke con-
stellatie, denk maar aan de Bourgondische tijd (15de eeuw), waarop
een spreuk als zijn ijzers afspitten teruggaat. Daar komt bij dat tot in
de 19de eeuw munten veelal zeer internationaal circuleerden.
Als er bij een uitdrukking geen betekenis staat, valt die op te ma-
ken uit de rubrieksnaam. Kleine varianten in een uitdrukking wor-
den door een schuine streep van elkaar gescheiden, bijvoorbeeld als
het geld op is, is het kopen/koken gedaan. De uitdrukkingen zijn soms
hertaald. Alsof wij heenen om een' daalder konden koopen is bijvoor-
beeld geworden alsof wij henen voor een daalder konden kopen. Be-
paalde vormverschillen zijn inhoudelijk onbelangrijk, zoals bij-
voorbeeld tussen zijn geld verbrassen en hij verbrast zijn geld (heel
veel spreuken beginnen met hij; het is nooit zij, behalve als het uit-
drukkelijk over een echtgenote gaat). Wij houden ons, op details na,
aan de vorm die in de naslagwerken is aangetroffen.
In de toelichtingen wordt geregeld aandacht besteed aan de her-
komst van bepaalde woorden. Die is niet altijd zeker, maar dat staat
er dan bij. Er is geen plaats ingeruimd voor uitgebreide etymologi-
sche discussies. Bij de volksnamen in het bijvoegsel is helemaal
geen aandacht besteed aan de herkomst. Die volksnamen zijn
J7

slechts toegevoegd als extraatje. Overigens is juist van die volksnamen
de herkomst vaak erg onduidelijk; er zou veel aanvullend onderzoek
nodig zijn om dat allemaal op te helderen.
Soms wordt vermeld wanneer een uitdrukking voor het eerst is
opgetekend. Dat is vooral gedaan bij zegswijzen waarvan je denkt:
sinds wanneer zouden ze dat zeggen? Die keuze is natuurlijk zeer
subjectief. Het gaat doorgaans om grove tijdsaanduidingen: 'de
eerste helft van de 17de eeuw' en dergelijke.
18

i o o i spreekwoorden en zegswijzen
over Nederlands geld

Armoede
aan de gallemieze liggen
Blut zijn. Het Bargoense woord gallemieze is waarschijnlijk via het
Jiddisch afgeleid van het Hebreeuwse hallas 'zwak' + mies 'kwalijk'.
Men zegt ook naar de gallemieze gaan 'kapot gaan, te gronde gaan'.
al zijn oordjes kwijt zijn
Een oordje was een kwart stuiver. Deze munt werd aanvankelijk in
zilver en later hoofdzakelijk in koper geslagen. Alle spreekwoorden
en zegswijzen met oordje zijn in de rubriek 'oordje' bij elkaar gezet.
berooide beurs, berooide zinnen/ledige beurzen maken kranke
zinnen/platte beurzen maken dolle zinnen
Wie in geldnood verkeert, doet vaak dwaze dingen.
dat is hem nodig als een bedelaar het goudgewicht
Dat dient hem tot niets, dat heeft hij volstrekt niet nodig.
de geeuwhonger in de beurs hebben
Geeuwhonger is een zogenoemde volksetymologische vervorming
van gahonger (waarin ga teruggaat op een woord dat 'plotseling' betekende).
Van Dale geeft als betekenis 'plotselinge honger, flauwte
waarbij de lijder herhaaldelijk de mond krampachtig wijd opent en
met geweld sluit, schijnbaar als uiting van honger'. Dit 'gapen' is
echter het gevolg van overmatige gevoeligheid van de maagzenuwen.
21

de honden kunnen wel tegen hem aan pissen
Om aan te geven dat iemand praktisch aan de bedelstaf is.
diepe zakken en geen geld
een dubbeltje tweemaal om moeten draaien
Sinds de 17de eeuw is dubbeltje de gangbare naam voor het zilveren
muntje dat twee stuivers waard is. Aanvankelijk zei men dubbele
stuiver. Alle spreekwoorden en zegswijzen met dubbeltje zijn in de
rubriek 'dubbeltje' bij elkaar gezet.
een ijdele beurs en een ijdele maag, dat is een grote plaag
IJdel betekent hier 'leeg'.
één penning klinkt niet
Wie arm is, heeft vrijwel geen invloed.
er is geen lood in het bakje
Met loodje werd oorspronkelijk een loden plaatje of penning bedoeld
die men moest overleggen om iets te kunnen ontvangen. Na
overhandiging van een loodje konden armen bijvoorbeeld kleren of
brandstof krijgen. In de volkstaal werd loodje vervolgens gebruikt
voor 'geld'. Vandaar uitdrukkingen als er zit geen lood aan 'het levert
niets op', zijn lood is op 'zijn geld is op', daar is lood 'die hebben geld'
en het loodje hebben 'rijk zijn'.
er is geen mieter van overgebleven
Mieter is waarschijnlijk een variant van sodemieter, dat verkort in allerlei
krachttermen wordt gebruikt ('ik geef er geen mieter om').
Dit woord duidde oorspronkelijk de inwoners van het bijbelse Sodom
aan, die bekendstonden om hun bedenkelijke levenswandel.
er is geen olie meer in de lamp
Alle bezit is verbruikt. Van arme mensen zei men vroeger wel 'de
lamp hangt er scheef', want door een olielamp scheef te hangen
kon je het laatste restje olie benutten.
er zit geen lood aan
Lood betekent hier 'geld'. Zie hierboven er is geen lood in het bakje.
22

geld als hooi, maar 't is zo lang niet
Armoede
Dit zei men in Gent en omgeving als antwoord op de vraag: 'Heb je
geld?' Bedoeld werd: ja, maar zeer weinig.
geld noch pand hebben
Geen geld en ook geen spullen om te verpanden bij de bank van le-
ning.
geldpijn hebben
het geld is dun gezaaid bij hem
het geld met de buidel: alles is op
Niet alleen het geld is op, maar zelfs de buidel waarin het werd be-
waard.
het is een groot kruis, geen kruis/munt te hebben
Een munt zonder meer werd wel een kruis genoemd, wegens het
kruis dat op vele munten stond afgebeeld (denk aan kruis of munt,
de twee zijden van zo'n munt).
het is nacht in mijn portemonnee
Men zei ook: het is nacht met hem 'het is met hem gedaan',
het is schrale Fop: het geld is op
Het is niet bekend of deze Fop teruggaat op een historische figuur;
de naam kan ook gekozen zijn vanwege het rijm.
het ontbreekt mij aan Philippus Quartus
Ik ben blut. Er wordt misschien gezinspeeld op munten van de
Spaanse koning Filips iv (1621-1665), maar de zegswijze is pas in
de 19de eeuw opgetekend.
hij doet in raar geld
Raar in de betekenis 'zeldzaam'. Vergelijk het Engelse rare.
hij heeft wel dorst, maar geen geld
23

hij heeft zoveel geld als een kikker/pad veren
Hij bezit totaal niets. Deze uitdrukking dateert uit de 17de eeuw.
hij is zo berooid van geld als een kerkrat
In de kerk is voor ratten weinig te vinden, vandaar. Gebruikelijker
is nu: zo arm of berooid als een kerkrat. Voorheen zei men ook zo kaal
of naakt als een kerkrat. De uitdrukking komt ook in het Duits en
Frans voor: so arm wie eine Kirchenratte en être gueux comme un rat
d'église.
hij is zo hard als een steen
Hij zit zonder geld; het leven is voor hem zeer hard. Hetzelfde
woordspel met hard is te vinden in de uitdrukking: hij is van Harderwijk.
Dit betekent 'hij is straatarm, het leven is hard voor hem'.
hij kan geen veer van zijn kont blazen
Dit is vermoedelijk een schertsende variatie op geen veer van de
mond kunnen wegblazen. Iemand die dat niet kan ademt amper nog
en is bijna dood. Wie door armoede en honger zo verzwakt is dat de
winden die hij laat nog te zwak zijn om een veertje te kunnen wegblazen,
is er ook niet best aan toe.
hij kluift het hieltje van de ham
Het hieltje is het laatste stukje van de ham, dus zijn bezit is bijna
op.
hij zag eruit om hem een cent te geven
Hij zag er heel sjofel en hulpbehoevend uit. Cent is een van vijf
muntnamen die het meest in de spreuken voorkomen. Deze munt
is in 1816 ingevoerd als 1/100 deel van een gulden. Alle spreekwoorden
en zegswijzen met cent zijn onder het kopje 'cent' bij elkaar
gezet.
ijdele beurzen maken dolle begijnen
Wie in geldnood verkeert, doe vaak dwaze dingen. Een begijn is een
lid van een min of meer vrije kloosterorde.
ik dacht dat ik mijn laatste stront verscheten had
Ik dacht dat ik geen geld meer had. Deze uitdrukking dateert uit de
tweede helft van de 20 ste eeuw.
24

ik heb bij hem niet één kruis
Armoede
In vergelijking met hem bezit ik niets. Kruis betekent 'munt', omdat
daar vaak een kruis op stond.
je hebt hem kruis noch munt laten houden
kaalhals
Kaalhals is eigenlijk een gebrek bij koeien, waarbij ten gevolge van
het schuren de hals kaal is geworden. De overdrachtelijke betekenis
is 'armoedzaaier' ofwel 'schraalhans'. Men zei ook thuis is kaalhals
keukenmeester (de variant met schraalhans is nu bekender).
kort zitten
krap bij kas zijn
mager en gezond en in de beurs geen pond
Pond kan hier slaan op het gewicht van de beurs, maar ook op de
oude rekenmunt die zo heet.
met de droge bleinen liggen
Droge blein was een gevaarlijke veeziekte, dus een symbool van ernstige
verzwakking.
met een geschuurde kluit thuis komen
Dit betekent 'zijn weekloon bijna helemaal verteerd hebben' of'er-
gens vandaan komen zonder het verschuldigde geld te hebben ont-
vangen'. In de 19de en 20ste eeuw was kluit in België een bena-
ming voor munten van vijf of tien centiem. Tien centiem heette ook
wel dikke kluit of dikke, vijf centiem ook wel halve kluit. Vroeger
werd met deze naam op de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden
wel een munt van 2,5 cent aangeduid. Daarnaast heeft kluit of klui-
ten de betekenis 'geld' in ruimere zin. Al in de 16de en 17de eeuw
waren er Spaanse kluiten, een benaming voor de Philipsdaalder, die
verschillende waarden heeft gehad.
De oorsprong van deze muntnaam is niet duidelijk.
25

mijn vader, zei de ondeugende jongen, zou wel een koe willen
kopen, had de schelm maar geld
Dit is een zogenoemde zeispreuk. Alle zeispreuken zijn in de gelijknamige
rubriek bij elkaar gezet.
op de naad krabben
Geen geld meer hebben. Bedoeld wordt de naad van de geldzak,
waarin misschien nog een klein, laatste muntje verscholen zat.
op de pit leunen
Betekende in de toneeltaal 'een voorschot op het loon vragen', namelijk
aan het donkere kantoortje in de voormalige Stadsschouwburg
te Amsterdam, waar altijd een lamp brandde; maar ook 'over
de lamp van de souffleur gebogen zijn, ieder woord afwachten, op
de souffleur spelen'.
op het droge zitten
Blut zijn.
op zijn laatste benen lopen
Ook: het gaat op zijn laatste benen.
penning is ziek
Op droog zaad zitten.
piet is dood
Piet is hier een dialectisch woord voor pit, dat we onder meer tegenkomen
in hij heejt pitten 'hij is goed van geld voorzien'. Pitten is
een van de vele algemene benamingen voor 'geld'. Hoewel de oorsprong
niet helemaal zeker is, zou er verband kunnen bestaan met
pitje, dat al in de 17de eeuw is opgetekend. Dit was ontleend aan de
Javaanse en Maleise term voor een klein muntje (pitjis, pitis, picis),
dat door de Nederlanders werd gelijkgesteld aan een halve cent.
plat steken, stellen, zetten
Dit is iemand al zijn geld afwinnen bij het spel. Wie plat is, heeft
een platte, lege beurs.
rijk van rekenen maar arm van tellen
26

spaan is niet thuis
Armoede
Spaan betekent 'geld'. Mogelijk is het een verkorting van spaander,
dat in de volkstaal wordt gebruikt voor 'cent'. Spaander betekent ei-
genlijk 'een langwerpig stukje hout dat bij het hakken afvalt'. Maar
het wordt ook gebruikt voor 'zeer klein stukje, niets' ('er komt geen
spaandertje van terecht'). De cent is de kleinste munteenheid, dus
eveneens een 'zeer klein stukje'.
uitgestudeerd
Zoiets als 'aan het einde van je Latijn zijn', geen kant meer op kun-
nen, dus blut zijn.
zijn centen zijn verre gezet
Ver is hier een eufemisme voor 'weg, kwijt'.
zijn geld is naar de maan
zijn geld is om zeep
De uitdrukking om zeep gaan of raken dateert uit de 17de eeuw. De
oorspronkelijke betekenis was 'uitgaan om zeep te halen', dus om
een boodschap te doen. Daarna 'dit voorwenden om weg te kunnen
gaan', en vervolgens 'verdwijnen, sterven'. Hier betekent het: 'zijn
geld is ver weg, hij heeft niks te verteren'.
zijn geld is verre geschoven
Ver is hier een eufemisme voor 'weg, kwijt'.
zijn goudvinken zijn gevlogen
Zijn geld is op. Goudvink is een oud woord voor 'gouden munt'. Fi-
guurlijk wordt het onder meer gebruikt voor 'rijk persoon van wie
veel te halen valt'.
zijn lood is op
Lood betekent hier 'geld'. Zie hierboven er is geen lood in het hakje.
zijn wip is wip
Zijn geld is foetsie. We komen de geldnaam wip ook tegen in de uit-
drukking zijn wippers verspelen 'te veel wagen met zijn geld'. De
naam is als volgt verklaard: 'Vermoedelijk geven deze woorden de
27

eweging weer, die een munt verricht bij het kop- of letterspel.' Met
kop- of letterspel wordt bedoeld: het tossen van een munt (kruis of
munt, kop of letter).
blut, geen rooie rotcent, op zwart zaad zitten
Blut is etymologisch verwant met bloot, dat in het Middelnederlands
onder andere 'kaal, behoeftig' betekende. Vooral de dieventaal,
het Bargoens, kent vele varianten op blut zijn. Te denken valt
aan blek zijn, kabs zijn, kweps zijn, lens zijn (lens betekent hier 'leeg'),
loste zijn, lut of luts zijn, mol zijn (letterlijk: 'dood zijn'), plat zijn
(waarschijnlijk afgeleid van het beeld van een platte, dus lege
beurs), potje los zijn, robbie zijn en rut, rutje, ruttebeurs of rös zijn.
Van de meeste van deze uitdrukkingen is de herkomst niet bekend
- zoals zo vaak bij Bargoense woorden en uitdrukkingen. Over de
etymologie van rut schrijft een naslagwerk: 'Het is niet onmogelijk
dat we in dit rut hetzelfde woord moeten zien als in rut (en roy) dat
we in de 16de eeuw aantreffen in de zin van "arm", "gemeen volk",
"schorriemorrie".' Hieronder volgen meer uitdrukkingen voor
'blut zijn', 'geen rooie rotcent (meer) hebben', 'op zwart zaad zitten'.
duit noch malie hebben
Malie is ontleend aan het Franse maille. In de Middeleeuwen was
een zilveren malie in Vlaanderen de helft van een penning. Later
zijn er verscheidene andere, duurdere munten mee aangeduid.
Voor de herkomst van malie bestaan twee verklaringen. Volgens
een oudere theorie gaat het woord uiteindelijk terug op Latijn metallum
'metaal', volgens een jongere theorie op Latijn medialis 'van
middenwaarde'. In elk geval heeft het dezelfde oorsprong als medaille.
er is geen zaad/peper meer in het bakje
Peper was vanouds een kostbaar goedje, dat dus werd geassocieerd
met rijkdom. Geen zaad in het bakje doelt waarschijnlijk op vogels in
kooien, die zonder zaad gauw uitgezongen zijn.
28

er moet zaad op tafel komen
Armoede
Zaad staat in diverse uitdrukkingen voor 'geld'. In Vlaanderen
wordt een 'vrek' wel een zaadjesteller genoemd.
geen cent/scherf hebben om aan zijn kont te krabben
Met scherf wordt hier niet bedoeld een stuk van een gebroken voor-
werp van glas, aardewerk of steen, maar een muntstukje ter waarde
van een halve heller. De heller was een kleine zilveren munt uit het
Duitse rijk, die van de 14de tot de 16de eeuw ook in de Nederlanden
gangbaar was.
geen cent te makken/in Makkum hebben
We komen het woord makken, waarvan de herkomst niet bekend is,
alleen tegen in de verbindingen niks te makken hebben en geen cent te
makken hebben. De variant geen cent in Makkum hebben is waar-
schijnlijk ontstaan door scherts of door volksetymologie, dat wil
zeggen: doordat makken niet werd begrepen.
geen duit in de mars hebben
De mars was de korf met koopwaar die een kramer op zijn rug
droeg (vandaar ook: marskramer).
geen moos te makken
Geen cent op zak. Moos is een Bargoens woord voor 'geld'; via het
Jiddisch is het ontleend aan het Hebreeuwse maoth 'geld'. In het
Bargoens werd jatmoos gebruikt voor 'handgeld' (later kreeg het te-
vens de betekenis 'dief, zwendelaar'). Hij heeft moos betekende 'hij
heeft geld', maar omdat dit moos niet begrepen werd, maakte men
hier later van hij heeft Mozes. Dit werd vervolgens uitgebreid tot hij
heeft Mozes en de profeten. Men dacht hierbij aan de gelijkenis van de
rijke man en de arme Lazarus uit het bijbelboek Lucas (16:29). De
rijke man in de hel vraagt aan Abraham om Lazarus naar zijn
broers te zenden om ze te waarschuwen, om te voorkomen dat ook
zij in de hel terechtkomen. Abraham antwoordt daarop: 'Zij heb-
ben Mozes en de profeten'. Hij bedoelde daarmee: wie de eerste vijf
bijbelboeken (traditioneel aan Mozes toegeschreven) tot leidraad
neemt, heeft alles wat hij nodig heeft.
29

geen penning in de wereld hebben
Niks bezitten.
geen poser, geen rooie poser
Poser is een Bargoens woord voor 'cent' dat bekend is sedert het
midden van de 19de eeuw. Het is ontleend aan Jiddisch poosjet 'eenvoudig,
cent', dat teruggaat op het Hebreeuws.
geen rode (rooie) denier meer bezitten
Een denier is een oude munt. De naam gaat via het Frans denier terug
op de Latijnse muntnaam denarius. Sedert de 20ste eeuw wordt
met denier de dikte van garen aangeduid, oorspronkelijk op grond
van de hoeveelheid van een bepaald type garen die voor een denier
te koop was.
geen rooie (rode) cent (op zak) hebben
Blut zijn. Rooie duidt op de kleur van het kopergeld. Dezelfde uitdrukking
komt voor met duit en rooie rotcent.
geen rotte knop bezitten
Waarom knop 'geld' of 'munt' betekent, is niet helemaal duidelijk.
Misschien speelt de vormovereenkomst een rol. Een andere verklaring
luidt: 'In het werpen met muntstukken (het zogenoemde meetjesschieten
of schietsen) werden dikwijls de muntstukken door broekknopen
of soldatenknopen vervangen, omdat het spelen met geld
verboden was.' In het Bargoens werd knoopje gebruikt voor 'dubbeltje',
kleine knoop voor 'gulden' en grote knoop (of boerenknoop)
voor 'rijksdaalder'.
geen sou hebben
Met de aan het Frans ontleende term sou werd in Vlaanderen vroeger,
vooral in de 19 de eeuw, een munt van vijf of tien centiem aangeduid.
Het Franse sou gaat terug op Latijn solidus 'gouden munt'. Een Franse
uitdrukking luidt: sans le sou 'zonder een stuiver, niets bezittend'.
helder noch pelder
Niets bezitten. Met helder werd hoogstwaarschijnlijk een 'heller' bedoeld,
een oude munt. Pelder is niet duidelijk - misschien alleen
om het rijm toegevoegd?
30

het mankeert hem aan de mijten
Een mijt was een muntje van zeer geringe waarde.
kruis noch duit hebben
Armoede
Blut zijn. Een munt zonder meer werd wel een kruis genoemd, we-
gens het kruis dat op vele munten stond afgebeeld (denk aan kruis
of munt, de twee zijden van zo'n munt).
kruis noch heller
Niks. De heller was een kleine zilveren munt uit het Duitse rijk, die
van de 14de tot de 16de eeuw ook in de Nederlanden gangbaar was.
munt noch kruis hebben
op zwart zaad zitten
Blut zijn. Dit wordt traditioneel verklaard uit het zaad voor kooivo-
gels, waarvan het witte deel het lekkerst is en dus het eerst wordt
opgegeten.
op droog zaad zitten
Blut zijn. Variant van op zwart zaad zitten.
wat geeft hem nog een daalder?
Gezegd van iemand die failliet is. Alle spreekwoorden en zegswij-
zen met daalder zijn elders in het boek onder het kopje 'daalder' bij
elkaar gezet.
zijn hele vermogen erdoorheen jagen
zonder een cent zitten
zonder kanen zitten
Kaan betekende vroeger ondere andere 'halve cent'. Men zei ook
een kaantje geld 'een beetje geld'. De oorsprong van de naam is niet
verklaard. Wellicht is er verband met canus 'frank'.
3 1

voor een dubbeltje geboren
Wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje is 'een van de
meest kenmerkende Nederlandse uitdrukkingen' genoemd, samen
met doe maar gewoon, dan doe je gek genoeg. De vroegste variant
is opgetekend in 1720 door Carolus Tuinman, dominee te Middelburg
en samensteller van een beroemd spreekwoordenboek. Hij
vermeldt die tot een blanke geboren is, zal zyn leven geen stuiver ryk
worden (een blank of blanke was indertijd ongeveer driekwart stuiver).
De betekenis is: 'hij ontgaat zijn lot nooit', wat ook wordt gezegd
met wie geboren is om te hangen, verdrinkt niet. Er zijn veel varianten,
met allerlei verschillende waarden, allemaal opgetekend
tussen de 18de en 20ste eeuw:
wie geboren is onder een duitplaneet zal nooit meester van een
oordje worden
Een oordje was een kwart stuiver. Alle spreekwoorden en zegswijzen
met oordje zijn elders in het boek in de rubriek 'oordje' bij elkaar
gezet.
wie tot een penning geboren is, kan tot geen stuiver komen
Alle spreekwoorden en zegswijzen met stuiver zijn in de rubriek
'stuiver' bij elkaar gezet.
wie tot een stuiver geboren is, kan tot geen daalder/dubbeltje/
gulden komen
wie tot een stuiver geboren is, wordt nooit een dubbeltje
wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje
wie voor het oordje geboren is, zal nooit tot een stuiver geraken
het groeit me niet op de rug
Het groeit me niet op de rug is aan het begin van de 18de eeuw voor
het eerst opgetekend, in de vorm het wast my op den rugge niet. Varianten
zijn:
3 2

denk je, dat ik een boompje heb, waaraan het geld groeit?
Armoede
denk je, dat ik het geld van een boompje kan schudden/plukken?
het geld ligt niet op straat
het geld ligt niet voor het oprapen/opscheppen
ik heb geen paardje kakgeld
ik heb geen paardje-schijtgeld op stal
ik heb het munt niet aan mijn kont hangen
ik heb het niet op stapeltjes liggen
ik kan het niet uit de boom schudden
ik kan het niet uit de sloot scheppen
ja, ik zal voor jou een geldboompje planten!
je denkt toch niet dat ik een geldboompje in de tuin heb staan!
men kan het geld niet uit de vingertoppen bijten/snijden
ironisch bekeken
Wanneer iemand een dubbeltje vindt, kun je zeggen: dat is het begin
van één miljoen, het begin is er of zo is Rockefeller óók begonnen. Het
gaat hier om schertsende of ironische uitdrukkingen over geld. An-
dere voorbeelden zijn:
dat weegt zwaarder dan mijn geld
Als iemand arm genoeg is, weegt bijna alles zwaarder dan zijn geld.
hij ruikt naar het geld als een jood naar het spek
Hij is arm. Vrome joden eten geen varkensvlees en zullen dus niet
naar spek ruiken. Opgetekend aan het eind van de 19de eeuw.
33

hij ruikt naar het geld, als een koe/bok naar muskus/saffraan
Muskus is een kostbaar ingrediënt van parfums, saffraan een exotische
specerij - koeien en bokken ruiken anders.
hij ruikt naar het geld, als een varken naar boomolie
Boomolie is 'olijfolie', een delicatesse waar varkens weinig mee van
doen hebben.
hij ziet eruit, dat men hem zijn zondagsduiten in bewaring zou
geven
Zo'n vroom gezicht heeft hij (maar hij is niet te vertrouwen).
ik heb ooit een muilezel gezien, die uw dukaten wel zou kunnen
dragen
U bezit niet veel. Een zegswijze uit de 16de eeuw. De dukaat lijkt
misschien een van die vele munten uit een grijs verleden, maar in
feite zijn er nog tot 1960 Nederlandse gouden dukaten geslagen, al
maakten die zogenaamde negotiepenningen geen deel meer uit van
het gewone muntstelsel.
Historisch gezien hebben gouden en zilveren dukaten van de late
Middeleeuwen tot in het begin van de 19de eeuw als Nederlands betaalmiddel
gefungeerd. De gouden dukaten (geslagen sinds 1586)
hadden een waarde van 3,5 gulden, de zilveren van 2,5 gulden (rijksdaalder).
De naam dukaat gaat via Frans ducat en Italiaans ducato terug op
middeleeuws Latijn ducatus 'hertogdom'. Bedoeld werd het hertogdom
Venetië, waar in de 13de eeuw de eerste gouden dukaten werden
geslagen (met onder andere het woord ducatus in het opschrift).
je zou hem je laatste cent in bewaring geven
Gezegd van iemand die er betrouwbaar uitziet, maar dat niet is.
ze ruiken naar duimkruid als een koe naar muskaat
Duimkruid is het 'kruid' dat je met de bekende duimbeweging telt,
dus geld. En een koe ruikt niet naar exotische specerijen, dus 'ze'
hebben geen cent.
zijn geld wel (alleen) kunnen tellen
Omdat het zo weinig is.
34

Bedrog en misdaad
aan het laatje zitten
De kas voeren, bijvoorbeeld van een vereniging, zodat men de gelegenheid
heeft om zich te bevoordelen.
daar zit muziek in
Wordt wel gezegd van transacties die moeilijk te controleren vallen,
en waarin dus gemakkelijk wat aan de strijkstok kan blijven hangen.
'Muziek,' aldus het Woordenboek der Nederlandsche Taal, 'is
soms een term voor geld; bij aannemers wordt wel gesproken van
een werk "waar veel muziek in zit": waaraan veel kan verdiend worden,
doordat niet gemakkelijk is na te gaan of juist wordt opgeleverd
wat in het bestek staat.' In de boeventaal werd een 'brandkast'
wel een muziekdoos genoemd.
de ekster heeft een mooie taal, maar uw geldje nam het helemaal
De babbelende ekster staat hier voor een handig pratende oplichter.
De ekster staat bovendien bekend als een dief van blinkende spulletjes.
Deze uitdrukking dateert al uit de 16de eeuw.
de mooiste kant van de penning laten zien
Iets voordelig voorspiegelen.
een gestolen penning geldt niet minder dan een andere
Ofwel: geld stinkt niet.
35

een stuiver kleeft aan de handen
Er blijft wat aan de strijkstok hangen.
eerlijk zijn beneden de gulden
Eerlijk zijn zolang het om kleine bedragen of dingen gaat, maar bij
grotere niet te vertrouwen zijn. Alle spreekwoorden en zegswijzen
met gulden zijn elders in het boek onder het kopje 'gulden' bij elkaar
gezet.
er is wat onder de tafel gegaan
Er is smeergeld betaald.
geen waar voor zijn geld krijgen
geld op zijn bil strijken
Zich geld onrechtmatig toe-eigenen.
geld waar de man niet van weet
Geld dat de vrouw ontvangt buiten weten van haar man.
geld zó gewonnen, heeft nooit gedijd
Gestolen geld deugt niet.
goud uit de Gortsteeg
Valse munt; met de Gortsteeg werd de Utrechtse Haverstraat bedoeld,
waar eens een goudsmid gevestigd was die het met de kwaliteit
van zijn goud niet al te nauw nam.
het is alles geen echte munt, wat hij er wel voor uitgeeft
Hij is een bedrieger (niet alleen in geldzaken).
het is een volkje van de lichte munt
Mensen van licht allooi, van dubieus gedrag, zoals munten van verkeerd
metaal - valse munten - ook lichter zijn dan goede munten.
het is goed laten als de heelmeester geld ontbreekt
Laten betekent hier 'aderlaten'. Artsen deden dat vroeger veel; het
was dus voor hen een belangrijke bron van inkomsten.
36

het is goed riemen snijden uit andermans leer
Bedrog en misdaad
Men kan met andermans geld en goed gemakkelijk royaal zijn.
het is hagenmunt
Vals geld, dat buiten de stad, als het ware tussen de hagen, in het
veld, is vervaardigd.
het is licht mild te zijn uit een anders beurs
Men kan met andermans geld en goed gemakkelijk royaal zijn.
het zijn al geen echte muntstukken, hoe schel hun klank ook is
Een variant op het is niet alles goud wat er blinkt.
hij ziet eruit, dat men hem zijn zondagsduiten in bewaring zou
geven
Zo'n vroom gezicht heeft hij (maar hij is niet te vertrouwen),
iemand een ader laten
Een ader laten was een medische handeling, waarbij bloed werd af-
getapt. Figuurlijk betekent het 'iemand van zijn geld afhelpen'.
iemand kluchten voor geld in de hand steken
Iemand praatjes verkopen, wat op de mouw spelden.
iemand met apenmunt betalen
Iemand met mooie praatjes afschepen of voor de gek houden. Deze
zegswijze zou teruggaan op de gewoonte om mensen die apen voor
geld kunstjes lieten vertonen, zekere betalingen - bijvoorbeeld tolgeld
- kwijt te schelden als zij de aap een voorstelling lieten geven.
ik vertrouw hem voor geen vijfcents haring
je zou hem wel een reisgordel toevertrouwen, als er maar geen geld
in zat
Hij is niet te vertrouwen.
listig geld steelt en wordt gestolen; ook geeft het eer, en eer wordt
erdoor verloren
Voor het eerst opgetekend in de eerste helft van de 17de eeuw.
37

mooi weer spelen van andermans geld
uit een anders kas is het licht geld te tellen
Men kan met andermans geld en goed gemakkelijk royaal zijn.
voor gladde/goede munt in de hand stoppen
Aansmeren, want de waar is niet wat het lijkt. Glad geld werd voorheen
gebruikt voor 'goed, gangbaar geld, klinkende munt'. Dit in
tegenstelling tot waren in natura.
voor zware moeite mag men grote beloning eisen, zei de advocaat,
en hij nam dubbel geld, omdat hij zekere kwestie, waarop hij zijn
hoofd al drie etmaal gebroken had, niet begreep
vossen uit hun holen jagen
Zakkenrollen. Al sinds de 15de eeuw wordt vos in de dieventaal gebruikt
voor 'gouden munt'. Dit vanwege de goudgele kleur van de
vacht.
smeergeld
advocatentongen moeten met muntolie gesmeerd zijn
Muntolie is uit munt (een plant) getrokken olie. Hier wordt het
woord schertsend gebruikt in de betekenis 'geld', met een toespeling
op het smeren van machines om ze goed te laten lopen. Men
zei ook iemand met muntolie wrijven.
iemand een gouden pleister op de ogen leggen
Hem omkopen door hem als het ware te verblinden met geld.
iets over zilveren schijven doen lopen
Een schijf is het draaiende stuk in een katrol, waarover een touw
loopt. Iets dat over veel schijven loopt, loopt over veel tussenpersonen.
Zilveren schijven wil zeggen dat dat met smeergeld gepaard
gaat. Boven is schijf een aanduiding voor muntgeld.
met zilveren kogels schieten
Zilveren kogels staat hier voor het gebruik van geld, dus omkoping.
38

steekpenningen aannemen
Bedrog en misdaad
Het woord steekpenning komt al voor in het Middelnederlands. Mo-
gelijk komt het van '(iemand geld in handen) steken'.
tel de rechter geld, zo is zijn oor ontsteld
Geef de rechter geld, dan zal hij partijdig luisteren (naar getuige-
nissen en dergelijke). In 1632 opgetekend door Jacob Cats.
zwendel
daar kom ik wel van af, zei de bedelaar, en hij kreeg twee blanken
voor een papiertje met luizen
Een blanke was een muntje van geringe waarde, maar nog altijd
meer waard dan luizen.
een slechte canus in iemands femen foefelen
Iemand met een valse frank opzadelen. Een canus - het woord is
bekend uit het Bargoens van Sint-Niklaas in Oost-Vlaanderen - is
een frank; de herkomst van het woord is niet verklaard. Wellicht is
het verwant met kaan 'halve cent'. Een feem is een 'hand' (feem
hangt misschien samen met vijf, van de vijf vingers); foefelen is iets
achterbaks doen.
geld snoeien
De randen van munten afsnijden, om het zo gewonnen metaal
apart te gelde te maken.
iemand gouden bergen beloven
iemand het geld uit de zak kloppen
iemand het vel over de oren halen
iemand kaal plukken
iemand uitpersen
39

iemand (van) de huig lichten
Iemand de huig lichten was oorspronkelijk een medische ingreep: bij
iemand de huig doen inkrimpen. De ontwikkeling van die betekenis
naar 'iemand bezwendelen' is niet duidelijk. Misschien was de
medische handeling puur kwakzalverswerk en dus ook al bedrog.
iemand van zijn geld afhelpen
iemand zijn geld afluizen/afvlooien
Dus iemand van zijn geld afhelpen zoals je ook iemand van vlooien
of luizen afhelpt.
men stopt hem valse munt voor echte in de hand
Hij laat zich gemakkelijk bedriegen.
40

Berucht
bekend zijn als de blinde oordjes
Een blind oordje was een muntstuk waarvan de beeldenaar was afgesleten,
en dat dus door zeer vele handen was gegaan.
bekend zijn als een slechte halve cent/als slecht/kwaad geld
Overal bekend zijn, net als ondeugdelijk geld. Er was vroeger veel
vals of anderszins ondeugdelijk geld in omloop. Varianten zijn: hij
is er bekend als de kwade penning; hij is overal als de kwade dubbeltjes en
hij is overal als de kwade duiten.
het is zo zeldzaam als een Uiterse duit
Een Uiterse duit is een Utrechtse duit, die, zoals alle duiten, volstrekt
niet zeldzaam was. Men zei ook hij is bij de poort van Uitert
aangekomen voor 'hij is nagenoeg arm' en een Uitertse reis 'een verre
en moeilijke tocht'. Het gaat in deze gevallen om woordspelingen
op uiterst 'het meest verwijderd, het verst afgelegen' en/of uitwaarts.
4i

