Download Proefhoodfstuk - Basisboek Literatuur

BASIS
BAEK
LITERA­
TAUR
Joke van Balen
Corrie Joosten
Coen Peppelenbos
Uitgeverij kleine Uil Educatief

Inleiding
Het Basisboek Literatuur is gemaakt omdat er vraag naar was. De schrijvers
geven les aan de lerarenopleiding Nederlands van de Noordelijke Hogeschool
Leeuwarden. Studenten wilden graag een goed boek waarin literaire
termen en voorbeeldanalyses stonden. Een praktisch naslagwerk met veel
voorbeelden. Dat boek hebben we dus gemaakt.
We hebben het boek opgedeeld in vijf hoofdstukken: de schrijver, het boek,
de lezer, de literaire wereld en de didactiek. De eerste vier hoofdstukken zijn
voor een breed publiek: van lezers bij leesclubs die zich nog willen verdiepen
in literaire opvattingen en begrippen tot leerlingen in de hoogste klassen
van het voortgezet onderwijs die een modern naslagwerk in de kast
willen hebben staan. Het vijfde hoofdstuk biedt als extra veel lessuggesties
voor docenten Nederlands (waarbij grote delen ook interessant kunnen zijn
voor de leerling).
We hebben getracht om zoveel mogelijk nieuwe voorbeelden te bedenken
bij veelgebruikte termen. Daarbij verwijzen we naar klassiekers en moderne
literatuur. Regelmatig nemen we ook een voorbeeld uit de jeugdliteratuur
op.
Juist in een tijd waarin er op veel scholen gediscussieerd wordt over de kennisbasis
en er een roep is om meer theoretische kennis kan het Basisboek
Literatuur een hulpmiddel zijn.
Mocht u nog op- of aanmerkingen hebben, aanvullingen wensen in een
volgende druk of aperte fouten tegenkomen, dan vragen we u om deze naar
ons te mailen (info@kleineuil.nl) zodat we het boek waar mogelijk nog kunnen
verbeteren en uitbreiden.
Joke van Balen
Corrie Joosten
Coen Peppelenbos
inleiding
5

6
Inhoud
Inleiding 5
Hoofdstuk 1 De schrijver 9
1.1 Inspiratie
De wordingsgeschiedenis van het gedicht ‘Draadloos’
10
door Hanz Mirck 14
1.2 Poëtica 18
1 Expressieve poëtica 19
2 Autonomistische poëtica 19
3 Mimetische poëtica 19
4 Pragmatische poëtica 19
Onderzoek binnen een literair werk 20
Onderzoek buiten een literair werk 20
1.3 Autobiografisch schrijven 22
A Autobiografische geschriften: dagboeken en brieven 22
B Autobiografische boeken en romans 23
C Romans met autobiografische elementen 26
Bronnen 28
Hoofdstuk 2 Het boek 29
2.1 Genreleer 30
A Genres binnen de epiek (verhalende teksten) 30
B Genres binnen de lyriek (gedichten en liederen/liedjes) 51
C Genres binnen de dramatiek (alle toneelteksten) 71
2.2 Stromingen, periodes, literaire groepen of bewegingen 78
Middeleeuwen 78
Zestiende eeuw 80
Zeventiende eeuw 82
Achttiende eeuw 83
Negentiende eeuw 85
Twintigste eeuw 92
2.3 Proza: analyse en interpretatie 99
Perspectief 101
Personages 106
Ruimte 109
Tijd 110
Motieven en symbolen (ook in gedichten en toneelstukken) 113
Vertelstructuren
Analyse en interpretatie van een verhaal en een roman
129
in de praktijk 131
basisboek literatuur

2.4 Poëzie: analyse en interpretatie 151
Typografische kenmerken 151
Klankkenmerken 155
Syntactische stijlfiguren 159
De semantische laag in het gedicht 164
Parafrase en interpretatie 174
Voorbeeldanalyse van een gedicht 175
Bronnen 180
Hoofdstuk 3 De lezer 181
3.1 Recensenten 182
3.2 Argumenten in recensies 183
1 Argumenten met betrekking tot de werkelijkheid 183
2 Argumenten met betrekking tot de auteur 184
3 Argumenten met betrekking tot het werk 186
4 Argumenten met betrekking tot de lezer 186
5 Argumenten met betrekking tot andere literaire werken 187
Drogredenen 188
Voorbeeldrecensie 189
3.3 De lezer en het leesproces 191
3.4 De ‘gewone’ lezer? 193
Wie leest wat? 193
Wat koopt een lezer? 193
Nederlandse Literatuur Top 10 193
Bronnen 194
Hoofdstuk 4 De literaire wereld 195
4.1 Literaire tijdschriften 196
4.2 Uitgeverijen 202
Manuscripten 202
4.3 Boekhandel 203
Klanten 204
4.4 Bibliotheken 205
4.5 Literaire organisaties en evenementen 206
4.6 Literatuurprijzen 209
Bronnen 212
Hoofdstuk 5 Didactiek 213
5.1 Kerndoelen en eindtermen 214
Kerndoelen van 1998 214
Kerndoelen onderbouw 214
Eindtermen vmbo 215
Eindtermen bovenbouw havo/vwo 216
Leren lezen 217
inhoud
7

8
5.2 De schrijver 220
Schrijver op school 220
Zelf schrijven 223
5.3 Het boek 228
Toetsing 228
Lessuggesties gericht op genres 230
5.4 De lezer 234
Op zoek naar een goed boek 234
Recensie schrijven 236
Het niveau van de lezer 237
5.5 De literaire wereld 245
Webquest 245
Landelijke wedstrijden fictie en poëzie 246
5.6 Leesdossieropdrachten 247
De schrijver 247
Boek 247
De lezer 249
Literaire wereld 249
Bronnen 250
Register 251
basisboek literatuur

