Mostafa's moestuin Meer groen in de regenboog - Movisie

Jan van Ginkel & Mostafa El Filali
Mostafa’s moestuin
Meer groen in de
regenboog

Mostafa’s moestuin
Meer groen in de regenboog

Mostafa’s moestuin
Meer groen in de regenboog
NATUURLIJK
SAMENWERKEN
IN EN OM DE STAD

Colofon
Auteurs:
Jan van Ginkel en Mostafa El Filali
Eindredactie:
Jan van Ginkel en Gerwine Wuring
Fotografie:
Eric van ‘t Hullenaar, Jan van Ginkel, Mostafa El Filali en Landschapsbeheer Flevoland
Vormgeving:
Grafiplan Geeuwenbrug
Druk:
De Volharding Amsterdam
Deze uitgave is in eigen beheer uitgegeven door ‘Neem de natuur in de wijk, de wijk in de
natuur’ en Stichting Veldwerk Nederland m.m.v. Diversiteit & Duurzaamheid Centrum.
‘Neem de natuur in de wijk, de wijk in de natuur’ is een project van Forum, Instituut voor
Multiculturele Ontwikkeling, het LCO, Landelijk Centrum Opbouwwerk, Landschapsbeheer
Nederland, en de Projectgroep Kerk en Milieu van de Raad van Kerken in Nederland.
Het project wordt uitgevoerd in samenwerking met het NIDO programma Landbouw en Groen
voor een Gezonde Samenleving.
Projectsecretariaat LCO
Postbus 1004
8001 BA Zwolle
038 - 4232112
lcoz@opbouwwerk.nl,
www.landbouwgroengezond.nl
Stichting Veldwerk Nederland,
Zuideresweg 10,
9441 TZ Orvelte,
0593-582550
orvelte@veldwerknederland.nl,
www.veldwerknederland.nl
Diversiteit & Duurzaamheid Centrum (DDC)
P. Hans Frankfurtersingel 200,
1060 TN Amsterdam
ddcentrum@wanadoo.nl
ISBN 90-804823-7-4
Zwolle /Orvelte 2004
© Landelijke Centrum Opbouwwerk namens projectpartners ‘Neem de natuur in de wijk, de wijk in
de natuur’ en Stichting Veldwerk Nederland.
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand,
of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch,
door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de uitgevers.

Initiatief van:
RAAD VAN KERKEN
i n n e d e r l a n d
PROJECTGROEP KERK EN MILIEU
Met dank aan:
Ministerie van Landbouw, Natuur en
Voedselkwaliteit

v o o r w o o r d
Voorwoord
Naar mijn stellige overtuiging dragen natuur en groen in de stad bij aan het
welbevinden van bewoners en bezoekers. Stadstuinen en natuurparken in en
om de stad zorgen voor meer rust en ruimte in een drukke wereld. Mensen
komen er om hun hond uit te laten, met hun (klein)kinderen te wandelen of
een praatje te maken. Hier en daar is het zelfs mogelijk in een stadstuin een
eigen groente-, bloemen- of kruidentuin te onderhouden. Of samen met
anderen in het landschapsbeheer rond de stad te werken aan het onderhoud
van knotwilgen, houtwallen of drinkpoelen.
Door natuur in de stad en aan de randen van de stad in handen te geven van
bewoners wordt op veel plaatsen de kwaliteit van de woonomgeving verhoogd.
In multiculturele wijken biedt samen tuinieren de ruimte om samen te leven.
Door de handen uit de mouwen te steken in natuurgebieden aan de rand van
de stad, kunnen stadsmensen ervaren wat de natuur hen te bieden heeft. Zo
zorgt het groen in en om de stad voor een in velerlei opzichten gezonde
samenleving.
Ecotuin West in het Amsterdamse stadsdeel Bos en Lommer is een van de
inspirerende voorbeelden die in deze publicatie worden beschreven. Hier wordt
natuurbeleving en zorg voor de natuur in een multiculturele grootstedelijke
omgeving mogelijk gemaakt. De multiculturele ontmoetingstuin in de wijk is
mede een uitvalsbasis voor natuureducatieve activiteiten buiten de stad.
Integratie wordt bevorderd door onderlinge uitwisseling van de waarden die
natuur in en om de stad voor diverse culturen heeft. Ik heb zelf vijftien jaar in
Bos en Lommer gewoond en ik ken daardoor het werk van Mostafa El Filali van
nabij. Hij is daar echt zeer integrerend bezig.
De Ecotuin West is door het project ‘Neem de natuur in de wijk, de wijk in de
natuur‘ geadopteerd. Doel van dit project is deze initiatieven van
buurtbewoners te verbinden, te versterken en te verbreiden. Het project wil
tonen welke waarde deze ‘kleine natuur’ voor het dagelijkse leven van de
betrokkenen heeft. Verwaarloosde terreinen, saaie gronden en onaantrekkelijk
kijkgroen krijgen weer functie als karakteristieke plekken in de buurt. Rust en
ruimte in de natuur dichtbij huis, stimuleert zorg en aandacht voor planten en
dierenleven in en om de stad en biedt nieuwe mogelijkheden voor participatie
en ontmoeting van mensen van verschillende culturen.
De Stichting Veldwerk Nederland is de initiatiefnemer van het project ‘Samen
werken in de natuur – het groen in de regenboog’. In dit project zijn cursussen
ontwikkeld waarin met asielzoekers werd gewerkt op natuurterreinen.