Cent is een van de vijf muntnamen die het meest in de spreuken
voorkomen. Deze munt is in 1816 ingevoerd als 1/100 deel van een
gulden. De naam, die waarschijnlijk is ontleend aan het Amerikaans
Engels, waar de cent in 1786 als 1/100 deel van de dollar was
ingevoerd, gaat uiteindelijk terug op het Latijnse centum 'honderd'.
anderhalve cent
Schertsende benaming voor een verloofd of getrouwd paar waarvan
de een veel groter is dan de ander.
bekend zijn als een slechte halve cent/als slecht/kwaad geld
Overal bekend zijn, net als ondeugdelijk geld (er was vroeger veel
vals of anderszins ondeugdelijk geld in omloop).
centenbijter
Een van een reeks benamingen die aangeven dat een gierigaard de
kleinste munten liefst nog zou splijten, om ze niet in één keer helemaal
te hoeven uitgeven.
dat is centenwijsheid en guldensdomheid
Met kleine bedragen is hij heel precies, maar met grote is hij laks.
dat is een fluitje van een cent
Zeer gemakkelijk, het loopt van een leien dakje. De Zuid-Nederlandse
variant is: het gaat gelijk een fluitje van een oordje.
42

de boer zit op een cent als de duivel op een ziel
Cent
In de stad werd vroeger veel neergekeken op de boeren, die werden
afgeschilderd als ruw, onnozel of, zoals in dit geval, gierig.
de centen bijten hem
Het geld lijkt hem pijn te doen, zo snel wil hij het kwijt.
de centen dansen hem in de zak
Hij geeft zijn geld makkelijk uit.
de centen van je baas zijn niet van blik!
Je mag weieens wat harder werken voor je loon.
de centenpest hebben
Veel geld uitgeven. Ook: de geldpest hebben.
een cent met een gat geeft/heeft/brengt/vindt/wint altijd wat
Van een cent met een gat dacht men dat hij geluk bracht.
een cent voor je gedachten
Ontleend aan het Engelse a penny for your thoughts. Ook wel een
kwartje voor je gedachten.
een paar losse centen hebben
Schertsend gezegd van iemand die over nogal wat kapitaal be-
schikt.
geen cent geven voor iemands leven
Hij is niet meer te genezen. Een voorloper is: geen oordje geven...
geen cent/scherf hebben om aan zijn kont te krabben
Met scherf wordt hier niet bedoeld een stuk van een gebroken voor-
werp van glas, aardewerk of steen, maar een muntstukje ter waarde
van een halve heller.
geen cent te makken/in Makkum hebben
De variant met Makkum is waarschijnlijk ontstaan door scherts of
door volksetymologie, dat wil zeggen: doordat makken niet werd be-
grepen.
43

geen centje pijn
Niet de minste moeite, geen enkel ongerief. Indertijd onder Nederlandse
soldaten in Indonesië een veel gebruikte uitdrukking, vaak
met de toevoeging: het duurt nog maar een jaartje.
geen halve cent in de zak en drie gulden aan het voorhoofd
Gezegd van opscheppers.
geen rode (rooie) cent kosten
Rooie duidt op de kleur van het kopergeld. Ook: geen rooie rotcent.
geen twee deuntjes/liedjes voor één cent zingen
Wordt gezegd tegen iemand voor wie men zijn woorden niet wil
herhalen.
hele en halve centen gespaard, worden gouden Willempjes waard
Een gouden Willempje was een in de jaren 1848-1853 geslagen gouden
handelsmunt met de beeldenaar van Willem 11 of Willem 111.
het is geen cent waard
het kan me geen cent schelen
Het kan me niets schelen. Varianten met hal, hol, moer of reet zijn
inmiddels bekender.
het lijkt wel of het twee cent kost
Zo slordig ga je ermee om.
hij is op de centen
hij is zo gemeen als katoen van een cent per el
Voor die prijs kon katoen alleen maar van zeer slechte ('gemene')
kwaliteit zijn.
hij kan van een dubbeltje ook maar tien cent maken
Hij kan niet toveren met geld.
hij ligt met de centen, duiten
Hij heeft veel geld.
44

hij weet er geen cent van
Hij weet er niets van.
hij wil wel een kikker villen voor een cent
Hij doet alles voor geld.
hij zag eruit om hem een cent te geven
Hij zag er heel sjofel en hulpbehoevend uit.
hij zou een cent in tweeën bijten
Cent
Deze zegswijze geeft aan dat een gierigaard de kleinste munten
liefst nog zou splijten, om ze niet in één keer helemaal te hoeven
uitgeven.
hij zou voor zich een cent op zijn blote kont laten slaan
Hij doet alles voor geld.
iemand voor geen cent vertrouwen
Dezelfde spreuk komt voor met cent, centiem, halve centiem en oord-
je.
iemand voor vijf cent (mee)geven
Iemand een pak slaag geven.
ik geef het geen cent minder/geen man en geen cent/geen rooie
cent
je zou hem je laatste cent in bewaring geven
Gezegd van iemand die er betrouwbaar uitziet, maar dat niet blijkt
te zijn.
met centen zitten
Rijk zijn.
met zo'n knecht en vijf cent krijg je overal een pint bier
Die knecht is blijkbaar niets waard, want voor enkel vijf cent kreeg
je die pint bier ook.
45

ook een cent in 't buultje doen
Ook een duit in het zakje doen. Buultje is 'buideltje'.
op een stuiver/vijf cent kijken
Zeer zuinig of gierig zijn.
op/om een (halve) cent doodblijven
Liever doodgaan dan ook maar het kleinste beetje geld laten glippen.
pas op de halve centen, het worden guldens in de zak
Anders gezegd: wees zuinig en spaar.
tot de laatste cent
Tot het uiterste.
vijf cent voor een stuiver geven
In Nederland is dit een correcte wisseltransactie. In Vlaanderen,
waar de spreuk is opgetekend, was dit niet zo. Een cent was daar namelijk
twee centiem, en een stuiver negen centiem! Het is dus vijf
cent (tien centiem) voor een stuiver (negen centiem) geven, dat is te
veel.
voor een cent gaat hij dood als hij voor een halfje weer levend kan
worden
Gezegd van een vrek. Een halfje is een halve cent.
voor geen (halve) cent verstand hebben
wat heeft hij nu met al zijn centen?
Wat baat hem zijn fortuin?
we zijn er geen cent wijzer van geworden
We hebben er niets aan verdiend.
zijn centen in het zout leggen
Veel geld verteren. De herkomst van deze zegswijze is niet duidelijk.
Gewoonlijk betekent in het zout leggen of opzouten juist dat je
iets goed bewaart.
46

zijn centen zijn verre gezet
Veris hier een eufemisme voor 'weg, kwijt'.
zo plat als een cent
Heel erg plat.
zonder een cent zitten
47
Cent

Daalder
De munt- en waardenaam daalder is in diverse variaties internationaal
wijd verbreid, met als bekendste de dollar, die in meer dan een
dozijn landen, met Verenigde Staten voorop, als nationale munteenheid
dient. De oorsprong van de naam ligt in de plaats Joachimsthal
in Bohemen (nu Jachymov), waar in het begin van de
16de eeuw een zeer rijke zilvermijn werd ontdekt. Dit zilver werd
onder verschillende namen gemunt, met als bekendste Joachimsthaler
'(munt) uit het Joachimsdal'. Dit werd al spoedig verkort tot
thaler, in het Nederlands daler, wat zich in de spreektaal ontwikkelde
tot daalder, een term die al in 16de eeuw is gesignaleerd.
Nederlandse leeuwendaalders waren in de 17de eeuw populair in
de Britse kolonies in Noord-Amerika; mede onder invloed daarvan
is ten slotte eind 18de eeuw de dollar, verdeeld in 100 cent, de
officiële munt van de toen zelfstandige vs geworden.
De oudste daalders waren zware zilveren munten van goede
kwaliteit. Al in de 16de eeuw had de Nederlandse daalder een
waarde van dertig stuivers, die in de waarde van 1,5 gulden tot op
heden is gehandhaafd.
alsof wij benen voor een daalder konden kopen
Geld is niet alles.
48

daaldertjes is goed geld
Daalder
Zij zijn goed te vertrouwen. Een variant is: hij is zo goed als een dub-
beltje. Daalders en dubbeltjes werden van goed allooi geslagen, dat
wil zeggen: hun zilvergehalte was betrouwbaar.
dat is een rekening van Marie Boom: drie maal elf is een daalder en
een slokkie voor de haalder
Dit werd in Vlaanderen gezegd als iemand in zijn nadeel rekende.
'Marie Boom zal wel een bestaand persoon geweest zijn,' aldus een
spreekwoordenboek.
de eerste slag/klap is een daalder waard
Initiatief is belangrijk.
dien mij, zei de boer, ik heb daalders, mijn kleingeld is op
Een (korte) variant is: dien mij, ik heb de botjes. Een botje was een
middeleeuws muntje ter waarde van een halve stuiver.
een achtentwintiger voor een daalder nemen
Met minder genoegen nemen. Een achtentwintig (er) was een zilveren
munt ter waarde van 28 stuivers, een daalder was dertig stuivers
waard, dus dit was een ongunstige transactie.
een goed begin is een daalder waard
Initiatief is belangrijk.
een presentatie als een haan van een daalder hebben
Trots en hoogmoedig doen zonder dat daar reden toe is. Een haan
van een daalder was een grote haan van koek of speculaas (die een
daalder kostte).
een vlo in maart is een daalder waard
Opgetekend in het midden van de 19de eeuw. De betekenis is niet
duidelijk.
een woord op zijn pas is een daalder waard
Timing is belangrijk. Op zijn pas betekent 'op het goede moment'.
49

het is vetpot, zei de jongen, mijn moeder heeft een daalder gewisseld
Schertsend gezegd wanneer moeder eens flink opdist. Voor het
eerst opgetekend aan het begin van de 18de eeuw. Een daalder was
toen een fors bedrag.
hij draagt een wisseldaalder bij zich
Op onbegrijpelijke wijze beschikt hij steeds over geld. De oorspronkelijke
betekenis van wisseldaalder is 'daalder die als rekenmunt
wordt gebruikt in betalingsverkeer per wisselbrief. In de
volkstaal werd dit echter 'daalder die steeds terugkeert in de zak van
de eigenaar wanneer hij is uitgegeven'.
hij heeft een presentatie als een bok van een daalder
Trots en hoogmoedig doen zonder dat daar reden toe is. Een bok
van een daalder was een grote bok van koek of speculaas (die een
daalder kostte).
hij heeft een roldaalder in zijn zak
Geld dat je in de zak brandt, dat móet rollen.
hij kent de waarde van een daalder die er een van een ander moet
lenen
Deze uitdrukking komt ook voor met kroon.
hij loopt als een paard van een daalder
Trots en hoogmoedig doen zonder dat daar reden toe is. Een paard
van een daalder was een groot paard van koek of speculaas (dat een
daalder kostte).
hij zit op de daaldersplaats
Een dure plaats, in tegenstelling tot het schellinkje.
ik heb gegeten, zei de mof, alsof ik een daalder verteerd had, en het
is maar negenentwintig stuivers en zeven duiten
Het vermeende voordeel is te verwaarlozen, want een daalder was
dertig stuivers waard, dus één duit meer.
50

Daalder
ik zou het voor geen houten daalder willen
Ik zou het niet graag willen. Voor het eerst opgetekend in het midden
van de 19de eeuw. Het gaat hier om een schertsende uitdrukking.
jouw gat en een daalder is een en dertig
Een daalder is dertig stuivers.
op de markt is je gulden een daalder waard
Soms met de toevoeging: maar meestal een kwartje. De uitdrukking
gaat terug op een reclameslogan die in 1974 door Drs. P werd geri-
diculiseerd in een liedje over een man die op de markt met een gul-
den wil betalen voor iets dat ƒ 1,50 kost, want 'u weet dat één gulden
vijftig op de markt een daalder heet'. Een en ander loopt uit op een
ruzie die uiteindelijk de halve stad in puin legt.
wat geeft hem nog een daalder?
Gezegd van iemand die failliet is.
wie tot een stuiver geboren is, kan tot geen daalder komen
Hij ontgaat zijn lot nooit. Dezelfde spreuk komt voor met oordje/
stuiver, penning/stuiver, stuiver/dubbeltje en stuiver/gulden.
wie zich met een mijt tevreden stelt, zal men niet voor een daalder
bedriegen
Sinds de 14de eeuw was een mijt in Vlaanderen een halve penning
(1/24 groot). Munten van één mijt zijn na 1467 niet meer geslagen,
maar als rekeneenheid bleef de mijt in gebruik. Uit de spreuken
waarin mijt figureert, blijkt dat het om een munt van zeer geringe
waarde ging: er gingen 48 mijt in een stuiver. Het woord mijt hangt
samen met Germaanse woorden voor 'snijden', en was dus oor-
spronkelijk een afgesneden of afgehakt stukje (metaal).
5i

Dieren
alles waar het hoort, zei het varken, en hij kroop in de geldkast
als er zaad in het bakje is, kan de vogel pikken
Alleen als er geld is, kan men zijn behoeften bevredigen. Zaad staat
in diverse uitdrukkingen voor 'geld'.
als men schapen en een koe heeft, dan zegt ons iedereen goedendag
Als je geld hebt, word je geëerd.
apen en meerkatten hebben
Met apen en meerkatten wordt opgepot geld bedoeld. Dat aap de betekenis
'geld' kreeg, gaat waarschijnlijk terug op de uitdrukking ze
zien op geen aap die uit Oost-Indië komen 'wie geld heeft is niet karig'.
Een alternatieve verklaring gaat uit van spaarpotten in de vorm van
apen. Waarom meerkat voor '(opgepot) geld' werd gebruikt, is niet
duidelijk.
beter een penninkje in de hand dan een vogeltje dat vliegt
boter/geld bij de vis
Contante betaling is vereist. Omdat vis niet zonder boter behoorde
te worden opgediend. Deze zegswijze dateert uit de eerste helft van
de 15 de eeuw.
52

Dieren
daar kom ik wel van af, zei de bedelaar, en hij kreeg twee blanken
voor een papiertje met luizen
Een blanke was een muntje van geringe waarde, maar nog altijd
meer waard dan luizen.
daar kun je geen labberdaan voor eten
Voor zo weinig geld kun je niets kopen. Labberdaan was gezouten
kabeljauw en bijzonder goedkoop.
dat is als een gouden ring in een varkenssnuit
Dat is als een vlag op een modderschuit. Ontleend aan het bijbel-
boek Spreuken (11:22): 'Als een gouden ring in een varkensnuit, is
een schone vrouw zonder verstand.'
de aap binnen/beet hebben
Geld bezitten. Deze uitdrukking dateert uit de 17de eeuw. Aap werd
voor 'schat' gebruikt, vervolgens voor 'spaarpot' en daarna voor
'geld'. Waarschijnlijk gaan deze betekenissen terug op de uitdruk-
king ze zien op geen aap die uit Oost-Indië komen 'wie geld heeft is
niet karig'.
de aap is gevlogen
Het geld is zoek.
de ekster heeft een mooie taal, maar uw geldje nam het helemaal
De babbelende ekster staat hier voor een handig pratende oplichter.
De ekster staat bovendien bekend als een dief van blinkende spulletjes.
Deze uitdrukking dateert al uit de 16de eeuw.
de bok is vet
Er is veel geld. Ook gezegd wanneer er een flinke erfenis te verde-
len valt.
de gebraden haan uithangen
Grof geld verteren, de grote heer uithangen.
de honden kunnen wel tegen hem aan pissen
Om aan te geven dat iemand praktisch aan de bedelstaf is.
53

de kip met de gouden eieren slachten
Een vaste bron van inkomsten vernietigen om één keer flink profijt
te behalen.
de penningen doen de paarden lopen
Met geld kun je alles bereiken.
een gouden zadel maakt geen ezel tot paard
Geld alleen kan iemand niet voornaam maken.
een paard en geld en goed Latijn, dat brengt een lanser over de Rijn
Een lanser was een met een lans bewapende cavalerist. 'Over de
Rijn' staat hier voor 'de wijde wereld in'. Al in 1632 opgetekend
door Jacob Cats.
een presentatie als een haan van een daalder hebben
Trots en hoogmoedig doen zonder dat daar reden toe is. Een haan
van een daalder was een grote haan van koek of speculaas (die een
daalder kostte).
een ruiter zonder paard, een krijgsman zonder zwaard, een vrijer
zonder baard zijn geen zeven oordjes waard
Een oordje was een kwart stuiver. Deze munt werd aanvankelijk in
zilver en later hoofdzakelijk in koper geslagen.
een vlo in maart is een daalder waard
Opgetekend in het midden van de 19de eeuw. De betekenis is niet
duidelijk.
er worden zo veel dubbeltjes aan een apenkont verkeken
Er wordt zo veel geld verspild.
geen berg zo steil of hoog, daar een ezel, met goud beladen, niet op
klimt
Door middel van geld kan zelfs de domste mens tot de hoogste
ambten geroepen worden.
54

Dieren
geld is vast geen goede waar, zei de boer, want mijn hond, die
anders nogal loos is, wil het niet vreten
Loos betekent hier slim. In oude stadse zegswijzen werden boeren
geregeld als dom of onbetrouwbaar afgeschilderd.
geld naar de honden smijten
Met geld smijten.
gouden vinken zijn de beste voorspraak
Gouden vinken of goudvinken zijn goudstukken.
het is een geldwolf
Een vrek.
het zijn rode vossen
Het is goudgeld. Al sinds de 15de eeuw wordt vos in de dieventaal
gebruikt voor 'gouden munt'. Dit vanwege de vanwege de goudge-
le kleur van de vacht.
hij heeft een presentatie als een bok van een daalder
Trots en hoogmoedig doen zonder dat daar reden toe is. Met een
bok van een daalder wordt een grote bok van koek of speculaas bedoeld
(die een daalder kostte).
hij heeft zoveel geld als een kikker/pad veren
Hij bezit totaal niets. Deze uitdrukking dateert uit de 17de eeuw.
hij is een dwaas, die om een haas, veel smarten lijdt, en nog een
paard, veel ponden waard, de hals afrijdt
hij loopt als een paard van een daalder
Trots en hoogmoedig doen zonder dat daar reden toe is. Een paard
van een daalder was een groot paard van koek of speculaas (dat een
daalder kostte).
hij moest een paardje/ezeltje schijtgeld/poepgeld hebben
Een variant is: ik heb geen paardje kakgeld. Opgetekend in de 17de
eeuw. In plaats van schijtgeld stond in de spreekwoordenverzame-
lingen doorgaans sch...geld.
55

hij ruikt naar het geld, als een koe/bok naar muskus/saffraan
Muskus is een kostbaar ingrediënt van parfums, saffraan een exotische
specerij - koeien en bokken ruiken anders.
hij ruikt naar het geld, als een varken naar boomolie
Boomolie is 'olijfolie', een delicatesse waar varkens weinig mee van
doen hebben.
hij stapt/kraait/kijkt als een haan van een stoter
Een haan van een stoter was een haan van koek of speculaas (die
een stoter, 12,5 cent, kostte). Bij Wolff en Deken lezen we: 'Toen
keek hy zo fier, als een Haan van een stooter, of een Prins van Biesjesdeeg.'
hij wil wel een kikker villen voor een cent
Hij doet alles voor geld.
iemand met apenmunt betalen
Iemand met mooie praatjes afschepen of voor de gek houden. Deze
zegswijze zou teruggaan op de gewoonte om mensen die apen voor
geld kunstjes lieten vertonen, zekere betalingen - bijvoorbeeld tolgeld
- kwijt te schelden als zij de aap een voorstelling lieten geven.
ik heb geen paardje kakgeld
Het geld groeit me niet op de rug. Ook: ik heb geen paar dj e-schijtgeld
op stal.
ik heb ooit een muilezel gezien, die uw dukaten wel zou kunnen
dragen
Schertsend: u bezit niet veel.
ik vertrouw hem voor geen vijfcents haring
kweek je kinderen? kweek liever braadvarkens, dan heb je alle zes
weken geld
moed hebben als een schelvis van drie duiten
Geen moed hebben, laf zijn.
56

moed hebben als een stoters paardje
Dieren
Geen moed hebben, laf zijn. Een stoters paardje was een paardje
van koek of speculaas (dat een stoter, 12,5 cent, kostte).
mooie vrouwen en paarden doen het geld wel verteren
Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw.
om de veren is de pauw bemind
Als men geld heeft, wordt men geëerd.
veel gerucht maar weinig munt, zei de boer, en hij danste op een
hoop mosselschelpen
vossen uit hun holen jagen
Zakkenrollen. Vos wordt al sinds de 16de eeuw in de dieventaal ge-
bruikt voor 'gouden munt', vanwege de goudgele kleur van de
vacht.
wat maakt men al niet voor geld, zei de boer, en hij zag een aap op
het venster zitten
wie veel rode vossen heeft, leeft in de meeste eer
ze ruiken naar duimkruid als een koe naar muskaat
Duimkruid is het 'kruid' dat je met de bekende duimbeweging telt,
dus geld. En een koe ruikt niet naar exotische specerijen, dus 'ze'
hebben geen cent.
ze zien op geen aap, die uit Oost-Indië komen
Geld in overvloed hebben. Wie uit een land vol apen komt, hoeft
niet op een aapje te kijken. Deze uitdrukking, die uit de 17de eeuw
dateert, leidde tot het gebruik van aap in de betekenissen 'schat',
'spaarpot' en 'geld'.
zijn goudvinken zijn gevlogen
Zijn geld is op. Goudvink is een oud woord voor 'gouden munt'. Fi-
guurlijk wordt het onder meer gebruikt voor 'rijk persoon, van wie
veel te halen valt'.
57

zijn schaapjes op het droge hebben
Rijk zijn. Wie zijn schapen op het droge had, had zijn belangrijkste
bezittingen in veiligheid gebracht. De uitdrukking komt al in de
16de eeuw voor.
zijn vosjes liggen dik
Hij heeft veel geld liggen. Vos is Bargoens voor 'gouden munt',
zwaluwen in het dak, guldens op zak
Volgens een algemeen verbreid volksgeloof brengt de zwaluw geluk.
58

Domheid
het is een zot, al had hij ook een huis vol geld
hij is een dwaas, die om een haas, veel smarten lijdt, en nog een
paard, veel ponden waard, de hals afrijdt
hij is zo effen als een stoter
Zo afgesleten, in verstand of gedrag, als een oude munt. Een stoter
is een oude zilveren munt ter waarde van 12,5 cent.
hulde, hulde, geef die vent een gulden
Gezegd als iemand iets doms opmerkt.
op iets staan kijken als een uil op een kluit
Zeer dom staan te kijken. Een kluit was vroeger in België een muntstuk
van vijf of tien centiem. Misschien zijn er kluiten geweest
waarop een uil stond afgebeeld.
van de dertig penningen niet gehad hebben
Niet al te snugger zijn.
voor geen (halve) cent verstand hebben
wie je dat geleerd heeft, heeft zijn geld niet gestolen
Gezegd wanneer iemand iets doet dat onhandig of belachelijk is.
zijn schoolgeld moeten terughalen
59

Dooddoeners
alle guldens drie maanden/alle guldens zes weken
Een onzinspreuk om aan te geven dat iemand weinig of niets verdient.
als het geld op is, is het kopen/koken gedaan
als het schip met dubbeltjes langskomt
Dus: nooit. Bijvoorbeeld als antwoord op de vraag wanneer iets gekocht
wordt.
als hij trakteert... is het op hagelslag
Want hij is zo gierig als wat.
als je dat doet, zal ik je een schelling laten zien
Wordt wel schertsend beloofd om iemand tot iets onbenulligs over
te halen, waarna hij de toegezegde schelling inderdaad alleen te
zien zal krijgen. Een schelling is een oude munteenheid, die uiteenlopende
waarden heeft gehad.
als je geen kop hebt, kun je niet uit het raam kijken
fe kunt niets kopen zonder geld.
beter van een stad dan van een dorp
Laat degeen die het meeste geld heeft maar betalen.
60

dat is het begin van één miljoen
Dooddoeners
Ironisch gezegd wanneer iemand een dubbeltje vindt. Varianten
zijn: het begin is er of zo is Rockefeller óók begonnen.
dat is zo rond als een snaphaan
Zo klaar als een klontje. De snaphaan is een zilveren munt die in
1509 werd ingevoerd door hertog Karei van Gelre. De beeldenaar
toont de hertog te paard in harnas. Eigenlijk waren dit zilveren schil-
den ter waarde van zes Gelderse stuivers. Snaphaan, dat 'bereden
rover' betekende, was een weinig vleiende, aan het Duits ontleende
bijnaam voor de Geldersen.
de centen van je baas zijn niet van blik!
Je mag wel eens wat harder werken voor je loon.
de dominee preekt maar ééns voor zijn geld
Wordt gezegd tegen iemand voor wie men zijn woorden niet wil
herhalen. Varianten zijn: de paap (pastoor) doet geen twee missen voor
één geld en geen twee deuntjes/liedjes voor één cent zingen.
de rijken hebben het meeste geld
Opgetekend in de 15de eeuw.
denk je, dat ik het geld van een boompje kan schudden/plukken?
een cent voor je gedachten
Ontleend aan het Engelse a penny for your thoughts. Ook wel een
kwartje voor je gedachten.
één knaak tachtig
Een onzinbedrag, een knaak is immers ƒ 2,50. De oudste tekst
waarin de muntnaam knaak tot dusverre is aangetroffen, dateert
van 1689. Vermoedelijk is er verband met Rotwelsch (Duits Bar-
goens) Knök, Kneks, maar verder is de etymologie onbekend.
een kwartje, als je op zijn broekspijpen trapt
Dit zegt men wanneer iemand een broek draagt met veel te korte
pijpen. Alle spreekwoorden en zegswijzen met kwartje zijn elders
in de rubriek 'kwartje' bij elkaar gezet.
61

er worden zo veel dubbeltjes aan een apenkont verkeken
Er wordt zo veel geld verspild.
geen dank, liever een tientje
geen twee deuntjes/liedjes voor één cent zingen
Wordt gezegd tegen iemand voor wie men zijn woorden niet wil
herhalen.
geld (alleen) maakt niet gelukkig
Voor het eerst aangetroffen in de tweede helft van de 19de eeuw, in
het werk van Jacob van Lennep: 'Het geld maakt iemand immers
niet gelukkiger.' Soms met de toevoeging: maar het is gemakkelijk
als je het hebt. Een andere variant is: geld maakt niet gelukkig, maar
met een beetje geld ben je wel een beetje minder ongelukkig.
geld als hooi, maar 't is zo lang niet
Dit zei men in Gent en omgeving als antwoord op de vraag: 'Heb je
geld?' Bedoeld werd: ja, maar zeer weinig.
geld speelt geen rol
Vertaling van het Duitse Geld spielt keine Rolle, een uitdrukking die
in 1902 voor het eerst is opgetekend. De Nederlandse vertaling was
al omstreeks 1930 in gebruik, maar de uitdrukking werd algemeen
bekend als stoplap van Olivier B. Bommel in de Tom Poes-albums
van Marten Toonder. In 1968 verscheen een bundel getiteld Geld
speelt geen rol, die vele herdrukken beleefde.
geld zaaien; je moet niet zaaien, het zal niet groeien
Gezegd tegen iemand die per ongeluk geld laat vallen.
heb je geld, dan kun je huizen bouwen, heb je 't niet, dan moet je
stenen sjouwen
heb je het geld bij je? dan hoef je het niet te halen
het geld groeit mij niet op de rug
Opgetekend aan het begin van de 18de eeuw, in de vorm het wast my
op den rugge niet.
62

het geld is een groot gemak in een huishouding
het geld ligt niet op straat
het geld ligt niet voor het oprapen/opscheppen
het geld vliegt je portemonnee uit
het lijkt wel of het twee cent kost
Zo slordig ga je ermee om.
hij is aan zijn geefklieren geopereerd
Want hij is zo gierig als wat.
hij is van de behoudende partij
Hij is gierig.
hij valt nog liever van zijn geloof
... dan dat hij iets geeft.
honderd boeren en een dertiendhalf
Dooddoeners
Bedoeld is: honderd boeren (oprispingen) en twaalfenhalve stuiver
in het kerkenzakje; gezegd wanneer iemand er maar wat op los
kletst. Een dertiendhalf was in de late Middeleeuwen een Holland-
se zilveren munt.
hulde, hulde, geef die vent een gulden
Gezegd als iemand iets doms opmerkt.
ik heb het munt niet aan mijn kont hangen
ja, ik zal voor jou een geldboompje planten!
je denkt toch niet dat ik een geldboompje in de tuin heb staan!
je kunt je gulden maar één keer uitgeven
63

kan je niet een oud wijf vinden dat voor een dubbeltje een moord
doet?
Gezegd wanneer iemand alles te duur vindt.
klappen zijn geen oordjes (want als klappen oordjes waren, ik
klapte mijn zak vol)
Woorden kosten niets. Met een woordspeling op klappen 'praten'.
Een oordje was een kwart stuiver. Deze munt werd aanvankelijk in
zilver en later hoofdzakelijk in koper geslagen.
kopen kost geld
loop heen hutselen, dan kun je duiten verzamelen
Onzinnige zegswijze om iemand weg te sturen.
menig heeft te veel en niemand heeft genoeg
nou nou, die kakt ook niet voor elven en dan is het nog dun
Hij is zo gierig als wat.
rijk van rekenen maar arm van tellen
u gaat door voor de duizend gulden
Deze dooddoener is ontleend aan het VARA-televisieprogramma
Weet wel watje waagt van Theo Eerdmans uit 1959. Vier specialisten
moesten in vier etappes allerlei vragen beantwoorden. De quiz eindigde
met de 1000-guldenvraag. In 1961 heette Eerdmans' quiz
Willens en Wetens. Latere quizzen van hem kregen steeds weer
nieuwe titels: Wereldwijs en Tel uitje winst (1964-1967). Hierin was
het maximaal te winnen bedrag 999 gulden.
was daar maar geld mee te verdienen!
Opgetekend in de 18de eeuw.
wees gewaarschuwd jonge held, mooie meisjes kosten geld!
Gezegd tegen een jongen die voor 't eerst met een meisje uitgaat.
werken doet de beurs sterken
64

wie alles wist, kwam met vier duiten door de wereld
Dooddoeners
Voorloper van als je alles van tevoren wist, kwam je met een kwartje de
wereld rond.
wie geld heeft, kan wat kopen
wie het breed heeft, laat het breed hangen
Schertsend gezegd wanneer iemand betaalt of veel uitgeeft.
zeven stuivers en een oude hoed
Goedkoop.
65

Dubbeltje
De naam dubbeltje is sinds het begin van de 17de eeuw in zwang
voor munten ter waarde van twee stuivers. Aanvankelijk zei men
dubbele stuiver.
al naar het valt, zei de jongen, en zijn stuk viel in een hoop met
dubbeltjes
alles komt terecht, behalve de potloodjes en verzopen dubbeltjes
Opgetekend in het midden van de 19de eeuw.
als het schip met dubbeltjes langskomt
Dus: nooit. Bijvoorbeeld als antwoord op de vraag wanneer iets gekocht
wordt.
als ik mijn verzopen dubbeltjes nog eens terughad
Nooit.
dat gaat goed, zei Maaitje van Overschie, en zij kreeg een zoen met
een dubbeltje erbij
dat is een dubbeltje op zijn kant
Het is erg onzeker hoe het zal aflopen. Ook dat is een stuivertje op
zijn kant.
dat wordt een dubbeltjeskwestie
Dat wordt gezeur over kleinigheden.
66

dubbeltjes en kwartjes
Weinig, een klein bedrag, kleingeld.
een dubbeltje kan raar rollen
Dubbeltje
Het kan wel anders aflopen dan je verwacht. De uitdrukking komt
ook voor met stuiver of kwartje.
een dubbeltje op het zand zetten
Dat is: er een borrel voor drinken. Zo raak je 't kwijt, zoals het in het
zand verloren raakt.
een dubbeltje tweemaal om moeten draaien
er worden zo veel dubbeltjes aan een apenkont verkeken
Er wordt zo veel geld verspild.
het geld valt wonderlijk, zei losse Dirk; hij verloor een dubbeltje op
de draaibrug, en vond het in de grote kerk terug
het komt terecht, beter dan verzopen dubbeltjes, of je moet met de
dochter van de kastelein trouwen
hij heeft de dubbeltjes
Hij heeft het geld.
hij is overal als de kwade dubbeltjes
Overal bekend zijn, net als ondeugdelijk geld.
hij is zo beschaamd als een bedelaar voor een dubbeltje
Hij is onbeschaamd.
hij is zo goed als een dubbeltje
Hij is goed te vertrouwen. Een variant is: daaldertjes is goed geld ('zij
zijn goed te vertrouwen'). Daalders en dubbeltjes werden van goed
allooi geslagen, dat wil zeggen: hun zilvergehalte was betrouwbaar.
hij kan van een dubbeltje ook maar tien cent maken
Hij kan niet toveren met geld.
67

hij keert een dubbeltje driemaal om en gooit een gulden weg
Met kleine bedragen is hij heel precies, maar met grote is hij laks.
hij loert op de dubbeltjes
Hij is gierig.
hij loopt dubbeltjes te zoeken
Gezegd van iemand die voorovergebogen loopt en naar de straatstenen
kijkt.
ik zou je in goud laten beslaan, als het een dubbeltje per pond
kostte
In goud laten beslaan is 'een gouden omhulsel geven'.
je bent lief, maar statendubbeltjes zijn nog beter
Geld gaat boven alles. De statendaalder werd in 1577 voor het eerst
geslagen en is genoemd naar de (Algemene) Staten; statenduhheltje
is verder niet gevonden, maar het zal om een munt uit dezelfde periode
gaan.
kan je niet een oud wijf vinden dat voor een dubbeltje een moord
doet?
Gezegd wanneer iemand alles te duur vindt.
keer eerst je dubbeltje nog eens om
Doe maar zuinig.
laat je niet aan een dubbeltje kennen
Laat niet om één dubbeltje blijken wat een gierigaard je bent. Ook
gezegd met betrekking tot een verborgen trek van iemands karakter.
In plaats van dubbeltje zei men ook frank of gulden.
niet op een dubbeltje kijken
Makkelijk geld uitgeven.
ook een dubbeltje op de visbank hebben
Ook wat in te brengen hebben. De visbank is de toonbank van de
visverkopers. Wat die ermee te maken heeft, is niet duidelijk.
68

op de dubbeltjes passen
Niet verkwistend zijn.
rijkdom en een dubbeltje kennen elkaar
Zuinigheid voert tot rijkdom.
voor een dubbeltje op de eerste rang/rij willen zitten
Dubbeltje
Het beste willen voor weinig geld. Pas opgetekend in de 20ste
eeuw. Een variant is: voor een kwartje naar Amsterdam willen.
wie tot een stuiver geboren is, kan tot geen dubbeltje komen
Hij ontgaat zijn lot nooit. Dezelfde spreuk komt voor met oordje/
stuiver, penning/stuiver, stuiver/daalder en stuiver/gulden.
zo plat als een dubbeltje
Heel erg plat. Gezegd van vrouwen die geen boezem hebben. In
plaats van dubbeltje zegt men ook pannenkoek, slijpplank of scholletje.
De Fransen zeggen plate comme une punaise of sole 'zo plat als een
wandluis, zeetong'.
69