18
1.2 Poëtica
basisboek literatuur
‘In Nederland wordt altijd zo neergekeken op boeken die lekker weglezen.
Dan krijg je van die boeken waaraan je kunt zien dat de schrijver
heel veel moeite heeft gedaan om er iets ingewikkelds van te
maken. Dat is toch gek. Ik vind dat een verhaal via je hart moet binnenkomen
en niet via je hersens.’
Lydia Rood (in: Bumper, 1998)
In de laatste decennia van de twintigste eeuw werd het poëticaonderzoek
populair op de universiteiten van Utrecht en Groningen. A.L. Sötemann en
in zijn kielzog W.J. van den Akker en G. Dorleijn onderzochten de poëtica’s
van voornamelijk dichters. Onder een poëtica verstaat Van den Akker in zijn
proefschrift Een dichter schreit niet (1985, over de dichter Martinus Nijhoff):
‘het geheel van opvattingen van een auteur (of groep van auteurs) over literatuur,
blijkend uit uitspraken gedaan in en buiten het literaire werk’. In
latere lezingen, gebundeld in het boek Poëtica-onderzoek in de praktijk (1993),
werden niet alleen poëtica’s van auteurs onderzocht, maar ook die van uitgevers,
tijdschriften, lezers en zelfs schoolmethoden.
De literatuurgeschiedenis is vaak gebaseerd op veranderende poëtica’s. De
Vijftigers zetten zich bijvoorbeeld af tegen hun voorgangers, maar pasten
wel in een bepaalde traditie. Voor literatuurwetenschappers is het dan interessant
om die opvattingen met elkaar te vergelijken. Klopt het wel dat die
de opvattingen vergelijkbaar zijn? In hoeverre zijn de directe voorgangers
verschillend van de navolgers? Klopt datgene wat een auteur in interviews
zegt wel met zijn eigen schrijfpraktijk? Veranderen de opvattingen van een
auteur gedurende zijn leven? Het zijn zomaar wat vragen (die je moeiteloos
kunt uitbreiden) die als het goed is leiden tot een genuanceerder beeld van
de literatuurgeschiedenis.
Er worden vier poëtica’s onderscheiden.
Poëtica’s
mimetisch
expressief autonomistisch pragmatisch
Refereert aan
werkelijkheid
schrijver literair werk lezer
Van den Akker richt zich in zijn eerdergenoemde proefschrift vooral op de
poëzie. Hierna proberen we de uitleg ook te koppelen aan romans. Daartoe
zullen we wat grove verwijzingen doen en zelf al enkele nuances aanbrengen.

1 Expressieve
poëtica
In het literaire werk komt
vooral de uiting van gevoelens
en gedachten van de
schrijver aan de orde. De
auteur staat centraal. Hier
kunnen we vooral denken
aan autobiografische werken of literaire werken
waar het (deels) gefictionaliseerde leven van de
auteur centraal staat. Grote delen van het werk
van Gerard Reve zouden onder deze poëtica te
plaatsen zijn. Denk bijvoorbeeld ook aan Rosita
Steenbeek – De laatste vrouw (1994) en Intensive
care (2004), Renate Dorrestein – Heden ik (1993),
Jaap Scholten met zijn semi-autobiografische
romans Tachtig (1995) en De wet van Spengler
(2008). In de Nederlandse literatuurgeschiedenis
denken we in eerste instantie vooral aan de
Forum-generatie van voor de Tweede Wereldoorlog
mede dankzij de ‘vorm-of-vent-discussie’.
De persoonlijkheid van de auteur moest
volgens deze generatie, waartoe Menno ter
Braak en E. du Perron behoorden, doorklinken
in het literaire werk.
2 Autonomistische poëtica
Verwijst niet direct naar de werkelijkheid, is
niet in eerste instantie bedoeld als expressiemiddel
voor de schrijver en wil niet ten dienste
staan van het publiek. Dat klinkt heel stellig,
maar je moet denken aan literair werk dat de
nadruk legt op de vorm, de stijl en de structuur.
In de literatuur kun je denken aan het vrij
ontoegankelijke werk van Kees Ouwens of
Nachoem Wijnberg als meest extreme uiterste.
Maar ook een auteur als Hafid Bouazza zou je
eronder kunnen scharen met werken als Paravion
(2003) en Salomon (2001) of Kees ’t Hart
die in zijn roman Ter navolging (2004) een
moderne pastiche maakt van een brievenboek.
In de poëzie kun je denken aan Tonnus
Oosterhoff, Tsead Bruinja en Astrid Lampe.
3 Mimetische poëtica
In de mimetische poëtica wordt vooral gekeken
naar de werkelijkheid waarnaar het literaire
werk verwijst. De visie van de auteur op
die werkelijkheid of de beschrijving van de
werkelijkheid is vooral van belang. Je kunt
denken aan het werk van A.F.Th. van der
Heijden en zijn roman cyclus De tandeloze tijd
(1983-1996) die een indringend beeld geeft
van de jaren tachtig. Het hoeft niet altijd over
onze tijd gaan: in een boek als De zwarte met het
witte hart (1997) van Arthur Japin kom je veel te
weten over de (deels racistische) opvattingen in
de hogere kringen in de negentiende eeuw.
4 Pragmatische poëtica
Richt zich voornamelijk op de relatie met het
publiek. Dat kan vooral zijn om de lezer te
amuseren, maar ook om het publiek een les te
leren. De boeken die meer op het grote publiek
zijn gericht behoren vaak tot deze poëtica.
Denk aan spannende boeken als De eetclub
(2004) van Saskia Noort of Twee tranen (2008)
van Derwent Christmas of de humoristische
boeken van Kees van Kooten. Typische werken
waarin een boodschap werd overgebracht zijn
het toneelstuk Op hoop van zegen (1901) van
Herman Heijermans, dat sociale misstanden in
de visserij aan de orde stelde, de socialistische
roman Brood (1932) van Maurits Dekker of de
feministische autobiografie De schaamte voorbij
(1976) van Anja Meulenbelt.
Nu de broodnodige nuanceringen, want een
literatuurwetenschapper zou gruwen van de
manier waarop deze boeken voor de vuist weg
zijn ingedeeld.
Een schrijver of een boek is meestal niet in te
delen bij slechts één poëtica. Nog afgezien van
het feit dat een schrijver tijdens zijn carrière
van opvatting kan veranderen is het meestal zo
dat hij twee (of meer) poëticale zienswijzen in
een werk samenbrengt. Hierboven werd Reve
de schrijver
19