8 v o o r w o o r d
Kennismaking met de natuur was daarin hoofdzaak. De uitwisseling van
natuurbeelden en ervaringen van de deelnemers bleek een effectief middel voor
integratie van de zeer verschillende culturen. Het praktisch bezig zijn in de
natuur, was daarbij zeer behulpzaam. Jan van Ginkel heeft met zijn
aanstekelijk enthousiasme hieraan een belangrijke bijdrage geleverd.
De ervaringen van beide initiatieven zijn in deze eerste publicatie van de serie
‘Neem de natuur in de wijk, de wijk in de natuur’ samengevat.
De samenwerkingspartners zijn ervan overtuigd dat door een dialoog tussen
gebruikers en beheerders van natuur in en om de stad de integratie van
allochtonen en autochtonen op sociaal ecologische wijze kan worden
bevorderd.
Ik hoop dat deze uitgave een bron van inspiratie zal zijn voor opbouwwerkers,
natuur- en milieuorganisaties, volkstuinverenigingen, (zelf)organisaties van
wijk- en buurtbewoners, maar ook voor beleidsmakers. Samen ‘groen doen’
werkt vaak beter dan alleen samen praten. Plekken genoeg in en om de stad
om de natuur in de wijk te nemen en de wijk in de natuur.
Peter Lankhorst
Voorzitter van Stichting Veldwerk Nederland en voormalig lid van de Tweede
Kamer voor Groen Links.

10 i n h o u d s o p g a v e
Inhoudsopgave
Inleiding en Leeswijzer / 11
Waarom deze uitgave / 11
Voor wie is deze uitgave bestemd / 13
Leeswijzer / 14
1. Ter Oriëntatie / 18
1.1 Multicultureel Nederland / 18
1.2 De organisatie van allochtonen / 20
1.3. Organisaties voor natuur- en milieueducatie / 22
1.4. De tuin als springplank naar natuur in stadsrand en buitengebied / 23
1.5. Samenwerking en participatie voor en door wijkbewoners / 24
1.6. Natuurbeelden en natuurwaarden / 26
2. Mostafa’s Moestuin / 34
Ecotuin West in Bos en Lommer / 34
2.1 Doelen / 39
2.2 Partners en organisatievorm / 42
2.3 Werving en selectie / 44
2.4 Voorbereiding en inrichting van het terrein / 45
2.5 Organisatie en beheer / 48
2.6 Ecologisch en buur(t)vriendelijk / 51
2.7 Projecten gericht op leefbaarheid / 58
3. Meer groen in de regenboog / 64
Samenwerken met asielzoekers in de natuur / 64
3.1 Doelen en flexibiliteit / 67
3.2 Voorbereiding door samenwerking / 69
3.3 Werving, omvang en samenstelling van de groep / 70
3.4. Accommodatie en verzorging / 71
3.5. Voorbeeld van een Veldwerkprogramma / 72
3.6 Programma’s over voedsel of gezondheid / 80

i n h o u d s o p g a v e
Adressen / 84
Stedelijke, provinciale en landelijke steunfuncties voor opbouwwerk,
welzijnswerk en allochtonen / 84
Organisaties voor volkstuinen / 88
Organisaties voor natuur- en milieueducatie, landschapsbeheer
en zorgboerderijen / 89
Literatuur / 94
11