Duit
De muntnaam duit, die vroeg in de 15de eeuw voor het eerst is opgetekend,
gaat terug op een woord met de betekenis 'iets dat is afgesneden',
dus een stukje metaal dat van een groter geheel is afgesneden.
Duit is een van de vijf muntnamen die in de spreuken het
meest voorkomen. De waarde van de duit, die tot in de 18de eeuw
in gebruik is gebleven, was steeds 1/8 stuiver (1/4 groot). Tot 1573
waren deze munten van zilver, daarna van koper.
arme lieden zonder duiten vliegen overal buiten
Zij worden overal de deur uitgegooid.
beter een duit in de hand dan een blanke in de kant
Beter één vogel in de hand dan tien in de lucht. Een blank of blanke
was van de 14de tot de 16de eeuw een muntje van goed (blank)
zilver; het was niet veel waard.
beter een duit in eer, dan een gulden in oneer
daar win je geen duit mee
Je schiet er niks mee op.
dat heeft hem een aardige/lieve duit gekost
dat is lelijk/bitter goed, geef mij nog voor vier duitjes
Schertsend gezegd door iemand die nóg wel een borreltje wil.
70

de duiten bijten hem
Het geld lijkt hem pijn te doen, zo snel wil hij het kwijt.
duit noch malie hebben
Een malie was een muntje van geringe waarde.
Duit
duiten en een goede consciëntie (een goed geweten) zijn broertjes
en zusjes
Wie geld heeft, heeft geen last van zijn geweten.
duiten schaven
Gierig zijn.
een duit gezocht en een oordje verloren
Met kleine bedragen is hij heel precies, maar met grote is hij laks.
een duit met gaatjes
Iets wat helemaal niets te betekenen heeft. Een duit is al weinig
waard, een duit met gaatjes nog minder.
een (hele) bom duiten bezitten
een mooi duitje aan iets verdienen
een slechte bedelaar, die geen duit kan missen
een ton goud wensen vult de beurs net zo weinig en doet de schouw
niet meer roken, dan een duit wensen
Weinig wensen is net zo dwaas als veel wensen.
een winkelier moet zowel opstaan voor een duit als voor een stuiver
Wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd. Al opgetekend in de
18de eeuw.
ergens een slordige duit aan verdienen
geen duit in de mars hebben
De mars was de korf met koopwaar die een kramer op zijn rug
droeg (vandaar ook: marskramer).
7 1

grote ruiten zonder duiten
Mogelijk een toespeling op de tijd dat grote glazen ruiten een luxe
waren. Iemand die de schijn ophield, had wel grote ruiten, maar
geen geld.
het is een ouwe duitendief
Het is een vrek.
het is geen duit waard
het is zo waar als een duit een duit is
Het is beslist waar.
het is zo zeldzaam als een Uiterse duit
Een Uiterse duit is een Utrechtse duit, die, zoals alle duiten, volstrekt
niet zeldzaam was.
het zit er zo dun op als het goud op een duits klootje
Een duits klootje is een balletje ter waarde van een duit, dus heel
goedkoop. Wat voor balletje oorspronkelijk bedoeld werd, is niet
duidelijk.
hij denkt dat al zijn duitjes stuivers waard zijn
Hij handelt onverstandig.
hij heeft de duiten beet en laat ze fluiten
Hij weet zijn geld goed te besteden.
hij heeft veel kak, maar weinig duiten
Hij is een opschepper.
hij is op de duiten/penning, als de duivel op een zieltje
Hij is op de penning.
hij is overal als de kwade duiten
Hij is overal bekend, net als ondeugdelijk geld. Er was vroeger veel
vals of anderszins ondeugdelijk geld in omloop.
7 2

hij ligt met de centen/duiten
Hij heeft veel geld.
Duit
hij schijt, zei Jeroen, alsof hij marsepein voor een duit kocht
Voor het eerst opgetekend in de 17de eeuw. In plaats van schijt
stond in de spreekwoordenverzamelingen doorgaans sch....
hij wil ook een duit in de vedel steken
Hij wil ook iets onbelangrijks bijdragen, te berde brengen. Een ve-
del was een strijkinstrument, een voorloper van de viool. Misschien
is deze uitdrukking afgeleid van de gewoonte om muzikanten te be-
lonen door geld in hun instrument te stoppen.
hij zet zijn laatste duit op het spel
hij ziet eruit, dat men hem zijn zondagsduiten in bewaring zou
geven
Zo'n vroom gezicht heeft hij (maar hij is niet te vertrouwen),
hij zou een duit in tweeën bijten
Geeft aan dat een gierigaard de kleinste munten liefst nog zou splijten,
om ze niet in één keer helemaal te hoeven uitgeven.
hij zou niemand een duit schuldig blijven als hij met leugens zijn
schulden kon betalen
Hij is rijk aan leugens.
iemand van vier duiten terug geven
Iemand flink de waarheid zeggen, op zijn nummer zetten.
ik geef er geen koperen duit voor
ik heb gegeten, zei de mof, alsof ik een daalder verteerd had, en het
is maar negenentwintig stuivers en zeven duiten
Het vermeende voordeel is te verwaarlozen, want een daalder was
dertig stuivers waard, dus één duit meer.
ik zou je in goud laten beslaan, als het een duit per pond kostte
In goud laten beslaan is 'een gouden omhulsel geven'.
73

Jan op een duit
Gierigaard.
je kon Hercules eerder zijn kolf uit handen rukken dan een duitje
uit zijn beurs
Kolf betekent hier 'knuppel'. De mythische figuur Hercules was
buitengewoon sterk.
je kunt alle dagen geen hondsvot wezen, zei gierige Gerrit, en hij
gooide een duit te grabbel
je kunt hem eerder een tand uit zijn mond trekken, dan een duit uit
zijn zak kloppen
Hij zit op zijn geld.
je maakt de jonker, en hebt penning noch duit bij te zetten
Gezegd van een opschepper.
kruis noch duit hebben
Blut zijn.
loop heen hutselen, dan kun je duiten verzamelen
Onzinnige zegswijze om iemand weg te sturen.
met de duiten zitten
Geld hebben.
moed hebben als een schelvis van drie duiten
Geen moed hebben, laf zijn.
om duits-waar een half uur dingen
Duits-waar zijn artikelen van een duit (niet: uit Duitsland), dus heel
goedkoop; daar moet je geen halfuur over onderhandelen.
ook een duit in het zakje doen
De uitdrukking kent veel variaties met andere geldstukken en attributen,
bijvoorbeeld: ook een cent in het buultje doen; een loodje in het
zakje leggen, een oordje in de schaal te leggen hebben; hij wil ook een duit
in de vedel steken.
74

op/om een duit doodblijven
Duit
Liever doodgaan dan ook maar het kleinste beetje geld laten glip-
pen.
van duit tot stuiver
Tot in de kleinste bijzonderheden, als in een rekening waarin de
kleinste bedragen worden verantwoord.
Venus en Bacchus zijn rare guiten, ze maken het hoofd op hol, en
plunderen de duiten
Venus symboliseert liefde en seks, Bacchus de drank. Beide figuren
gaan terug op de klassieke mythologie.
voor zeven duiten koopt men niet veel
wie alles wist, kwam met vier duiten door de wereld
Voorloper van als je alles van tevoren wist, kwam je met een kwartje de
wereld rond.
wie een duit versmaadt, is de gulden niet waard
Variant op: wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd.
zijn stuivers zijn negen duiten waard
Een gewone stuiver is acht duiten waard, dus hij is een geluksvogel.
zo moet het binnenkomen, zei de koopman, en hij werd voor een
duit aan krijt uit bed gebeld
Wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd.
zo plat als een duit
Heel erg plat.
75

Duivel, bijgeloof
de boer zit op een cent als de duivel op een ziel
In de stad werd vroeger veel neergekeken op de boeren, die werden
afgeschilderd als ruw, onnozel of, zoals in dit geval, gierig.
de duivel schijt altijd op de grootste hoop
Wie al geld heeft, krijgt er nog meer bij.
de geldduivel heeft hem beet
Hij is gierig.
duivels zak is nooit vol
Een gierigaard heeft nooit genoeg.
een cent met een gat geeft/heeft/brengt/vindt/wint altijd wat
Van een cent met een gat dacht men dat hij geluk bracht.
het geld brengt de mens in de hel, en blijft er zelf buiten
Om het geld verricht menigeen slechte daden, maar het geld blijft
in de wereld.
hij draagt een wisseldaalder bij zich
Op onbegrijpelijke wijze beschikt hij steeds over geld. De oorspronkelijke
betekenis van wisseldaalder is 'daalder die als rekenmunt
wordt gebruikt in betalingsverkeer per wisselbrief. In de
volkstaal werd dit echter 'daalder die steeds terugkeert in de zak van
76

Duivel, bijgeloof
de eigenaar wanneer hij is uitgegeven'. Zo'n geldstuk werd ook een
duivelspenning, een hekelpenning of een heksenpenning genoemd.
hij is op de duiten/penning, als de duivel op een zieltje
Hij is op de penning.
hij lijkt op de kwade penning: hij komt altijd weer thuis
hij zou de drommel/duivel voor geld dienen
Hij doet alles voor geld. Drommel is een eufemistische benaming
voor duivel (ook in om de drommel niet 'zeker niet, in 't geheel niet').
voor geld kan je de duivel laten dansen
Met geld kun je alles gedaan krijgen.
waar geld is, daar is de duivel, en waar geen geld is, daar is hij
tweemaal
Geld zorgt voor onvrede, maar armoe nog twee keer zoveel.
waar geld is, duivel is; waar geen geld is, duivel en zijn moeder is
Het gaat hier om een Vlaams spreekwoord.
wie geld heeft, krijgt de droes (duivel) te vriend, en alle hoeden tot
zijn devotie
Wie geld heeft maakt veel vrienden, en iedereen let erop dat hij de
centen eerlijk over hen verdeelt.
zijn zakken zijn van duivelsleer, zij kunnen geen kruis houden
Bedoeld is het kruis - symbool van het geloof - dat op oude mun-
ten staat, waartegen de duivel machteloos zou zijn.
zwaluwen in het dak, guldens op zak
Volgens een algemeen verbreid volksgeloof brengt de zwaluw ge-
luk.
77

Duur
daar hangt veel geld aan
dat gaat boven mijn prik
Dat is voor mij te duur. Prik is etymologisch niet verklaard,
dat hakt erin
Dat slaat een gat in de geldmiddelen,
dat heeft hem een aardige/lieve duit gekost
dat is een kies uit je mond
Een grote, pijnlijke ingreep, maar dan in de portemonnee,
dat kost baarden
Een baard was in België oorspronkelijk een frank met daarop het
baardig hoofd van koning Leopold n (1865-1909).
dat kost heel wat hanskes
Dat kost veel geld. Hans of hanske is een oude volksnaam voor een
(van oorsprong) koperen muntstuk. Het is gebruikt voor 'oordje',
maar later - onder meer in de dieventaal - ook voor 'cent' of'geld'.
Vooral in Zuid-Nederlandse bronnen komt men het tegen in de
spelling ans (in veel Vlaamse dialecten wordt de h ingeslikt). In
Gent zei men trouwen voor de ans 'om het geld'. Moeten ansen of
hansen betekent 'het gelag moeten betalen'.
78

dat kost klauwen met geld
dat ruikt naar de mosterd
Duur
Net als bijvoorbeeld peper werd mosterd vroeger in zegswijzen ge-
bruikt om aan te geven dat iets duur is. Mogelijk is deze zegswijze
beïnvloed door dat ruikt naar de mutsaard (brandstapel), die bete-
kent dat iets zweemt naar ketterij.
familieraad kost geld
Overleg met familieleden kost veel tijd, en dus geld (want time is
money).
handen vol met geld kosten
het geld vliegt je portemonnee uit
het ruikt naar geld
Dat is duur! Opgetekend in de 19de eeuw.
het vreet geld
iemand een kies trekken
Iemand diep in de beurs tasten of anderszins iets akeligs aandoen,
iets tegen de penning zestien verkopen
Zeer duur verkopen, zinspelend op de hoge rente van 6,25 procent
die 'op de penning zestien' heet.
kinderen zijn een zegen des Heren, maar ze houden de noppen van
de kleren
Kleding waarvan de noppen ('knopen') zijn afgesleten is een bewijs
van armoede of mindere welvaart. Kortom: kinderen kosten veel
geld.
naar de peper ruiken
Duur zijn; peper was vanouds een kostbaar goedje, dat dus werd ge-
associeerd met rijkdom.
79

wees gewaarschuwd jonge held, mooie meisjes kosten geld!
Gezegd tegen een jongen die voor 't eerst met een meisje uitgaat.
Opgetekend in de tweede helft van de 20 ste eeuw.
wie wil bouwen, moet twee penningen voor één tellen
Waarschijnlijk wil dit zeggen dat bouwwerken gewoonlijk tweemaal
zo duur uitvallen als begroot.
zo veel geld bezit ik met mijn hele familie niet
Om schertsend aan te geven dat iets wel erg duur is.
80

Geld is almachtig,
geld opent alle deuren
al geld, wat de klok slaat
alleen het geld maakt de held
alleen met geld zal hij worden geveld
als geld spreekt, zwijgt elk
als 't geldje in het kistje klinkt, het zieltje uit de hel/in de hemel
springt
Dit van oorsprong Duitse rijmpje, dat in het Nederlands pas in de
19de eeuw is opgetekend, verwijst naar de rooms-katholieke aflaathandel
in het begin van de 16 de eeuw, die mede de aanzet gaf tot de
Hervorming. Aflaten boden kwijtschelding van de straffen die een
zondaar moest ondergaan alvorens in de hemel te kunnen komen.
ben je hoer/schelm of ben je dief, heb je geld, men heeft je lief
beschimmeld geld maakt edel
Zelfs beschimmeld geld is goed genoeg om iemand voor edel te
doen doorgaan. Het tegenovergestelde wordt gezegd met een leren
beurs zal geen zijden beurs worden, al doet men er veel geld in.
de liefde doet veel, maar het geld doet alles
81

de misslagen der geneesheren worden met aarde bedekt, de gebre-
ken der rijken met geld
de penningen doen de paarden lopen
Met geld kun je alles bereiken.
de penningen hebben altijd de muts in de hand om oorlof
(= vrijheid) te nemen
Dit betekent vermoedelijk dat wie over geld beschikt, zich alles kan
veroorloven. De zegswijze dateert uit de 16de eeuw.
des pennings reden klinken best
De taal van het geld klinkt het duidelijkst.
door gouden ketenen verbonden zijn
Werd gezegd van mensen die om het geld met elkaar getrouwd
zijn.
duiten en een goede consciëntie (een goed geweten) zijn broertjes
en zusjes
Wie geld heeft, heeft geen last van zijn geweten.
een zilveren hamer verbreekt ijzeren deuren
(Zilver)geld is machtiger dan ijzer.
eerst naar het geld gevraagd, en dan van deugd gewaagd
Gewagen betekent hier 'spreken over'.
geen berg zo steil of hoog, daar een ezel, met goud beladen, niet op
klimt
Door middel van geld kan zelfs de domste mens tot de hoogste
ambten geroepen worden.
geen zo sterke en hoge wallen, die men met geen geld doet vallen
Geld overwint iedere afweer.
geld beheert/regeert de wereld
82

geld bindt de mond toe
Met geld kun je iemand het zwijgen opleggen.
geld dekt alles
Geld is almachtig, geld opent alle deuren
geld doet altijd alles: wat is, wat was, wat wezen zal
geld gaat boven recht
geld, geweld en gunst breekt recht, zegel en kunst
Bezit, macht en relaties zijn van doorslaggevender betekenis dan
rechtschapenheid en bekwaamheid.
geld heeft/doet geweld
Geld is macht. Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw.
geld is een sleutel die op alle sloten past
geld is de boodschap
Ieder vraagt alleen maar geld.
geld is de rechte liefde
Geld is de ware liefde. Opgetekend in de eerste helft van de 17de
eeuw.
geld opent alle deuren
Aan het eind van de 19de eeuw voor het eerst aangetroffen, in
Vlaanderen, in de vorm geld doet alle deuren open. Het beeld is ech-
ter al ouder. Zo dateert de uitdrukking laat de man doorgaan, hij
heejt geld gegeven al van het begin van de 18de eeuw.
geld maakt alles goed
geld raakt nooit uit de mode
geld vermag (verantwoordt) alles
Voor geld krijgt men alles gedaan.
83

geld-redenen klinken best
In 1632 opgetekend door Jacob Cats.
giften en gaven breken zelfs de steenrotsen
God is de liefste en de penning is de waardste
Een spreekwoord uit de 16de eeuw.
heb je geld, dan heb ik liefde
Geld opent alle deuren.
het gaat om het geld tot aan de hemelse poort
het geld brouwt, bouwt, trouwt en houdt
Opgetekend in de eerste helft van de 17de eeuw.
het geld, dat stom is, maakt recht, dat krom is, en sneêg (snedig =
scherp, slim) dat dom is
Onrechtmatigheden worden over het hoofd gezien bij iemand die
geld heeft. Deze uitdrukking dateert uit de 16de eeuw. Een moderne
variant is: het geld dat stom is, maakt recht wat krom is.
het geld is de god der wereld
het geld maakt de man
Een 17de eeuwse voorganger van de kleren maken de man.
het geld maakt de markt
het geld regeert het land
het geld (zij) is de bruid, waarom gedanst wordt
Alles draait om geld.
het zijn rode vossen
Het is goudgeld. Al sinds de 16de eeuw werd vos in de dieventaal gebruikt
voor 'gouden munt'. Dit vanwege de vanwege de goudgele
kleur van de vacht.
84

hetzij paap hetzij geus, geld is overal de leus
Geld is almachtig, geld opent alle deuren
Voor het eerst opgetekend in 1550. Paap was onder de protestantse
geuzen een scheldnaam voor 'rooms-katholiek'. Dit scheldwoord is
waarschijnlijk indirect afgeleid van het Griekse pap(p)as dat 'vader',
maar ook 'geestelijke' betekent.
is de juffer krom of blind, geld maakt dat ze een vrijer vindt
je bent lief, maar statendubbeltjes zijn nog beter
Geld gaat boven alles. De statendaalder werd in 1577 voor het eerst
geslagen en is genoemd naar de (Algemene) Staten; statendubbeltje
is verder niet gevonden, maar het zal om een munt uit dezelfde pe-
riode gaan.
kom je om/aan zijn geld, dan kom je om/aan zijn leven
men kent overal geld
met een handvol geld komt men verder dan met een zak recht
Met bezit bereikt men meer dan met gerechtigheid.
met een zilveren sleutel opent men alle deuren
met geld geraak je aan alle dingen
Met geld is alles te krijgen. Voor het eerst opgetekend in de 16de
eeuw.
met geld in de zak ben je overal thuis
met geld kun je alles goedmaken
met splinters is men machtig
Met geld is men machtig. Splint, splinter, ook wel splenters, betekent
'geld'. Het woord, dat al in de 17de eeuw vrij gangbaar was, is in de
loop van de 20ste eeuw in onbruik geraakt. De herkomst van deze
woorden in deze betekenis is onduidelijk.
85

om de poen is 't al te doen
Poen gaat misschien terug op ponem, een Jiddisch woord voor 'gezicht',
namelijk het portret op de munt.
om gelds wil is het al te doen
partij trekken voor de geldzak
pennings reden wordt aanbeden
De taal of de argumenten van het geld staan in hoog aanzien,
schijt eer, geld is de man
Voor het eerst opgetekend in de 17de eeuw. In plaats van schijt
stond in oude spreekwoordenverzamelingen doorgaans sch....
uitheems geld maakt vreemden tot vrienden
van nee wordt ja met geld gemaakt, en 't ja door hetzelfde nee
geraakt
Met geld kun je nee tot ja maken, en ja tot nee. Een zegswijze uit het
midden van de 19de eeuw.
vier dingen laten zich niet verbergen/houdt men niet onder met ge-
weld: vuur, geld, hoest en liefde
Een i6de-eeuws spreekwoord.
voor geld gaat zelfs de hemel open
Geld opent alle deuren. Het tegengestelde wordt beweerd in: geld
opent alle sloten, behalve die van de hemel. Beide zegswijzen dateren
overigens uit het begin van de 18de eeuw.
voor geld is alles te koop
voor geld kan je de duivel laten dansen
Met geld kun je alles gedaan krijgen.
voor klinkende munt heeft iedereen open oren
Geld opent alle deuren.
86

Geld is almachtig, geld opent alle deuren
voordat je je geld kwijt bent, vind je vrienden in overvloed
waar munt klinkt, leent men gehoor, handen en voeten
wanneer de sleutel is van goud, waar is dan een slot dat houdt?
wat kan het lieve geld niet doen
wat wordt er al niet gedaan om dat smerige geld!
weg consciëntie (geweten), als het geld kost
wie de kluiten heeft mag spreken
Kluiten zijn hier een onbepaalde hoeveelheid geld. Een kluit was
vroeger in België een muntstuk van tien centiem.
wie geld heeft, heeft het geweld
Geweld betekent hier 'macht'.
wie met gouden wapens vecht, heeft altijd het beste recht
Gouden wapens zijn 'geld, gouden munten'.
wie veel rode vossen heeft, leeft in de meeste eer
Rode vos betekent hier 'gouden munt'.
zelden mist, wie met een gouden angel vist
Een angel is een vishaak. Met gouden angel wordt natuurlijk bedoeld
'geld'.
87

Geld is gevaarlijk
als het huwelijk is om het gelletje, dan wordt het vaak een helletje
Gelletje is een verbastering van geld. Een variant is: die trouwt het vel-
letje om het gelletje, verliest het gelletje en houdt het velletje. Velletje staat
hier voor 'vrouw'.
beter een duit in eer, dan een gulden in oneer
bij geldzaken houdt alle gemoedelijkheid op
bij loterijgeld is geen zegen
Opgetekend in de tweede helft van de 19de eeuw.
de klank van de penning verdooft alle redenen
Rijke mensen worden altijd geloofd.
door geld wordt menige strik gelegd
Een spreekwoord uit het midden van de 16de eeuw.
een lege beurs is het veiligste paspoort
geld baart onrust/zorg
geld brengt geen vrede

geld is een goede dienaar, maar een slechte meester
Geld is gevaarlijk
Een voorloper is te vinden bij Horatius: Imperat aut servit collecta pe-
cunia cuique, dit is 'het vergaarde geld beheerst of dient zijn bezit-
ters'.
geld is moeilijk te besturen
het geld brengt de mens in de hel, en blijft er zelf buiten
Om het geld verricht menigeen slechte daden, maar het geld blijft
in de wereld.
het geld is niet kwaad, maar het bederft er menigeen
het is het geld waarom men naar de hel loopt
Deze zegswijze is onder meer te vinden in een gedichtje uit 1730:
't Is 't Geld waer me men alles koopt,/ 't Is 't Geldt daer m'om naer
d'helle loopt;/ 't Is 't Geldt dat alle fauten deckt,/ 't Is 't Geldt dat
goedt en quaedt verweckt.
het meeste geschil en krakeel is om te weinig of te veel
De meeste ruzie komt voort uit geldzaken; de verdeling van geld of
goederen is een bron van twist.
in geld, in vrouwen en in wijn, is deugd en vreugd, maar ook venijn
Een voorloper is te vinden bij Jacob Cats: 'Een schoone vrou, en soete
wijn, Die zyn vol heymelick fenijn.'
je moet het geld de wet voorschrijven, niet eraan gehoorzamen
listig geld steelt en wordt gestolen; ook geeft het eer, en eer wordt
erdoor verloren
Voor het eerst opgetekend in de eerste helft van de 17de eeuw.
penningen doen de man zorgen
Reeds gevonden in het midden van de 16de eeuw.
rivieren die in korte tijd hoog wassen, hebben veel troebel water in
Als iemand in korte tijd rijk wordt, is er doorgaans veel oneerlijk
verworven geld bij.
89

strijkgeld is vaak strikgeld
Strijkgeld - geld dat je opstrijkt - is de premie die uitgeloofd wordt
voor wie bij het opbieden op een veiling het hoogste bod doet, of
vóór de afslag het hoogste bod dat gedaan is nog verhoogt. Wie
daarop aast, kan ook aan de koop blijven hangen en zo in de strik lopen.
veel geld, veel (kop)zorgen
Hetzelfde wordt gezegd door onder meer hoe meer goed, hoe meer
zorg; veel koeien, veel moeien en groot schip, grote zorg.
veel zonden worden door het geld gevonden
Bezit van geld leidt tot de zonde.
voor de Mammon buigen
De Mammon wordt in het bijbelboek Mattheus (6:24) genoemd als
de god van het geld. Mammon is ontleend aan een Semitisch woord
dat 'rijkdom' betekent. Het is gebruikelijk in de bijbelse taal en
wordt altijd in ongunstige zin gebruikt (zo ook: de Mammon dienen).
wie goed heeft, heeft twist
wie op goud staart, verblindt zijn gezicht
Door rijkdom en geld moet men zich niet laten misleiden.
wie van het kwaad scheidt, heeft een goed daggeld
Daggeld is 'dagloon'.
wie zich met een mijt tevreden stelt, zal men niet voor een daalder
bedriegen
Een mijt was een muntje van zeer geringe waarde,
zij hebben het geld niet, maar het geld heeft hen
zo gewonnen, zo geronnen
Wil zeggen: geld of bezit dat snel is verworven, kan net zo snel weer
verdwijnen (geronnen is 'weggevloeid').
90

Geld is niet alles
alle harten zijn gezusters, alle beurzen geen gebroers
Men is milder met vriendschapsbetuigingen dan met geld.
als de dood ons nedervelt, is het uit met goed en geld
alsof wij benen voor een daalder konden kopen
beleefdheid kost geen geld
beter een schat van eer dan van goud
beter een vriend over/op de weg dan geld in de koffer/beurs
Voor het eerst opgetekend in de eerste helft van de 16de eeuw.
beter mest in het land dan stuivers in de hand
de een doet het uit liefde, de ander om eer, de derde om geld
Voor het eerst opgetekend in de eerste helft van de 16de eeuw.
deugd is de beste munt
een goede naam is beter dan olie
Een goede naam gaat boven alles. Olie staat hier voor 'geld'. Ontleend
aan het bijbelboek Prediker (7:1): 'Een goede naam is beter
dan goede olie en de dag des doods is beter dan de dag van iemands
geboorte.'
9 1

één penning met recht is beter dan duizend met onrecht
Eerlijkheid gaat boven alles.
een vriend is beter dan geld in de beurs
er is geen goud zo rood, of het moet weg voor brood
geld (alleen) maakt niet gelukkig
Voor het eerst aangetroffen in de tweede helft van de 19de eeuw, in
het werk van Jacob van Lennep: 'Het geld maakt iemand immers
niet gelukkiger.' Soms met de toevoeging: maar het is gemakkelijk
als je het hebt. Een andere variant is: geld maakt niet gelukkig, maar
met een beetje geld ben je wel een beetje minder ongelukkig.
geld is maar slijk
Gezegd wanneer iemand te hoge waarde aan het bezit van geld toekent.
Ook: goud (of: geld) is het slijk der aarde. Slijk betekent eigenlijk
'doorweekte klei- of veenachtige grond'.
geld opent alle sloten, behalve die van de hemel
Het tegengestelde wordt beweerd in: voor geld gaat zelfs de hemel
open. Beide zegswijzen dateren uit het begin van de 18de eeuw.
geld speelt geen rol
Vertaling van het Duitse Geld spielt keine Rolle, een uitdrukking die
in 1902 voor het eerst is opgetekend. De Nederlandse vertaling was
al omstreeks 1930 in gebruik, maar de uitdrukking werd algemeen
bekend als stoplap van Olivier B. Bommel in de Tom Poes-albums
van Marten Toonder. In 1968 verscheen een bundel getiteld Geld
speelt geen rol, die vele herdrukken beleefde.
geld vergaat, kunst duurt altijd
geld verloren, iets verloren; eer verloren, meer verloren; ziel verlo-
ren, al verloren
Voor het eerst opgetekend in de eerste helft van de 16de eeuw.
92

Geld is niet alles
giften en gaven maken nichten en magen/schenken en geven
maakt veel nichten en neven
Als je geld hebt en vrijgevig bent, herinneren zelfs de verste magen
(bloedverwanten) zich dat ze familie van je zijn.
goede faam is beter dan geld of goed
goede moed is half teergeld
Teergeld is geld dat iemand heeft voor zijn vertering, geld om van
te leven.
het beste reisgeld is de deugd
In 1632 opgetekend door Jacob Cats, in de vorm het beste reys-gelt is
de deugt.
het is beter arm te zijn met eer, dan met schande zijn geld
vermeren
Reeds in 1550 geboekstaafd, in de vorm: het is beter, arm mit eeren,
dan rijck mit schanden.
liever geldeloos dan vriendeloos
Een variant is: beter goedeloos dan vrienddoos.
liever oordje zeker en het geweten zuiver
Liever een kleine winst eerlijk verwerven dan op andere wijze rijk te
worden. Men zei ook op oordje-zeker spelen 'geen geld geven of lenen
tenzij tegen goede waarborg of onderpand'. Een oordje was een
kwart stuiver.
waar geld is, daar is de duivel, en waar geen geld is, daar is hij
tweemaal
Geld zorgt voor onvrede, maar armoe nog twee keer zo veel.
waar geld is, duivel is; waar geen geld is, duivel en zijn moeder is
Het gaat hier om een Vlaams spreekwoord.
wat heeft hij nu met al zijn centen?
Wat baat hem zijn fortuin?
93

wie reist zonder geld, vreest geen geweld
Aangetroffen in de eerste helft van de 17de eeuw.
wie zich met een mijt tevreden stelt, zal men niet voor een daalder
bedriegen
Een mijt was een muntje van zeer geringe waarde.
94

Geld is nuttig
de klank van (het) geld vermag veel
Met geld krijgt men veel gedaan.
Friese trouw en Hollandse dukaten, daar kan men ver mee komen
geld dat plat is, maakt droog wat nat is
Met geld kan men indijkingen en droogmakingen tot stand brengen.
geld is de beste dienaar
geld is steeds de vrek tot straf, maar de arme tot een staf
Met staf wordt bedoeld 'de bedelstaf (dit is: de stok van de bedelaar).
geld/loon verzoet/verzacht de arbeid
De vroegste vormen van deze spreuk dateren van het begin van de
16 de eeuw.
het geld is een groot gemak in een huishouding
klinkende munt spreekt overal verstaanbare taal
Soms met de toevoeging: maar het verstaanbaarst klinkt hartentaai.
95

met geld kun je veel gaten stoppen
Met geld is menig tekort te stoppen. Bij uitbreiding, met geld kan
men vele moeilijkheden te hoven komen.
met het geld is het goed te doen
Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw.
met het geld koopt men de mooiste kersen/schoonste krieken van
de markt
met volle beurzen kan men builen slaan
Met geld kun je veel uitrichten.
oude vrienden, oude wijn en oud geld prees men al vanouds
schoon geld kan veel vuil dekken
Een variant van het geld dat stom is, maakt recht wat krom is.
waar geld is, duivel is; waar geen geld is, duivel en zijn moeder is
Het gaat hier om een Vlaams spreekwoord.
96

Geld is onontbeerlijk
als de beurs leeg is, wordt ze een vod
Zonder geld is de beurs - en de mens - niets waard.
als er zaad in het bakje is, kan de vogel pikken
Alleen als er geld is, kan men zijn behoeften bevredigen. Zaad staat
in diverse uitdrukkingen voor 'geld'.
als je geen kop hebt, kun je niet uit het raam kijken
Je kunt niets kopen zonder geld.
als je geld hebt, doe je wonderen, heb je het niet dan is het
donderen
de dagelijkse penning vermag zo veel
De dagelijkse penning is de penning die men nodig heeft voor het da-
gelijks brood.
de één heeft het (geld), de ander heeft het niet en de derde had het
wel graag
de één moet men betalen, en de ander geld geven
Het is lood om oud ijzer.
de penningen maken de oorlog
Oorlogvoering verslindt geld.
97

de stenen vragen geld
Zelfs het geringste kost geld.
droge knopen binden niet veel
Zonder geld bereikt men niet veel.
een lege beurs staat moeilijk recht
Zonder geld bereikt men niks.
een paard en geld en goed Latijn, dat brengt een lanser over de Rijn
Een lanser was een met een lans bewapende cavalerist. 'Over de
Rijn' staat hier voor 'de wijde wereld in'. In 1632 opgetekend door
Jacob Cats.
er moet geld op tafel komen
einde geld, einde geloof
geen spel verloren dan bij gebrek aan geld
geen zwaarder rouw dan om geldverlies
geld en mest heeft een boer nooit te veel
geld is de blom, wie 't niet heeft, zucht erom
Blom in de zin van bloem, het fijnste wat er is.
geld is de gesp van het harnas
Zonder geld is oorlogvoeren niet mogelijk.
geld is de levensfontein
geld is de zenuw van de oorlog/negotie
Oorlog en negotie 'handel' kunnen niet zonder geld. Vertaling van
de Latijnse uitdrukking pecunia (est) nervus belli. Varianten zijn geld
is de ziel van de negotie/handel/oorlog/alles.
geld maakt vrienden
Al opgetekend in de 16de eeuw.
98

gereed geld lijdt geen kommer
Gereed geld is contant, onmiddellijk beschikbaar geld.
gouden vinken zijn de beste voorspraak
Gouden vinken of goudvinken zijn goudstukken.
Geld is onontbeerlijk
heb je geld, dan kun je huizen bouwen, heb je 't niet, dan moet je
stenen sjouwen
heb je geld, je bent geteld
Wie geld heeft, telt mee.
heeft het liefje splint, dan wordt ze meer bemind
Als zij geld heeft, wordt zij meer bemind. Splint, splinter, ook wel
splenters, betekent 'geld'. De herkomst van deze woorden in deze
betekenis is onduidelijk.
het beste geloof is een gelders geloof
Wie goed betaalt, heeft het meeste krediet. Gelders geloof staat niet
voor 'het geloof zoals in Gelderland', maar voor 'het geloof in geld'.
het dode geld doet leven
het geld breekt geen vriendschap
Zolang men geld heeft, heeft men vrienden. Soms met de toevoeging:
doch: zonder geld, zonder vrienden.
het geld is maar drek, maar wie het niet heeft, staat als een gek
het is al geld waar de mens zijn poten aan steekt
het is in Rome de grootste zonde geen geld te hebben
Rome staat hier voor de hoofdstad van de Kerkelijke Staat; ook daar
draait alles om geld.
het rad kan niet lopen, als 't niet gesmeerd is
Zonder geld kan men niet leven.
99

koken moet kosten
De huishouding kan niet zonder geld, het landsbestuur evenmin,
kunst wordt door geld gevoed
men kent verloren geld en goed pas dan, wanneer men 't missen
moet
men lokt geen haviken met lege handen
Zonder geld kun je weinig doen.
met beleefdheid en geld krijgt men alles gedaan
met lege handen is het kwaad snoeken vangen
Zonder geld kun je weinig doen.
naar gelds macht wordt men geacht
van de lucht kan men niet leven
van twee zaken moet men dagelijks de waarde meer leren kennen:
geld en geloof
voor geld en goede woorden kan men overal terecht komen/is er
nogal wat te koop
voor noppes/niets gaat de zon op
waar geld ontbreekt, spreekt men tevergeefs
wie niet kan betalen met geld, moet het met zijn huid/rug boeten
wie zijn vrouw verliest, en vijf groten, het is jammer van het geld
De munt groot, die uit de Middeleeuwen stamt, had geringe waar-
de, maar vijf groot was volgens deze spreuk nog altijd meer waard
dan een echtgenote.
ioo

geen geld, zonder geld
arme lieden zonder duiten vliegen overal buiten
Zij worden overal de deur uitgegooid.
een leger zonder geld heeft altijd een lege buit
Geld is voor de oorlogvoering noodzakelijk.
een man zonder geld is een lijk
Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw.
een man zonder geld is een schip zonder zeilen
een man zonder geld verdwijnt en versmelt
een schipper zonder geld is de gek van een bootsman
Geld is onontbeerlijk
De bootsman was de hoogste onderofficier op een schip, de aan-
voerder van de bemanning. Een schipper zonder geld zou door de
bootsman niet serieus genomen worden.
geen fluit, geen dans
Zonder geld kun je niets gedaan krijgen.
geen geld, geen waar/waren
geen geld, geen Zwitsers
Zonder geld wordt niets afgeleverd, wordt er niet gewerkt. Volgens
de overlevering is deze uitdrukking ontstaan in 1521. Frans 1 van
Frankijk verdedigde indertijd de stad Milaan tegen koning Karei v.
Toen de Franse koning de Zwitserse huurtroepen niet langer kon
betalen, antwoordde hun aanvoerder: 'Point d'argent, point de
Suisses', waarna hij en zijn mannen vertrokken.
geen geld meer, geen vrienden meer
Varianten zijn: geldeloos, vriendeloos; zondergeld, zonder vrienden en
wie geldeloos is, zijn vrienden zijn dun (met dun wordt bedoeld 'ma-
ger in aantal'; het gaat hier om een zegswijze uit de 16de eeuw).
101

geen geld, niet geteld
Wie geen geld heeft, telt niet mee.
geen oordjes, geen mastellen
Geen geld, geen waar. Een mastel was een broodje of koekje, soms
met anijs gekruid. Een oordje was een kwart stuiver.
het is kwaad (slecht) zonder geld naar de markt te gaan
Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw.
iemand zonder geld is als een blinde zonder stok
koop eens spek zonder geld
liefde zonder geld is een lamp zonder olie
niets zonder geld dan hoofdpijn
wie geen geld heeft, telt niet mee
Ook: wie geen geld heeft, wordt niet gezien.
wie geld heeft, kan zich roeren: een man zonder geld is maar een
houten beeld
Zich roeren betekent hier 'zich bewegen', dus wie geld heeft, kan
wat ondernemen, heeft armslag.
zonder oorden krijgt men geen boter
Zonder geld geen waar. Een oordje was een kwart stuiver.
zonder oordjes en met een diepe zak ga je niet naar de markt
Vóór alles heb je geld nodig.
kopen kost geld
De uitdrukking kopen kost geld is voor het eerst opgetekend in het
eerste kwart van de 19de eeuw. In de tweede helft van die eeuw
werd een uitgebreide variant gesignaleerd, namelijk kopen kostgeld,
kijken daar heb-ie het niet voor.
102

als het geld op is, is het kopen/koken gedaan
met bedanken koopt men niet, men moet geld zien
voor geld koopt men de boter
wie geen geld heeft, mag gaan waar niets te koop is
wie geld heeft, kan wat kopen
wie geld heeft, zei de boer, kan wittebrood kopen
Geld is onontbeerlijk
In plaats van wittebrood zei of zegt men in Groningen stoet, een dia-
lectwoord voor 'wittebrood'. De gewone kost bij boer en burger was
het zwarte roggebrood.
wie kersen wil eten, moet ze plukken of geld geven
seks kost geld
de hoeren nemen vooraf geld
Een zegswijze uit de eerste helft van de 17de eeuw.
eerst geld, dan liefde
Geld is voor een huwelijk belangrijker dan liefde,
eerst geld en dan naar bed
Bij de hoeren moet eerst worden betaald; opgetekend in 1714.
heb je geld, dan heb ik liefde
Geld opent alle deuren.
103