46
Satire (ook in lyriek en dramatiek) – Een spottende tekst waarin de schrijver
uit verontwaardiging (soms zelfs haat) bepaalde gebeurtenissen of personen
of gewoontes aan de kaak stelt. De toon kan variëren van mild ironisch tot
uitgesproken hatelijk. Vaak is een satire tegelijk bij een ander genre onder te
brengen en wordt het bijvoeglijk naamwoord ‘satirisch’ nogal eens gebruikt
bij een spottende tekst: een satirische sleutelroman, een satirisch dierenverhaal,
een satirisch imaginair reisverhaal, een satirisch grafdicht et cetera.
Epiek: Anoniem – Van den vos Reynaerde (dertiende eeuw), Desiderius Erasmus – Lof
der zotheid (1509, oorspronkelijk Latijn), Marnix van St. Aldegonde – Bienkorf der
H. Roomsche Kerke (1569), J.A. Schasz – Reize door het apenland (1788), L.P. Boon –
Wapenbroeders (1955)
Lyriek: bekend zijn de zogenaamde hekeldichten van Joost van de Vondel – onder
andere Rommel-Pot vant Hanekot (1627), Roskam (1630), Harpoen (1630)
Constantijn Huygens –Costelick mal (1622)
Dramatiek: Joost van den Vondel – Palamedes (1625)
Schelmenroman (picareske) – Roman waarin de hoofdpersoon een schelm
(= picaro) is die door zijn slimme streken elke keer kans ziet andere mensen
te bedriegen. In laatmiddeleeuwse teksten zien we al hoe alle rangen en
standen (adel, geestelijkheid, burgers en boeren) door hun goedgelovigheid,
domheid en vaak ook hebzucht in de handige praatjes van de schelm trappen.
Vaak zijn picareskes een aaneenschakeling van avonturen waarbij de
schelm altijd de uiteindelijke ‘winnaar’ is.
Anoniem – Het volksboek van Ulenspieghel (zestiende eeuw), Anoniem – De pastoor van
Kalenberg (zestiende eeuw), Jan Cremer – Ik Jan Cremer (1964), Tom Lanoye – Alles moet
weg (1988), Marek van der Jagt – Gstaad 95-98 (2002)
Sciencefiction (sf) – Engelse benaming voor literatuur die avonturen
beschrijft in een denkbeeldige tijd en ruimte (meestal in de toekomst, vandaar
ook wel toekomstroman genoemd). De auteur baseert zich daarbij
vaak op actuele technische en wetenschappelijke gegevens. De harde sciencefiction
voor volwassenen wordt vaak onder de lectuur geschaard. In
Nederland verschijnen vooral vertalingen van (series van) Amerikaanse
auteurs als Jack Vance. Er kan zowel een positieve als negatieve beschrijving
van de toekomst gegeven worden (kortweg utopie en dystopie genoemd).
Een afsplitsing van dit genre is ‘fantasy’, waarin veel minder nadruk wordt
gelegd op de wetenschap. Het kan in dit soort boeken meer gaan om magie
en fantasiewezens.
Sciencefiction: Tonke Dragt – Torenhoog en mijlenbreed (1969)
Fantasy: J.K. Rowling – Harry Potter (de hele reeks, oorspronkelijk Engels), Otfried
Preussler – Meester van de zwarte molen (1971, oorspronkelijk Duits)
Slashboeken – Boeken die geschreven zijn op basis van het waargebeurde
levensverhaal van bijzondere jongeren. Betrekkelijk nieuw soort boeken dat
basisboek literatuur

het midden houdt tussen een biografie en een psychologische roman.
Edward van de Vendel nam het initiatief tot dit genre.
Edward van de Vendel / Anoush Elman – De gelukvinder (2008), Corien Botman / Yasmine
van Leur – Hou van mij (2009)
Sleutelroman – Werkelijk bestaande personen en werkelijk gebeurde feiten
worden onder fictieve namen en soms enigszins aangepaste omstandigheden
beschreven, soms met de bedoeling om kritiek te leveren. De (subjectieve)
visie van de schrijver kleurt de feiten. Lezers die op de hoogte zijn van
de feiten hebben ‘de sleutel’ om zo’n roman te ontsluiten en weten dus op
welke mensen en op welke situaties het vertelde betrekking heeft. Soms
geeft de auteur zelf in een voor- of nawoord ‘de sleutel’ door te vertellen
over wie en wat de roman echt gaat.
Multatuli – Max Havelaar of de koffij-veilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappij
(1860), W.A. Paap – Vincent Haman (1898), Willem Frederik Hermans – Onder professoren
(1975), J.J. Voskuil – Het bureau (1996-2000), Connie Palmen – Lucifer (2007),
Doeschka Meijsing – Over de liefde (2008)
Streekroman – Tegenwoordig een genre waar wat op neergekeken wordt,
maar oorspronkelijk een volwaardig literair genre. De omgeving waar deze
romans zich afspelen is het platteland: boerderijen, kleine dorpen. De
streekromans van nu zijn vaak traditioneel van opvatting (vaak ook religieus).
De laatste jaren is het woord ‘plattelandsroman’ in zwang gekomen
om de literaire romans die een ruraal karakter hebben te onderscheiden van
de meer conservatieve lectuurboeken voor de oudere vrouw.
Streekroman: Antoon Coolen – Dorp aan de rivier (1934), Peelwerkers (1953), Herman
de Man – Het wassende water (1925), Theun de Vries – Het geslacht Wiarda (1972), Jos
van Manen Pieters – Tuinfluiter trilogie (1964), Henny Thijssing-Boer – Dorp onder de
zon trilogie (2007)
Plattelandsroman: Gerbrand Bakker – Boven is het stil (2006), Ricus van de Coevering
– Sneeuweieren (2007), Max Niematz – Kromzicht (2008), Martin Hendriksma – Familievlees
(2008)
Strekkingsroman/tendensroman – De schrijver wil bewijzen dat een
bepaald systeem of een bepaalde handelwijze fout is. Hij heeft daarbij de
bedoeling mensen wakker te schudden in de hoop dat er ook werkelijk iets
aan het systeem zal veranderen of dat er excuus wordt gemaakt voor een
verkeerde handelwijze. Vaak gaat het hierbij om een maatschappelijk probleem,
soms ook om een meer persoonlijk probleem.
H. Beecher Stowe – De hut van oom Tom (1852, oorspronkelijk Amerikaans), Multatuli
– Max Havelaar of de koffij-veilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappij (1860)
Strip(verhaal) – Een bijzondere vorm van lectuur/literatuur, omdat naast
tekst ook beeld (tekening of foto) een rol speelt. Strips zijn niet meer weg te
het boek
47