12 n e e m d e n a t u u r i n d e w i j k . . .
Inleiding en Leeswijzer
1 Waarom deze uitgave?
Dit boek wil een bijdrage te leveren aan de verbetering van de leefbaarheid in
de stadswijken. De nadruk ligt op vergroting van de samenwerking hiertoe
tussen autochtone en allochtone wijkbewoners. De voorbeelden en uitgewerkte
activiteiten concentreren zich op het groen en de groenvoorzieningen in de
wijk, aan de stadsrand en in het buitengebied.
De activiteiten zijn gericht op:
• het bevorderen van de integratie van allochtonen en autochtonen door
samen te werken en samen te leren in de natuur, een interculturele
ontmoeting waarin men leert van elkaars denkbeelden en samenwerkt
t.b.v. de leefbaarheid.
• het bevorderen van de natuurbeleving en zorg voor de natuur door het
realiseren van buurtgerichte tuincomplexen met multicultureel en natuurvriendelijk
karakter.
• het stimuleren dat wijkbewoners structureel en in steeds ruimere context
betrokken raken bij de natuur: vanuit de tuin en het groen in de woonwijk
naar stadsparken en recreatiegebieden en tenslotte naar de natuur in de
stadsranden en het buitengebied.
Deze doelen kunnen bereikt worden door middel van:
• het scheppen van een concrete basis voor natuurbeleving, participatie en
recreatie in de vorm van een ecologisch beheerd tuincomplex. De tuin is de
ontmoetingsplek, het rustpunt en de uitvalsbasis voor andere activiteiten
zoals natuureducatie en natuurzorg.
• het bieden van een aan de omgeving aangepast programma met
inleidingen, excursies en natuurzorg. Door de excursies raken de
deelnemers vertrouwd met de natuur in de woonomgeving en de
mogelijkheden voor recreatie in stadsrand en buitengebied. Deze groeiende
betrokkenheid bij en participatie in de natuurbescherming vergroot de
kennis van en de zorg voor de natuur.

i n l e i d i n g e n l e e s w i j z e r
2 Voor wie is deze uitgave bestemd?
Het boek is geschreven voor beroepskrachten en vrijwilligers die zich willen
inzetten voor de verbetering van de leefbaarheid in de wijk, de stadsrand en
het buitengebied. Het betreft de medewerkers vorming, educatie en
participatie werkzaam bij:
• instellingen voor opbouwwerk
• bewonersorganisaties in wijken en buurten
• stedelijke en regionale (zelf)organisaties van allochtonen
• landelijke en provinciale steunpunten voor minderheden
Daarnaast bevat het boek handreikingen voor natuurorganisaties en
instellingen voor natuur- en milieueducatie (NME) die de allochtonen tot hun
doelgroep rekenen:
• medewerkers van lokale NME-centra
• besturen van volkstuinverenigingen
• medewerkers van de provinciale consulentschappen natuur- en
milieueducatie
• coördinatoren vrijwilligerswerk van Landschapsbeheer Nederland, het
samenwerkingsverband van de twaalf provinciale stichtingen
Landschapsbeheer
• educatief medewerkers, boswachters en terreinbeheerders van
Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en de provinciale landschappen
Samenwerking tussen de partners uit de verschillende categorieën versterkt de
haalbaarheid van de genoemde doelen. Zo combineert het opbouwwerk zijn
ervaring met en kennis van de sociale vraagstukken in de wijk met
bijvoorbeeld de kennis van Landschapsbeheer inzake de begeleiding van
vrijwilligers bij aanleg en onderhoud van natuurelementen in de wijk. Op zo’n
moment ontstaan boeiende coalities.
13