Geld stinkt niet
Geld stinkt niet is een vertaling van het Latijnse pecunia non olet,
woorden van de Romeinse keizer Titus Flavius Vespasianus (7-79
n.Chr.). Vespasianus staat te boek als een milde, goede keizer,
maar hij was berucht om zijn geldzucht. Zo voerde hij afgeschafte
belastingen opnieuw in en bedacht hij allerlei nieuwe. Volgens de
geschiedschrijver Suetonius ging hij er zelfs toe over vilders en
leerlooiers aan te slaan voor de urine die zij uit de openbare latrines
ophaalden en die zij gebruikten bij het looien. 'Zijn zoon Titus,' aldus
Suetonius (Vespasianus 23-25), 'die er bezwaar tegen maakte
dat hij zelfs een belasting bedacht had op de urinoirs, hield hij een
munt onder de neus die uit de eerste betaling afkomstig was met de
vraag of hij de lucht smerig vond. Toen Titus "nee" zei, antwoordde
hij: "Toch komt hij uit het urinoir.'" Dit antwoord werd later
spreekwoordelijk in de vorm: pecunia non olet, 'geld stinkt niet'. De
betekenis is 'het komt er niet op aan, hoe men aan zijn geld gekomen
is, als men 't maar heeft'. Ook het Latijnse origineel pecunia
non olet wordt overigens geregeld aangehaald. Varianten op dit thema
zijn:
als het geld wat smerig is, dat hindert niet, het wordt toch niet
onder de neus gehouden
een gestolen penning geldt niet minder dan een andere
104

Geld stinkt niet
had ik dat geld in een bevuilde doek, ik zou de knoop wel met mijn
tanden willen losmaken
Te vergelijken met: ik wil het wel in een bescheten doekje hebben.
men moet in de handel ook het vuile geld aannemen
stinkende velletjes geven klinkende gelletjes
Vrouwen die oneerbaar aan hun geld zijn gekomen, kunnen toch
een goede bruidsschat meebrengen. Gelletje is een verbastering van
geld.
105

Geloof, deugd, eer
als 't geldje in het kistje klinkt, het zieltje uit de hel/in de hemel
springt
Dit van oorsprong Duitse rijmpje, dat in het Nederlands pas in de
19de eeuw is opgetekend, verwijst naar de rooms-katholieke aflaathandel
in het begin van de 16 de eeuw, die mede de aanzet gaf tot de
Hervorming. Aflaten boden kwijtschelding van de straffen die een
zondaar moest ondergaan alvorens in de hemel te kunnen komen.
beleefdheid kost geen geld
beter een duit in eer, dan een gulden in oneer
beter een schat van eer dan van goud
beter op een eerlijke wijze met de handen geld te winnen, dan dit
op een gemakkelijke wijze te erven
Brugman zocht zielen en ik zoek geld
Met Brugman wordt de predikant Johannes Brugman (1399-1473)
bedoeld. Brugman trok predikend door het land. Meer dan zijn tijdgenoten
paste hij zijn preken aan aan de smaak van het volk. Dit
maakte hem zeer populair. Zijn naam leeft tevens voort in de zegswijze
praten als Brugman 'veel en met overtuigingskracht praten'.
106

Geloof, deugd, eer
daaldertjes is goed geld
Zij zijn goed te vertrouwen. Daalders werden van goed allooi geslagen,
dat wil zeggen: het zilvergehalte was betrouwbaar.
de boer zit op een cent als de duivel op een ziel
In de stad werd vroeger veel neergekeken op de boeren, die werden
afgeschilderd als ruw, onnozel of, zoals in dit geval, gierig.
de een doet het uit liefde, de ander om eer, de derde om geld
Voor het eerst opgetekend in de eerste helft van de 16de eeuw.
de eer is bewaard, het geld is bespaard
Wordt gezegd wanneer iemand die men uit beleefdheid heeft uit-
genodigd, bedankt; of schertsend wanneer iets wat men zich had
voorgenomen, niet is gebeurd.
deugd is de beste munt
duiten en een goede consciëntie (een goed geweten) zijn broertjes
en zusjes
Wie geld heeft, heeft geen last van zijn geweten.
één penning met recht is beter dan duizend met onrecht
Eerlijkheid gaat boven alles.
eerst naar het geld gevraagd, en dan van deugd gewaagd
Gewagen betekent hier 'spreken over'.
Friese trouw en Hollandse dukaten, daar kan men ver mee komen
ga met God en twee blanken
Afscheidsgroet. Een blank of blanke was van de 14de tot de 16de
eeuw een muntje van goed (blank) zilver; het was niet veel waard.
geld gaat boven recht
geld, geweld en gunst breekt recht, zegel en kunst
Bezit, macht en relaties zijn van doorslaggevender betekenis dan
rechtschapenheid en bekwaamheid.
107

geld opent alle sloten, behalve die van de hemel
Het tegengestelde wordt beweerd in: voor geld gaat zelfs de hemel
open. Beide zegswijzen dateren overigens uit het begin van de 18de
eeuw.
geld verloren, iets verloren; eer verloren, meer verloren; ziel
verloren, al verloren
Voor het eerst opgetekend in de eerste helft van de 16de eeuw.
geldzucht is de wortel van alle kwaad
Ontleend aan het bijbelboek i Timotheüs (6:10): 'Want de geldgierigheid
is een wortel van alle kwaad.' In plaats van geldzucht wordt
geregeld ook geld of hebzucht gebruikt.
God is de liefste en de penning is de waardste
Een spreekwoord uit de 16de eeuw.
had de paap geld, hij zou ook wel woekeren
Blijkbaar een reactie van de joden of de protestanten, die door de
papen (scheldnaam voor rooms-katholieken) van woekerpraktijken
werden beschuldigd.
had ik maar geld, ik werd voor vroom geteld
Als ik geld had, zou men ook mij wel als vroom beschouwen.
het beste geloof is een gelders geloof
Wie goed betaalt, heeft het meeste krediet. Gelders geloof betekent
'het geloof in geld'.
het beste geloof is gereed geld
Met contanten kun je overal terecht.
het beste reisgeld is de deugd
In 1632 opgetekend door Jacob Cats.
het einde geld, het einde geloof
het gaat om het geld tot aan de hemelse poort
108

het geld brengt de mens in de hel, en blijft er zelf buiten
Geloof, deugd, eer
Om het geld verricht menigeen slechte daden, maar het geld blijft
in de wereld. Voor het eerst opgetekend in de 16de eeuw.
het geld is de god der wereld
Geld is almachtig.
het is beter arm te zijn met eer, dan met schande zijn geld verme-
ren
het is in Rome de grootste zonde geen geld te hebben
Rome staat hier voor de hoofdstad van de Kerkelijke Staat; ook daar
draait alles om geld.
het penningske der weduwe
Een kleine gift van grote waarde. Ontleend aan het bijbelboek Lucas
(21:2-4), waarin wordt verteld van een arme weduwe die slechts
twee penningen schonk, wat echter gezien haar armoede een groot
offer was.
hetzij paap hetzij geus, geld is overal de leus
Voor het eerst opgetekend in 1550. Paap was onder de protestantse
geuzen een scheldnaam voor 'rooms-katholiek'.
hij maakt het geld tot zijn afgod
Hij is gierig.
hij wacht erop, als de pastoor op zijn offerpenningen
Hij ziet er gretig naar uit.
hij zou aan God of zijn heiligen niet één mijt geven
Een mijt was een muntje van zeer geringe waarde.
ik betaal je met je eigen geld
Ik betaal je met gelijke munt: ik behandel je zoals je mij behandelt.
ik zou hem wel ongeteld geld durven toevertrouwen
Hij is zeer betrouwbaar.
109

klinkende munt spreekt overal verstaanbare taal
Soms met de toevoeging: maar het verstaanbaarst klinkt hartentaai.
koperen geld, koperen zielmis
Voor kopergeld, dus weinig geld, kan men geen bijzondere zielmis
('requiemmis, uitvaartmis') laten lezen, dus ook hier geldt: alle
waar is naar zijn geld.
liever oordje zeker en het geweten zuiver
Liever een kleine winst eerlijk verwerven dan op andere wijze rijk te
worden. Men zei ook op oordje-zeker spelen 'geen geld geven of lenen
tenzij tegen goede waarborg of onderpand'. Een oordje was een
kwart stuiver.
malle lui en rotte peren, boeken die geen deugden leren, vuile
eieren op een hoop, hoe meer voor 't geld, hoe slechter koop
met de munt waarmee men betaalt zal men betaald worden
Oog om oog, tand om tand.
men bemint meer de gekruiste penning dan de gekruiste Christus
Op vele munten en penningen stond vroeger een kruis.
met beleefdheid en geld krijgt men alles gedaan
met een handvol geld komt men verder dan met een zak recht
Met bezit bereikt men meer dan met gerechtigheid.
met gelijke munt betalen
Oog om oog, tand om tand. In 1632 opgetekend door Jacob Cats.
onze dominee preekt goed, jammer dat hij geen klein geld heeft
Hij is stug, weet niet van geven en nemen.
schijt eer, geld is de man
Voor het eerst opgetekend in de 17de eeuw.
van twee zaken moet men dagelijks de waarde meer leren kennen:
geld en geloof
110

voor geld gaat zelfs de hemel open
Geloof, deugd, eer
Geld opent alle deuren. Het tegengestelde wordt beweerd in: geld
opent alle sloten, behalve die van de hemel. Beide zegswijzen dateren
overigens uit het begin van de 18de eeuw.
waarheid is geen gangbare munt
weg consciëntie (geweten), als het geld kost
wie van het kwaad scheidt, heeft een goed daggeld
Daggeld is 'dagloon'.
wie veel rode vossen heeft, leeft in de meeste eer
Wie het meeste geld heeft, kan goed leven. Rode vos betekent 'gou-
den munt'.
in

Gierigheid, gierigaard, vrek
achter de oordjes zitten
Al het mogelijke doen om geld te vergaren. Een oordje was een
kwart stuiver. Deze munt werd aanvankelijk in zilver en later
hoofdzakelijk in koper geslagen.
als hij trakteert... is het op hagelslag
Want hij is zo gierig als wat. Varianten zijn: als hij wat geeft... is het
de geest; als hij wat geeft... is het een rondje draaideur.
als je om geld komt, zijn ze nooit thuis
Brugman zocht zielen en ik zoek geld
Met Brugman wordt de predikant Johannes Brugman (1399-1473)
bedoeld. Brugman trok predikend door het land. Meer dan zijn tijdgenoten
paste hij zijn preken aan aan de smaak van het volk. Dit
maakte hem zeer populair. Zijn naam leeft tevens voort in de zegswijze
praten als Brugman 'veel en met overtuigingskracht praten'.
de boer zit op een cent als de duivel op een ziel
In de stad werd vroeger veel neergekeken op de boeren, die werden
afgeschilderd als ruw, onnozel of, zoals in dit geval, gierig.
de duim in de hand houden
Het idee is waarschijnlijk dat die duim dus niet wordt gebruikt om
geld uit te tellen.
112

de geelzucht hebben
Geelzucht verwijst naar de gele kleur van het goud.
de geldduivel heeft hem beet
de gierigaard is doof aan de kant waar de beurs hangt
de gierigaard zou een ei scheren
Gierigheid, gierigaard, vrek
de gierigheid groeit zolang, als de ene penning op de andere
gestapeld wordt
de mens is een geldvretend dier
de penning gesloten houden
Dat wil zeggen: het geld achter slot en grendel houden,
de vrek gaat met zijn gat op de geldkist zitten
duivels zak is nooit vol
Een gierigaard heeft nooit genoeg.
een oude kluiver
Waarom een 'vrek' kluiver wordt genoemd, is niet duidelijk. In de
17de eeuw betekende kluiver wel 'oude snoeper' of gewoon 'vent'.
een slechte bedelaar, die geen duit kan missen
een stuiver (drie keer) omkeren
geld/goed blust/stopt geen gierigheid
Een gierigaard heeft nooit genoeg.
geldzucht is de wortel van alle kwaad
Ontleend aan het bijbelboek 1 Timotheüs (6:10): 'Want de geldgie-
righeid is een wortel van alle kwaad.' In plaats van geldzucht wordt
geregeld ook geld of hebzucht gebruikt.
het is een geldwolf
113

het is een ouwe duitendief
hij heeft de geldziekte/geldzucht
hij houdt aan zijn pijkens
Pijkens is een onbepaalde Vlaamse aanduiding voor 'geld'. De oorsprong
van het woord is onzeker. Mogelijk is het het meervoud van
piek. Het kan ook zijn ontleend aan Frans picaillons 'geld', of misschien
is er verband met spijkers.
hij houdt het geld in zijn zak
hij is aan zijn geefklieren geopereerd
Want hij is zo gierig als wat.
hij is oordjedood
Hij blijft op een oordje dood: hij zou om een klein verschil een zaak
laten afspringen. Een oordje was een kwart stuiver.
hij is op de centen
In plaats van centen gebruikt men ook duiten, penning, oordjes enzovoorts.
Een uitbreiding is hij is op de penning, als de duivel op een
zieltje.
hij is op de penning zestien
Hij is een gierigaard, een woekeraar. Het gaat om iemand die geld
leent tegen een hoge rente, namelijk één penning op iedere 16, dat
is 6,25 procent.
hij is van de behoudende partij
Hij geeft niet graag geld uit.
hij is van Oudenaarde
Naar Oudenaarde in Oost-Vlaanderen, met een woordspeling op
houden, dat in verschillende Vlaamse dialecten wordt uitgesproken
als ouden. De inwoners van Oudegem in Oost-Vlaanderen dragen,
eveneens vanwege de associatie ouden-houden, de bijnaam gierigaards.
114

hij keert zijn oordjes wel driemaal om
hij kleeft aan het geld
hij komt van Houthem
Gierigheid, gierigaard, vrek
Hij is gierig. Naar Houthem in West-Vlaanderen of Houthem in
(Nederlands) Limburg. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal
kiest voor Nederland, maar de uitdrukking is in Vlaanderen voor
het eerst opgetekend. Met een woordspeling op houd + hem. In het
Duits wordt van zo iemand wel gezegd dat hij komt uit (het voor-
malige vorstendom) Anhalt, of dat hij zeker stamt uit het huis An-
halt, dat je hier zou kunnen vertalen met 'hou-vast'.
hij komt van Kleef
Hij is gierig, zuinig, niet scheutig. Deze i6de-eeuwse uitdrukking
verwijst naar Kleef in Noordrijn-Westfalen, met een woordspeling
op kleven 'plakken'. Men zei ook hij komt uit het land van Kleef (of:
van Kleven) en hij is van Kleef hij houdt meer van de heb, dan van de
geef (een variant is hij komt uit het land van Bever en is liever houder als
gever; de plaats Bever in Vlaams-Brabant is hier waarschijnlijk al-
leen opgevoerd vanwege het rijm).
hij komt van Scherpenheuvel
Hij is gierig, hij let scherp op zijn centen. Naar Scherpenheuvel in
Vlaams-Brabant, met een woordspeling op scherp 'in sterke, hevige
mate'. Men zei ook hij is scherp op een halve cent.
hij loert op de dubbeltjes
hij maakt het geld tot zijn afgod
hij valt nog liever van zijn geloof
... dan dat hij iets geeft.
hij wil het laken en het geld
Hij wil iets kopen, maar tegelijk zijn geld niet uitgeven.
hij wil wel een kikker villen voor een cent
Hij doet alles voor geld.
5

hij zal een penning wel driemaal omkeren voor hij hem uitgeeft
hij zou aan God of zijn heiligen niet één mijt geven
Een mijt was een muntje van zeer geringe waarde.
hij zou de drommel/duivel voor geld dienen
Hij doet alles voor geld. Drommel is een eufemistische benaming
voor de duivel (ook in om de drommel niet 'zeker niet, in 't geheel
niet').
hij zou een cent in tweeën bijten
De uitdrukking geeft aan dat een gierigaard de kleinste munten
liefst nog zou splijten, om ze niet in één keer helemaal te hoeven
uitgeven. De uitdrukking komt ook voor met duit, halfje en oordje.
Hetzelfde beeld - dat de vrek zijn munten nog het liefst zou splitsen
- komen we tegen in diverse synoniemen voor Vrek'. Te denken
valt aan woorden als centenbijter, duitenkliever, kluitenkliever,
oordjesbijter, oordjessplijter, oordjespletter en splijtmijte.
hij zou nog liever honger lijden dan een oordje te kort blijven
hij zou voor zich een cent op zijn blote kont laten slaan
hij zou zijn scheten op flessen doen, als het maar geld opbrengt
hoe vetter beurs, hoe magerder kaken
Rijke mensen zijn meestal gierig.
ieder oordje brengt zijn gierigheid mee
De uitdrukking komt ook voor met cent, stuivertje, gulden enzovoorts.
iemand tot een negenmannetje laten betalen
Iemand tot het laatste beetje laten betalen, want een negenmannetje
was maar 0,625 cent waard. Het woord negenmannetje of, in de
streektaal, negenmanneke, dateert uit de 17de eeuw.
ik ben milddadig, zei voerman Job, en hij gaf een valse stuiver aan
vijfbedelaars
116

Jan op een duit
Gierigaard.
Gierigheid, gierigaard, vrek
je kon Hercules eerder zijn kolf uit handen rukken dan een duitje
uit zijn beurs
Kolf betekent hier 'knuppel'. De mythische figuur Hercules was
buitengewoon sterk.
je kunt alle dagen geen hondsvot wezen, zei gierige Gerrit, en hij
gooide een duit te grabbel
Een duit had bijna geen waarde.
je kunt hem eerder een tand uit zijn mond trekken, dan een duit uit
zijn zak kloppen
Hij zit op zijn geld.
je kunt me lang zuur aankijken, voordat je een stuiver uit mijn
portemonnee loskrijgt
Opgetekend in de eerste helft van de 16 de eeuw.
kan je niet een oud wijf vinden dat voor een dubbeltje een moord
doet?
Gezegd wanneer iemand alles te duur vindt,
knaken poetsen
Een knaak is tegenwoordig een rijksdaalder. De oudste tekst waar-
in deze muntnaam tot dusverre is aangetroffen, dateert van 1689.
Vermoedelijk is er verband met Rotwelsch (Duits Bargoens) Knök,
Kneks (daalder), maar verder is de etymologie onbekend.
laat je niet aan een dubbeltje kennen
Laat niet om één dubbeltje blijken wat een gierigaard je bent. Ook
gezegd met betrekking tot een verborgen trek van iemands karak-
ter. In plaats van dubbeltje zei men ook frank of gulden.
mannetje, eet je brood droog, de boter kost twee blanken
Een blank of blanke was van de 14de tot de 16de eeuw een muntje
van goed (blank) zilver; het was niet veel waard.
117

men bemint meer de gekruiste penning dan de gekruiste Christus
Op vele munten en penningen stond vroeger een kruis.
niet dat!
Gezegd van iemand die geen cent loslaat; hierbij wordt het gebaar
met duim en wijsvinger gemaakt.
niet van het geld kunnen scheiden
nou nou, die kakt ook niet voor elven en dan is het nog dun
Hij is zo gierig als wat.
op de eieren zitten
Het geld onder zich houden.
op de muntjes letten
op de penning kijken/zijn
In plaats van penning zegt men ook stuiver, vijfcent enzovoort,
op/om een (halve) cent doodblijven
Liever doodgaan dan ook maar het kleinste beetje geld laten glippen.
De uitdrukking komt ook voor met duit en oordje.
van/voor het oordje zijn
van De Knipe zijn
Gierig zijn. Naar De Knipe (De Knijp) in Friesland, met een woordspeling
op knijperig, een dialectwoord voor 'krenterig, karig, gierig'.
Men zei ook hij is niet van Jousumhuren, maar echt van De Knipe (het
eerste deel naar Jousumburen/Jousenbuorren in Friesland, met
een woordspeling op Fries jou (st) 'geef(t)'). Een vergelijkbare uitdrukking
is: hij komt uit Knijphuizen of Kniephuizen.
van Vrekhem komen
Gierig zijn. Naar Vrekhem in Oost-Vlaanderen, met een woordspeling
op vrek. Ook aangetroffen in de vorm hij komt uit het land van
Vrekhem.
ii8

Gierigheid, gierigaard, vrek
voor een cent gaat hij dood als hij voor een halfje weer levend
kan worden
voor een dubbeltje op de eerste rang/rij willen zitten
Het beste willen voor weinig geld. Pas opgetekend in de 20ste
eeuw. Een variant is: voor een kwartje naar Amsterdam willen.
wie met een oude vrouw trouwt, trouwt haar om haar geld
In 1632 opgetekend door Jacob Cats.
zijn lijfis hem niet zo lief als zijn Spaanse kluiten
Een kluit was vroeger in België een muntstuk van tien centiem.
zijn oordjes omkeren
zijn oordjes tussen de deur nijpen
Een gierigaard zou de kleinste munten liefst nog splijten, om ze
niet in één keer helemaal te hoeven uitgeven.
119

God
ga met God en twee blanken
Afscheidsgroet. Een blank of blanke was van de 14de tot de 16de
eeuw een muntje van goed (blank) zilver; het was niet veel waard.
God is de liefste en de penning is de waardste
Een spreekwoord uit de 16de eeuw.
het geld is de god der wereld
Geld is almachtig.
hij maakt het geld tot zijn afgod
Hij is gierig.
hij zou aan God of zijn heiligen niet één mijt geven
Een mijt was een muntje van zeer geringe waarde.
kinderen zijn een zegen des Heren, maar ze houden de noppen van
de kleren
Kleding waarvan de noppen ('knopen') zijn afgesleten is een bewijs
van armoede of mindere welvaart. Kortom: kinderen kosten veel
geld.
120

Gulden
De naam gulden, die in de 13de eeuw voor het eerst is aangetroffen,
is afgeleid van goud (denk aan Engels gold, waarin de l bewaard is
gebleven). In de 15de en 16de eeuw circuleerden in de Nederlanden
vele soorten in het buitenland gemunte guldens. Onder Karei v (be-
gin 16de eeuw) werd de Karolusgulden (weldra verkort tot gulden)
van twintig stuivers de grondslag van het Nederlandse muntstelsel.
alle guldens drie maanden/alle guldens zes weken
Een onzinspreuk om aan te geven dat iemand weinig of niets verdient.
beter een duit in eer, dan een gulden in oneer
beter een penning gespaard, dan een gulden nutteloos verteerd
dat is centenwijsheid en guldensdomheid
Met kleine bedragen is hij heel precies, maar met grote is hij laks.
duizend gulden op een bordje krijgen
een gulden op de drempel en een stuiver in huis
De buitenkant is mooier dan de binnenkant.
een stuiver gespaard is beter dan een gulden gewonnen
121

een zak guldens en goede vrienden scheiden niet gemakkelijk
Geld maakt vrienden.
eerlijk zijn beneden de gulden
Eerlijk zijn zolang het om kleine bedragen of dingen gaat, maar bij
grotere niet te vertrouwen zijn.
elk kind brengt duizend gulden mee
Niet letterlijk, maar de gedachte is enerzijds dat kinderen een zegen
van God zijn, en dus zonder meer van grote waarde, en anderzijds
dat zij, zoals het Woordenboek der Nederlandsche Taal zegt, 'den
ijver van den huisvader doen vermeerderen'.
ga direct naar de gevangenis, u ontvangt geen 200 gulden
Eigenlijk een opdracht uit het spel Monopoly, maar inmiddels ook
wel als dooddoener gebruikt, bijvoorbeeld als iets mis is gelopen.
geen halve cent in de zak en drie gulden aan het voorhoofd
Gezegd van opscheppers.
het is een goede gulden, die er tien/honderd spaart
Goed belegd of besteed geld levert wat op.
hij is blijder, dan als hij honderd gulden gewonnen had
Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw, toen honderd gulden
een klein fortuin was.
hij keert een dubbeltje driemaal om en gooit een gulden weg
Met kleine bedragen is hij heel precies, maar met grote is hij laks.
hij weet wat guldens zijn
Hij is rijk.
hulde, hulde, geef die vent een gulden
Gezegd als iemand iets doms opmerkt.
iedere duizend gulden brengt zijn gierigheid mee
Hoe meer men verdient, hoe meer men bij wil verdienen; hoe rijker
men is, hoe gieriger men wordt.
122

je kunt je gulden maar één keer uitgeven
Gulden
kinderen en gekken verbeelden zich, dat twintig gulden niet
vermindert en twintig jaar niet eindigt
Opgetekend in de tweede helft van de 19de eeuw.
laat je niet aan een gulden kennen
Laat niet om één gulden blijken wat een gierigaard je bent.
niet met duizend gulden toe
Voor geen geld, voor niks en niemand in de wereld,
op de markt is je gulden een daalder waard
Soms met de toevoeging: maar meestal een kwartje. De uitdrukking
gaat terug op een reclameslogan die in 1974 door Drs. P werd geri-
diculiseerd in een liedje over een man die op de markt met een gul-
den wil betalen voor iets dat ƒ 1,50 kost, want 'u weet dat één gulden
vijftig op de markt een daalder heet'. Een en ander loopt uit op een
ruzie die uiteindelijk de halve stad in puin legt.
pas op de halve centen, het worden guldens in de zak
Anders gezegd: wees zuinig en spaar.
u gaat door voor de duizend gulden
Deze dooddoener is ontleend aan het VARA-televisieprogramma
Weet wel watje waagt van Theo Eerdmans uit 1959. Vier specialisten
moesten in vier etappes allerlei vragen beantwoorden. De quiz ein-
digde met de 1000-guldenvraag. In 1961 heette Eerdmans' quiz
Willens en Wetens. Latere quizzen van hem kregen steeds weer
nieuwe titels: Wereldwijs en Tel uitje winst (1964-1967). Hierin was
het maximaal te winnen bedrag 999 gulden.
veertig zesthalven en alle praatjes maken juist elf gulden
De praatjes zijn waardeloos, want een zesthalf was 27,5 cent waard,
dus veertig zesthalven is precies elf gulden.
vijf gulden, goed gebruikt, is zes gulden waard
123

weten wat een gulden waard is
De waarde van het geld kennen; weten wat er in de wereld te koop
is.
wie de stuiver niet (be) geert/eert, is de gulden niet weerd
Varianten zijn: wie een duit versmaadt, is de gulden niet waard en wie
een penning niet acht, krijgt over geen gulden macht.
wie goudguldens verf kan pissen, kan licht de doktoren missen
Zijn urine heeft een gezonde, goudgele kleur. Een zegswijze uit de
17de eeuw.
wie tot een stuiver geboren is, kan tot geen gulden komen
Hij ontgaat zijn lot nooit.
zwaluwen in het dak, guldens op zak
Volgens een algemeen verbreid volksgeloof brengt de zwaluw geluk.
124

Handel en arbeid
alle waar naar haar/zijn geld
De kwaliteit van de waar hangt nauw samen met de prijs,
baar geld
Baar betekende oorspronkelijk 'bloot' (vergelijk barrevoets 'bloots-
voets'). Baar geld is dus bloot, direct zichtbaar geld.
boter/geld bij de vis
Contante betaling is vereist. Omdat vis niet zonder boter behoorde
te worden opgediend. Opgetekend in de eerste helft van de 15de
eeuw.
dat is het zo goed waard als een ei/koek een oord je
Dat is zijn prijs goed waard. Een oordje (een kwart stuiver) was ooit
een redelijke prijs voor een ei of een koek.
elkaar met toebeurs betalen
Met gesloten beurs, door ruilhandel, zaken doen.
geen loon, geen moed
Het geld verzacht de arbeid.
geld bij de leverantie
Boter bij de vis.
125

geld is een goede waar: zij geldt winter en zomer
Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw.
geld is (ook een) goede waar
Men moet er niet te lichtzinnig mee omspringen.
geld kan geen armoede lijden
Geld heeft altijd zijn waarde.
geld te bergen maakt de tijd kort, voor een ander te werken, maakt
hem lang
geld verdienen als slijk
Veel geld verdienen. Volgens de Grote Van Dale 'algemeen Belgisch
Nederlands'. Slijk betekent eigenlijk 'doorweekte klei- of
veenachtige grond'.
gereed geld dingt scherp
Wie contant betaalt, kan de laagste prijs bedingen,
goede waar krijgt vijandengeld
Wie iets goeds te koop heeft, krijgt zelfs zijn vijanden als klant.
handje contantje
Baar geld, boter bij de vis.
heb je het geld bij je? dan hoef je het niet te halen
het is goede waar, waar men geld van maakt
(Alleen) goede koopwaar levert geld op.
het is veel goed voor weinig geld
het is waar naar de penning
De koopwaar is zo goed als zijn prijs.
126

het volle pond betalen
Handel en arbeid
De gehele som. Het woord pond, dat in deze Nederlandse vorm in
1237 voor het eerst is gedocumenteerd, gaat terug op Latijn pondo
'pond', dat verwant is met het werkwoord pendere 'wegen'.
het werk gedaan: geld moet er staan
hij biedt onder de pegel
Bij afdingen: onder de maat. Pegel betekent 'geld' of'guldens'. Oor-
spronkelijk betekende het woord 'peil, maat, merkteken'. De ont-
wikkeling naar de monetaire betekenis is niet duidelijk. Het woord
is pas in de 20ste eeuw opgetekend. Het werd aanvankelijk vooral
gebruikt in de studententaal, samen met pegulant.
hij zou wel een dukatenkakkertje nodig hebben
Hij kon wel iemand gebruiken die hem geld verschafte.
iemand de penning gunnen
Bij iemand iets kopen.
iets te gelde maken
is er ook kwaad geld bij?
Kunt u niet wat van de prijs afdoen?
klein geld, kleine arbeid
klinkende munt
Baar geld, handje contantje.
koek naar geld
De koek (meer algemeen: de waar) is zo goed als zijn prijs,
koperen geld, koperen zielmis
Voor kopergeld, dus weinig geld, kan men geen bijzondere zielmis
('requiemmis, uitvaartmis') laten lezen, dus ook hier geldt: alle
waar is naar zijn geld.
127

licht geld, lichte waar
Voor weinig geld kun je maar weinig kopen.
met een zilveren hengel vissen
Vis niet zelf vangen, maar kopen (met zilvergeld).
met goede waar lokt men zelfs de vijand geld uit zijn zak
Wie iets goeds te koop heeft, krijgt zelfs zijn vijanden als klant.
te licht voor het geld zijn
Zijn geld niet waard zijn.
tegen pronte (prompte) betaling
Tegen stipte, correcte, contante betaling.
werken doet de beurs sterken
wie bidt om borgen als men gereed geld heeft?
Wie contant geld heeft, heeft niemand nodig die zich voor hem garant
(borg) stelt.
wie in de handeling van het geld is, komt er wel schadeloos af
Wie in geld handelt, kan geen verlies lijden. Opgetekend in het
midden van de 16de eeuw.
wie weinig besteden wil, koopt zelden goed vlees
Alle waar is naar zijn geld.
128