zoals Ezzulia. Sommige kranten, zoals n r c Handelsblad,
werken al samen met literaire nieuwsblogs,
zoals De Papieren Man.
Er treedt dus een verschuiving op in het literaire
landschap. De invloed van recensies op
Een recensie moet in ieder geval bestaan uit een
weergave van een verhaal, een eindoordeel en
argumenten bij dat oordeel. Wie een recensent
enige tijd volgt, zal erachter komen dat vaak
dezelfde soort argumenten gebruikt worden.
Op grond van die argumenten zou je de poëtica
van een recensent kunnen achterhalen.
Het eindoordeel over een boek staat vaak, maar
niet altijd, op het eind van de recensie. De
argumenten leiden naar zo’n eindoordeel toe.
Je moet op zoek gaan naar als-dan-redeneringen
(of redeneringen die hiertoe te herleiden
zijn): als dit boek vol clichés staat, dan is het
geen goed boek. Die zijn dan weer terug te voeren
tot de overkoepelende ‘rechtvaardiging’ of
‘premisse maior’: als de stijl van een roman
goed is, dan is het een goed boek.
Meestal zal een recensent het niet bij één argument
laten, maar een reeks van (afhankelijke)
argumenten gebruiken om tot een eindoordeel
te komen.
Hieronder staat een globale indeling van argumenten,
gebaseerd op een artikel van H.T.
Boonstra in De Gids, met een kleine uitbreiding.
De argumenten kunnen vanzelfsprekend zowel
positief als negatief uitvallen. Dus overal waar
het internet zal toenemen en daarmee de
invloed van de daar opererende recensenten.
Nadeel van het internet is (voorlopig) dat veel
initiatieven in een razend tempo verschijnen
en verdwijnen.
3.2 Argumenten in recensies
hieronder ‘goed’ staat, kan voor hetzelfde geld
‘slecht’ staan, en omgekeerd. Onder de argumentatiesoort
staat steeds een voorbeeld.
1 Argumenten met
betrekking tot de
werkelijkheid
a Afspiegelingsargument
Als een recensent het argument gebruikt dat
een boek geloofwaardig is, waarheidsgetrouw
of een juiste afspiegeling van de werkelijkheid
geeft, dan heb je te maken met dit argument.
Gaat een recensent juist in op het tegendeel
(bv.: ‘Dit zal een meisje van twaalf nooit doen.’),
dan zal hij het boek negatief waarderen. Dit
afspiegelingsargument geldt ook voor historische
teksten, waarbij een recensent over het
algemeen zal gruwen van anachronismen.
‘Casanova’s jeugdliefde Lucia heeft echt
bestaan, zo blijkt uit het nawoord van Japin.
Hij refereert aan haar in zijn memoires, en
noteert dat hij haar later in zijn leven onverwacht
treft in een bordeel in Amsterdam, “niet
alleen lelijk geworden, maar weerzinwekkend”.
Vanuit deze gegevens ging Japins verbeelding
aan het werk. In Een schitterend gebrek
de lezer
183

184
vult hij vanuit Lucia’s perspectief
de historische
leemte op, op zo’n manier
dat je denkt: zo is het
gegaan, dit is de werkelijkheid.’
Marja Pruis over Een schitterend
gebrek (2003) van
Arthur Japin.
b Abstraheringsargument
Dit argument gaat een stap verder. Het boek
moet niet slechts de werkelijkheid weergeven,
maar die werkelijkheid abstraheren. Het verhaal
krijgt een algemeen geldende of symbolische
waarde.
‘Zoals zo vaak bij Hermans gaat er van allerlei
voorvallen een sterk symbolische kracht
uit. Het lijkje dat achteloos weggegooid
wordt en te midden van geraas en gezwets
onopgemerkt blijft wordt symbool voor de
oorlog. En hoe concreet en beklemmend de
oorlog ook aanwezig is, het boek maakt toch
de indruk van een gesloten geheel waarin
oorlog een beeld wordt voor de verwarring
van het “normale” leven dat nauwelijks
onderscheid maakt tussen een zinvolle
mededeling en een harde knal en waarin alle
zekerheden zich oplossen in de wolk van het
niet weten van de ondertitel.’
Henk Romijn Meijer over Herinneringen van een
engelbewaarder (1971) van Willem Frederik Hermans.
c Engagementsargument
Als uit een boek blijkt dat de schrijver zich voor
een politieke of maatschappelijke zaak inzet en
als dat door de recensent wordt gewaardeerd,
dan gebruikt hij dit argument.
‘Het boek hinkt op twee gedachtes: ener zijds
heeft Zwagerman engagement willen bedrijven,
anderzijds heeft hij geprobeerd een literair
spel met de werkelijkheid te spelen.
Door de halfslachtigheid van die constructie
basisboek literatuur
faalt hij in beide: het verhaal blijft eendimensionaal
en realistisch, terwijl het engagement
belerend en frikkerig is.’
Hans den Hartog Jager over De Buitenvrouw
(1994) van Joost Zwagerman.
d Morele argument
De moraal die uit het boek naar voren komt is
goed volgens de recensent en daarom waardeert
hij het boek. Meestal wordt dit argument
in negatieve zin gebruikt als het boek niet voldoet
aan de politieke ideeën of religieuze opvattingen
van de recensent. Vooral in de jaren zestig
werden nog veel morele argumenten
gebruikt tegen boeken van schrijvers als Gerard
Reve en Jan Wolkers. Tegenwoordig zie je dit
argument niet erg vaak meer, maar nog wel bij
confessionele kranten, zoals het Nederlands
Dagblad en het Reformatorische Dagblad.
‘Er staan geborneerde opmerkingen in, over
homoseksualiteit vooral, die niet gerechtvaardigd
worden door het feit dat ze in de mond
van een homo worden gelegd. Nog minder te
rechtvaardigen is het waas van dubbel en
driedubbel geïroniseerd, maar onmiskenbaar
antisemitisme dat over bepaalde passages
hangt.’
Aad Nuis over Mystiek Lichaam (1986) van
Frans Kellendonk.
2 Argumenten met
betrekking tot de auteur
a Expressief argument
De persoonlijkheid van een schrijver moet tot
uiting komen in een boek. Een boek wordt
negatief gewaardeerd als een auteur zich niet
blootgeeft of onoprecht is (terwijl een andere
recensent dat juist als literair spel weer zou
kunnen waarderen).
‘Deze prevelende monoloog (er “gebeurt”
niets in dit boek dan een voortdurend hardop
denken) is een staaltje van een introspectie,
van zelfanalyse, van innerlijk doorschouwen,