14 n e e m d e n a t u u r i n d e w i j k . . .
Leeswijzer
In dit boek beschrijven de auteurs hun ervaringen met tuinieren in de wijk en
werken in de natuur. Zij beschrijven een werkplan en een programma waarin
allochtone en autochtone wijkbewoners actief worden betrokken bij de zorg
voor het groen als onderdeel van de leefbaarheid in het stedelijk milieu. Het
boek is geschreven voor beroepskrachten en vrijwilligers die zich inzetten voor
de verbetering van de leefbaarheid in de wijk, stadsrand en buitengebied,
zowel vanuit het opbouwwerk als vanuit de natuur- en milieueducatie. De
keuze voor deze doelgroepen brengt met zich mee dat voor beide partijen
enkele onderdelen wellicht bekend en overbodig zijn. Hopelijk ontstaan er door
de brede opzet van dit boek nieuwe samenwerkingsverbanden tussen de
genoemde werkvelden.
In Hoofdstuk 1 worden verschillende onderwerpen belicht waar je rekening mee
moet houden als je vanuit het (allochtone) opbouwwerk en de natuur- en
milieuorganisaties samen wilt werken aan natuur en groen in en om de stad.
Zo worden de ontwikkelingen in de multiculturele samenleving beschreven
alsook de organisaties geduid die het wijkopbouwwerk en de natuur- en
milieuzorg en -educatie tot hun doelstelling hebben gemaakt. Voor de
samenwerking tussen deze maatschappelijke organisaties wordt een aantal
handreikingen gegeven. Bovendien wordt uitvoering stil gestaan bij de
natuurbeelden en -waarden die een rol spelen bij de verschillende culturele
groepen waarmee wordt gewerkt.
De kern van het boek bestaat uit een werkplan voor een ecologische tuin,
gebaseerd op de ervaringen op de Ecotuin West te Bos en Lommer (Hoofdstuk
2) en een programma voor natuurbezoek en natuurzorg vanuit de ervaring van

i n l e i d i n g e n l e e s w i j z e r
Samenwerken in de natuur van Stichting Veldwerk Nederland (Hoofdstuk 3).
Idealiter worden beide activiteiten uitgevoerd in de volgorde waarin ze hier
zijn beschreven. Bij een dergelijke aanpak wordt ‘het zicht hoe langer hoe
weidser’. Dat wil zeggen dat de wijkbewoners de tuin benutten als volkstuin
met diverse functies, maar ook als bron voor verbetering van het andere groen
in de wijk en als uitvalsbasis voor bezoek aan en zorg voor natuurrijke
gebieden aan de standranden en in het buitengebied. De hoofdstukken 2 en 3
leveren daartoe veel praktische informatie.
Het laatste deel van het boek bevat onder meer beknopte informatie over en
adressen van zelforganisaties, ondersteunende instellingen zoals opbouwwerk,
organisaties voor natuur- en milieueducatie en andere zonder wiens
medewerking een activiteit moeilijk is uit te voeren. Wie zich verder in het
thema wil verdiepen kan de nodige suggesties daartoe vinden in de opgenomen
literatuurlijst.
15

Deel 1
17

18 d e e l 1
Ter oriëntatie
1.1 Multicultureel Nederland in een verstedelijkte samenleving
De Nederlandse bevolking is kleurrijk en multicultureel geworden. Vooral in de
grote steden is de instroom van allochtone Nederlanders in de afgelopen
decennia aanzienlijk toegenomen. De prognoses laten zien dat deze
ontwikkeling zich in de komende jaren voortzet.
Deze ‘verkleuring’ van Nederland heeft onder andere gevolgen voor de
inrichting en het gebruik van de groene ruimte in en om de stad. In het
stedelijke gebied, waar de groenvoorzieningen toch al permanent bedreigd
worden door nieuwbouw- en inbreidingsplannen, zien overheden en
organisaties zich gesteld voor de opgave hoe in te spelen op deze veranderde
bevolkingssamenstelling en de daarmee verschuivende vraag naar en functies
van het stedelijk groen. Dit vraagt om contacten en allianties met deze nieuwe
bewonersgroepen om het draagvlak voor de groenvoorzieningen te versterken.
Dit proces geeft de lokale politiek de gelegenheid het gebruik van het groen in
en om de stad ter discussie te stellen. De betrokkenheid en participatie van
deze groeiende doelgroep bij de ontwikkeling van de groene sector is dan
noodzakelijk. Een hernieuwde werkwijze in de groenvoorzieningen
(volkstuinen, stadstuinen, wijkparken, nieuwe natuurgebieden) mag de kloof
dichten tussen het huidige aanbod en de vraag vanuit de diverse allochtone
gemeenschappen.