Klinkende munt
daar zit muziek in
Wordt wel gezegd van transacties die moeilijk te controleren vallen,
en waarin dus gemakkelijk wat aan de strijkstok kan blijven hangen.
'Muziek,' aldus het Woordenboek der Nederlandsche Taal, 'is
soms een term voor geld; bij aannemers wordt wel gesproken van
een werk "waar veel muziek in zit": waaraan veel kan verdiend worden,
doordat niet gemakkelijk is na te gaan of juist wordt opgeleverd
wat in het bestek staat.' In de boeventaal werd een 'brandkast'
wel een muziekdoos genoemd.
de beste kredietbrieven zijn klinkende munt
de klank van de penning verdooft alle redenen
Rijke mensen worden altijd geloofd.
de klank van (het) geld vermag veel
Met geld krijgt men veel gedaan.
des pennings reden klinken best
De taal van het geld klinkt het duidelijkst.
één penning klinkt niet
Wie arm is, heeft vrijwel geen invloed.
geld-redenen klinken best
129

heb je geld, dat mooi blinkt, zorg dat het niet ldinkt
Smijt er niet mee. In 1632 opgetekend door Jacob Cats.
het is geen valse, het is een klinkaard
Het is een goed zilverstuk. Klinkaard is een oude naam voor een
Bourgondische gouden munt, later voor een zilveren frank. We ko-
men deze naam ook tegen in een Vlaams volksrijmpje: 'Klinkaert
en zijn wijveken/ Die waren vroeg opgestaan/ Om mee een stulle-
ke botere/ Al naar de markt te gaan./ Klinkaert die was zat/ En de
baantjes die lagen zoo glad./ Klinkaert en zijn wijveken/ Die vielen
op huider gat.'
het is niet al geld dat klinkt/goud wat er blinkt
Schijn bedriegt.
het zijn al geen echte muntstukken, hoe schel hun klank ook is
Een variant op het is niet alles goud wat er blinkt.
hij heeft een klinkend verstand
Omdat hij rijk is, meent hij ook alles te begrijpen en geeft men hem
doorgaans gelijk.
hij is van klinkt'm voorzien
Hij heeft geld. Klinkt'm verwijst naar het klinken van muntstukken.
hij laat de penning klinken
Hij laat het geld rinkelen, door het uit te geven.
hij zit goed in zijn muzikanten
Hij zit goed in de slappe was.
jan klinkaard is thuis
Hij is rijk.
klinkende munt
Baar geld, handje contantje.
klinkende munt spreekt overal verstaanbare taal
Soms met de toevoeging: maar het verstaanbaarst klinkt hartentaai.
130

Klinkende munt
stinkende velletjes geven klinkende gelletjes
Vrouwen die oneerbaar aan hun geld zijn gekomen, kunnen toch
een goede bruidsschat meebrengen. Gelletje is een verbastering van
geld.
twee stuivers in een trommel maken meer herrie dan een die vol is
met louis d'or
Een louis d'or, een Franse gouden munt van hoge waarde, is ge-
noemd naar Lodewijk XIII van Frankrijk. Tegenwoordig is het de
naam van een Nederlandse toneelonderscheiding.
voor klinkende munt heeft iedereen open oren
Geld opent alle deuren.
waar munt klinkt, leent men gehoor, handen en voeten
Geld is almachtig.
!3i

Kwartje
De naam kwartje voor diverse kleine geldstukken is al sinds het
midden van de 17de eeuw in zwang. Pas in 1816 werd officieel een
munt met de waarde van een kwart gulden ingevoerd.
als je er een kwartje bijlegt, kun je er een glas bier voor kopen
Iets - dat niet wordt genoemd - is blijkbaar waardeloos, want voor
alleen een kwartje kreeg je dat glas bier ook.
dubbeltjes en kwartjes
Weinig, een klein bedrag, kleingeld.
een kwartje, als je op zijn broekspijpen trapt
Dit zegt men wanneer iemand een broek draagt met veel te korte
pijpen.
een kwartje voor je gedachten
Ontleend aan het Engelse a penny for your thoughts. Ook wel een cent
voor je gedachten.
het kwartje is gevallen
Het dringt eindelijk tot hem door. De mens wordt hier vergeleken
met een automaat, die pas na inworp van een munt in actie komt.
In Vlaanderen zegt men: de frank is gevallen.
132

Kwartje
hij is zo gemeen als katoen van een kwartje per el
Voor die prijs kon katoen alleen maar van zeer slechte ('gemene')
kwaliteit zijn.
je zou hem een kwartje geven
Hij ziet er heel sjofel en hulpbehoevend uit.
kwartjesvinder
Vrek. Eigenlijk bedrieger die, voorgevend geld (ooit: een kwartje) te
hebben gevonden, iemand tracht over te halen met hem te kaarten,
waarna hij zijn slachtoffer door vals spel geld afhandig maakt.
voor een kwartje naar Amsterdam willen
Betekent hetzelfde als voor een dubbeltje op de eerste rang willen zitten.
wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje
Hij ontgaat zijn lot nooit.
J33

Liefde en huwelijk
als het huwelijk is om het gelletje, dan wordt het vaak een heiletje
Gelletje is een verbastering van geld. Een variant is: die trouwt het velletje
om het gelletje, verliest het gelletje en houdt het velletje. Velletje staat
hier voor 'vrouw'.
de een doet het uit liefde, de ander om eer, de derde om geld
Voor het eerst opgetekend in de eerste helft van de 16de eeuw.
de liefde doet veel, maar het geld doet alles
Geld is almachtig.
door gouden ketenen verbonden zijn
Werd gezegd van mensen die om het geld met elkaar getrouwd
zijn.
een fortuin trouwen
eerst geld, dan liefde
Geld is voor een huwelijk belangrijker dan liefde,
geld is de rechte liefde
Geld is de ware liefde. Een uitdrukking uit de eerste helft van de
17de eeuw.
134

geld waar de man niet van weet
Geld dat de vrouw ontvangt buiten weten van haar man.
heb je geld, dan heb ik liefde
Geld opent alle deuren.
heeft het liefje splint, dan wordt ze meer bemind
Liefde en huwelijk
Als zij geld heeft, wordt zij meer bemind. Splint, splinter, ook wel
splenters, betekent 'geld'. De herkomst van deze woorden in deze
betekenis is onduidelijk.
het geld brouwt, bouwt, trouwt en houdt
Opgetekend in de eerste helft van de 17de eeuw.
het geld (zij) is de bruid, waarom gedanst wordt
Alles draait om geld.
het is mijn geld dat er klapt
Ik heb in dit huwelijk het geld aangebracht.
het komt terecht, beter dan verzopen dubbeltjes, of je moet met de
dochter van de kastelein trouwen
het zijn mijn schijven die er klappen
Ik heb in dit huwelijk het geld aangebracht. Ook: het zijn zijn schij-
ven die er klappen.
hoe dat men geld of liefde sluit: het wil, het zal, het moet eruit
Sluit betekent hier 'opsluit'. Een zegswijze uit de 17de eeuw.
in geld, in vrouwen en in wijn, is deugd en vreugd, maar ook venijn
Een voorloper is te vinden bij Jacob Cats: 'Een schoone vrou, en soe-
te wijn, Die zyn vol heymelick fenijn.'
in honderd pond geklets is niet één mijt liefde
Een mijt was een muntje van zeer geringe waarde.
is de juffer krom of blind, geld maakt dat ze een vrijer vindt
135

kinderen zijn een zegen des Heren, maar ze houden de noppen van
de kleren
Kleding waarvan de noppen ('knopen') zijn afgesleten is een bewijs
van armoede of mindere welvaart. Kortom: kinderen kosten veel
geld.
liefde zonder geld is een lamp zonder olie
mooie vrouwen en paarden doen het geld wel verteren
Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw.
niet om haar velletje, maar om haar gelletje
Trouwen om het geld. Gelletje is een verbastering van geld; velletje
staat voor 'vrouw' (met een ongunstige bijklank) en hier voor 'seks'.
oud geld en jonge vrouwen - wil die vrij in 't duister houen
Die kun je maar beter in het donker houden. In 1632 opgetekend
door Jacob Cats.
stinkende velletjes geven klinkende gelletjes
Vrouwen die oneerbaar aan hun geld zijn gekomen, kunnen toch
een goede bruidsschat meebrengen. Gelletje is een verbastering van
geld.
trouwen voor de ans
Trouwen om het geld. Hans of hanske is een oude volksnaam voor
een (van oorsprong) koperen muntstuk. Het is gebruikt voor 'oordje',
maar later - onder meer in de dieventaal - ook voor 'cent' of
'geld'. In Zuid-Nederlandse bronnen komt men het ook tegen in de
spelling ans (in veel Vlaamse dialecten wordt de h ingeslikt). Zo
maakt een Gents woordenboek melding van de daar is ans voor
'daar is geld'.
vier dingen laten zich niet verbergen/houdt men niet onder met
geweld: vuur, geld, hoest en liefde
Opgetekend in het midden van de 16de eeuw.
wie geldeloos en weeldeloos is, wat doet hij met de bruid?
Wie zonder bezittingen trouwt, handelt dwaas. Een zegswijze uit
de tweede helft van de 16de eeuw.
136

Liefde en huwelijk
wie graag dobbelt, in de herberg gaat en met mooie vrouwen om-
gaat, kruis noch munt zal hem blijven
Een munt zonder meer werd wel een kruis genoemd, wegens het
kruis dat op vele munten stond afgebeeld (denk aan kruis of munt,
de twee zijden van zo'n munt).
wie met een oude vrouw trouwt, trouwt haar om haar geld
In 1632 opgetekend door Jacob Cats.
wie zijn vrouw verliest, en vijf groten, het is jammer van het geld
De munt groot, die uit de Middeleeuwen stamt, had geringe waar-
de, maar vijf groot was volgens deze spreuk nog altijd meer waard
dan een echtgenote.
37

Niet veel zaaks
alle guldens drie maanden/alle guldens zes weken
Een onzinspreuk om aan te geven dat iemand weinig of niets ver-
dient.
dat is een fluitje van een cent
Zeer gemakkelijk, het loopt van een leien dakje. De Zuid-Neder-
landse variant is: het gaat gelijk een fluitje van een oordje.
dat kan me geen oordje schelen
Dus: weinig of niets. Varianten met bal, hol, moer of reet zijn inmiddels
bekender. Een oordje was een kwart stuiver.
dat wordt een dubbeltjeskwestie
Dat wordt gezeur over kleinigheden.
dubbeltjes en kwartjes
Weinig, een klein bedrag, kleingeld.
één penning in de spaarpot maakt meer geraas, dan als hij vol is
Denk aan holle vaten klinken het hardst. In 1632 opgetekend door Ja-
cob Cats.
een tronie van twaalf schellingen
Een uitgestreken gezicht. Een schelling is een oude munteenheid,
die uiteenlopende waarden heeft gehad.
38

gebrek aan geld vult de fles niet
geen cent geven voor iemands leven
Niet veel zaaks
Hij is niet meer te genezen. Een voorloper is: geen oordje geven,
geen centje pijn
Niet de minste moeite, geen enkel ongerief. Onder Nederlandse
soldaten in Indonesië een veel gebruikte uitdrukking, vaak met de
toevoeging: het duurt nog maar een jaartje. Variant: geen centje twijfel.
geen oordje geven voor iemands leven
Tegenwoordig: geen cent...
het gaat gelijk een fluitje van een oordje
Het gaat heel gemakkelijk. Vlaamse variant van het Noord-Neder-
landse dat is een fluitje van een cent.
het is speldengeld
Geld voor kleinigheden, oorspronkelijk geld voor een vrouw of
meisje om spelden en dergelijke te kopen.
het is windegeld
Geld voor kleinigheden. Oorspronkelijk het bedragje dat aan schippers
werd gegeven ter compensatie van de slijtage van het touwwerk
bij het laden en lossen, waarbij getakeld en dus op- en afgewonden
werd.
het kan me geen cent schelen
Het kan me niets schelen. Varianten met bal, hol, moer of reet zijn
inmiddels bekender.
het kan me geen hol schelen
Het kan me niets schelen. Een hol was oorspronkelijk een zilveren
florijn van 28 stuivers (ƒ1,40), waarop het stempel hoi (= Holland)
aangaf dat het een geldige munt was. De munt werd voor het eerst
geslagen in 1693; in 1846 werd hij afgeschaft. De uitdrukking het
kan me geen hol schelen bevat een woordspeling met hol 'aars'. In
plaats van hol zegt men ook bal, moer of reet.
139

het lijkt wel of het twee cent kost
Zo slordig ga je ermee om.
het zit er zo dun op als het goud op een duits klootje
Een duits klootje is een balletje ter waarde van een duit, dus heel
goedkoop. Wat voor balletje oorspronkelijk bedoeld werd, is niet
duidelijk.
hij heeft penning noch heller voor de kosten gehad
Geen vergoeding. De heller was een kleine zilveren munt uit het
Duitse rijk, die van de 14de tot de 16de eeuw ook in de Nederlanden
gangbaar was.
hij is zo gemeen als katoen van een cent per el
Voor die prijs kon katoen alleen maar van zeer slechte ('gemene')
kwaliteit zijn. Ook van een kwartje per el.
hij stuivert genoeg, maar frankt niet
Veel geschreeuw, weinig wol. Een stuiver was minder waard dan
een frank. De frank was oorspronkelijk een Franse gouden munt,
die daar in de 14de eeuw was geïntroduceerd. Deze munt was ook
in de Nederlanden veelvuldig in omloop, waar de naam franke voor
het eerst is aangetroffen in een document uit 1382. De naam is misschien
ontstaan als verkorting van het opschrift Francorum rex 'koning
van de Franken/Fransen' op de eerste munten. Na de vereniging
van België (waar de frank een zeer gangbare munt was) en
Nederland in 1815 werd de waarde van de Belgische frank vastgesteld
op 47,25 cent.
hij zit op het schellinkje
De goedkoopste rang in de schouwburg, in tegenstelling tot de
daaldersplaats. Schelling was al in de Middeleeuwen een zeer bekende
term, die toen een hoeveelheid van 12 penningen (1/20
pond) aanduidde. De eerste schelling munten werden in de 13de
eeuw geslagen. Later, tijdens de Republiek der Verenigde Nederlanden,
werd met schelling meestal een bedrag of munt ter waarde
van zes stuivers aangeduid. Schelling is afgeleid van schild, dat als
muntnaam diende wegens het wapenschild dat op vele munten
stond afgebeeld.
140

Niet veel zaaks
iemand voor geen cent vertrouwen
Dezelfde spreuk komt voor met cent, centiem, halve centiem en oord-
je•
iemand voor geen (halve) centiem vertrouwen/willen bedriegen
De Zuid-Nederlandse muntnaam centiem is in de 19de eeuw ont-
leend aan Frans centime 'een honderdste frank'. In Frankrijk was de
centime in 1793 ingevoerd.
iemand voor geen oord je vertrouwen/willen bedriegen
met een oordje en een zesje betalen
Met kleine beetjes. Een oordje was 1/4 stuiver waard, een zesje zes
mijt, dus 1/8 stuiver. 'Door den vorm en geringe waarde zeer ge-
schikt als belooning voor kleine werkzaamheden of als fooi,'
schrijft het Woordenboek der Nederlandsche Taal over het zesje.
van dat geld kun je geen kromme/hoge sprongen maken
Het is nauwelijks genoeg voor de gewone zaken, laat staan dat je er-
mee kunt smijten.
veel gerucht maar weinig munt, zei de boer, en hij danste op een
hoop mosselschelpen
verlegen waren gelden geen geld
Goederen of waren die lang zijn blijven liggen zijn niets waard,
voor dat geld koopt men geen land
voor zeven duiten koopt men niet veel
wat heb je gehad? een pinte eens
Niet veel, namelijk centen om een pint te kopen. Deze uitdrukking
werd aan het begin van de 19de eeuw opgetekend in Gent.
141

goedkoop
dat is voor een habbekrats
Deze uitdrukking heeft lange tijd als onverklaarbaar gegolden,
maar in 1984 opperde J. Grolle een ontlening van habbekrats aan
Duits (eines) halben Karats Van een halve karaat', dus van gering gewicht
en waarde.
dat kost maar een krats
Bijna niets. Krats (via Jiddisch uit het Duits) is een krabje, dus een
futiliteit. Een andere mogelijkheid is dat krats een verkorting is van
habbekrats, zie hierboven.
ergens voor een oordje of een blank thuisliggen
Ergens voor heel weinig geld in de kost zijn, en dus weinig in te
brengen hebben. Een blank of blanke was van de 14de tot de 16de
eeuw een muntje van goed (blank) zilver; het was niet veel waard.
Een oordje was een kwart stuiver.
geschikt voor smalle beurzen
iets voor een prikje kopen
Een prikje is iets van weinig waarde. Het is niet zeker of de zegswijze
verband houdt met de oude muntnaam prik. 'Wellicht,' aldus
een spreekwoordenboek, 'heeft prikje hier eigenlijk de betekenis
van "klein stokje, klein dun houtje" en vandaar "iets van weinig
waarde, kleinigheid". Doch het is ook mogelijk dat we aan prik in de
zin van "munt" moeten denken, waarin prixken in de Middeleeuwen
voorkomt en waaruit zich die van "prijs" kon ontwikkelen.'
voor een appel en een ei
Voor heel weinig geld. Deze spreekwijze dateert uit de 16de eeuw.
Er kwamen ook andere combinaties voor, bijvoorbeeld voor een leur
en een zeur (een leur is een 'lor') en voor een trot en een ot (een Zeeuwse
uitdrukking).
voor een oordje het voer
Overvloedig, in grote hoeveelheden voor weinig geld. Een voer is
een wagenlading. Een oordje was een kwart stuiver.
142

zeven stuivers en een oude hoed
waardeloos
Niet veel zaaks
als je er een kwartje bijlegt, kun je er een glas bier voor kopen
Iets - dat niet wordt genoemd - is blijkbaar waardeloos, want voor
alleen een kwartje kreeg je dat glas bier ook.
daar geeft de bank geen geld op
Dat is niets waard.
daar kun je geen labberdaan voor eten
Voor zo weinig geld kun je niets kopen. Labberdaan was gezouten
kabeljauw en bijzonder goedkoop.
dat is geen kluit waard
Een kluit was vroeger in België een muntstuk van tien centiem.
dat is het zozeer waard als een uil een pond groot
Dat is het volstrekt niet waard, want een pond groot was zes gulden
- blijkbaar veel meer dan een uil waard was.
een duit met gaatjes
Iets wat helemaal niets te betekenen heeft. Een duit is al weinig
waard, een duit met gaatjes nog minder.
een kleermaker van drie voor een kluit
Iemand die zijn vak niet verstaat, iemand die slecht werk aflevert.
Een kluit was vroeger in België een muntstuk van vijf of tien cen-
tiem. Daar kun je geen deugdelijk kledingstuk voor kopen, laat
staan drie.
een ruiter zonder paard, een krijgsman zonder zwaard, een vrijer
zonder baard zijn geen zeven oordjes waard
Een oordje was een kwart stuiver. Deze munt werd aanvankelijk in
zilver en later hoofdzakelijk in koper geslagen.
43

er is/hij vertelt zoveel, waar de lommerd/bank geen geld op geeft
Waardeloze praatjes, waar de bank van lening ('de lommerd') geen
geld voor zou geven.
geen (kwade) schelling waard
Een schelling is een oude munteenheid, die uiteenlopende waarden
heeft gehad.
geen rode (rooie) cent kosten
Rooie duidt op de Meur van het kopergeld.
het is een kerel, die met huid en haar voor een vijfje nog te duur is
Vijfje heeft in het muntwezen verschillende officieuze betekenissen
gehad. In de 19de eeuw - toen deze uitdrukking werd opgetekend -
was deze naam gebruikelijk voor een munt van vijf stuivers, dus
een kwartje. In diezelfde tijd was ook de betekenis 'munt van vijf
gulden' in zwang, meestal in de verbinding gouden vijjje. Zelden is
de betekenis 'vijf dubbeltjes' gesignaleerd.
het is geen cent waard
In plaats van cent zegt men ook duit of mijt.
honderd boeren en een dertiendhalf
Bedoeld is: honderd boeren (oprispingen) en twaalfenhalve stuiver
in het kerkenzakje; gezegd wanneer iemand er maar wat op los
kletst.
ik geef er geen koperen duit voor
ik geef er nog geen negenmannetje voor
Een negenmannetje was maar 0,625 cent. Het woord negenmannetje
of, in de streektaal, negenmanneke, dateert uit de 17de eeuw.
ik geef het geen cent minder/geen man en geen cent/geen rooie
cent
malle lui en rotte peren, boeken die geen deugden leren, vuile
eieren op een hoop, hoe meer voor 't geld, hoe slechter koop
144

met zo'n knecht en vijf cent krijg je overal een pint bier
Niet veel zaaks
Die knecht is blijkbaar niets waard, want voor enkel vijf cent kreeg
je die pint bier ook.
woorden kosten niets
een beleefd woord/goedendag zeggen kost geen pond
Het woord pond, dat in deze Nederlandse vorm in 1237 voor het
eerst is gedocumenteerd, gaat terug op Latijn pondo 'pond', dat ver-
want is met het werkwoord pendere 'wegen'.
goede/vriendelijke woorden kosten geen geld
goedendag en goedenavond kosten geen duizend pond
hij zou niemand een duit schuldig blijven als hij met leugens zijn
schulden kon betalen
klappen zijn geen oordjes (want als klappen oordjes waren, ik
klapte mijn zak vol)
Woorden kosten niets. Met een woordspeling op klappen 'praten',
met bedanken koopt men niet, men moet geld zien
veertig zesthalven en alle praatjes maken juist elf gulden
De praatjes zijn waardeloos, want een zesthalf was 27,5 cent waard,
dus veertig zesthalven is precies elf gulden.
woorden zijn geen oorden
Praten is dikwijls nutteloos. Men zei ook praten zijn geen oorden.
Een oordje was een kwart stuiver.
145

Onverstandig handelen
als de zotten/gekken/kinderen naar de markt komen, krijgen de
kramers geld/vliegen de schijven
Je moet van de dwaasheid van de mensen profijt trekken,
daar moet geld bij
Er moet geld bij, het is geen rendabele onderneming.
daar win je geen duit mee
Je schiet er niks mee op.
de kip met de gouden eieren slachten
Een vaste bron van inkomsten vernietigen om één keer flink profijt
te behalen.
een stuiver verdienen en wel voor een braspenning dorst hebben
Een braspenning was circa 6,25 cent waard, dus meer dan een stuiver.
De eerste braspenningen werd in 1409 in Vlaanderen geslagen.
Later werden ook andere munten ter waarde van 2,5 groot (1,25
stuiver) zo genoemd. Als waarde-aanduiding is braspenning tot in
de 18de eeuw in gebruik gebleven; de munt was toen al verdwenen.
Het element bras gaat vermoedelijk terug op een Middelnederlands
woord dat 'metaal' of 'koper' betekende, en gaf dus aan waarvan
deze penning was gemaakt.
146

een zot en zijn geld zijn gauw gescheiden
Opgetekend in de tweede helft van de 16 de eeuw.
er is kwaad geld bij
Onverstandig handelen
Wordt gezegd van bezittingen die met schulden bezwaard zijn.
geld heeft geen staart
Je kunt het dus niet vasthouden wanneer het wegglipt, je raakt het
gemakkelijk kwijt.
geld heeft niet één meester
Men kan geld gemakkelijk kwijtraken.
geld is vast geen goede waar, zei de boer, want mijn hond, die
anders nogal loos is, wil het niet vreten
Loos betekent hier 'slim'. In oude stadse zegswijzen werden boeren
geregeld als dom of onbetrouwbaar afgeschilderd.
goedkope waar trekt het geld uit de beurs
het is een schip van bijleg
Er moet geld bij, het is geen rendabele onderneming,
hij denkt dat al zijn duitjes stuivers waard zijn
hij denkt dat er goud te graven is
hij heeft leergeld gegeven
Hij is door schade en schande wijs geworden. In plaats van leergeld
lees je soms abusievelijk lesgeld.
hij waagt er zijn laatste oordje aan
hij zet zijn laatste duit op het spel
je moet geen goed geld naar kwaad geld werpen/gooien/smijten
Je moet geen kosten maken om reddeloos verloren geld terug te
winnen.
147

kinderen en gekken verbeelden zich, dat twintig gulden niet ver-
mindert en twintig jaar niet eindigt
Opgetekend in de tweede helft van de 19de eeuw.
men kan ook het goud te duur betalen
Ook iets kostbaars kan te duur worden gekocht.
met schijven schieten
Speculeren met geld.
om duits-waar een half uur dingen
Duits-waar zijn artikelen van een duit (niet: uit Duitsland), dus heel
goedkoop; daar moet je geen halfuur over onderhandelen.
pas op je geld, want ze pissen van jouw geld een gat in de vloer
Ze gaan je geld verzuipen.
van een pond vijf schellingen maken
Dat betekent: driekwart van de waarde verliezen. In de Middeleeuwen
gingen er twintig schellingen in een pond.
van stuivers blanken maken
Slechte zaken doen. Een blanke was (ongeveer) driekwart stuiver
waard.
voor een kwartje naar Amsterdam willen
Betekent hetzelfde als voor een dubbeltje op de eerste rang willen zitten.
voor een onwis ei groot geld te koste leggen
Voor een ei van onzekere kwaliteit veel geld uitgeven. Opgetekend
in het midden van de 16 de eeuw.
wat doet de zot met geld en goed: hij weet niet hoe hij 't gebruiken
moet
wie geldeloos en weeldeloos is, wat doet hij met de bruid?
Wie zonder bezittingen trouwt, handelt dwaas. Een zegswijze uit
de tweede helft van de 16de eeuw.
148

wie het geld van tevoren geeft, mint/leeft op genade
Onverstandig handelen
Wie betaalt voordat de dienst geleverd is, is onzeker of hij waar voor
zijn geld krijgt; zo iemand is overgeleverd aan de genade van de an-
dere partij.
wie koopmanschap doet, en er geen verstand van heeft, diens pen-
ningen worden vliegen
Diens penningen zullen dus wegvliegen. Opgetekend in het mid-
den van de 16 de eeuw.
wie weinig besteden wil, koopt zelden goed vlees
Alle waar is naar zijn geld.
wie wil bederven, neemt geld op rente en koopt erven
Het is niet raadzaam, met geleend geld onroerend goed te kopen.
zijn geld moe zijn
Nutteloze uitgaven doen.
verkwisting
Zie ook de hierna volgende rubrieken 'met geld smijten', 'verbras-
sen' en 'geld moet rollen'. Een andere beeldspraak voor 'smijten
met geld' is de centen bijten hem. Dat wil zeggen: geld lijkt hem pijn
te doen, zo snel wil hij het kwijt. Men zei ook de duiten bijten hem;
het geld bijt in zijn billen en het geld danst hem in de zak.
bij hem zinkt het geld in een grondeloze/bodemloze put
dat is als een gouden ring in een varkenssnuit
Dat is als een vlag op een modderschuit. Ontleend aan het bijbel-
boek Spreuken (11:22): 'Als een gouden ring in een varkensnuit, is
een schone vrouw zonder verstand.'
de apostelen moeten wandelen
Het geld moet in omloop zijn, moet rollen. Apostelen moeten, als
verbreiders van een geloof, grote omzwervingen maken. Opgete-
kend in de tweede helft van de 19de eeuw.
149

de centen van je baas zijn niet van blik!
Je mag wel eens wat harder werken voor je loon.
de centenpest hebben
Veel geld uitgeven. Ook: de geldpest hebben. Vaak in ontkennende
vorm: ik heb de centenpest/geldpest niet.
de laatste stuiver uitsteken, uithangen
Op één stuiver na blut zijn.
de nieuwigheden doen de man van zijn geld scheiden
een dubbeltje op het zand zetten
Dat is: er een borrel voor drinken. Zo raak je 't kwijt, zoals het in het
zand verloren raakt.
een gat in je hand hebben
er worden zo veel dubbeltjes aan een apenkont verkeken
Er wordt zo veel geld verspild.
geld, dat slaan ze in de munt met hamers
Zinspelend op de uitdrukking geld stukslaan voor 'verkwisten'. Opgetekend
in de tweede helft van de 17de eeuw.
geld heeft vleugels
Geld is gauw uitgegeven.
geld (niet) laten beschimmelen
heeft hij veel noten, zij zal veel doppen maken
Als híj veel geld heeft, zal zíj het er wel doorjagen.
het geld blijft in de wereld en wij moeten eruit
Ter verontschuldiging gezegd om het er maar goed van te nemen.
Maar: het geld brengt de mens in de hel, en blijft er zelf buiten.
het geld brandt hem in zijn handen/vingers/zak
150

Onverstandig handelen
het geld druipt/glijdt/glipt/slipt/gaat hem door de vingers
het geld smelt in zijn handen
het geld valt daar in een zinkput
hij brengt zijn goed wel niet door, maar hij maakt het geld toch
zoek
Doorbrengen is verkwisten.
hij draagt het geld in zijn zak, maar er zit een gat in
hij laat de penning klinken
Hij laat het geld rinkelen, door het uit te geven.
hij laat zijn geld wandelen
Hij laat zijn geld rollen.
hij poept uit een wijd gat
Hij geeft gemakkelijk geld uit.
hij weet niet dat geld waarde heeft
Hij kent de waarde van het geld niet.
hoe dat men geld of liefde sluit: het wil, het zal, het moet eruit
Sluit betekent hier: opsluit. In 1632 opgetekend door facob Cats.
hoger kakken als zijn gat
Meer geld uitgeven dan hij zich kan veroorloven. Denk ook aan kak
in de zin van 'kapsones'.
in de buidel blazen
Veel geld uitgeven. De uitdrukking is niet verklaard.
maak, dat het geld opkomt, voor de Fransen terugkomen
Iedere smoes om je geld uit te geven is goed. Opgetekend in het
midden van de 19de eeuw, nadat de 'Franse tijd' in 1813 was geëin-
digd.
151

mooie vrouwen en paarden doen het geld wel verteren
Een i6de-eeuwse zegswijze.
niet op een dubbeltje kijken
Makkelijk geld uitgeven.
op grote voet leven
Het gebruik van het woord voet in de betekenis 'schaal, mate, omvang'
gaat in een lange geschiedenis ruwweg via de betekenissen
'grootteverhouding', 'verhouding' en 'grondslag' terug op het lichaamsdeel
voet.
uit volle buidels is het goed geld betalen
voor nietige dingen wordt het meeste geld gegeven
wel wat kunnen missen
welk nut heeft het geld, dat in de kist gestapeld wordt!
wie het breed heeft, laat het breed hangen
Schertsend gezegd wanneer iemand betaalt of veel uitgeeft.
wie zijn geld wil zien verstuiven, moet roken tabak en kopen duiven
Aan het begin van de 20 ste eeuw opgetekend in Deventer.
wie zijn spaarpot aan scherven slaat, is zijn penninkje kwijt voor hij
het kent
zijn centen in het zout leggen
Veel geld verteren. De herkomst van deze zegswijze is niet duidelijk.
Gewoonlijk betekent in het zout leggen of opzouten juist dat je
iets goed bewaart.
zijn hele vermogen erdoorheen jagen
zijn zakken zijn van duivelsleer, zij kunnen geen kruis houden
Bedoeld is het kruis - symbool van het geloof - dat op oude munten
staat, waartegen de duivel machteloos zou zijn.
152

met geld smijten
ergens veel geld tegenaan gooien
geld in het water geworpen/gooien
geld met volle handen strooien
geld naar de honden smijten
geld uit het venster smijten
geld uit zijn zak smijten
het geld met scheppen uitgeven
veel geld stukslaan/stuksmijten
verbrassen
de pieken laten springen
Onverstandig handelen
Grof geld verteren. Het woord piek, een Bargoense term voor 'gulden',
is voor het eerst gedocumenteerd in 1906. Men veronderstelt
dat de naam teruggaat op een serie munten van eind 17de eeuw
waarop de Nederlandse Maagd (of de godin Pallas Athena, daar is
men het niet over eens) leunend op een speer was afgebeeld.
geld verbranden
Ook in ontkennende vorm: geen geld verbranden 'zuinig zijn',
zijn geld verboemelen
Verboemelen komt van boemelen 'flierefluiten' en is in de 19de eeuw
ontstaan, waarschijnlijk onder invloed van het Duitse verbummeln
'verkwisten'.
zijn geld verbrassen
Al in 1544 stond in een liedboekje: 'Hi wilde altijt vrolijc zijn/ Sijn
geit heeft hi verbrasset/ Met schoone vrouwen fijn.'
153

zijn geld verdrinken/versjikkeren
Versjikkeren is Bargoens van Jiddische oorsprong voor 'verdrinken',
zijn geld verkladden
Verkladden betekent zoiets als 'verknoeien'. Het hangt waarschijnlijk
samen met klad 'vlek, klodder'.
zijn geld vermooschen
Vermooschen is waarschijnlijk een variant van vermorsen. Mogelijk
is ook moos (Bargoens voor 'geld') van invloed geweest.
zijn geld versletsen
Versletsen hangt waarschijnlijk samen met slets 'rommel, vod',
zijn geld verspillen
geld moet rollen
een kluit in zijn hol hebben
Onrustig zijn; op pad willen om geld te spenderen. Een kluit was
vroeger in België een muntstuk.
geld (is rond, dus) moet (het) rollen
Opgetekend in het midden van de 19de eeuw.
geld moet rollen en bier moet vloeien
Opgetekend in de studententaal.
hij heeft een roldaalder in zijn zak
Geld dat je in de zak brandt, dat móét rollen.
ze laten wielen
Het geld laten rollen.
154

ekenfouten
Onverstandig handelen
dat is een rekening van Marie Boom: drie maal elf is een daalder en
een slokkie voor de haalder
Dit werd in Vlaanderen gezegd als iemand in zijn nadeel rekende.
'Marie Boom zal wel een bestaand persoon geweest zijn', aldus een
spreekwoordenboek.
de stuiver op een oord je/zes je brengen
Verlies lijden door iets te ruilen tegen iets van mindere waarde. Een
oordje was 1/4 stuiver waard, een zesje zes mijt, dus 1/8 stuiver.
'Door den vorm en geringe waarde zeer geschikt als belooning voor
kleine werkzaamheden of als fooi,' schrijft het Woordenboek der Ne-
derlandsche Taal over het zesje.
die heb ik gepierd (beetgenomen), zei de boer, en hij gaf twee
zesthalven voor acht stuivers
Zesthalven waren 5,5 stuiver (27,5 cent) waard. De boer schiet er
dus zelfbij in, want hij krijgt voor zijn 55 cent maar veertig cent te-
rug. In veel stadse spreuken wordt de boer afgeschilderd als een
bedrieger én domkop.
een achtentwintiger voor een daalder nemen
Met minder genoegen nemen. Een achtentwintig(er) was een zilveren
munt ter waarde van 28 stuivers, een daalder was dertig stuivers
waard, dus dit was een ongunstige transactie.
ik heb gegeten, zei de mof, alsof ik een daalder verteerd had, en het
is maar negenentwintig stuivers en zeven duiten
Het vermeende voordeel is te verwaarlozen, want een daalder was
dertig stuivers waard, dus één duit meer.
vijf cent voor een stuiver geven
In Nederland is dit een correcte wisseltransactie. In België, waar de
spreuk is opgetekend, was dit niet zo! Een cent was daar namelijk
twee centiem, en een stuiver negen centiem! Het is dus vijf cent
(tien centiem) voor een stuiver (negen centiem) geven, dat is te veel.
155

vijf oordjes voor een stuiver geven
Iets duur betalen, want een stuiver was vier oordjes waard.
penny wise, pound foolish
In het Engels is de uitdrukking penny wise, pound foolish voor het
eerst opgetekend in 1607 in een boek van Edward Topsell, The History
of Four-Footed Beasts and Serpents and Insects (De geschiedenis
van viervoetige dieren en slangen en insecten): 'Als iemand uit gierigheid
of nonchalance zijn vee het gewone voedsel onthoudt, zal
hij penningwijs en ponddwaas zijn; hij zal namelijk veel vee verliezen
doordat hij er een beetje voer op bespaarde.'
Een vergelijkbare beeldspraak is al in 1561 te vinden in een Nederlandse
spreekwoordenverzameling: een duit gezocht en een oordje
verloren. Dit wordt verklaard als 'een kleine winst nagejaagd en
daardoor een grotere prijsgegeven'. Penny wise, pound foolish wordt
ook in Nederlandstalige teksten vaak in zijn oorspronkelijke vorm
aangehaald. In de 18de en 19de eeuw zijn verschillende varianten te
vinden. Het gaat om:
dat is centenwijsheid en guldensdomheid
hij is oordje gierig en stuivertje zot
hij is penningwijs en pondzot
hij keert een dubbeltje driemaal om en gooit een gulden weg
drank
dat is lelijk/bitter goed, geef mij nog voor een oordje
Schertsend gezegd door iemand die nóg wel een borreltje wil. Ook:
geef mij nog voor vier duitjes.
de drinkpot maakt menigeen geldeloos
Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw.
156

een dubbeltje op het zand zetten
Onverstandig handelen
Dat is: er een borrel voor drinken. Zo raak je 't kwijt, zoals het in het
zand verloren raakt.
het geld, al tappend ontvangen, is niemand nut
Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw. In feite is het geld
natuurlijk wel de kroeghouder tot nut.
het komt terecht, beter dan verzopen dubbeltjes, of je moet met de
dochter van de kastelein trouwen
hij drinkt/liegt/speelt tegen de penning zestien op
In zeer hoge mate; zinspelend op de hoge rente van 6,25 procent
die 'op de penning zestien' heette.
ik heb alles versmeerd, mijn schoon geld verteerd, al bij de meisjes
en de weerd (waard)
Opgetekend in Gent, omstreeks 1840.
in geld, in vrouwen en in wijn, is deugd en vreugd, maar ook venijn
Een voorloper is te vinden bij Jacob Cats: 'Een schoone vrou, en soete
wijn, Die zyn vol heymelick fenijn.'
Venus en Bacchus zijn rare guiten, ze maken het hoofd op hol,
en plunderen de duiten
Venus symboliseert liefde en seks, Bacchus de drank. Beide figuren
gaan terug op de klassieke mythologie.
wie druppels koopt, moet geen spaarpot kopen
Drankgebruik veroorzaakt armoede.
wie graag dobbelt, in de herberg gaat en met mooie vrouwen
omgaat, kruis noch munt zal hem blijven
Een munt zonder meer werd wel een kruis genoemd, wegens het
kruis dat op vele munten stond afgebeeld (denk aan kruis of munt,
de twee zijden van zo'n munt).
zij leggen hun geld aan in natte waren tegen brand
Zij geven alles uit aan drank.
157