196
4.1 Literaire tijdschriften
Voordat schrijvers bij uitgevers aankloppen,
proberen ze vaak te publiceren in een literair
tijdschrift. Tijdschriften geven beginnende
auteurs nog wel eens een kans. Voor een auteur
en een lezer is het belangrijk om te weten waar
een tijdschrift voor staat (welke poëtica een
tijdschrift heeft). In het begin van de twintigste
eeuw was de inhoud van een literair tijdschrift
vaak gekleurd door het geloof waartoe men
behoorde of de overtuiging die men aanhing.
Literaire tijdschriften hebben het aan het begin
van de eenentwintigste eeuw wat moeilijker. In
2008 schreef Karel Berkhout in n r c Handelsblad:
‘Wie alle goed geschreven en belangwekkende
publicaties uit de twaalf gesubsidieerde
literaire tijdschriften naast elkaar legt, heeft
kopij voor pakweg drie echt interessante tijdschriften.
Het ligt dan ook voor de hand om de
literaire tijdschriften te saneren en te laten
fuseren.’ De literaire tijdschriften hebben weinig
abonnees (een paar honderd meestal), dus
het pleidooi is zo gek nog niet.
Ook Lisa Kuitert, hoogleraar Boekwetenschap
aan de Universiteit van Amsterdam, plaatste
vraagtekens bij het voortbestaan van literaire
tijdschriften, maar uiteindelijk pleit ze toch
voor het behoud ervan op de website van Taalschrift.
Ze geeft twee redenen: ‘Ik denk dat juist
het werken op papier een extra status geeft aan
een gepubliceerde tekst.’ En: ‘Een tweede argument
voor de papieren tijdschriften is dat ze
soms een spreekbuis van een literaire generatie
of groep blijken te zijn – iets wat je vaak pas
achteraf kunt herkennen.’
Hierna volgt een (niet-volledige) lijst van
bestaande literaire tijdschriften en enkele
bekende literaire tijdschriften uit het verleden.
Armada – Tijdschrift dat vier keer per jaar verschijnt
met aandacht voor wereldliteratuur.
Awater – Tijdschrift louter over poëzie. Veel
recensies, interviews en essays en natuurlijk
basisboek literatuur
gedichten en altijd zeer actueel. De eerste
Dichter des Vaderlands, Gerrit Komrij, stond
aan de wieg van dit blad dat ook bundels meestuurt
aan abonnees.
Barbarber – Bestond tussen
1958 en 1971 (alhoewel
het nooit officieel is
opgeheven) en had een
merkwaardige langgerekte
vorm. K. Schippers,
J. Bern lef en G. Brands
zijn de bekendste redacteuren.
De schrijvers in
het blad keken op een
andere manier naar de
werkelijkheid dan hun
voorgangers, de Vijftigers:
met registrerende waarneming,
zintuiglijke in drukken
en een gebrek aan
literaire verfraaiing. Het
‘gewone’ werd onderwerp
van gedichten en proza.
Zo schreef Schippers een
gedicht over een man die
in de auto stapt en een
gedicht over de manier
waarop bloemen geuren.
Het effect van dit literaire
werk is vaak humoristisch;
tevens dwingt het
je als lezer om met meer
of anders gerichte aandacht
naar de werkelijkheid
te kijken. Ook in
latere romans van Bernlef
kom je Barbarberelementen
tegen. Hersenschimmen
kun je bijvoorbeeld lezen
als het ziekteproces van
een dementerende man,
maar ook als een andere

wijze van het ervaren van de werkelijkheid
omdat je zaken vergeet en anders interpreteert.
Andere bekende schrijvers binnen dit blad: Jan
Hanlo, Judith Herzberg en Chris J. van Geel.
Boek – Glossy met veel recensies en interviews.
Bedoeld voor een breed lezerspubliek. Nauwelijks
oorspronkelijk proza of poëzie.
Boekdelen – Tijdschrift voor lezers die zijn aangesloten
bij leeskringen. Interviews met gearriveerde
auteurs en besprekingen van boeken
voor een groot publiek. Ook met leestips en
gesprektips. Vind je vooral in bibliotheken.
De Contrabas – Internettijdschrift met bijna
alleen poëtisch nieuws. Wordt dagelijks ververst.
Uit de website is ook een poëzie-uitgeverij
met dezelfde naam voortgekomen met de
Contrabasreeks. Drijvende krachten zijn Chrétien
Breukers en Ton van ’t Hof met hulp van
enkele andere medewerkers. www.decontrabas.
com.
Forum – Een van de meest toonaangevende en
invloedrijke tijdschriften voor de Tweede
Wereldoorlog. Toch verscheen het tijdschrift
slechts vier jaargangen, tussen 1931 en 1935.
Menno ter Braak, E. Du Perron en de Vlaming
Maurice Roelants zaten in de eerste redactie.
Onlosmakelijk met het tijdschrift verbonden is
de ‘vorm of vent-discussie’. De Fo rum schrijvers
zet ten zich af
tegen poëzie en
literatuur die louter
om de vorm
draaide. Ze prefereerden
lite ra tuur
waar de persoonlijkheid
van de
schrijver (de vent)
in doorklonk. Of
zoals de redactie in het eerste nummer ter
inleiding schreef:
‘Men versta ons wel: wij stellen ons hier niet
voor of tegen de poëzie, wij kiezen uitsluitend
partij tegen de vergoding van den vorm
(de magie der ‘creatie’, zooals men dat in
Nederland heeft genoemd, terwijl men in
Vlaanderen van verliteratureluren der kunst
heeft gesproken) ten koste van den creatieven
mensch; wij verdedigen de opvatting,
dat de persoonlijkheid het eerste en laatste
criterium is bij de beoordeeling van den
kunstenaar. Welke wonderen zich ook bij
het scheppingsproces mogen afspelen: zij
schijnen ons dan eerst van belang, wanneer
de persoonlijkheid van den kunstenaar zich
voor ons in zijn werk bevestigt.’
Forum is bekend geworden vanwege de vele
polemische stukken; deze konden ook een
politiek karakter hebben. Ter Braak waarschuwde
al in 1934 tegen het nationaalsocialisme.
Bekende schrijvers die publiceerden in
Forum waren J.J. Slauerhoff,
Simon Vestdijk en Gerard
Walschap.
Gard Sivik – Van oorsprong Vlaams tijdschrift
(1955), maar met de komst van Armando, Cornelis
Bastiaan Vaandrager, Hans Verhagen en
Hans Sleutelaar al snel overheerst door de
‘Rotterdammers’, die met hun realistische,
nuchtere rechttoe rechtaan-teksten een duidelijke
tegenstem tegen de Vijftigers vormden. In
1964 verscheen het laatste nummer.
De Gids – Het oudste literaire tijdschrift van
Nederland dat nog bestaat. Opgericht in 1837
door E.J. Potgieter en C.P.E. Robidé van der Aa.
Naast letterkundige zaken houdt men zich ook
bezig met politieke, sociale en wetenschappelijke
vraagstukken. Zo staat er in de eerste jaargang
een korte beschouwing over de ‘Handleiding
tot het stellen van Bliksem-Afleiders, door den
Luitenant-Generaal Baron Kraijenhoff’. Maar
de literaire wereld
197