t e r o r i ë n t a t i e
Sergei uit Tsjetsjenië ging als kind
veel bij zijn grootouders op bezoek.
Zij woonden in een klein dorp te
midden van de bossen. Het
verzamelen van vruchten en
paddestoelen is dan ook zijn tweede
natuur.
Tijdens een excursie plukt hij links
en rechts en geniet bijvoorbeeld van
de ‘suiker’ die hij zuigt uit bloeiende
wilgenkatjes. Met enkele kameraden
heeft Sergei in het bos een plekje
ingericht om te barbecuen. Gezeten
op een aarden bank roosteren zij
kippenpoten boven een vuurtje dat
wordt gestookt in een autowiel.
Sergei voelt zich veilig in dit bos.
Hij weet dat er geen gevaarlijke
grote dieren in Nederland leven. Van
de rode bosmieren maakt hij gebruik
door ze de botjes schoon te laten
kluiven. Zo hoeft hij het vette spul
niet meer mee te nemen naar huis.
Voor het behoud van een vitale stadsnatuur en voor de sociaal-ecologische
integratie van de allochtone groepen is het van groot belang dat de beschikbaarheid
en de toegankelijkheid van de groenvoorzieningen voor alle
stadsbewoners aandacht krijgt. Sociaal-ecologische integratie wil zeggen dat de
wijkbewoners actief en door onderlinge samenwerking gaan participeren in de
zorg voor de fysieke omgeving. Dit versterkt het contact tussen de
buurtbewoners onderling, die bovendien kunnen wonen in een aantrekkelijke
omgeving.
Vele groepen met tal van uitlopende culturen, woontradities, talen en religies
kunnen elkaar niet langer ontlopen. Actief zoeken naar overeenkomsten die
mensen bindt en acceptatie van zinvolle verschillen verrijkt de stedelijke
woonomgeving en vergroot de gemeenschappelijke basis van het samenleven in
dezelfde openbare ruimte. Dat vraagt evenwel om een zorgvuldige en
deskundige aanpak.
Sergei is verbaasd en verbolgen dat
het verzamelen van cantharellen
strafbaar is.
19

20 d e e l 1
1.2 De organisaties van allochtonen
Er zijn in Nederland honderden organisaties waarin allochtonen zich hebben
verenigd op basis van hun gemeenschappelijke herkomst. Deze zogeheten zelforganisaties
zijn in feite complete vrijwilligersorganisaties, al worden zij vaak
door landelijk en lokale overheid gezien als uitsluitend
belangenorganisaties omdat zij langs etnische lijnen zijn georganiseerd. Soms
ook worden ze gezien als een instrument van het integratiebeleid, hetgeen zij
a priori niet zijn.
Zelforganisaties zijn voor migranten zelf een belangrijke manier om hun
aanwezigheid in het Nederland manifest te maken: ‘Je bent er als je organisatie
er is’. Het is ook een manier om de eigen identiteit neer te zetten: je bent er
namelijk mét je verleden, je geschiedenis. Een dergelijke gemarkeerde en gerespecteerde
aanwezigheid maakt een waardige respectvolle aansluiting en
integratie mogelijk.
De zelforganisaties van migranten zijn voor de samenleving belangrijk, omdat
daarmee de specifieke migrantengroepering zichtbaar en aanspreekbaar wordt.
Door de georganiseerde aanwezigheid van migrantengroeperingen worden
uitwisseling en communicatie over het aansluitings- en integratieproces
mogelijk. Georganiseerde migrantengroeperingen zijn een informatiekanaal,
een overlegplatform en een kennisplatform. Zowel migranten als de
samenleving hebben dus baat bij goed functionerende zelforganisaties. Hun
gezamenlijke context is te vatten in de vraag: ‘Hoe gaat het met ons hier in
Nederland?’ Met allerlei varianten van die vraag houden zelforganisaties én de
samenleving zich bezig.
Dikwijls zijn zij gespecialiseerd in enkele van de genoemde terreinen: leven in
de buurt, sociaal-culturele activiteiten, onderlinge ontmoeting, eigen cultuurbeleving
enzovoort.