Oordje
Oordje is een van de vijf muntnamen die in de spreuken het meest
voorkomen. Een van de oude betekenissen van oord was 'hoek'.
Toegepast op het kruisteken dat vele munten sierde, was een oordje
elk van de vier hoeken waarin het kruis de munt verdeelde, dus
een kwart. In de praktijk was het bijna altijd een kwart stuiver.
Oordjes zijn geslagen van de late Middeleeuwen tot 1794.
In dit boek is de schrijfwijze oordje aangehouden, zoals in de
muntliteratuur gebruikelijk is. De Grote Van Dale geeft de voorkeur
aan oortje, maar sluit oordje niet uit, en schrijft zelfs alle samenstellingen
van het woord met een d.
achter de oordjes zitten
Al het mogelijke doen om geld te vergaren.
al zijn oordjes kwijt zijn
altijd een oordje in de schaal te leggen hebben
Altijd iets aan te merken hebben.
bekend zijn als de blinde oordjes
Een blind oordje was een muntstuk waarvan de beeldenaar was afgesleten,
en dat dus door zeer vele handen was gegaan.
dat is het zo goed waard als een ei/koek een oordje
Dat is zijn prijs goed waard.
158

dat is lelijk/bitter goed, geef mij nog voor een oordje
Schertsend gezegd door iemand die nóg wel een borreltje wil.
dat kan me geen oordje schelen
Oordje
Dus: weinig of niets. Varianten met bal, hol, moer of reet zijn inmiddels
bekender.
de stuiver op een oordje/zesje brengen
Verlies lijden door iets te ruilen tegen iets van mindere waarde. Een
oordje was 1/4 stuiver waard, een zesje zes mijt, dus 1/8 stuiver.
een duit gezocht en een oordje verloren
Met kleine bedragen is hij heel precies, maar met grote is hij laks.
een oordje gespaard, is een oordje gewonnen
een oordje in 't zakje leggen om er een schelling uit te halen
Een kleine som wagen met hoop op (grote) winst. Een oordje was
1/4 stuiver waard, een schelling in de Middeleeuwen 1/2 stuiver, la-
ter zelfs zes stuivers.
een ruiter zonder paard, een krijgsman zonder zwaard, een vrijer
zonder baard zijn geen zeven oordjes waard
een woordje op zijn pas is als geld/goud in de tas/kas
Timing is belangrijk. Op zijn pas betekent 'op het goede moment'.
er is geen oordje smout meer aan
Smout is vet - net als boter een symbool van welvaart. Als er niet
eens vet meer was ter waarde van een oordje, stond het er slecht
voor.
ergens voor een oordje of een blank thuisliggen
Ergens voor heel weinig geld in de kost zijn, en dus weinig in te
brengen hebben. Een blank of blanke was van de 14de tot de 16de
eeuw een muntje van goed (blank) zilver; het was niet veel waard.
geen oordje geven voor iemands leven
Tegenwoordig: geen cent...
159

geen oordjes, geen mastellen
Geen geld, geen waar. Een mastel was een broodje of koekje, soms
met anijs gekruid.
het gaat gelijk een fluitje van een oordje
Het gaat heel gemakkelijk. Vlaamse variant van het Noord-Nederlandse
dat is een fluitje van een cent.
het is een oordje
Beslist, zeker, zo is het. Waarom dat met de muntnaam oordje
wordt aangegeven, is niet duidelijk.
het is geen oordje waard
het laatste oordje moeten hebben
Gezegd van iemand die zijn spullen duur verkoopt.
hier een oordje, daar een blank, het jaar is lang
Sparen lukt ook met kleine beetjes (een oordje en een blank waren
allebei heel weinig waard).
hij is oordje gierig en stuivertje zot
hij is oordjedood
Hij blijft op een oordje dood: hij zou om een klein verschil een zaak
laten afspringen.
hij keert zijn oordjes wel driemaal om
Hij is zo gierig als wat.
hij mag dat oordje in zijn hand houden en uitwisselen
Daar kan hij het mee doen!
hij waagt er zijn laatste oordje aan
hij zou een oordje in tweeën/vieren bijten
Geeft aan dat een gierigaard de kleinste munten liefst nog zou splijten,
om ze niet in één keer helemaal te hoeven uitgeven.
160

hij zou er zijn zondagsoordje voor uitgeven
hij zou nog liever honger lijden dan een oordje te kort blijven
Hij doet alles voor geld.
ieder oordje brengt zijn gierigheid mee
Oordje
Hoe meer men verdient, hoe meer men bij wil verdienen; hoe rij-
ker men is, hoe gieriger men wordt.
iemand voor geen oordje vertrouwen/willen bedriegen
ik zou een oordje geven om je te zien
je zou hem je laatste oordje in bewaring geven
kijken alsof je je laatste/zondags oordje versnoept hebt
Beteuterd kijken.
klappen zijn geen oordjes (want als klappen oordjes waren, ik
klapte mijn zak vol)
Woorden kosten niets. Met een woordspeling op klappen 'praten'.
kleine oordjes van iets maken
Iets dat men niet meer nodig heeft, te gelde maken.
liever oordje zeker en het geweten zuiver
Liever een kleine winst eerlijk verwerven dan op andere wijze rijk te
worden. Men zei ook op oordje-zeker spelen 'geen geld geven of lenen
tenzij tegen goede waarborg of onderpand'.
met de oordjes zitten
Geld hebben.
met een oordje en een zesje betalen
Met kleine beetjes. Een oordje was 1/4 stuiver waard, een zesje zes
mijt, dus 1/8 stuiver. 'Door den vorm en geringe waarde zeer ge-
schikt als belooning voor kleine werkzaamheden of als fooi,'
schrijft het Woordenboek der Nederlandsche Taal over het zesje.
161

ook een oordje in 't schoteltje te leggen hebben
Ook iets in te brengen hebben.
oordje-zeker spelen
Alleen in solide zaken investeren. Deze verbinding komt ook voor
in de uitdrukking liever oordje zeker en het geweten zuiver 'liever een
kleine winst eerlijk verwerven dan op andere wijze rijk te worden'.
oordjes hebben
op/om een oordje doodblijven
Liever doodgaan dan ook maar het kleinste beetje geld laten glippen.
van/voor het oordje zijn
Geldzuchtig zijn.
vijf oordjes voor een stuiver geven
Iets duur betalen, want een stuiver was vier oordjes waard,
voor een oordje het voer
Overvloedig, in grote hoeveelheden voor weinig geld. Een voer is
een wagenlading.
wie geboren is onder een duitplaneet zal nooit meester van een
oordje worden
Geboren zijn onder een bepaalde planeet zinspeelt op de astrologie,
die inhoudt dat de stand van sterren en planeten onherroepelijk
ons lot bepaalt.
wie voor het oordje geboren is, zal nooit tot een stuiver geraken
Hij ontgaat zijn lot nooit.
woorden zijn geen oorden
Praten is dikwijls nutteloos. Een variant is praten zijn geen oorden.
zijn oordjes inleggen
Zich met iets bemoeien. Wie zijn oordjes inlegt, zet geld in en
speelt dus mee.
162

zijn oordjes omkeren
Gierig zijn.
zijn oordjes tussen de deur nijpen
Oordje
Gierig zijn. Een gierigaard zou de kleinste munten liefst nog splij-
ten, om ze niet in één keer helemaal te hoeven uitgeven.
zijn oordjes uit het spel trekken
Zich uit een zaak terugtrekken.
zijn stuiver doet toch ook maar vier oordjes
Met wantrouwen gezegd van mensen die op onverklaarbare wijze
in welstand toenemen.
zonder oorden krijgt men geen boter
Zonder geld geen waar.
zonder oordjes en met een diepe zak ga je niet naar de markt
Vóór alles heb je geld nodig.
163

Opscheppen
de gebraden haan uithangen
Grof geld verteren, de grote heer uithangen.
een gulden op de drempel en een stuiver in huis
De buitenkant is mooier dan de binnenkant.
een presentatie als een haan van een daalder hebben
Trots en hoogmoedig doen zonder dat daar reden toe is. Met een
'haan van een daalder' wordt een grote haan van koek of speculaas
bedoeld (die een daalder kostte).
geen halve cent in de zak en drie gulden aan het voorhoofd
grote ruiten zonder duiten
Mogelijk een toespeling op de tijd dat grote glazen ruiten een luxe
waren. Iemand die de schijn ophield, had wel grote ruiten, maar
geen geld.
Haagse ton
Een Haagse ton is '50.000 gulden'. Hagenaren staan traditioneel
bekend als opscheppers.
het geld hangt aan zijn hielen
Spottend gezegd van iemand die beweert geld te bezitten.
164

hij heeft een presentatie als een bok van een daalder
Opscheppen
Een 'bok van een daalder' was een grote bok van koek of speculaas
(die een daalder kostte).
hij heeft veel kak, maar weinig duiten
hij heeft veel kak, maar weinig geld op zak
hij loopt als een paard van een daalder
Een 'paard van een daalder' was een groot paard van koek of specu-
laas (dat een daalder kostte).
hij stapt/kraait/kijkt als een haan van een stoter
Een 'haan van een stoter' was een haan van koek of speculaas (die
een stoter, 12,5 cent, kostte).
hij zit daar, of zijn geld duizenden was
hoe groter praler, hoe slechter betaler
Opscheppers zijn slechte betalers.
hoger kakken als zijn gat
Meer geld uitgeven dan hij zich kan veroorloven. Denk ook aan kak
in de zin van 'kapsones'.
ik en mijnheer hebben de zolders vol koren liggen, zei de knecht,
en hij was blij als hij zijn weekgeld ontving
je maakt de jonker, en hebt penning noch duit bij te zetten
Opgetekend in de 16de eeuw.
moed hebben als een stoters paardje
Een 'stoters paardje' was een paardje van koek of speculaas (dat een
stoter, 12,5 cent, kostte).
veel praat hebben maar geen pijkens
Pijkens is een onbepaalde Vlaamse aanduiding voor 'geld'. Mogelijk
is het verwant met piek 'gulden'. Het is ook in verband gebracht met
picaillon, een oud Piëmontees muntstukje.
165

wie geen blank heeft om zich te laten scheren, moet zijn knevels
niet met pommade (luxe haarzalf) laten strijken, of zijn haar laten
poederen
Een blank of blanke was van de 14de tot de 16de eeuw een muntje
van goed (blank) zilver; het was niet veel waard.
166

Penning
De penning is vele eeuwen lang een van de bekendste Nederlandse
muntnamen geweest; het is dan ook een van de vijf muntnamen
die in de spreuken het meest voorkomen. De zilveren penning of
denier was van de 8ste tot de 13de eeuw de enige munt die in West-
Europa geslagen werd. Later werd de penning in vele regionale varianten
geslagen, die allemaal verschilden in gewicht en waarde.
Penning was ook eeuwenlang een benaming voor 'munt' in het algemeen.
De oorsprong van het woord penning, dat verwant is met
het Engelse penny en het Duitse Pfennig, is onzeker. Het is wel in
verband gebracht met pan in de betekenis 'panvormig' en met het
Latijnse pannus 'lap stof (met verwijzing naar een vroeger gebruik
om lappen stof als ruilmiddel te gebruiken). Beide verklaringen
zijn echter niet overtuigend.
beter een penning gespaard, dan een gulden nutteloos verteerd
beter een penninkje in de hand dan een vogeltje dat vliegt
dat is de keerzijde van de penning
Dat is de andere kant van de zaak.
de dagelijkse penning vermag zo veel
De dagelijkse penning is de penning die men nodig heeft voor het
dagelijks brood.
167

de dagelijkse penning weet wat
de gierigheid groeit zolang, als de ene penning op de andere
gestapeld wordt
de godspenning terugbrengen
Een (huur)contract verbreken. De godspenning was oorspronkelijk
het geldstuk dat bij het sluiten van een koop- of huurovereenkomst
aan de armen werd gegeven.
de klank van de penning verdooft alle redenen
Rijke mensen worden altijd geloofd.
de mooiste kant van de penning laten zien
Iets voordelig voorspiegelen.
de penning gesloten houden
Dat wil zeggen: het geld achter slot en grendel houden.
de penningen doen de paarden lopen
Met geld kun je alles bereiken.
de penningen hebben altijd de muts in de hand om oorlof
(= vrijheid) te nemen
Dit betekent vermoedelijk dat wie over geld beschikt, zich alles kan
veroorloven. De zegswijze dateert uit de 16de eeuw.
de penningen maken de oorlog
Oorlogvoering verslindt geld.
des pennings reden klinken best
De taal van het geld klinkt het duidelijkst.
duivelspenning
Een geldstuk dat altijd weer naar de eigenaar terugkeert,
een gespaarde penning is dubbel verdiend
168

een gestolen penning geldt niet minder dan een andere
Geld stinkt niet.
een mooie/goede penning hebben
Een flinke bom duiten hebben.
één penning gespaard is er twee vergaard
Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw.
Penning
één penning in de spaarpot maakt meer geraas, dan als hij vol is
Denk aan holle vaten klinken het hardst. In 1632 opgetekend door Ja-
cob Cats.
één penning klinkt niet
Wie arm is, heeft vrijwel geen invloed.
één penning met recht is beter dan duizend met onrecht
Eerlijkheid gaat boven alles.
een stuiver verdienen en wel voor een braspenning dorst hebben
Een braspenning was circa 6,25 cent waard, dus meer dan een stui-
ver.
geen penning in de wereld hebben
Niks bezitten.
God is de liefste en de penning is de waardste
Een spreekwoord uit de 16de eeuw.
hekelpenning
Een geldstuk dat altijd weer naar de eigenaar terugkeert,
heksenpenning
Een geldstuk dat altijd weer naar de eigenaar terugkeert,
het is mijn penning die er klapt
Ik heb in dit huwelijk het geld aangebracht. Opgetekend in de eer-
ste helft van de 17de eeuw.
169

het is waar naar de penning
De koopwaar is zo goed als zijn prijs.
het penningske der weduwe
Een kleine gift van grote waarde. Ontleend aan het bijbelboek Lucas
(21:2-4), waarin wordt verteld van een arme weduwe die slechts
twee penningen schonk, wat echter gezien haar armoede een groot
offer was.
het penninkje wil een broertje hebben
Geld trekt geld aan.
hij drinkt/liegt/speelt tegen de penning zestien op
In zeer hoge mate; zinspelend op de hoge rente van 6,25 procent
die 'op de penning zestien' heette.
hij heeft penning noch heller voor de kosten gehad
Geen vergoeding. De heller was een kleine zilveren munt uit het
Duitse rijk, die van de 14de tot de 16de eeuw ook in de Nederlanden
gangbaar was.
hij is er bekend als de kwade penning
Slecht, vals geld is alomtegenwoordig.
hij is op de penning
Hij is gierig. Soms met als uitbreiding: als de duivel op een zieltje.
hij is op de penning zestien
Hij is een gierigaard, een woekeraar. Het gaat om iemand die geld
leent tegen een hoge rente, namelijk één penning op iedere 16, dat
is 6,25 procent.
hij is penningwijs en pondzot
Met kleine bedragen is hij heel precies, maar met grote is hij laks.
hij laat de penning klinken
Hij laat het geld rinkelen, door het uit te geven.
hij lijkt op de kwade penning: hij komt altijd weer thuis
170

hij wacht erop, als de pastoor op zijn offerpenningen
Hij ziet er gretig naar uit.
Penning
hij zal een penning wel driemaal omkeren voor hij hem uitgeeft
Hij is zo gierig als wat.
iemand de penning gunnen
Bij iemand iets kopen.
iets laten liggen totdat het oude braspenningen zweet
Iets in voorraad laten liggen om een betere markt af te wachten.
Waarom zoiets nu juist braspenningen zou zweten, is niet duide-
lijk. Een braspenning was circa 6,25 cent waard.
iets tegen de penning zestien verkopen
Zeer duur verkopen, zinspelend op de hoge rente van 6,25 procent
die 'op de penning zestien' heet.
je maakt de jonker, en hebt penning noch duit bij te zetten
Gezegd van een opschepper.
men bemint meer de gekruiste penning dan de gekruiste Christus
Op vele munten en penningen stond vroeger een kruis.
met onze eigen penningen moeten wij onze schuld afdoen
We moeten het zelf oplossen.
met penne (penning) en schelle (schelling)
Met huid en haar. Een schelling is een oude munteenheid, die uit-
eenlopende waarden heeft gehad.
op de penning kijken/zijn
penning is pennings broeder
Geld trekt geld aan.
penning is ziek
Op droog zaad zitten.
171

penningen doen de man zorgen
Reeds gevonden in het midden van de 16de eeuw.
pennings reden wordt aanbeden
De taal of de argumenten van het geld staan in hoog aanzien,
steekpenningen aannemen
Het woord steekpenning komt al voor in het Middelnederlands. Mogelijk
komt het van '(iemand geld in handen) steken'.
tot de laatste kwadrantpenning toe
Een kwadrantpenning is een zeer klein muntje. De zegswijze is
ontleend aan het bijbelboek Mattheus (5:26), en men doelt ermee
op de goddelijke rechtvaardigheid, waaraan wij, als ons geen kwijtschelding
verleend wordt, tot de laatste kwadrantpenning toe moeten
betalen. Munten met deze naam zijn in de Nederlanden nooit
in omloop geweest. Bedoeld werd de zeer kleine Romeinse munt
quadrans, het vierde deel van een as.
tot de laatste penning
Geheel en al.
van de dertig penningen niet gehad hebben
Niet al te snugger zijn.
wie een penning niet acht, krijgt over geen gulden macht
Wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd. Een variant is: wie
een penning niet acht, wordt geen stuiver heer.
wie koopmanschap doet, en er geen verstand van heeft, diens penningen
worden vliegen
Diens penningen zullen dus wegvliegen. Opgetekend in het midden
van de 16de eeuw.
wie tot een penning geboren is, kan tot geen stuiver komen
Hij ontgaat zijn lot nooit.
wie wil bouwen, moet twee penningen voor één tellen
Waarschijnlijk wil dit zeggen dat bouwwerken gewoonlijk tweemaal
zo duur uitvallen als begroot.
172

Penning
wie zijn spaarpot aan scherven slaat, is zijn penninkje kwijt voor hij
het kent
ze zullen het er beter uithalen dan Alva de tiende penning
Alva heeft die tiende penning - een vorm van belasting - uiteinde-
lijk niet weten te innen.
zijn penningske offeren
Een kleinigheidje bijdragen.
173

Plat
zo plat als een cent
Heel erg plat.
zo plat als een dubbeltje
Gezegd van vrouwen die geen boezem hebben. In plaats van dubbeltje
zegt men ook pannenkoek, slijpplank of scholletje. De Fransen
zeggen plate comme une punaise of sole 'zo plat als een wandluis, zeetong'.
zo plat als een duit
zo plat als een zesje
Dit kon betekenen 'zeer plat', maar ook 'zo duidelijk als wat; zonneklaar'.
Een zesje was een klein muntje ter waarde van zes mijt,
dus 1/8 stuiver. Het werd in 1520 geslagen onder Karei v.
174

Rijkdom
aan een boom, zo vol geladen, mist men vijf zes pruimen niet
Geld in overvloed hebben. Dit is een spreekwoordelijk geworden ci-
taat uit een gedichtje van Hiëronymus van Alphen uit 1778.
als hij zonder geld is, is de zee zonder water
Hij heeft nooit gebrek aan geld.
bulken van het geld
de bocht al onder de arm hebben
Betekent 'er warmpjes bijzitten' (in Groningen). De bocht al onder
de arm hebben betekende oorspronkelijk waarschijnlijk hetzelfde
als een slag om de arm houden, namelijk een eind touw als speling,
als reserve houden; dit kreeg ook de betekenis 'financiële reserve'.
de bok is vet
Er is veel geld. Ook gezegd wanneer er een flinke erfenis te verde-
len valt.
de rijken hebben het meeste geld
Al opgetekend in de 15de eeuw.
een dikke tiet met geld/een hele tiet geld
Met tiet wordt hier 'portemonnee' bedoeld, misschien wegens de
bolle vorm van een gevulde beurs. Een andere verklaring luidt: 'tiet,
175

in zeker bargoensch: zakportefeuille, blijkbaar omdat men die in de
binnenzak draagt.'
een mooie veer kunnen wegblazen
Dankzij een som gelds waarover je beschikt. Dit is vermoedelijk afgeleid
van de zegswijze dat iemand geen veer (van de mond) meer kan
wegblazen. Zo iemand ademt amper nog en is dus bijna dood. Wie
wél een veer kan wegblazen, staat er juist goed voor.
er dik inzitten
er is klei aan de kloet/pols
Die persoon is rijk. Een kloet of pols was een polsstok; misschien
doelt de spreuk op vruchtbare, rijke kleigrond, die aan de stok plakt.
er warmpjes bijzitten
Van warm in de oude betekenis 'rijk, welgesteld',
geld als drek hebben
goed bij kas zijn
goed gesnaard zijn
Bemiddeld zijn. De herkomst van deze uitdrukking is onbekend,
goed voor het geld zijn
Zijn schulden kunnen voldoen, kredietwaardig zijn.
het geld met ruifels scheppen
Een ruifel is een schop of schep.
het is een aardige grijpstuiver
Een grijpstuiver was oorspronkelijk een muntje met een vogel
Grijp (griffioen) erop. Hieruit ontstond de Bargoense betekenis
'bijverdienste, (gering) bedrag', wat hier als understatement wordt
gebruikt voor 'groot bedrag'. De muntnaam is ten onrechte in verband
gebracht met 'grijpen'.
176

het is een hele spekkoper
Rijkdom
Hij zit er warmpjes bij. Kooplui die in spek handelden, golden blijk-
baar als welvarend.
het is een levende geldkist
het is zo goed als geld in de kist/als gereed geld
het zit eraan bij hem
Hij kan het wel betalen.
hij heeft een zee van geld
Opgetekend in de eerste helft van de 19de eeuw.
hij heeft geld als slijk
hij heeft geld bij hopen
hij is binnen
hij is boven Jan
hij is een echte geldzak
hij weet met zijn geld geen weg
hij weet wat guldens zijn
hij zit tot over de oren in het geld
in het goud/geld zwemmen
jan klinkaard is thuis
Hij is rijk. Klinkaards waren gouden munten die sedert de 14de
eeuw in Brabant werden geslagen; ze heetten waarschijnlijk zo
naar het rinkelende geluid.
177

kunnen piasteren
Kunnen betalen. Piaster is - misschien via Frans piastre - ontleend
aan de Italiaanse muntnaam piastra (d'argento) 'zilveren piaster',
oorspronkelijk 'plak zilver'. Met deze naam werden ook wel Spaanse
munten aangeduid. In het Nederlands is piaster voor het eerst in
een document aangetroffen in 1653. Vooral in Zuid-Nederland
werd piaster vroeger gebruikt als een algemene aanduiding voor
'geld'.
met de geldkas op de wereld komen
Rijk geboren worden. Een variant is: met een geldzak aan de nek geboren
zijn.
met zijn gat in de boter vallen
Boter staat hier voor 'weelde'.
met zijn geld geen weg/raad weten
niet krap bij kas zijn
steenrijk zijn
Pas in de tweede helft van de 19de eeuw gesignaleerd. Waarschijnlijk
een vertaling van het Duitse steinreich. Het werd door sommige
dan ook beschouwd als een germanisme.
stinken naar het geld
Stinkend rijk zijn.
tot de ellebogen in het geld tasten/zitten
wie in het veen zit, kan wel een turfje missen
Geld in overvloed hebben. De brandstof turf werd gewonnen in het
veen en was daar dus in overvloed aanwezig. Turf is bovendien een
Bargoens woord voor 'geld' (van Hebreeuws teref'geld').
ze zien op geen aap, die uit Oost-Indië komen
Geld in overvloed hebben. Wie uit een land vol apen komt, hoeft
niet op een aapje te kijken. Deze uitdrukking, die uit de 17de eeuw
dateert, leidde tot het gebruik van aap in de betekenissen 'schat',
'spaarpot' en 'geld'.
178

zijn schaapjes op het droge hebben
Rijkdom
Wie zijn schapen op het droge had, had zijn belangrijkste bezittin-
gen in veiligheid gebracht. De uitdrukking komt al in de 16de eeuw
voor.
zijn vosjes liggen dik
Hij heeft veel geld liggen. Vos betekent in de dieventaal 'gouden
munt', vanwege de goudgele kleur van de vacht.
zilverwerk is zo goed als geld in huis
zo rijk zijn als het water diep is
ping-ping hebben
apen en meerkatten hebben
Met apen en meerkatten wordt 'opgepot geld' bedoeld. Dat aap de be-
tekenis 'geld' kreeg, gaat waarschijnlijk terug op de uitdrukking ze
zien op geen aap, die uit Oost-Indië komen 'wie geld heeft is niet ka-
rig'. Waarom meerkat voor '(opgepot) geld' werd gebruikt, is niet
duidelijk.
daar is ans/hij heeft ans
Hij heeft geld. Hans of hanske is een oude volksnaam voor een (van
oorsprong) koperen muntstuk. Het is gebruikt voor 'oordje', maar
later - onder meer in de dieventaal - ook voor 'cent' of'geld'. Voor-
al in Zuid-Nederlandse bronnen komt men het tegen in de spelling
ans (in veel Vlaamse dialecten wordt de h ingeslikt).
daar is blink
Met blink worden blinkende geldstukken bedoeld. Varianten zijn:
daar is lood; daar is pecunia.
de kluit binnen hebben
Een kluit is hier een onbepaalde hoeveelheid geld.
een aardig stuivertje hebben
Heel wat geld hebben.
179

een goede/schone stuiver hebben
Veel geld hebben.
een (hele) bom duiten bezitten
een mooie/goede penning hebben
Heel wat hebben.
een paar losse centen hebben
Schertsend gezegd van iemand die over nogal wat kapitaal beschikt.
een stevige turf hebben
Turf is een Bargoens woord voor 'geld' of'beurs' (van Hebreeuws
teref' geld').
geld verdienen als slijk
Veel geld verdienen. Volgens de Grote Van Dale 'algemeen Belgisch
Nederlands'. Slijk betekent eigenlijk 'doorweekte klei- of
veenachtige grond'.
hanske zal er wonen
Daar zal geld zijn. Voor de herkomst van hanske zie p. 179, bij daar
is ans/hij heeft ans.
het is een poen/poen hebben
Poen gaat misschien terug op ponem, een Jiddisch woord voor 'gezicht',
namelijk het portret op de munt.
het loodje hebben
Lood betekent hier 'geld'.
hij heeft de dubbeltjes
Hij heeft het geld.
hij heeft de duiten beet en laat ze fluiten
Hij weet zijn geld goed te besteden.
hij heeft een mooie stuiver
Hij is rijk.
180

hij is goed van duimkruid voorzien
Rijkdom
Naar de duimbeweging waarmee geld wordt geteld. Duimkruid is
geen bestaande plant.
hij is goed van moppen voorzien
Het woord mop 'rond koekje' is overgedragen op (ronde) geldstuk-
ken.
hij is van klinkt'm voorzien
Klinkt'm verwijst naar het klinken van muntstukken.
hij ligt met de centen, duiten
Hij heeft veel geld.
koeken hebben
Koeken betekenen hier 'geld, geldstukken'.
Marie bij zich hebben
Geld hebben. In de eerste helft van de 20ste eeuw opgetekend in
het Bargoens. De herkomst is niet duidelijk.
mozes en de profeten hebben
Deze zegswijze combineert een toespeling op moos, een Bargoens
woord voor 'geld', met een tekst uit het evangelie van Lucas (16:29),
die wil zeggen: wie de eerste vijf bijbelboeken (traditioneel aan Mozes
toegeschreven) tot leidraad neemt, heeft alles wat hij nodig
heeft.
oordjes hebben
peper hebben
Peper was vanouds een kostbaar goedje, dat dus werd geassocieerd
met rijkdom.
ping-ping hebben
Goed in de slappe was zitten. Ping-ping is in verband gebracht met
het Latijnse pecunia 'geld', maar het kan ook goed gevormd zijn
door klanknabootsing (naar het gerinkel van geld, dat de mens 'als
muziek in de oren klinkt').
181

pitten hebben
Pitten is een van de vele algemene benamingen voor 'geld'. Het is al
zeker sinds de late 18de eeuw in zwang. Hoewel de oorsprong niet
helemaal zeker is, zou er verband kunnen bestaan met pitje, dat al
in de 17de eeuw is opgetekend. Dit was ontleend aan de Javaanse en
Maleise term voor een klein muntje (pitjis, pitis, picis), dat door de
Nederlanders werd gelijkgesteld aan een halve cent.
pruimen hebben
Geld hebben. Met een pruim geld bedoelde men 'een tamelijk grote
hoeveelheid geld, een aardig kapitaal'.
schrabbes hebben
Geld hebben. Voor het eerst opgetekend in 1919, in de Amsterdamse
boeventaal. Ook de vormen schrabber en schriebes komen
voor. De herkomst van deze woorden is niet bekend.
smiezen hebben
Geld hebben. Onder andere gevonden bij Justus van Maurik in Amsterdam
bij dag en nacht (1897): 'Wanneer de ontslagen boef zijn uitgaanskas
verteerd heeft en zonder middel van bestaan rondzwerft,
vindt hij bij Moeder Leen nog een warme kachel en een kom koffie,
op voorwaarde dat hij later, wanneer hij weer smiesen heeft, haar
inrichting niet voorbijgaat.' De herkomst van smies is niet bekend.
spaan hebben
Spaan betekent 'geld'. Mogelijk is het een verkorting van spaander,
dat in de volkstaal wordt gebruikt voor 'cent'. Spaander betekent eigenlijk
'een langwerpig stukje hout dat bij het hakken afvalt'. Maar
het wordt ook gebruikt voor 'zeer klein stukje, niets' ('er komt geen
spaandertje van terecht'). De cent is de kleinste munteenheid, dus
eveneens een 'zeer klein stukje'.
spie hebben
Voor het Bargoense woord spie voor 'geld' bestaan twee verklaringen:
het kan hetzelfde woord zijn als spie 'pin', dus iets van geringe
waarde, of het kan samenhangen met specie 'munt, geld'.
182

spijkers hebben
Rijkdom
Het Bargoense woord spijkers in de betekenis 'geld' is in 1937 voor
het eerst opgetekend. De etymologie is onzeker. Wellicht is er ver-
band met het Vlaamse pijkens, pijkes met dezelfde betekenis, of met
het Bargoense spie 'geld, cent', dat bekend is sedert het einde van de
19de eeuw.
splint hebben
Splint, splinter, ook wel splenters, betekent 'geld'. De herkomst van
deze woorden in deze betekenis is onduidelijk.
sponken hebben
Aan het begin van de 20ste eeuw opgetekend in Gent. De herkomst
is niet bekend. Men zei ook om de sponken gaan 'een erfdeel gaan
halen'.
met de duiten zitten
goed in zijn slappe was zitten
Slappe was betekende oorspronkelijk een bepaald soort zwarte
boenwas waarmee leer werd behandeld. Goed in de slappe was zitten
komt uit de soldatentaal. Wie veel slappe was had, was 'goed gespekt',
hij zat er warmpjes bij, was bemiddeld. De uitdrukking is
voor het eerst aangetroffen in 1899.
hij zit goed in zijn muzikanten
Hij zit goed in de slappe was. Muzikanten duidt waarschijnlijk op
het gerinkel van geld, dat de mens 'als muziek in de oren klinkt'
(denk ook aan klinkaard en ping-ping).
met centen zitten
met de boes zitten
Geld hebben. Volgens de enige - weinig aannemelijke - verklaring
zou deze Vlaamse aanduiding voor 'geld' teruggaan op oude Griek-
se munten met een afbeelding van een os en daarbij het woord bous
'rund', 'os'.
183

met de duiten zitten
met de kluiten zitten
Een kluit was vroeger in België een muntstuk van tien centiem,
met de knotsen zitten
Knots is een mogelijk klanknabootsende term voor 'geld, geldstukken'.
De uitdrukking is opgetekend in Gent.
met de krieken zitten
De herkomst van deze uitdrukking is onbekend. Een kriek is een
zwarte, zoete kers met een grote pit.
met de luiers liggen
Opgetekend in Gent. Het woord luiers in de betekenis 'geld' is alleen
in deze uitdrukking aangetroffen. De herkomst is niet bekend.
Misschien vanwege de associatie met er warmpjes bij zitten/liggen.
met de oordjes zitten
met de peper zitten
Peper was vanouds een kostbaar goedje, dat dus werd geassocieerd
met rijkdom.
met de pijkens zitten
Pijkens is een onbepaalde Vlaamse aanduiding voor 'geld'. Mogelijk
is het verwant met piek 'gulden'. Het is ook in verband gebracht met
picaillon, een oud Piëmontees muntstukje.
met de plaat zitten
Munten hebben; waarschijnlijk omdat munten plaatjes metaal
zijn.
met de wiek zitten
Opgetekend in Vlaanderen. In Vlaanderen en Brabant betekent
wiek onder meer 'homp, forse hoeveelheid'. Het lijkt aannemelijk
dat deze betekenis ten grondslag ligt aan met de wiek zitten 'geld
hebben'. De verdere herkomst van dit wiek is onzeker.
184

met een goede ponk zitten
Rijkdom
Oorspronkelijk was een ponk waarschijnlijk iets hols waar bijvoor-
beeld geld in kon worden bewaard.
met spek zitten
Rijk zijn. Spek en vet zijn vanouds symbolen van welvaren,
met splinters zitten
Splinters is een Bargoens woord voor 'geld'.
een smak geld
een dikke tiet met geld/een hele tiet geld
Met tiet wordt hier een portemonnee bedoeld, misschien wegens
de bolle vorm van een gevulde beurs. Een andere verklaring luidt:
'tiet, in zeker bargoensch: zakportefeuille, blijkbaar omdat men die
in de binnenzak draagt.'
een (hele) bom duiten bezitten
een hele poep geld
een kwak geld hebben
een schuif geld
Een schuif is hier een flinke hoeveelheid, een schep.
een smak geld
Veel geld.
een stevige turf hebben
Turf is een Bargoens woord voor 'geld' of'beurs' (van Hebreeuws
teref' geld').
8 5