Register
A
ab ovo 129
abele spelen 71
abstracte motieven 113
abstraheringsargument 184
absurdistisch toneel 71
academisten 97
acconsonerend rijm 155
achronologisch vertellen 111-112
acrostichon 51
aemulatio 82
afspiegelingsargument 183
alba 69
allegorie 32
alliteratie 155
allocutie 159
allusie 164
ambiguïteit 164
amfibrachys 153
anakreontische poëzie 51
anapest 153
antagonist 108
anticipatie 112
antiheld 107
antimetrie 154
antipetrarkistische poëzie 65
antithese 164
Apocalyps 115
apokoinou 160
arcadische poëzie 52
archaïsme 128
argument:
abstraheringsargument 184
afspiegelingsargument 183
auteurspoëtica-~ 185
compositorisch ~ 186
didactisch ~ 186
emotioneel ~ 186
engagementsargument 184
expressief ~ 184
identificatieargument 186
intentioneel ~ 185
moreel ~ 184
originaliteitsargument 187
relativiteitsargument 187
stilistisch ~ 186
traditieargument 187
Arthurroman 45
assonantie 155
asyndetische vergelijking 170
asyndeton 161
aubade 69
auctoriaal:
expliciet ~ 101
impliciet ~ 102
auctoriale verteller 101-102
auteurspoëtica-argument 185
autobiografisch schrijven 22-28
autobiografische roman 32
avonturenroman 32
historische ~ 39
B
bakerrijm 52
ballade 52
ballonstrip 48
barok 82
beeldroman 48
beeldspraak 169-174
beeldverhaal 48
beginrijm 155
bekentenisliteratuur 33
bekering 116
belevend ik 104
beweging van Tachtig 88
bibliotheek 205
biedermeier romantiek 88
Bijbels humanisme 80
bijfiguur 107
bildungsroman 42
binnenrijm 157
biografie 33
biografische roman 33
blank vers 158
blauwbaardmotief 124
blijspel 71-72
Boekenweek 206
Boekenweekgeschenk 206
boekhandel 203-204
boete 117
Brechtiaans toneel 72-73
briefroman 33
Brits-Keltische roman 45
bruiloftslied 54
register
251

252
bucolische poëzie 52
burleske poëzie 54
C
cadavre exquis 95
calligramme 54
catharsis 75
Charon 119
chiasme 160
chickletlit 34
chicklit 34
christelijke motieven 115-118
chronologisch vertellen 111-112
chute 68
classicisme 82
Frans ~ 83
classicistisch treurspel 74
Frans ~ 76-77
cliffhanger 130
clute 73
coleur locale 39
column 34
commedia dell’arte 73
competentie, literaire ~ 239-244
compositorisch argument 186
concrete poëzie 55
continu vertellen 111
Contrareformatie 81
creatio 85
cultroman 34
cultuurhistorische motieven 124-
126
cultuursprookje 31
cursiefje 34
cynisme 129
D
dactylus 153
dada(ïsme) 94
dagboek(briev)en 34
dagelied 69
detective 35
determinisme 41
deugden 116
deus ex machina 75
devotie, moderne ~ 79
dichtgenootschap 83
didactisch argument 186
basisboek literatuur
dierenroman 35
discontinu vertellen 111
distanzstellung 160
distichon 158
doktersroman 35
Don Quichot-motief 125
dramatiek 30, 71-77
drie koningen 116
drogreden 188
dubbelrijm 156
dubbelroman 35
duivel 116
dysfemisme 165
dystopie 46
E
echodicht 55
écriture automatique 95
Egidiuslied 56
egodocument 33
eindrijm 156
eindtermen onderwijs 214-216
Electra 119
elegie 56
elisie 154
ellips 161
emblemata 57
emotioneel argument 186
engagementsargument 184
enjambement 152
enkelvoudig personaal 102-103
enumeratie 161
envoi 52
epenthesis 154
epiek 30-50
epigram 57
epitaaf 59
erlebte Rede 129
esbat(t)ement 73
escapisme 85
essay 36
estheticisme 88
eufemisme 165
Euridyce 121
exclamatie 161
existentialistische roman 36
experimentele poëzie 97
experimentele roman 36
expliciet auctoriaal 101
expressief argument 184
expressionisme 93-94
humanitair ~ 93
organisch ~ 93
F
fabel 37, 99
faction 40
familieroman 37
fantasy 46
faustmotief 125
feministische roman 37
feniks 123
flashback 112
flashforward 112
flat character 106
fotostrip 48
Frankische roman 44
Frans classicisme 83
Frans classicistisch treurspel
76-77
G
gayroman 38
gebroken rijm 158
geëngageerde literatuur 38
geestelijk toneel 73
geestelijke lyriek 58
gekruist rijm 157
gelegenheidsgedicht 58
gelijk rijm 155
gelijkenis 42
genitiefvergelijking 170
genre 30
genreleer 30-77
gepaard rijm 157
Germaans rijm 155
geuzenlied 59
gevoelige Verlichting 84
Gids, De 88
gij-perspectief 105
glijdend rijm 156
gothic novel 38
grafschrift 59
graphic novel 48
grondmotief 114
groteske 38