t e r o r i ë n t a t i e
De ondersteuning van zelforganisaties spitst zich toe op het versterken ervan
door kadervorming, training, advies met betrekking tot contacten met
gemeenten, opstellen van een werkplan, fondsenwerving, etc. Deze
ondersteuning behoort tot het takenpakket van de zogeheten steunfuncties
minderheden.
De steunfuncties worden ten onrechte ‘allochtone steunfuncties’ genoemd,
terwijl zij zich bezighouden met ‘multiculturele vraagstukken’ en dus kennis
hebben van zowel de autochtone als de allochtone circuits. In die zin vervullen
steunfuncties vaak een brugfunctie, maar ze zijn tevens kennis- en expertiseinstituten
met jarenlange ervaring met het ontwikkelen van instrumenten en
methodieken, veelal via projectmatig werken.
Tot de meer structurele taken van de steunfuncties behoort de ondersteuning
van zelforganisaties. Ze hebben goed zicht op de zelforganisaties in hun
werkgebied, beschikken over een databank met adressen van contact- en sleutelpersonen
en een profiel van de organisaties. Als u gericht contact zoekt met
zelforganisaties, dan is het aan te bevelen om eerst een oriënterend,
verkennend gesprek met een consulent van een steunfunctie aan te gaan. De
meeste steunfuncties beschikken over een website (zie de adressenlijst
achterin) zodat u kennis kunt nemen van het specifieke werk, het werkplan,
de projecten van deze steunfunctie voordat u contact gaat leggen. Voor de
meeste steunfuncties is het thema natuur, natuureducatie en groen een geheel
nieuw (beleids)terrein, maar dat is niet het geval met de jarenlange beproefde
werkwijze van het werken met zelforganisaties.
Op gemeentelijk niveau worden de zelforganisaties vaak ondersteund door
opbouwwerkers of migrantenwerkers. Deze opbouwwerkers vervullen een
brugfunctie tussen de allochtone gemeenschap en de algemene instellingen en
zijn derhalve zeer geschikte intermediairs bij het leggen van contacten met
organisaties op wijk en buurtniveau voor de uitvoering van natuur- en milieuprojecten.
21

22 d e e l 1
1.3 Organisaties voor natuur- en milieueducatie
Nederland telt vele honderden natuur- en milieuorganisaties. Elke stad of dorp
kent wel haar eigen natuurstudie of milieugroep. Zij hebben vaak allen hun
eigen specifieke doelstellingen, zoals het inventariseren of behouden van
natuurwaarden, het organiseren van excursies en lezingen. Bovendien heeft
Nederland in elke provincie een consulentschap voor natuur- en milieueducatie
(ondergebracht bij het IVN Vereniging voor natuur- en milieueducatie) en een
organisatie voor landschapsbeheer. De medewerkers hiervan hebben veel
ervaring met vrijwilligerswerk. Zij zijn op de hoogte van de verscheidenheid
aan natuur- en milieuorganisaties bij u in de buurt. Zij kennen de terreinbeherende
organisaties als Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en de Provinciale
Landschappen. In veel gevallen hebben deze provinciale organisaties een
budget voor ondersteuning van vrijwilligers. Zij leveren onder meer advies,
lesmateriaal, gereedschappen, eventueel werkkleding en een speciale
verzekering.
In veel steden en in sommige plattelandsgemeenten zijn centra voor natuuren
milieueducatie gevestigd. Zij hebben professionele NME-werkers in dienst
die met name voor schoolgroepen, maar ook voor vrijwilligers, programma’s
verzorgen. Deze NME-centra zijn vaak goed op de hoogte van de mogelijkheden
om in en om de stad met mensen te werken in en aan de natuur.
Naast lokale en regionale instellingen zijn er landelijk werkende organisaties
die gespecialiseerd zijn in het ontwikkelen van methoden en materialen en het
stimuleren en begeleiden van communicatieprocessen t.b.v. de NME.
Daarnaast is er het algemeen Verbond van Volkstuinders Nederland (AVVN), die
adviezen en ondersteuning biedt aan de vele duizenden lokaal georganiseerde
bestuurders van volkstuincomplexen.

t e r o r i ë n t a t i e
1.4 De tuin als springplank naar natuur in stadsrand
en buitengebied.
De ontwikkeling van een grote en snel groeiende bevolkingsgroep van
allochtone medelanders die niet of nauwelijks contact hebben met de natuur,
doet een appèl op de natuurbeherende en milieuzorgorganisaties in ons land.
Uit onderzoeken blijkt dat allochtonen het liefste kiezen voor de natuur dicht
bij hun woon- en leefomgeving. Het merendeel van de allochtonen gaat naar
parken of een natuurterrein vlakbij om daar met vrienden en familie
gezamenlijk te ontspannen.
De ontmoeting is het belangrijkste en wordt feestelijk omkleed met door eten
en drinken. Men geniet van het groen en de buitenlucht in een gezellige
ambiance waaraan de regelgeving (‘Niet betreden buiten de paden’) ten dienste
moet staan. Voorzieningen als toiletten, kranen, banken en schaduwbomen
zijn bepalend voor de belevingswaarde van het park of natuurgebied.
Het in eigen beheer beschikbaar stellen van ruimte voor stadstuinen en
stadsparken die gebruikt kunnen worden door de gemengde bevolking van
dichtbevolkte wijken in grote steden, brengt de natuur al een stuk dichterbij.
De zorg voor schone zitplaatsen voor gezinnen en het beperken van overlast
door aanstootgevende (naakt)recreatie en het openbaar gebruik van alcohol en
drugs kan dan samen met de gebruikers worden teruggedrongen. Hondenpoep
maar ook modder en ruigte zijn dan gezamenlijke problemen die de natuurbeleving
kunnen storen.
Tuinen kunnen een brugfunctie vervullen om allochtone en autochtone ouders
met hun kinderen te betrekken bij bezoek aan natuur en landschap buiten de
bebouwde kom. Zo kunnen de natuurlijke potenties van deze lokale groene
voorzieningen ten volle benut worden. Hier ligt een taak voor de natuur- en
milieueducatie om veldwerkexcursies en georganiseerde groepsuitstapjes te
23