Schulden
als je om geld komt, zijn ze nooit thuis
betaal uw schuld met geileken, of boet ze aan uw velleken
Wie zijn schulden (gelleke is een verbastering van geld) niet kan betalen,
moet er lijfelijk voor boeten.
de pegel uitdragen
Je schulden (gaan) betalen. Pegel betekent 'geld' of'guldens'. Oorspronkelijk
betekende het woord 'peil, maat, merkteken'. De ontwikkeling
naar de monetaire betekenis is niet duidelijk. Het woord
is pas in de 20ste eeuw opgetekend. Het werd aanvankelijk vooral
gebruikt in de studententaal, samen met pegulant.
geen spijtiger ding, dan geld te eisen van iemand die het niet heeft
geld lenen breekt vriendschap
Want er kunnen moeilijkheden komen over de terugbetaling.
geleend geld wil niet teruggevraagd worden
Opgetekend in de tweede helft van de 15de eeuw.
geleend geld zal men lachend betalen
goed voor het geld zijn
Zijn schulden kunnen voldoen, kredietwaardig zijn.
186

Schulden
hij heeft alle bijtjes afgevist
Hij kan nergens meer geld lenen. Het gaat om de bijten (gaten) in
het ijs waar 's winters in wordt gevist.
hij heeft zijn geld in een slijpsteen genaaid/geknoopt
En kan er dus niet bij - een kleurrijke smoes om niet te hoeven betalen.
hij kent de waarde van een daalder die er een van een ander moet
lenen
hij kent de waarde van een kroon die er een van een ander moet
lenen
De kroon was van oorsprong een Franse gouden munt, in 1385 in-
gevoerd, die in de Nederlanden - en ook in andere landen - veel-
vuldig circuleerde en geïmiteerd werd. De Franse kroon is zo'n
tweeënhalve eeuw in gebruik gebleven. Deze munt ontleende zijn
naam aan het gekroonde Franse wapen dat erop stond afgebeeld.
De waarde varieerde.
hij staat bij mij in het kladboek
Hij is mij geld schuldig.
hoe groter praler, hoe slechter betaler
Opscheppers zijn slechte betalers.
in het krijt staan bij iemand
In de schuld staan. Herbergiers tekenden vroeger met krijt het ge-
lag aan, vandaar. Waren het oplichters dan zei men: zij schrijven met
dubbel krijt of met een vork.
kom er maar eens voor zingen
Gezegd als iemand bij een betaling of bij het wisselen van geld een
gering bedrag te kort komt.
met onze eigen penningen moeten wij onze schuld afdoen
We moeten het zelf oplossen.
187

wie borg blijft, geeft de sleutel van zijn geldkas(t)
Wie borg staat, zich garant stelt, geeft de sleutel van zijn kas of kluis
uit handen.
wie zijn schuld betaalt, verarmt niet/vermindert zijn goed niet,
maar hij raakt zijn geld toch kwijt
Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw.
wie zijn vrienden houden wil, moet ze geen geld lenen
wil je weten wat een dukaat waard is: probeer er een te lenen
188

Sparen
appeltje voor de dorst
Opgetekend in de tweede helft van de 19de eeuw.
beter een duit in de hand dan een blanke in de kant
Beter één vogel in de hand dan tien in de lucht. Een blank of blanke
was van de 14de tot de 16de eeuw een muntje van goed (blank)
zilver; het was niet veel waard.
beter een leggende hen dan een liggende kroon
De kroon werd in de 14de eeuw ingevoerd. De waarde varieerde.
beter een penning gespaard, dan een gulden nutteloos verteerd
bewaar de mijt, ze doet de stuiver besparen
Het is goed om te sparen. Een mijt was een muntje van zeer geringe
waarde.
botje bij botje leggen
Het woord botje is al in de Middeleeuwen verkort uit botdrager, een
zilveren munt. Hierop stond oorspronkelijk een zittende leeuw
met een toernooihelm afgebeeld. Die helm werd schertsend botte
'korf, muilkorf genoemd, vandaar botdrager. De muntnaam komt
ook voor in dien mij, ik heb de botjes (een latere, uitgebreide variant
is: dien mij, zei de boer, ik heb daalders, mijn kleingeld is op).
189

de ene mijt op de andere bouwt het huis
Een mijt was een muntje van zeer geringe waarde.
de ene stuiver op de andere bouwt het huis
Een mijt was een muntje van zeer geringe waarde.
de spaarpot komt het geld toe
een gespaarde penning is dubbel verdiend
een kous hebben
De spreekwoordelijke oude kous waarin geld wordt bewaard.
een oordje gespaard, is een oordje gewonnen
Een oordje was een kwart stuiver. Deze munt werd aanvankelijk in
zilver en later hoofdzakelijk in koper geslagen.
één penning gespaard is er twee vergaard
Opgetekend in de tweede helft van de 16de eeuw.
een stuiver gespaard is beter dan een gulden gewonnen
een stuiver gespaard is een stuiver gewonnen
geld (niet) over de balk smijten
Voor over de balk smijten in de betekenis 'verspillen' zijn verschillende
verklaringen gegeven, die er merendeels op neerkomen dat
bij het voederen van vee het hooi dat over een bepaalde balk werd
gegooid, verloren ging.
hele en halve centen gespaard, worden gouden Willempjes waard
Een gouden Willempje was een in de jaren 1848-1853 geslagen gouden
handelsmunt met de beeldenaar van Willem 11 of Willem 111.
het is beter één stuiver in de hand dan twee te verwachten
het is geen kunst geld te winnen, maar te bewaren
190

hier een oordje, daar een blank, het jaar is lang
Sparen
Sparen lukt ook met kleine beetjes (een oordje en een blank zijn
allebei heel weinig waard).
kan een stuiver mij niet rijk maken, een plakke zal het niet doen
Opgetekend in de 16de eeuw. Een plak was indertijd meestal nog
minder waard dan een stuiver. Deze muntnaam is vermoedelijk
ontstaan ter aanduiding van de munt als plat schijfje metaal.
keer eerst je dubbeltje nog eens om
Doe maar zuinig.
klein gewin brengt rijkdom in
licht gewin maakt zware beurzen
Vele kleintjes maken een grote.
nauw teergeld doet goed sparen
Teergeld is geld dat iemand heeft voor zijn vertering, geld om van te
leven.
op de dubbeltjes passen
pas op de halve centen, het worden guldens in de zak
rijkdom en een dubbeltje kennen elkaar
schijven op zijn kant zetten
Geld oppotten, opsparen.
sparen is een groot inkomen
terwijl men een stuiver wint, verliest men er geen twee
vele kleintjes maken een groot
Een woordspeling met groot. De groot was oorspronkelijk een zwaar
zilverstuk, dat sedert eind 13de eeuw werd geslagen. De naam, die
moet worden opgevat als 'groot, stevig, solide', is aan de munt ge-
geven in navolging van onder andere de Franse muntnaam gros. In
191

de 14de eeuw werd de groot - in de noordelijke gewesten verdeeld
in acht penningen, in de zuidelijke in twaalf - de grondslag van het
Nederlandse muntstelsel. Toen in de 15de eeuw de stuiver de
grondslag van het muntstelsel werd, werd groot de naam voor een
halve stuiver.
werken en sparen, doet geld vergaren
wie niet oppast, ziet zijn geld niet groeien
zich niet uitkleden voor het naar bed gaan
Je geld niet wegschenken of verdelen voor je dood.
zijn oordjes uit het spel trekken
Zich uit een zaak terugtrekken.
wie het kleine niet eert
De uitdrukking wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd is voor
het eerst opgetekend in de 19de eeuw. Dat wil zeggen: in die vorm.
Het motief is veel ouder. Al in 1552 is in een spreekwoordenboek te
vinden wie een penning niet acht, krijgt over geen gulden macht. Hieronder
nog enkele andere varianten, die merendeels dateren uit de
18de en 19de eeuw. De betekenis is steeds 'wie niet tevreden is met
iets gerings, van weinig waarde, verdient het niet iets groters, waardevollers
te krijgen'.
een winkelier moet zowel opstaan voor een duit als voor een stuiver
wie de stuiver niet (be)geert/eert, is de gulden niet weerd
wie een duit versmaadt, is de gulden niet waard
Ook: die 't kleine versmaadt, is het groote niet waard.
wie een penning niet acht, krijgt over geen gulden macht
192

wie een penning niet acht, wordt geen stuiver heer
Sparen
Ook: wie eenplakke niet acht, wordt geen stuiver heer. Een plak was een
munt van geringe waarde. De naam is vermoedelijk ontstaan ter
aanduiding van de munt als plat schijfje metaal.
wie het klein niet eert is het groot niet weerd
zo moet het binnenkomen, zei de koopman, en hij werd voor een
duit aan krijt uit bed gebeld
193

Stuiver
Deze benaming is aan het einde van de 14de eeuw opgekomen voor
wat toen het grootste zilverstuk was, de dubbele groot. Sindsdien is
de stuiver eeuwenlang de basis van het muntstelsel in de Nederlanden
gebleven, wat de grote bekendheid verklaart. Ook is stuiver een
van de vijf muntnamen die in spreuken het meest voorkomen. Nadat
de stuiver een tijdlang in de verschillende gewesten verschillende
waarden had gehad, kreeg onder de Republiek de waarde van
1/20 gulden (acht duiten) de overhand. De herkomst van de term
stuiver is niet met zekerheid vastgesteld. Voorheen werd het woord
afgeleid van stuiven, omdat op de munt een vuurijzer met stuivende
vonken zou hebben gestaan, ontleend aan de keten van het Gulden
Vlies (gesticht 1429). De naam stuiver voor 'munt' is echter ouder
dan het Gulden Vlies: al in 1404 is stuversbroet 'een brood van
een stuiver' aangetroffen. Hedendaagse etymologen leggen daarom
een verband met het Duitse Stüber, dat oorspronkelijk 'afgeknot
stuk' betekende.
beter mest in het land dan stuivers in de hand
Geld is niet alles.
bewaar de mijt, ze doet de stuiver besparen
Het is goed om te sparen. De mijt behoorde tot de kleinste koperen
munten die in Vlaanderen in de 14de eeuw werden geslagen.
194

dat is een stuivertje op zijn kant
Stuiver
Het is erg onzeker hoe het zal aflopen. Ook dat is een dubbeltje op
zijn kant.
dat scheelt drie stuiver
Dat is iets anders (dan je daarnet zei).
de ene stuiver op de andere bouwt het huis
de laatste stuiver uitsteken, uithangen
Op één stuiver na blut zijn.
de stuiver op een oordje/zesje brengen
Verlies lijden door iets te ruilen tegen iets van mindere waarde. Een
oordje was 1/4 stuiver; een zesje was zes mijt waard, dus 1/8 stui-
ver.
die heb ik gepierd/beetgenomen, zei de boer, en hij gaf twee
zesthalven voor acht stuivers
Zesthalven waren 5,5 stuiver (27,5 cent) waard. De boer schiet er
dus zelfbij in, want hij krijgt voor zijn 55 cent maar veertig cent terug.
een aardig stuivertje hebben
Heel wat geld hebben.
een goede/schone stuiver hebben
Veel geld hebben.
een gulden op de drempel en een stuiver in huis
De buitenkant is mooier dan de binnenkant.
een stuiver (drie keer) omkeren
Gierig zijn.
een stuiver gespaard is beter dan een gulden gewonnen
een stuiver gespaard is een stuiver gewonnen
195

een stuiver kleeft aan de handen
Er blijft wat aan de strijkstok hangen.
een stuiver verdienen en wel voor een braspenning dorst hebben
Een braspenning was circa 6,25 cent waard, dus meer dan een stuiver.
een stuivertje kan raar rollen
Het kan wel anders aflopen dan je verwacht. De uitdrukking komt
ook voor met dubbeltje en kwartje.
een winkelier moet zowel opstaan voor een duit als voor een stuiver
Wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd.
gooit hij een stuiver op het dak, er komt een schelling terug
Hij is een geluksvogel, want een schelling is zes stuivers waard.
het geluk is de wereld nog niet uit, zei de jood, toen hij iemand acht
stuivers en een vrijbriefje uit de loterij thuisbracht
Opgetekend in het midden van de 19de eeuw.
het geluk wil mij niet verlaten, zei Lourens, en hij vond een Kleefse
stuiver
het is beter één stuiver in de hand dan twee te verwachten
het is een aardige grijpstuiver
Een grijpstuiver was oorspronkelijk een muntje met een vogel
Grijp (griffioen) erop. Hieruit ontstond de Bargoense betekenis
'bijverdienste, (gering) bedrag', wat hier als understatement wordt
gebruikt voor 'groot bedrag'. De muntnaam is ten onrechte in verband
gebracht met 'grijpen'.
het is een goede stuiver, die er tien inbrengt
Goed belegd of besteed geld levert wat op.
het is een mooie stuiver als hij geschuurd is
Gezegd van een weekloon, waar weinig van overblijft als al de kosten
van het huishouden betaald zijn.
196

Stuiver
het is net zo gemakkelijk een ton goud te wensen als een stuiver
Weinig wensen is net zo dwaas als veel wensen.
het zijn die zeven, vijf(tien) stuivers niet
Dat is de ware reden niet, dat is niet waar het eigenlijk om gaat.
hier druipt het stuivers, en bij u regent het zesthalven
Een zesthalf was 27,5 cent waard, dus het geld stroomt binnen.
hij denkt dat al zijn duitjes stuivers waard zijn
Hij handelt onverstandig.
hij heeft een mooie stuiver
Hij is rijk.
hij is oordje gierig en stuivertje zot
Met kleine bedragen is hij heel precies, maar met grote is hij laks.
hij stuivert genoeg, maar frankt niet
Veel geschreeuw, weinig wol. Een stuiver was minder waard dan
een frank.
ieder stuivertje brengt zijn gierigheid mee
Hoe meer men verdient, hoe meer men bij wil verdienen; hoe rijker
men is, hoe gieriger men wordt.
ik ben milddadig, zei voerman Job, en hij gaf een valse stuiver aan
vijf bedelaars
ik heb gegeten, zei de mof, alsof ik een daalder verteerd had, en het
is maar negenentwintig stuivers en zeven duiten
Het vermeende voordeel is te verwaarlozen, want een daalder was
dertig stuivers waard, dus één duit meer.
ik vertrouw hem voor geen vijfcents haring
ik wou dat een pond boter tien stuivers kostte, en dat het een jaar
lang meeging
197

je kunt me lang zuur aankijken, voordat je een stuiver uit mijn
portemonnee loskrijgt
Opgetekend in de eerste helft van de 16de eeuw.
kan een stuiver mij niet rijk maken, een plakke zal het niet doen
Opgetekend in de 16de eeuw. Een plak was indertijd meestal nog
minder waard dan een stuiver.
kronen winnen, stuivers wagen, dat is een handel van behagen
Een kroon was veel meer waard dan een stuiver. In 1632 opgetekend
door Jacob Cats.
op een stuiver/vijf cent kijken
Zeer zuinig of gierig zijn.
stuivertje wisselen
Eikaars plaats of functie innemen. De uitdrukking gaat terug op
een kinderspel waarbij de deelnemers ieder bij een boom staan, behalve
één, die een ander vraagt of deze een stuivertje kan wisselen.
Intussen trachten de overigen van boom te verwisselen, maar de
vrager probeert hen voor te zijn en een tijdelijk lege boom te bezetten.
Wie dan zonder boom overblijft, moet op zijn beurt de vraag
gaan doen.
terwijl men een stuiver wint, verliest men er geen twee
tot de laatste stuiver
Helemaal tot op het bot.
twee stuivers in een trommel maken meer herrie dan een die vol is
met louis d'or
Louis d'or is Frans voor 'gouden Lodewijk'. Het was een Franse
munt, die ook in de Nederlanden veel werd gebruikt. Deze munten
dateren van koning Lodewijk XIII (1610-1643) en later. Tegenwoordig
is het de naam van een Nederlandse toneelonderscheiding.
van duit tot stuiver
Tot in de kleinste bijzonderheden, als in een rekening waarin de
kleinste bedragen worden verantwoord.
198

van stuivers blanken maken
Stuiver
Slechte zaken doen. Een blanke was (ongeveer) driekwart stuiver
waard.
vijf cent voor een stuiver geven
In Nederland is dit een correcte wisseltransactie. In België, waar de
spreuk is opgetekend, was dit niet zo! Een cent was daar namelijk
twee centiem, en een stuiver negen centiem! Het is dus vijf cent
(tien centiem) voor een stuiver (negen centiem) geven, dat is te veel.
vijf oordjes voor een stuiver geven
Iets duur betalen, want een stuiver was vier oordjes waard.
voor zeven stuivers krijgen
Een flinke uitbrander krijgen.
wie de stuiver niet (be)geert/eert, is de gulden niet weerd
Wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd. Ook: wie een penning
niet acht, wordt geen stuiver heer; of wie eenplakke niet acht, wordt geen
stuiver heer.
wie met kronen winnen en stuivers wagen, zijn bevrijd van harde
slagen
Een kroon was veel meer waard dan een stuiver. In 1632 opgete-
kend door Jacob Cats.
wie tot een blank geboren is, zal zijn leven geen stuiver rijk worden
Een blank of blanke was van de 14de tot de 16de eeuw een muntje
van goed (blank) zilver; het was niet veel waard.
wie tot een penning geboren is, kan tot geen stuiver komen
Hij ontgaat zijn lot nooit. Dezelfde spreuk komt voor met oordje/
stuiver, stuiver/daalder, stuiver/dubbeltje en stuiver/gulden.
zeven stuivers en een oude hoed
Goedkoop.
199

zij kan op een stuivertje in het rond draaien
Zij is zeer vlug en levendig.
zijn stuiver doet toch ook maar vier oordjes
Met wantrouwen gezegd van mensen die op onverklaarbare wijze
in welstand toenemen.
zijn stuivers zijn negen duiten waard
Een gewone stuiver is acht duiten waard, dus hij is een geluksvogel.
200

Tot de laatste
tot de laatste cent
Tot het uiterste.
tot de laatste heller
Tot de laatste cent. De heller was een kleine zilveren munt uit het
Duitse rijk, die van de 14de tot de 16de eeuw ook in de Nederlanden
gangbaar was.
tot de laatste kwadrantpenning toe
Een kwadrantpenning is een zeer klein muntje. De zegswijze is
ontleend aan het bijbelboek Mattheus (5:26), en men doelt ermee
op de goddelijke rechtvaardigheid, waaraan wij, als ons geen kwijtschelding
verleend wordt, tot de laatste kwadrantpenning toe moeten
betalen.
tot de laatste penning
Geheel en al.
tot de laatste stuiver
Tot op het bot.
201

Uitbrander
iemand van vier duiten terug geven
Iemand flink de waarheid zeggen, op zijn nummer zetten.
iemand voor vijf cent (mee)geven
Iemand een pak slaag geven.
voor zeven stuivers krijgen
Een flinke uitbrander krijgen.
202

Verdienen
als het op de groten regent, druipt/druppelt het op de kleinen
Als de rijken er veel (geld) bij krijgen, valt er ook wel wat af voor de
armen. Met een woordspeling op groot, in vroeger tijden een zeer
algemene munt.
dat is een goudmijn(tje)
de aap binnen/beet hebben
Geld bezitten. Deze uitdrukking dateert uit de 17de eeuw. Aap werd
voor 'schat' gebruikt, vervolgens voor 'spaarpot' en daarna voor
'geld'. Waarschijnlijk gaan deze betekenissen terug op de uitdrukking
ze zien op geen aap die uit Oost-Indië komen 'wie geld heeft is
niet karig'.
een mooi duitje aan iets verdienen
ergens een slordige duit aan verdienen
ergens goudgeld mee verdienen
ergens munt/geld uit slaan
geld in het laatje brengen
geld ruiken
203

grof geld verdienen
het grote geld
het is geen broodwinning, maar een geldwinning
zijn foefen maken
Geld verdienen. Opgetekend in Vlaanderen. Het woord foef is niet
verklaard.
zijn geldkist vullen
geld trekt geld aan
de duivel schijt altijd op de grootste hoop
Wie al geld heeft, krijgt er nog meer bij.
geld wil bij geld (zijn)
geld wint geld
geld zoekt geld
het geld zoekt zijn maatje en sluipt door het gaatje
Opgetekend in de eerste helft van de 19de eeuw.
het is goed geld geven, die geld kennen
het penninkje wil een broertje hebben
Geld trekt geld aan.
het water loopt altijd naar de zee
Opgetekend in de eerste helft van de 16de eeuw.
penning is pennings broeder
Geld trekt geld aan.
204

turf in het veen brengen
Verdienen
De brandstof turf werd gewonnen in het veen en was daar dus in
overvloed aanwezig. Turf is bovendien een Bargoens woord voor
'geld' (van Hebreeuws teref'geld').
waar duiven zijn, vliegen duiven toe
waar geld is, komt geld bij/wil geld wezen
het regent geld
al zijn schellingen zijn dertien groten waard
Het zit hem financieel mee, want een schelling was - althans na de
Middeleeuwen - een dozijn groten waard.
duizend gulden op een bordje krijgen
gooit hij een stuiver op het dak, er komt een schelling terug
Hij is een geluksvogel, want een schelling was zes stuivers waard.
het geld komt daar binnen langs deuren en vensters
het geld komt met emmers binnen
het geld voor het oprapen/opscheppen hebben
het is, alsof het geld er met schoppen in huis gesmeten wordt
het regent er geld
hier druipt het stuivers, en bij u regent het zesthalven
Een zesthalf was 27,5 cent waard, dus het geld stroomt binnen.
hij heeft het vandaag goed gehad: men zou zijn geld wel op een kor-
dewagen (kruiwagen) thuis brengen
Opgetekend in het midden van de 16de eeuw.
205

hij verdient/heeft geld als water
van alles geld maken
zijn stuivers zijn negen duiten waard
Een gewone stuiver is acht duiten waard, dus hij is een geluksvogel.
206

Verstandig handelen
beter een penninkje in de hand dan een vogeltje dat vliegt
beter van een stad dan van een dorp
Laat degeen die het meeste geld heeft maar betalen.
een oordje in 't zakje leggen om er een schelling uit te halen
Een kleine som wagen met hoop op (grote) winst. Een oordje was
1/4 stuiver waard, een schelling in de Middeleeuwen 1/2 stuiver, later
zelfs zes stuivers.
geld in iets steken
heb je geld, dat mooi blinkt, zorg dat het niet klinkt
Smijt er niet mee. In 1632 opgetekend door Jacob Cats.
het is beter je geld te houden, dan een slechte koop te doen
het is een goed heller, die een pond inbrengt
Een kleine munt die door verstandig investeren een veel groter bedrag
oplevert. De heller was een kleine zilveren munt uit het Duitse
rijk, die van de 14de tot de 16de eeuw ook in de Nederlanden
gangbaar was. De munt was oorspronkelijk afkomstig uit Schwabisch-Hall
en heette vandaar Haller, Haller, Heller.
207

het is een goede gulden, die er tien/honderd spaart
Goed belegd of besteed geld levert wat op.
het is een goede stuiver, die er tien inbrengt
Goed belegd of besteed geld levert wat op.
het mes snijdt aan twee kanten
Iemand verdient in een zaak op twee manieren geld, bijvoorbeeld
door zuiniger te produceren en tegelijkertijd tegen een hogere prijs
te verkopen.
hij weet van één groot er vijf te maken
De groot was oorspronkelijk een zwaar zilverstuk, dat sedert eind
13de eeuw werd geslagen. De naam, die moet worden opgevat als
'groot, stevig, solide', is aan de munt gegeven in navolging van onder
andere de Franse muntnaam gros.
iets laten liggen totdat het oude braspenningen zweet
Iets in voorraad laten liggen om een betere markt af te wachten.
Waarom zoiets nu juist braspenningen zou zweten, is niet duidelijk.
Een braspenning was circa 6,25 cent waard.
je kunt je gulden maar één keer uitgeven
je moet niet al je geld op één kaart zetten
Bedoeld is een speelkaart, en vandaar: niet alles van één onderneming
laten afhangen.
kleine oordjes van iets maken
Iets dat men niet meer nodig heeft, te gelde maken.
kronen winnen, stuivers wagen, dat is een handel van behagen
Een kroon was veel meer waard dan een stuiver.
met de tanden geld winnen
Dat wil zeggen: sober leven, zich voedsel uit de mond sparen.
met nauw dingen en goed betalen kan men geld en goed behalen
Nauw dingen is 'scherp onderhandelen'.
208

Verstandig handelen
met onze eigen penningen moeten wij onze schuld afdoen
We moeten het zelf oplossen.
oordje-zeker spelen
Alleen in solide zaken investeren.
oud geld en jonge vrouwen - wil die vrij in 't duister houen
Die kun je maar beter in het donker houden. In 1632 opgetekend
door Jacob Cats.
tijd is geld
Vertaling van het Engelse time is money, dat is opgetekend in de
16de eeuw. Een vergelijkbare beeldspraak is echter al te vinden bij
de oude Grieken. Zo zei de wijsgeer Theophrastus van Eresus (cir-
ca 300 v.Chr.): 'Tijd is het kostbaarste wat een mens kan uitgeven.'
Time is money wordt soms ten onrechte toegeschreven aan Francis
Bacon. Maar die schreef, in 1620: Time is the measure of business,
as money is of wares.' Bij Benjamin Franklin vinden we, in 1748, in
diens Advice to a Young Tradesman: 'Remember that time is money.'
vijf gulden, goed gebruikt, is zes gulden waard
vrede in het huishouden is de beste geldkoffer
weten waar de peper vandaan komt
Peper was vanouds een kostbaar goedje, dat dus werd geassocieerd
met rijkdom.
weten wat een gulden waard is
De waarde van het geld kennen; weten wat er in de wereld te koop
is.
wie met kronen winnen en stuivers wagen, zijn bevrijd van harde
slagen
Een kroon was veel meer waard dan een stuiver.
wie zijn geld goed besteden kan, die bewaart het niet kwalijk
Niet kwalijk betekent 'niet graag', 'beter niet'.
209

zaai geen geld op zee, het kan zinken
Investeren in schepen of koopvaardij is een onzekere zaak.
2IO

Vriendschap
beter een vriend over/op de weg dan geld in de koffer/beurs
Voor het eerst opgetekend in de eerste helft van de 16de eeuw.
een volle buidel vindt gehoor, de lege klinkt niet in het oor
een vriend is beter dan geld in de beurs
een zak guldens en goede vrienden scheiden niet gemakkelijk
Geld maakt vrienden.
geen geld meer, geen vrienden meer
geld lenen breekt vriendschap
Want er kunnen moeilijkheden komen over de terugbetaling.
geld maakt vrienden
geldeloos, vriendeloos
het geld breekt geen vriendschap
Zolang men geld heeft, heeft men vrienden. Soms met de toevoe-
ging: doch: zondergeld, zonder vrienden.
het geld is allemans vriend
211

liever geldeloos dan vriendeloos
Een variant is: beter goedeloos dan vriendeloos.
of je nu hoer bent, boef of dief, wie geld heeft in zijn buidel, is
geacht en geliefd
Aangetroffen in de 18de eeuw: 'Ghy kent het Spreeckwoort wel:
't Zy hoere, boef, of dief, Die geld heeft in den buil, is achtbaer
waerd en lief.'
oude vrienden, oude wijn en oud geld prees men al vanouds
uitheems geld maakt vreemden tot vrienden
Opgetekend in de eerste helft van de 17de eeuw.
voordat je je geld kwijt bent, vind je vrienden in overvloed
wie geld heeft, krijgt de droes/duivel te vriend, en alle hoeden tot
zijn devotie
Wie geld heeft maakt veel vrienden, en iedereen let erop dat hij de
centen eerlijk over hen verdeelt. Deze zegswijze dateert uit de eerste
helft van de 18de eeuw.
wie geldeloos is, zijn vrienden zijn dun
Met dun wordt bedoeld 'mager in aantal', dus: zonder geld heb je
weinig vrienden. Het gaat hier om een zegswijze uit de 16de eeuw.
wie zijn vrienden houden wil, moet ze geen geld lenen
zonder geld, zonder vrienden
212

Waardevol
dat is geld waard
dat is goud waard, eigen haard is goud waard
In 1632 opgetekend door Jacob Cats.
de eerste slag/klap is een daalder waard
Initiatief is belangrijk.
die ui is geld waard
Dat is kostelijk, waardevol. Waarschijnlijk van ui in de betekenis
'grap'.
een goed begin is een daalder waard
Initiatief is belangrijk.
een woord op zijn pas is een daalder waard
Timing is belangrijk. Op zijn pas betekent 'op het goede moment'.
een woordje op zijn pas is als geld/goud in de tas/kas
Timing is belangrijk. Op zijn pas betekent 'op het goede moment'.
elk kind brengt duizend gulden mee
Niet letterlijk, maar de gedachte is enerzijds dat kinderen een zegen
van God zijn, en dus zonder meer van grote waarde, en anderzijds
dat zij, zoals het Woordenboek der Nederlandsche Taal zegt, 'den
ijver van den huisvader doen vermeerderen'.
213

het penningske der weduwe
Een kleine gift van grote waarde. Ontleend aan het bijbelboek Lucas
(21:2-4), waarin wordt verteld van een arme weduwe die slechts
twee penningen schonk, wat echter gezien haar armoede een groot
offer was.
hij zit op de daaldersplaats
Een dure plaats, in tegenstelling tot het schellinkje,
met geen goud betaalbaar
op de markt is je gulden een daalder waard
Soms met de toevoeging: maar meestal een kwartje.
zijn gewicht in goud waard zijn
Een vertaling van het Franse valoir son pesant d'or.
214

Wensen
alles is mogelijk, maar het regent geen geld
alles komt terecht, behalve de potloodjes en verzopen dubbeltjes
Opgetekend in het midden van de 19de eeuw.
als het geld regende, zou iedereen een tobbe onder de goot zetten
als het geld regent en bonen waait
Dus: nooit.
als het schip met dubbeltjes langskomt
Nooit. Bijvoorbeeld als antwoord op de vraag wanneer iets gekocht
wordt.
als het schip met geld/schellingen maar kwam
Nooit. Een schelling is een oude munteenheid, die uitleenlopende
waarden heeft gehad.
als hij geld en geen dorst heeft
Nooit.
als ik mijn verzopen dubbeltjes nog eens terughad
Nooit.
als ik zoveel geld had, zou ik vragen of de wereld te koop was
215

een ton goud wensen vult de beurs net zo weinig en doet de schouw
niet meer roken, dan een duit wensen
Weinig wensen is net zo dwaas als veel wensen.
had ik geld genoeg, ik zou de keizer van Rome stillen
Stillen is 'tevreden stellen'. Sommige Romeise keizers, zoals Ves-
pasianus, hadden de naam buitengewoon hebzuchtig te zijn.
had ik maar geld, ik werd voor vroom geteld
Als ik geld had, zou men mij ook wel als vroom beschouwen.
het is alles lief en aardig, maar het moest geen geld kosten
het is net zo gemakkelijk een ton goud te wensen als een stuiver
Weinig wensen is net zo dwaas als veel wensen.
hij moest een paardje/ezeltje schijtgeld/poepgeld hebben
Een variant is: ik heb geen paardje kakgeld. Voor het eerst opgetekend
in de 17de eeuw.
ik wou dat een pond boter tien stuivers kostte, en dat het een jaar
lang meeging
ik zou je in goud laten beslaan, als het een dubbeltje per pond
kostte
In goud laten beslaan is 'een gouden omhulsel geven'. Ook: ik zou
je in goud laten beslaan, als het een duit per pond kostte.
krijg de ballen
Het ga je goed, krijg geld. Bal is Vlaams-Bargoens voor 'frank'. Het
woord wordt wel verklaard uit Frans balie 'rond voorwerp, gezicht'.
Dit zou slaan op het portret in de beeldenaar.
was daar maar geld mee te verdienen!
Opgetekend in de 18de eeuw.
wie alles wist, kwam met vier duiten door de wereld
Voorloper van als je alles van tevoren wist, kwam je met een kwartje de
wereld rond.
216

Zeispreuken
Een zeispreuk is een spreuk waarin iemand een gezegde in de
mond krijgt gelegd. In de uitdrukking staat meestal 'zei die-en-die',
vandaar de naam. Het genre is al oud en tamelijk grondig bestudeerd.
In 1947 publiceerde C. Kruyskamp een collectie van 671 zeispreuken
onder de titel Apologische spreekwoorden (de derde druk
verscheen in 1965). Vaak wordt in deze spreekwoorden een handeling
gerechtvaardigd of verdedigd, vandaar apologisch 'verdedigend'.
Het genre komt waarschijnlijk uit Duitsland. Het oudste Nederlandse
voorbeeld staat in een spreekwoordenverzameling van
omstreeks 1480 en luidt: 'Tis quaet water, sprac die reigher ende
conde niet swemmen.' Meestal hebben ze een 'komisch' karakter,
of althans: zo zijn ze bedoeld. Een vrij bekende is alles met mate, zei
de snijder, en hij sloeg zijn vrouw met de el.
Zeispreuken worden ook wel wellerismen genoemd. Dit naar
Sam Weller, een knecht in Charles Dickens' The Posthumous Papers
of the Pickwick Club, die grossierde in dit soort uitdrukkingen. In
Nederland werd Dickens onder meer nagevolgd door mr. Jacob van
Lennep. In Ferdinand Huyck (1840) laat Van Lennep het personage
kapitein Pulver dingen zeggen als: 'Ik heb nooit verlangd de kennis
te hernieuwen, zoo als de knecht tegen den beulsknecht zei' en:
'Goeie reis, zoo als de man die zich baadde tegen de haaien zei.'
Hieronder zijn de zeispreuken met geldnamen bij elkaar gezet.
al naar het valt, zei de jongen, en zijn stuk viel in een hoop met
dubbeltjes
217

al te mooi, zei meester Oege, en hij kreeg een Philippusgulden voor
een botje
De Philippusgulden was een gouden munt ter waarde van 25 stuivers
met een afbeelding van Sint Philippus. Hij was in omloop tussen
1496 en 1520. De Philippusgulden was dus veel meer waard
dan een botje (een middeleeuwse munt die voortleeft in de uitdrukking
botje bij botje leggen).
alles waar het hoort, zei het varken, en hij kroop in de geldkast
daar kom ik wel van af, zei de bedelaar, en hij kreeg twee blanken
voor een papiertje met luizen
Een blanke was een muntje van geringe waarde, maar nog altijd
meer waard dan luizen.
dat gaat goed, zei Maaitje van Overschie, en zij kreeg een zoen met
een dubbeltje erbij
de vromen kunnen geen gebrek lijden, al zouden de stenen broden
worden, zei Kors fansz, hij verkocht zijn baars en verzoop het geld
die heb ik gepierd/beetgenomen, zei de boer, en hij gaf twee
zesthalven voor acht stuivers
Zesthalven waren 5,5 stuiver (27,5 cent) waard. De boer schiet er
dus zelfbij in, want hij krijgt voor zijn 55 cent maar veertig cent terug.
dien mij, zei de boer, ik heb daalders, mijn kleingeld is op
Een (korte) variant is: dien mij, ik heb de botjes. Een botje was een
middeleeuws muntje ter waarde van een halve stuiver.
geld is vast geen goede waar, zei de boer, want mijn hond, die
anders nogal loos is, wil het niet vreten
Loos betekent hier slim. In oude stadse zegswijzen werden boeren
geregeld als dom of onbetrouwbaar afgeschilderd.
het geld valt wonderlijk, zei losse Dirk; hij verloor een dubbeltje op
de draaibrug, en vond het in de grote kerk terug
218