H
Hades 119
hagiografie 38
haiku 60
Halewijn, Lied van heer ~ 53
halfrijm 155
heiligenleven 38
hekeldicht 46
held 107
Helena 119
herdersdicht 52
hiaat 111
historische roman 39
historische avonturenroman 39
historische ideeënroman 39
psychologische ~ 39
historische romantiek 86
homerische vergelijking 170
hommage 64
homoroman 38
hoofdpersoon 107
hoofse liefde 44
hoofse lyriek 60
hoofse roman 44
hoofsheid 44
horror 40
hortus conclusus 110
humanisme, Bijbels ~ 80
humanitair expressionisme 93
humoristische romantiek 87
hymne 60
hypallage 165
hyperbool 165
hysteron proteron 166
I
Icarus 119
ICHTYS 118
ideeënroman 40
historische ~ 39
identiek rijm 155
identificatieargument 186
ik:
belevend ~ 104
vertellend ~ 104
ik-verteller 103-104
imitatio 82
impliciet auctoriaal 102
impressionisme 89-90
in medias res 129
innerlijke monoloog 106
inspiratie 10-17
intentioneel argument 185
interpretatie 174
intertekstualiteit 100
intrige 99
inversie 162
ironie 128
is-/was-vergelijking 170
J
jambe 153
jij-perspectief 105
journalistieke roman 40
K
kadervertelling 43
kafkaësk 126
Karelroman 44
kasteelroman 40
kerndoelen onderwijs 214-216
kettingrijm 157
Kinderboekenweek 206
Kinderboekenweekgeschenk 206
klassiek-mythologische motieven
119-124
klassieke roman 45
klinkdicht 68
klinkerrijm 155
klinkert 68
klucht 73
knittelvers 60
komedie 71-72
koningen, drie ~ 116
kreeftdicht 68
kreupelrijm 156
kwatrijn 158
L
ladlit 34
lam 116
landjuweel 80
lectuur 49
leesdossier 228
opdrachten 247-249
legende 31
leidmotief 114
lesbische roman 41
Lethe 120
lijkdicht 61
limerick 61
literaire competentie 239-244
literaire organisaties 206
literaire tijdschriften 196-201
literatuur, geëngageerde ~ 38
literatuurprijzen 209-212
litotes 166
locus amoenus 109
lofdicht 61
lolitamotief 126
lyriek 30, 51-70
geestelijke ~ 58
hoofse ~ 60
wereldlijke ~ 70
M
Maand van het Spannende Boek
207
madeleinemotief 126
magisch-realistische roman 41
mannelijk rijm 156
manuscript 202
Maria 117
massaliteratuur 49
mediis in rebus 129
meervoudig perspectief 105
memoires 41
metafoor 169
~ in engere zin 170-171
metonymia 172-174
metrum 152-154
middenrijm 157
mirakelspel 74
moderne devotie 79
modernisme 92
mondeling 229
monologue intérieur 106
monoloog, innerlijke ~ 106
monostichon 158
moraliteit 74
moreel argument 184
motieven 113-126
abstracte ~ 113
blauwbaardmotief 124
didactiek
register
253

254
christelijke ~ 115-118
cultuurhistorische ~ 124-126
Don Quichot-motief 125
faustmotief 125
grondmotief 114
klassiek-mythologische ~ 119-
124
leidmotief 114
lolitamotief 126
madeleinemotief 126
vatersuchemotief 126
verhaalmotieven 113
verlossersmotief 118
motto 100
Muiderkring 82
mysteriespel 74
mystiek 79
mythe 30
N
naamdicht 51
naturalisme 89
naturalistische roman 41
Natureingang 110
neologisme 128, 167
neoromantiek 92
nevenfiguur 107
New Journalism 40
nieuw realisme 97
Nieuwe Zakelijkheid 96
O
octaaf 159
ode 62
Oedipus 120-121
oedipuscomplex 121
omarmend rijm 158
onbetrouwbaar perspectief 105
onomatopee 167
ontwikkelingsroman 42
oogrijm 156
oorlogsroman 42
Oosterse roman 45
opdracht 100
open plekken 191
organisaties, literaire ~ 206
organisch expressionisme 93
basisboek literatuur
originaliteitsargument 187
Orpheus 121
overlooprijm 157
oxymoron 167
P
paard van Troje 122
pantoen 62
parabel 42
paradijs 117
paradox 168
parafrase 174
parallellisme 162
parisoordeel 122
parlando 65
parodie 62
pars pro toto 173
pastiche 64
pastorale poëzie 52
personaal, enkelvoudig ~ 102-103
personages 106-108
personale verteller 102
personenschema 107
personificatie 172
perspectief 101-106
gij-~ 105
jij-~ 105
meervoudig ~ 105
onbetrouwbaar ~ 105
petrarkisme 82
petrarkistisch portret 64
petrarkistische poëzie 64-65
Phoenix 123
picareske 46
piëtisme 83
plattelandsroman 47
pleonasme 168
plot 99
poésie parlante 65
poésie pure 66
poëtica 18-21
autonomistische ~ 19
expressieve ~ 19
mimetische ~ 19
pragmatische ~ 19-20
poëzie 151-179
anakreontische ~ 51
antipetrarkistische ~ 65
arcadische ~ 52
bucolische ~ 52
burleske ~ 54
concrete ~ 55
experimentele ~ 97
pastorale ~ 52
petrarkistische ~ 64-65
spreektaalpoëzie 65
polysyndeton 161
postmodernisme 98
probleemroman 43
proëzie 66
prolepsis 162
protagonist 108
proza 99-150
prozagedicht 66
psychologische historische roman
39
psychologische roman 43
puntdicht 57
Q
queeste 130
quintet 159
R
raamvertelling 43
rationalisme 84
readymade 66
realisme 89
nieuw ~ 97
sociaal ~ 92
recensenten 182-183
recensie, argumenten in ~ 183-
188
rederijkers 80
rederijkersballade 52
Reformatie 81
refrein 67
reisjournaal 44
reisroman 44
reisverhalen 44
imaginaire ~ 44
relativiteitsargument 187
Renaissance 82
repetitio 163