24 d e e l 1
Volgens Ben uit Congo-Brazzaville
is de natuur voor de Nederlanders
erg belangrijk. Hij leidt dat af uit
de zorg voor huisdieren, tuinen en
parken. Maar ook valt hem het
grote aantal hekken op. En al die
bordjes met informatie en regels.
Hij kijkt vreemd aan tegen het
verschijnsel ‘natuurgebieden’, alsof
de natuur zich iets van begrenzing
aantrekt. In zijn land kende hij
geen onderscheid tussen natuur en
niet-natuur. Je had er steden en
platteland en de mensen
bekommeren zich alleen om natuur
in betekenis van landbouw of
bedreigingen zoals giftige slangen
of overstromingen. Genieten van
buiten? Dat vindt hij een aparte
luxe die hij zich hier graag wil
veroorloven. Kennismaking met de
natuur zou dan ook onderdeel van
de inburgering moeten zijn, aldus
Ben, een van de deelnemers aan
het project Samenwerken in de
Natuur.
organiseren. Zo maar gaan wandelen of fietsen in de natuur is een vrijwel
onbekend fenomeen, zowel voor allochtonen als autochtonen in de grootstedelijke
gebieden. Voor de rust gaan allochtonen er wel alleen op uit, maar men is
dan niet gericht op de natuur.
1.5 Samenwerking en participatie voor en door
wijkbewoners
Wonen en woonomgeving zijn onderwerpen die alle mensen raken en bij het
maken van beleid over wonen en woonomgeving zou dan ook eigenlijk
iedereen betrokken moeten worden. Vooral in oude wijken in de steden is de
bevolkingssamenstelling gemêleerd geworden. De oorspronkelijke, autochtone
bewoners zijn grotendeels vertrokken, oudkomers zijn gebleven en nieuwe
generaties allochtonen (zoals vluchtelingen) komen binnen. De betrokkenheid
bij hun wijk blijft ver achter bij wat wenselijk en noodzakelijk is. En daarmee
het inzicht en de kennis van wat allochtone bewoners willen en zouden
kunnen bijdragen aan een leefbare en veilige woonomgeving.
Op initiatief van Forum in samenwerking met het Landelijk Centrum
Opbouwwerk (LCO) zijn recentelijk ‘woonateliers’ gestart om allochtone en
autochtone bewoners actief te betrekken bij de ontwikkeling van hun wijk of
buurt.
Dergelijke woonateliers zijn een geschikte werkvorm om specifieke doelgroepen
(ouderen, jongeren, vrouwen) bij elkaar te brengen en thema’s bespreekbaar te
maken zoals het groen en de natuur in de woonomgeving of wonen en
recreatie (leefstijlen). Maar dat niet alleen, ze investeren ook de knelpunten
en mogelijkheden in hun wijk. Daarmee leidt een woonatelier tot inzicht in
wat betrokkenen zelf belangrijk vinden, bevordert het participatie en
groepsvorming en levert het altijd frisse en verrassende ideeën op voor beleid.