Zeispreuken
het geluk is de wereld nog niet uit, zei de jood, toen hij iemand acht
stuivers en een vrijbriefje uit de loterij thuisbracht
het geluk wil mij niet verlaten, zei Lourens, en hij vond een Kleefse
stuiver
het is vetpot, zei de jongen, mijn moeder heeft een daalder ge-
wisseld
Schertsend gezegd wanneer moeder eens flinkt opdist. Voor het
eerst opgetekend in 1706. Een daalder was toen een fors bedrag.
hij schijt, zei Jeroen, alsof hij marsepein voor een duit kocht
Voor het eerst opgetekend in de 17de eeuw. In plaats van schijt
stond in de spreekwoordenverzamelingen doorgaans sch....
ik ben milddadig, zei voerman Job, en hij gaf een valse stuiver aan
vijf bedelaars
ik en mijnheer hebben de zolders vol koren liggen, zei de knecht,
en hij was blij als hij zijn weekgeld ontving
ik heb gegeten, zei de mof, alsof ik een daalder verteerd had, en het
is maar negenentwintig stuivers en zeven duiten
Het vermeende voordeel is te verwaarlozen, want een daalder was
dertig stuivers waard, dus één duit meer.
ik zal maken, dat ik het aan je verdien, zei de beul, en een gauwdief
gaf hem een achtentwintig, om wat zoetjes te geselen
Een achtentwintig (er) was een zilveren munt ter waarde van 28
stuivers.
je kunt alle dagen geen hondsvot wezen, zei gierige Gerrit, en hij
gooide een duit te grabbel
Een duit had bijna geen waarde.
mijn geld rammelt in mijn zak, zei kale Geurt, als Noorse
bokkenkeutels in een vilten hoed
219

mijn vader, zei de ondeugende jongen, zou wel een koe willen
kopen, had de schelm maar geld
overal zit bedrog in, als je maar kans ziet, geld te winnen, zei de
vrouw in alle eenvoudigheid: in mijn tijd waren de perziken wel
driemaal groter
veel gerucht maar weinig munt, zei de boer, en hij danste op een
hoop mosselschelpen
voor zware moeite mag men grote beloning eisen, zei de advocaat,
en hij nam dubbel geld, omdat hij zekere kwestie, waarop hij zijn
hoofd al drie etmaal gebroken had, niet begreep
wat maakt men al niet voor geld, zei de boer, en hij zag een aap op
het venster zitten
wie biedt er geld voor? vroeg Goosen, en hij bracht zijn vrouw op
het erfhuis
wie geld heeft, zei de boer, kan wittebrood kopen
In plaats van wittebrood zei of zegt men in Groningen stoet, een dia-
lectwoord voor 'wittebrood'. De gewone kost bij boer en burger was
het zwarte roggebrood.
zie zo, zei mooie Anneke (toen zij een zonde gebiecht had), daar
ben ik voor een klinker weer van af
zo moet het binnenkomen, zei de koopman, en hij werd voor een
duit aan krijt uit bed gebeld
Wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd.
220

Ziekte en dood
als de dood ons nedervelt, is het uit met goed en geld
de centenpest hebben
Veel geld uitgeven.
de geldpest hebben
Veel geld uitgeven. Vaak in ontkennende vorm: ik heb de geldpest
niet.
hij heeft de geldziekte/geldzucht
Opgetekend in de eerste helft van de 16de eeuw.
hij is oordjedood
Hij blijft op een oordje dood: hij zou om een klein verschil een zaak
laten afspringen.
hij loopt als een dertientje, hij is zo vlug als een dertientje
Hij is weer helemaal opgeknapt. Men zei dit wanneer iemand van
een zware ziekte hersteld was. Een dertientje was een Zeeuwse
munt uit de 18de eeuw, die 'uit hoofde van zijn kleine waarde' vlot
van hand tot hand ging.
op/om een duit doodblijven
Liever doodgaan dan ook maar het kleinste beetje geld laten glippen.
De uitdrukking komt ook voor met cent, halve cent en oordje.
221

penning is ziek
Op droog zaad zitten.
piet is dood
Piet is hier een dialectisch woord voor pit, dat we onder meer tegenkomen
in hij heeft pitten 'hij is goed van geld voorzien'. Pitten is
een van de vele algemene benamingen voor 'geld'. Hoewel de oorsprong
niet helemaal zeker is, zou er verband kunnen bestaan met
pitje, dat al in de 17de eeuw is opgetekend. Dit was ontleend aan de
Javaanse en Maleise term voor een klein muntje (pitjis, pitis, picis),
dat door de Nederlanders werd gelijkgesteld aan een halve cent.
voor een cent gaat hij dood als hij voor een halfje weer levend kan
worden
Vrek.
wie goudguldens verf kan pissen, kan licht de dokters missen
Zijn urine heeft een gezonde, goudgele kleur. Een zegswijze uit de
17de eeuw.
ziekte spaart brood, maar geen geld
222

Overig
aan de wapens kent men de munten
Aan uiterlijke kenmerken ziet je wat voor vlees je in de kuip hebt.
al zou het een ton goud kosten
alles komt om zijn geld
Boontje komt om zijn loontje.
als je van stront droomt, zul je in het geld wroeten
Opgetekend in de eerste helft van de 18de eeuw.
boerengeld is net zo goed als herenmunt
Geld is geld.
dat deed ik niet voor al het geld van de wereld/voor geen geld in de
wereld
Voor geen geld.
dat is juist mijn prik
Dat past precies bij mijn middelen of mogelijkheden. Prik is niet
verklaard.
dat is zuur verdiend geld
Aan het begin van de 19de eeuw voor het eerst aangetroffen. In
1866 schreef Jacob van Lennep: 'Allemaal een pot nat! denkt dat
223

volkje, dat ik in de dubbeltjes zoo zuur verdiend heb om ze haarlui
beeren in den bek te smijten?'
de boter zal geld kosten/nu gaat de boter geld kosten
Nu is het beslissende ogenblik gekomen.
de één kan meer met de zak, dan de ander met het geld
De een is veel bekwamer dan de ander, ongeacht de middelen.
de geldzak en de bedelzak hangen zelden vijfentwintig jaar aan één
deur
Af en toe wisselt het lot.
de heer van munt
Omschrijving van 'geld' zonder meer. Opgetekend in de 17de
eeuw.
de klop is erop
De in 1846 buiten omloop gestelde achtentwintigen, munten ter
waarde van 28 stuivers, waren ter onderscheiding van de daalders
van dertig stuivers van een zogenoemde 'klop' voorzien; daarom
zei men dit in Groningen en Friesland van een vrouw boven de 28
jaar, die dus wel niet meer zou trouwen.
de koorden van de beurs in handen hebben
De zeggenschap hebben over het geld.
de onnozelen spelen met de beurs, en de kloeken met het geld
Opgetekend in de eerste helft van de 18de eeuw.
een bal afdokken
Eén frank betalen. Bal is Vlaams-Bargoens voor 'frank'. Het woord
wordt wel verklaard uit Frans balie 'rond voorwerp, gezicht'. Dit zou
slaan op het portret in de beeldenaar.
een bedelaarsgebed/dronkemansgebed doen
Even stilstaan om je geld te tellen.
224

een heitje voor een karweitje
Overig
Traditioneel motto van de padvinders. De naam heitje, van oor-
sprong een Bargoens woord voor 'kwartje', is pas eind 19de eeuw
voor het eerst opgetekend. Hij is afkomstig uit het Jiddisch en gaat
terug op de hê, de vijfde letter van het Hebreeuwse alfabet, die de
getalswaarde vijf had. Een heitje is dus vijf stuivers. Een 'vijfgul-
denstuk' werd in de dieventaal wel een gouden heit genoemd; een
celstraf van vijf jaar heit jantjes, een 'goedkope' souteneur een hei-
tjes-pooier.
een inhoudende maart is geld waard
Dit wordt ergens verklaard als: een inhoudende maand maart geeft
wel geen groeikracht aan het graan, maar doodt toch de schadelijke
gewassen en insecten door de aanhoudende vorst.
een leren beurs zal geen zijden beurs worden, al doet men er veel
geld in
Vermoedelijk: door geld alleen wordt een lomperik nog geen
verfijnd mens. Het tegenovergestelde wordt gezegd met beschim-
meld geld maakt edel ('zelfs beschimmeld geld is goed genoeg om ie-
mand voor edel te doen doorgaan').
een veer moeten laten
Oorspronkelijk werd dit gezegd van een vogel die veren verloor
doordat hij had gevochten of doordat hij was aangeschoten door
een jager.
er is in Luik meer geld dan gezond verstand
De stad Luik had in het begin van de 19de eeuw de reputatie een re-
volutionair broeinest te zijn.
ergens zijn geld aanhangen
Het ergens aan besteden.
flappen tappen
Jonge uitdrukking voor 'geld uit de geldautomaat halen',
geen adem voor geld
Zulk druk werk dat er, al zou je ervoor betalen, geen tijd is om even
op adem te komen.
225

geen handel van geld hebben
Geen geld in handen krijgen, bijvoorbeeld als vrouw van een man
die alle geldzaken zelf afhandelt.
geen herstel van grieven, geen geld
Een in de 15de en 16de eeuw bij sommige gewestelijke Staten niet
ongebruikelijke formule, die aangaf dat de vorst de gevraagde kredieten
alleen kon krijgen als bepaalde wensen van de onderdanen
werden ingewilligd.
geld en goed
Alles.
geld heeft geen naam, hart, reuk, stank
geld krijgen is een grote kunst
gereed geld is de bloem
Contant geld is het beste.
Hans van der Gouwe/Gauwe
Zogenaamd Hans uit Gouda (Gouw), maar in feite goudgeld. Hans
of hanske is een oude volksnaam voor een (van oorsprong) koperen
muntstuk. Het is gebruikt voor 'oordje', maar later - onder meer in
de dieventaal - ook voor 'cent' of'geld'. De benaming Hans van der
Gouwe, waarin het hanske wordt voorgesteld als een persoon, is aangetroffen
in de 16de eeuw.
het appelmannetje komt om zijn geld
Gezegd als iemand ziek is door het eten van te veel fruit.
het gelag betalen
Eigenlijk: de in een kroeg gebruikte consumpties betalen. Overdrachtelijk:
opdraaien voor wat anderen (eventueel samen met jou)
misdreven hebben.
het is al één geld
Allemaal dezelfde prijs.
226

het is alsof hij geld zal brengen
Wanneer iemand hard aanklopt.
het is vandaag weer geldjesdag
Het is betaaldag.
Overig
het leen is voor de oudste, het geld is voor de stoutste (= dapperste)
Schetst de toestand onder het middeleeuwse leenstelsel. In 1632
opgetekend door Jacob Cats.
het liefste geld is, dat men zelf wint
het slijk der aarde
Geld.
hij besnoeit de roem van zijn medemens, als de jood het geld
Het besnoeien van munten was het afsnijden van de rand, om het
zo gewonnen metaal te gelde te maken. Naar antisemitische opvat-
ting plachten joden dit te doen.
hij is er zo vlug bij, alsof er geld of goed mee te winnen was
hij kiest eieren/appels voor zijn geld
Hij neemt met minder genoegen dan hij aanvankelijk van plan
was. Opgetekend in de tweede helft van de 17de eeuw.
hij neemt alles voor goede/gangbare munt aan
Hij gelooft alles wat je hem op de mouw speldt.
hij slaat geen andere munt
Hij komt altijd met hetzelfde verhaal, tapt altijd uit hetzelfde vaatje,
hij weet er geen hol van
Hij weet er niets van. Een hol was oorspronkelijk een zilveren
florijn van 28 stuivers ( 1,40), waarop het stempel HOL (= Holland)
aangaf dat het een geldige munt was. De munt werd voor het eerst
geslagen in 1693; in 1846 werd hij afgeschaft. De uitdrukking het
kan me geen hol schelen bevat een woordspeling met hol 'aars'. In
plaats van hol zegt men ook bal, moer of reet.
227

hij zal mogen duimen
Hij zal moeten betalen. Naar het duimgebaar waarmee geld wordt
uitgeteld.
iets op klein geld geven
Iets tot in details verklaren.
ik zou geld geven om je te zien
je eet/drinkt niet, naar dat je geld hebt
Gezegd tegen iemand die (te) spoedig ophoudt met eten en drinken.
je geld of je leven
Opgetekend in de tweede helft van de 20ste eeuw. De uitdrukking
wordt nogal eens in de mond gelegd van struikrovers en dergelijke.
Of ze dit werkelijk riepen is niet bekend.
je moet wel je geld, maar niet je jaren tellen
je weet niet wat het geld waard is, tot je het mist
Opgetekend in de eerste helft van de 17de eeuw.
je zou geld voor het kijken gegeven hebben
kruis of munt
Sommige oude munten hadden aan de ene zijde een kruis, aan de
andere zijde de muntwaarde.
met het geld van de barbier in zijn zak lopen
Er ongeschoren bijlopen.
met oud geld en met oud brood slaat men grif de honger dood
Het gaat hier om een van oorsprong Friese rijmspreuk.
moeten ansen/hansen
Het gelag moeten betalen. Hans of hanske is een oude volksnaam
voor een (van oorsprong) koperen muntstuk. Het is gebruikt voor
'oordje', maar later - onder meer in de dieventaal - ook voor 'cent'
228

Overig
of'geld'. Vooral in Zuid-Nederlandse bronnen komt men het tegen
in de spelling ans (in veel Vlaamse dialecten wordt de h ingeslikt).
Zo zei men in Gent trouwen voor de ans 'om het geld'.
niet/geen geld terug hebben van
Geen antwoord hebben op.
nog wat laken voor de schaar hebben
Nog wat geld hebben.
om oud Meid is er gras en geld
Oud Meid of oud mei is 12 mei (in Groningen). Men vertrouwt erop
dat er dan altijd gras voor het vee zal zijn.
op geld liggen
In het ziekenhuis tegen betaling behandeld worden.
plaketten tellen
Geld tellen.
te einde moed, te einde geld
Gezegd van een afspraak waarbij iemand zijn werk mag staken
wanneer hij maar wil.
ten einde geld, ten einde raad
ten einde maat/moed, ten einde geld
Gezegd van een afspraak waarbij iemand zijn werk mag staken
wanneer hij maar wil.
tussen een pond en elf schellingen zijn
In een onzekere toestand verkeren. Het is niet helemaal duidelijk
op welke waarden hierbij wordt gezinspeeld. In de Middeleeuwen
was een pond twintig schellingen, terwijl de spreuk lijkt te duiden
op twaalf.
van iemand niet kunnen weten wat voor munt hij slaat
Iemand niet kunnen doorgronden.
229

verdiend geld is geen bedanken waard
Bedanken hoeft alleen voor cadeaus.
voor geen goud
Opgetekend in de tweede helft van de 19de eeuw.
voor valse munt aangezien worden
Een slechte naam hebben.
waar ik ga, daar gaat mijn geld
was, vlas en tin: voor groot geld, klein gewin
Deze producten vergden grote investeringen en leverden weinig
op.
wie geld genoeg heeft, waarom vraagt hij of het brood opslaat
(duurder wordt)
wie in de beurs geen pond heeft, moet honing in zijn mond hebben
Wie geen geld heeft, moet een vlotte babbel hebben.
zijn frank is gevallen
Het dringt eindelijk tot hem door. De mens wordt hier waarschijnlijk
vergeleken met een automaat, die pas na inworp van een munt
in actie komt.
zijn ijzers afspitten
Betalen. Ijzers of vuurijzers waren zilverstukken uit de Bourgondische
tijd (15de eeuw). Vandaar is ijzer een algemene, maar nu verouderde
benaming van 'geld' geworden. Is het idee dat men als het
ware de schop in zijn geldbezit zet en het afgraaft?
zijn janen tellen
Zijn geld tellen. Naar de rijtjes waarin het getelde geld wordt neergelegd,
die worden vergeleken met de 'janen', de parallelle sporen
die landbouwers bij hun werk op de akker maken.
zijn knaken dicht hebben
Geld gewonnen hebben bij het spel (Zuid-Limburgs Bargoens).
230

Overig
Een knaak is tegenwoordig een rijksdaalder. De oudste tekst waarin
deze muntnaam tot dusverre is aangetroffen, dateert van 1689.
Vermoedelijk is er verband met Rotwelsch (Duits Bargoens) Knök,
Kneks (daalder), maar verder is de etymologie onbekend.
zijn pond begraven
Zijn talenten ongebruikt laten. Hiermee wordt gezinspeeld op de
gelijkenis van de talenten in het bijbelboek Mattheus (25:18, 25).
zilver is geen goud waard
Het mindere is niet gelijk aan het meerdere.
231

Einde
het einde geld, het einde geloof
ten einde geld, ten einde raad
te einde moed, te einde geld
ten einde maat, ten einde geld
Gezegd van een afspraak waarbij iemand zijn werk mag staken
wanneer hij maar wil.
232

Bijvoegsel: volksnamen voor
cent tot duizend gulden
cent meutje
beschietem nikkellap
eutteken nikkeltje
hanske schobbe(l)tje
koperlap sou
pieremezeur stieber
poser, posjer stobbe
rem stomp
scheur vuurijzer
schrapper
sijs dubbeltje
spaander beestje, beessie, beissie, beisje
spak duppie
spie, spiess hondje
spijker joekeltje
tand kassemenneke
ketippie
stuiver kleine knoop (ook voor
bachem 'gulden')
bas, batz knoopje
cassie, kasje, kasie koppie, kopje
goerie kopstoot
kimmeltje opengooiertje
knab, knap schubbetje, schubje
krakeling witje
zilverkluitje
2 3 3

kwartje paardenoog
heit bas rijkspop
heiterik riks, riksie, rikspop
heitje toffe rad
klinkske vijftigstuiver
maf, mafïïe, mafje wagenwiel
gulden vijf gulden
baardmannetje fiets
bal gouden heit
blauwe halve fokse ('gouden') joeter
blik halve spliet
kakie vijfje
kleine knoop (ook voor
'dubbeltje') tientje
kop, kopstuk beisjesprent
man met de stok blauwe flep
neut flip, filippie, philippie
pegel joetje, joentje, juutje
piek, piekelman joet soof
pieter, pieterman
pop gouden tientje
rad belle joetje
rokmannetje fokse cent
schaap fokse schrabber
smakker fokse spie
soof, sjoof gouden plak
stokmannetje gouden spie
vloer mattenklopper
voorwiel saldsoof
spliet
rijksdaalder vos
achterwiel
beismagoosje vijfentwintig gulden
boerenknoop geel flep je
grote knoop geeltje
karrewiel geel velletje
knaak gele brief
meetje gele flap
234

gele prent
gele rijder
heitjesprent
joed radden
kwart meier
roodborstje
vijfentwintig je
vijftig gulden
abraham
brammet je
half meier
prent van een halve sjoof
vijftigje
zonnebloem
honderd gulden
blauwe rug
235
honderdje
meier
mud
prent van een sjoof
snip
tweehonderdvijftig gulden
vuurtoren
duizend gulden
duizendje
groene prent
jod me soof
joet meier
krant
roodborstje
rooie rug
tien sjoofprent

Geraadpleegde literatuur
Apeldoorn, C.G.L., R. van Riet, Spreekwoorden verklaard (Utrecht 1987).
Beek, B. van, H. Jacobi, M. Scharloo, Klinkende munt. Geschiedenis van het
geld in de Lage Landen (Amsterdam 1985 2 ).
Beek, E.J.A. (red.), Encyclopedie van munten en bankbiljetten (Alphen aan den
Rijn 1986 e.v.).
Beem, HJerösche. Jiddische spreekwoorden en zegswijzen uit het Nederlandse
taalgebied (Assen 1959).
Beem, H., Uit Mokum en de Mediene. Joodse woorden in Nederlandse omgeving
(Assen 1974).
Berns, J., Hijzeit wat. De Amsterdamse volkstaal. ('s-Gravenhage 1992).
Bo, L.-L. De, Westvlaamsch Idioticon (Brugge 1873).
Boekenoogen, G.J., De Zaansche Volkstaal (Leiden 1897).
Bolhuis, E.G. van, De gabbertaal. Woordenlijst van het Bargoens (Ede-Rijswijk
1937)-
Bolten, J., Het Nederlandse bankbiljet 1814-2002. Vormgeving en ontwikkeling
(Amsterdam 199 9 2 ).
Bouman,}., De volkstaal in Noord-Holland (Purmerend 1871).
Buijs, W.J., Etymologische achtergronden van triviale namen in de numismatiek
van de Nederlanden en overzeese gebiedsdelen (1991, ongepubliceerd).
Cock, A. De, Spreekwoorden en zegswijzen afkomstig van oude gebruiken en
volkszeden (Gent 1908 2 ).
Cornelissen, P.J., Nederlandsche volkshumor op stad en dorp, land en volk (Antwerpen
1929-1938).
Cornelissen, P.J., J.-B. Vervliet, Idioticon van het Antwerpsch Dialect (1899-
1938).
Coster, M. De, Woordenboek van jargon en slang (Amsterdam 1992).
Coster, M. De, Woordenboek van populaire uitdrukkingen, clichés, kreten en slo
gans (Den Haag/Antwerpen 1998).
Dewulf, M., Een honderdtal volkse en Bargoense geldnamen in het Waasland
(Gent 1950).
236

Eijk, I. van, Als m'n tante een snor had... Meer dan 8000 gelijkhebbers, dijenkletsers
en andere uitdrukkingen uit de Nederlandse taal (Amsterdam 1995).
Endt, E., L. Frerichs, Bargoens Woordenboek (Amsterdam 1974 2 ).
Geerts, G., T. den Boon (red.), Van Dale groot woordenboek der Nederlandse
taal (Utrecht/Antwerpen 1999*3).
Gelder, H.E. van, De Nederlandse munten (Utrecht 1965).
Ghijsen, Ha.C.M., Woordenboek der Zeeuwse dialecten (Den Haag 1964).
Gouw, J.E. ter, 'De Munt in de volkstaal', in: Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch
Genootschap voor munt- en penningkunde, jrg. 11 (1903) p. 126-
136, p. 197-210. Vervolg in jrg. 12 (1904) p. 136-158; jrg. 13 (1905) p. 117-
142, p. 272-285; jrg. 14 (1906) p. 191-217; jrg. 15 (1907) p. 309-326; jrg. 16
(1908) p. 315-343; jrg-17 (1909) P- 54-7 1 -
Grauls, J., Hoe het werd en hoe het moet zijn. Opstellen over oorsprong en betekenis
van woorden en gezegden (Leuven 1957).
Groeneveld, R., Vaarwel gulden. Van duit tot duizend (Eindhoven 2000).
Grolle, J.J., Geschiedenis van het Nederlandse bankbiljet (Bussum 1991).
Grolle, J.J., Latijnse spreuken op Nederlandse munten (z.pl. [Amsterdam]
1984).
Grolle, J.J., Numismatische linguistiek. De oorsprong van muntnamen en hun
gebruik in de Nederlandse taal (z.pl. [Amsterdam] 1984).
Harrebomée, P.J., Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal (Utrecht 1856-
1870).
Joos, A., Waasch Idioticon (Gent/Sint-Niklaas 1900).
Komrij, G., Het geld spant de Kroon. 250 jaar pecuniaire poëzie ('s-Hertogenbosch
1987).
Koster Henke, W.L.H., De boeventaal. Zakwoordenboekje van het Bargoensch
of De taal van de jongens van de vlakte (Dokkum 1906).
Kranister, W., The moneymakers (Cambridge 1988).
Kruijssen, A., (red.), Huizinga's spreekwoorden en gezegden (Baarn 1994).
Laan, K. ter, Nieuw Groninger woordenboek (Groningen/Den Haag 1929).
Lessen, J.H. van, 'Over namen van munten, in het bijzonder over stuiver',
in: Tijdschrift voor Nederlandsche Taal en Letterkunde, jrg. 60 (1941) p. 49-
67.
Lievevrouw-Coopman, L., Gents Woordenboek (Gent 1955).
Mar, A. del, History ofMonetary Systems (Maine 1983).
Meulendijks, J., B. Schuil, Spreekwoordelijk Nederlands. Ruim 20.000 bekende
en minderbekende gezegden, spreekwoorden en uitdrukkingen (Baarn 1998).
Molema, H., Woordenboek der Groningsche volkstaal in de ïgde eeuw (Winsum
1887).
Mullebrouck, H., Vlaamsche volkstaal (Koekelare 1984).
Nusbaum, A., A History of the Dollar (New York 1957).
Pannekeet, J., Mooi zoid. Westfriese uitdrukkingen en gezegden (Hoorn 1971).
Pannekeet, J., Westfries Woordenboek (Wormerveer 1984).
Philippa, M., Geld, getallen en geschiedenis. Een taalverhaal over munten en
nummers (Utrecht z.j. [2001]).
Polak, M.S., Historiografie en economie van de 'muntchaos' (Amsterdam
1998).
Prims, F., 'De stuiver', in: Antwerpiensia, jrg. 10 (1936) p. 397-405.
237

Salleveldt, H., Het woordenboek van Jan Soldaat in Indonesië (Alphen aan den
Rijn 1980).
Schuermans, L.W., Algemeen Vlaamsch Idioticon (Leuven 1865-1870).
Sijs, N. van der, Leenwoordenboek. De invloed van andere talen op het Nederlands
(Den Haag/Antwerpen 1996).
Sijs, N. van der, P.A.F. van Veen, Van Dale etymologisch woordenboek. De herkomst
van onze woorden (Utrecht/Antwerpen 1997 2 ).
Stoett, F.A., Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden
naar hun oorsprong en heteekenis verklaard (Zutphen 19234).
Tuinman, C., De oorsprong en uitlegging van dagelyks gebruikte Nederduitsche
spreekwoorden, opgeheldert tot grondig verstand der Vaderlandsche Moeder
taal. (Middelburg 1726-1727).
Verstegen, P.V., 'Woordgeographische studiën van de Zuidnederlandse
Dialectcentrale', in: Leuvensche bijdragen, jrg. 31 (1939), p. 85-99.
Wemelsfelder, J. (e.a.), Geld. Aspecten van het gebruik, het najagen en verspillen
van geld ('s-Hertogenbosch 1964).
Woordenboek der Nederlandsche Taal (1864-1998).
238

Register
De vette ingangen geven de hoofd- en subrubrieken aan. Sommige
rubrieken hebben een meervoudige naam, bijvoorbeeld gierigheid,
gierigaard, vrek; in zo'n geval zijn alle elementen afzonderlijk in het
register opgenomen. Het register bevat vooral muntnamen, maar
ook een aantal andere begrippen dat vermeldenswaard leek. Alle
spreuken met een dierennaam erin zijn te vinden in de rubriek
'dieren'. De meest voorkomende muntnamen - cent, daalder, dub-
beltje, gulden, kwartje, oordje, penning, stuiver - hebben allemaal
hun eigen rubriek. Vette paginacijfers verwijzen naar plaatsen
waar nadere inlichtingen worden gegeven, bijvoorbeeld over de
herkomst van een woord.
achtentwintig (er) 49, 219
advocaat 38
ans, hans 78,136,179, 228-229
arbeid 125-128
armoede 21-34
arts, dokter, geneesheer 36, 82,
124
baard 78
bal 224
balk, over de - smijten 190
bedelaar 21, 6y, 71
bedrog 35-40
berucht 41
239
beurs, buidel, geldzak, portemonnee
23, 37, 63-64,74, 86, 88,
97-98,113,116,125,151-152,
159,175,191, 224, 230
bijbelteksten 22, 29, 53, 90-91,
109,113,172,181, 231
bijgeloof 76-77
bil, hol, kont 24, 29, 36, 45, 54,
63,139, 227
blank(e) 39,70,117,120,142,
148,166
blink 179
blut 28-31
bocht, de - al onder de arm hebben
175

oer (landbouwer) 43,49, 55, 57,
98,103,141
boer (oprisping) 63
boes 183
boom, geldboompje 33, 61-62
boter, olie, smout, spek, vet 22,
52, 91,102-103,136,178,185,
197, 224
botje 189
braspenning 146,171
brood 92,102-103,117, 204, 222
buidel, zie beurs
canus 39
cent 42-47
centiem, centime 25, 30, 45-46,
141
daalder 48-51
denier 3o
dertiendhalf 63
dertientje 221
deugd 106-111
dieren 24, 52-58,100
dokter, zie arts
domheid 59
dominee, pastoor 61,110,171
dood, ziekte en - 221-222
dooddoeners 60-65
dorst, honger 21, 23
drank 156-157
drek, zie kak
droes, zie duivel
dubbeltje 66-69
dubbeltje geboren, voor een - 32
duim, duimen, duimkruid 34,
57,112,181, 228
duit 70-75
duiten, met de - zitten 183-185
duivel 76-77
duizend gulden, u gaat door voor
de - 64,123
dukaat 34,107,188
duur 78-80
dwaasheid 21, 24, 55, 59,123,
146-157
eer 106-111
einde 232
240
flap 225
florijn 139
foef 204
frank 132,140
gallemieze 21
geen geld 101-102
geen rooie rotcent 28-31
geld, het regent - 205-206
geld is almachtig 81-87
geld is gevaarlijk 88-90
geld is niet alles 91-94
geld is nuttig 95-96
geld is onontbeerlijk 97-103
geld moet rollen 154
geld opent alle deuren 81-87
geld smijten, met - 153
geld speelt geen rol 62
geld stinkt niet 104-105
geld trekt geld aan 204-205
geldzak, zie beurs
geloof 89,106-111
geneesheer, zie arts
gevangenis, ga direct naar de -
122
gierigaard 112-119
gierigheid 112-119
God 120
godspenning 168
goedkoop 142
goud 36, 53,71, 73, 82, 87, 90,
92,146-148, 213-214, 223, 230-
231
grijpstuiver 176
groeit me niet op de rug, het -
32-33
groot 100,137,143,191-192, 205,
208
gulden 121-124
Haagse ton 164
habbekrats 142
hagenmunt 37
halfje 119
halve cent 164,190-191
halve centiem, centime 45,141
handel 125-128
handelen, onverstandig - 146-
157

handelen, verstandig - 207-210
hans, zie ans
Hans van der Gouwe 226
heelmeester, zie arts
heitje 225
heller (helder) 30-31,140, 207
hol, zie bil
Houthem, hij komt van - 115
huig, iemand de - lichten 40
huwelijk 134-137
ijzer 230
ironisch bekeken 33-34
jaan 230
kaan 31
kak, drek, pissen, poep, scheet,
schijten, slijk, stront 22, 24,
55-56, 64, 72, 76, 86, 92, 99,
116,124,126,148,151,165,176,
223, 227
Kleef, hij komt van - 115
klinkaard 130,177
klinkende munt 129-131
klop 224
kluit 25, 59, 87,119,143,154,179
kluiver 113
knaak 117,230-231
Knipe, van De - zijn 118
knop 30
knots 184
kont, zie bil
kopen kost geld 102-103
kous 190
krats 142
kriek 184
krijt, in het - staan 187
kroon 187,198, 209
kruis 23, 25, 31,77,110, 228
kwadrantpenning 172
kwartje 132-133
leugens 73
liefde 64,134-137
lood 22,27
louis d'or 131
luiers 184
241
malie 28,71
Mammon 90
marie 181
markt 123,163
mijt 31, 51,109,135,189-190
misdaad 35-40
moos 29
mosterd 79
muziek, daar zit - in 35,129
muzikanten 183
negenmannetje 116,144
niet veel zaaks 138-145
olie, zie boter
onverstandig handelen 146-157
oordje 158-163
op zwart zaad zitten 28-31
opscheppen 164-166
Oudenaarde, hij is van - 114
overig 223-231
pastoor, zie dominee
pegel 127,186
pelder 30
penning 167-173
penning zestien 79,114,157,170
'penny wise, pound foolish' 156
peper 28, 79,181,184, 209
Philippus Quartus 23
Philippusgulden 218
piaster 178
piek 153
piet, zie pit
pijkens, pijkes 114,165,184
ping-ping hebben 179-183
pissen, zie kak
pit, piet, pitten 26,182, 222
plaat 184
plaket 229
plak(ke) 191
plat 174
poen 86
poep, zie kak
pond 143,145,148,156, 207,
229-231
ponk 185
portemonnee, zie beurs

poser, pozer 30 teergeld 93,191
prik 78,223 tientje 62
pruim 182 tijd is geld 209
tot de laatste 201
regent geld, het - 205-206 turf 178,180, 205
rekenfouten 155-156
rijkdom 175-185 uitbrander 202
rug, het groeit me niet op de - Uiterse duit 41, 72
32-33
verbrassen 153
scheet, zie kak verdienen 203-206
schelling 60,138,144,148, 205, verkwisting 149-152
229 verstandig handelen 207-210
schellinkje 140 vet, zie boter
Scherpenheuvel, hij komt van - vijfje 144
"5 voor een dubbeltje geboren 32
schijf 38,135,148,191 vrek 112-119
schijten, zie kak Vrekhem, van - komen 118
schrabbes 182 vriendschap 211-212
schulden 73,186-188
seks kost geld 103 waardeloos 143-145
slappe was, goed in de - zitten waardevol 213-214
183 wensen 215-216
slijk, zie kak wie het kleine niet eert 192-193
smak geld, een - 185 wiek 184
smeergeld 38-39 Willempje 44
smies 182 windegeld 139
smijten, met geld - 153 wip 27
smout, zie boter woorden kosten niets x 45
snaphaan 61 wortel van alle kwaad 108,113
snoeien 39
sou 30 zaad 28-29,5 2
spaan 27,182 zaad, op zwart - zitten 28-31
sparen 189-193 zaaks, niet veel - 138-145
spek, zie boter zeep, om - gaan/raken 27
spekkoper 177 zeispreuken 217-220
speldengeld 139 zesje 141,155
spie 182 zesthalf 145,155,197
spijkers 183 ziekte en dood 221-222
splint, splinters 85, 99,183,185 zilver 82,128, 231
sponk 183 zitten, met de duiten - 183-185
steekpenningen 39 zonder geld 101 -10 2
stoter 56-57,59 zwendel 39-40
stront, zie kak Zwitsers, geen geld, geen - 101
stuiver 194-200