etorische vraag 163
retrograde 68
retroversie 112
Reveil 86
ridderroman 44-45
rijk rijm 155
rijm 155-158
acconsonerend ~ 155
alliteratie 155
assonantie 155
beginrijm 155
binnenrijm 157
blank vers 158
dubbelrijm 156
eindrijm 156
gebroken ~ 158
gekruist ~ 157
gelijk ~ 155
gepaard ~ 157
Germaans ~ 155
glijdend ~ 156
halfrijm 155
identiek ~ 155
kettingrijm 157
klinkerrijm 155
kreupelrijm 156
mannelijk ~ 156
middenrijm 157
omarmend ~ 158
oogrijm 156
overlooprijm 157
rijk ~ 155
slepend ~ 156
staand ~ 156
stafrijm 155
verspringend ~ 158
volrijm 155
voorrijm 156
vrouwelijk ~ 156
weesrijm 158
rijmschema 157
ritme 154-155
robinsonade 45
roman:
Arthurroman 45
autobiografische ~ 32
avonturenroman 32
beeldroman 48
bildungsroman 42
biografische ~ 33
briefroman 33
Brits-Keltische ~ 45
cultroman 34
dierenroman 35
doktersroman 35
dubbelroman 35
existentialistische ~ 36
experimentele ~ 36
familieroman 37
feministische ~ 37
Frankische ~ 44
gayroman 38
historische ~ 39
historische avonturenroman 39
historische ideeënroman 39
homoroman 38
hoofse ~ 44
ideeënroman 40
journalistieke ~ 40
Karelroman 44
kasteelroman 40
klassieke ~ 45
lesbische ~ 41
magisch-realistische ~ 41
naturalistische ~ 41
ontwikkelingsroman 42
oorlogsroman 42
Oosterse ~ 45
plattelandsroman 47
probleemroman 43
psychologische ~ 43
psychologische historische ~ 39
ridderroman 44-45
schelmenroman 46
sleutelroman 47
streekroman 47
strekkingsroman 47
tendensroman 47
toekomstroman 46
voorhoofse ~ 44
zedenroman 50
romance 68
romantiek 85
biedermeier ~ 88
historische ~ 86
humoristische ~ 87
zwarte ~ 86
rondeel 68
round character 107
ruimte 109-110
S
sage 31
sarcasme 128
satan 116
satire 46
scanderen 152
schelmenroman 46
schriftelijke toets 229
schrijven, autobiografisch ~ 22-28
schuld en boete 117
sciencefiction 46
semantische stijlfiguren 164-169
sensitivisme 91
sentimentalisme 84
septet 159
sextet 159
Sisyphus 123
slashboek 46
slepend rijm 156
sleutelroman 47
sociaal realisme 92
sonnet 68
sonnettencyclus 69
sonnettenkrans 69
sotternie 73
Spannende Boek, Maand van
het ~ 207
spanning 99
speaking names 108
spondee 153
spreektaalpoëzie 65
sprookje 31
staand rijm 156
stafrijm 155
stijl 127-129
stijlfiguren:
semantische ~ 164-169
syntactische ~ 159-163
stilistisch argument 186
stockregel 52
register
255

256
stream of consciousness 106
streekroman 47
strekkingsroman 47
strip 47-48
stripverhaal 48
strofebouw 158-159
stromingen 78-98
Styx 123
sujet 99
surrealisme 95
symbolen 113-126
symbolisme 92
synesthesie 172
syntactische stijlfiguren 159-163
T
tabula rasa 84
Tachtig, beweging van ~ 88
Tachtigers 88
tantaluskwelling 124
Tartarus 119
tautologie 168
tendensroman 47
tertium comparationis 169
terzet 158
terzine 158
thema 114
thriller 49
tijd 110-112
vertelde ~ 110-111
verteltijd 110-111
tijddekking 111
tijdschriften, literaire ~ 196-201
tijdverdichting 111
tijdversnelling 111
tijdvertraging 111
toekomstroman 46
toets, schriftelijke ~ 229
toneel:
absurdistisch ~ 71
Brechtiaans ~ 72-73
geestelijk ~ 73
wereldlijk ~ 77
totum pro parte 173
traditieargument 187
tragedie 74-76
basisboek literatuur
translatio 82
treurspel 74-77
classicistisch ~ 74
Frans classicistisch ~ 76-77
triviaalliteratuur 49
trochee 153
Trojaanse oorlog 124
Troje, paard van ~ 122
tuyter(t) 68
U
uitgeverijen 202
unanimisme 95
understatement 169
utopie 46
V
val 68
vatersuchemotief 126
ventisme 96
vergelijking 169-170
asyndetische ~ 170
genitiefvergelijking 170
homerische ~ 170
~ in samenstelling 170
is-/was-~ 170
~ met ‘als’/‘zoals’ of ‘gelijk’
170
~ met ‘van’ 170
volledige ~ 170
verhaalmotieven 113
Verlichting 84
gevoelige ~ 84
verloren zoon 117
verlossersmotief 118
vers, vrij ~ 159
verspringend rijm 158
versregels 151-152
versvoet 152
vertelde tijd 110-111
vertellen:
(a)chronologisch ~ 111-112
(dis)continu ~ 111
vertellend ik 104
verteller:
auctoriale ~ 101
ik-~ 103-104
personale ~ 102-103
we-~ 105
vertelstructuur 129-130
verteltijd 110-111
verwachtingshorizon 191
vie romancée 33
Vijftigers 97
vis 118
vitalisme 94
volksballade 52
volkssprookje 31
volledige vergelijking 170
volrijm 155
volta 68
voorhoofse roman 44
voorrijm 156
vraag, retorische ~ 163
vrij vers 159
vrouwelijk rijm 156
W
wachterlied 69
wagenspel 77
webquest 245
weesrijm 158
wending 68
wereldlijk toneel 77
wereldlijke lyriek 70
western 50
we-verteller 105
witregel 158
Z
zedenroman 50
zelfcorrectie 169
Zestigers 97
Zeventigers 97
zkv 50
Zomerlezen 207
zonden 116
zondeval 118
zoon, verloren ~ 117
zwarte romantiek 86

Het Basisboek Literatuur is een onmisbaar naslagwerk
voor studenten, scholieren en deelnemers aan leeskringen.
Wat is ook alweer een ‘enjambement’ of
een ‘grondmotief’? Wat verstaan we onder poëticaonderzoek?
Welke argumenten kun je tegenkomen in
een recensie? Het antwoord op deze en honderden
andere vragen is te vinden in het Basisboek Literatuur.
Het Basisboek Literatuur is geschreven door Joke van
Balen, Corrie Joosten en Coen Peppelenbos. Zij zijn als
docent verbonden aan de vakgroep Nederlands van de
Noordelijke Hogeschool Leeuwarden.