t e r o r i ë n t a t i e
Ook los van deze woonateliers echter is het noodzakelijk en zinvol om samenwerking
te zoeken met bewoners en natuur- en milieuorganisaties omtrent de
inrichting en het gebruik van het groen in en om de stad. De meeste
organisaties voor opbouwwerk en instellingen die allochtonen ondersteunen,
hebben geen ervaring met ‘groene’ en op de natuurgerichte projecten.
Omgekeerd is het werken met (allochtone) wijkbewoners voor de meeste
natuur- en milieuorganisaties een nieuw perspectief. Dus kies daarom
zorgvuldig je samenwerkingspartners om tot een succesvolle aanpak te komen.
Tips
• Kijk of er al projecten lopen die raakvlakken vertonen met dit programma
en waarin de plannen geïntegreerd kunnen worden. Zo zijn er in diverse
stadswijken acties geweest op het gebied van afvalscheiding en geveltuinen.
• Wandel eens rustig door de wijk om ogen en oren goed de kost te geven, zo
groeit de kennis over en de affiniteit met de doelgroep. Open staan voor
indrukken betekent ook mogelijke vooroordelen onderkennen.
• Kies de samenwerkingspartners zorgvuldig om te voorkomen dat het project
geboycot wordt door organisaties omdat ze zich gepasseerd voelen.
• Om succesvol te kunnen werven moeten de betrokken organisaties en sleutelpersonen
overtuigd zijn van het nut van het programma. Goede
voorlichting aan hen en een goede inbreng van hun kant zijn essentieel.
Duidelijk moet zijn dat er winst valt te behalen voor bijvoorbeeld de
leefbaarheid in de wijk, voor de recreatiemogelijkheden in de omgeving en
voor verdere participatie in de samenleving. Er wordt van hen inbreng
verlangd en daar moet wat tegenover staan in de vorm van steun of
faciliteiten.
• Over het algemeen zijn zelforganisaties niet gericht op interculturalisatie en
zou het een uitdaging zijn om met de natuur als instap de muren tussen de
verschillende groepen te slechten. In de projecten ‘Samen leven samen
tuinieren’ en ‘Samenwerken in de natuur met asielzoekers’ is de multiculturele
aanpak een succes gebleken.
• Laat het club- of buurthuis beschikbaar stellen voor plaatselijke en
landelijke natuurorganisaties die zich willen presenteren voor de
buurtbewoners.
• Zorg voor een goede perscampagne om de wijk positieve aandacht te geven.
• Het project biedt een mooie gelegenheid om in het nieuws te komen. In
tegenstelling tot de vele berichten over het teveel aan allochtonen en de
toename van bijvoorbeeld criminaliteit. Op deze wijze wordt duidelijk dat
het de wijkbewoners menens is wat betreft integratie en dat zij werk maken
van participatie in de samenleving. Zij steken er letterlijk hun handen voor
uit de mouwen.
25

26 d e e l 1
Het is belangrijk om eerst goed in kaart brengen wat er zich in de omgeving
aan zelforganisaties, ondersteunende instellingen voor opbouwwerk en natuuren
milieuorganisaties bevindt. Het contact met sleutelpersonen is daarbij van
groot belang. Sleutelpersonen kennen de groep waarin zij functioneren. Zij
maken daar deel van uit en bezitten een zeker aanzien en gezag op grond van
hun leeftijd, ervaring of positie. Deze sleutelpersonen zijn over het algemeen
goed op de hoogte van de Nederlandse samenleving en ze beheersen de taal.
Ook literatuurstudie en het bijwonen van ontmoetingen of feesten kunnen deel
uitmaken van de doelgroepverkenning.
1.6 Natuurbeelden en natuurwaarden
Hoe mensen aankijken tegen de natuur, welke functies en waarden er aan
worden toegekend, kan worden uitgedrukt in natuurbeelden. Natuurbeelden
zijn cultureel bepaald. Zij zeggen iets over de natuur waaraan wordt gedacht
maar nog meer over de persoon die de natuurbeelden bezigt.
Ieder mens heeft een of meer natuurbeelden. Welke dat zijn, hangt onder
andere af van woonplaats, leeftijd, status, beroep, gezin en ervaringen met de
natuur. Bij verandering van deze omstandigheden veranderen ook de
natuurbeelden. Gebied van herkomst (stedelijk of landelijk), cultuur en persoonlijkheid
bepalen op welke wijze en in welke mate de mens in de natuur
geïnteresseerd is.

t e r o r i ë n t a t i e
Ervaringen met de natuur en religie of levensovertuiging bepalen de houding
en het gedrag jegens de natuur. Hieronder is in grote lijnen iets geschetst van
de verschillen en overeenkomsten in de ontwikkeling van natuurbeelden in de
Westerse en niet-Westerse culturen.
Algemene natuurbeelden zijn: de natuur is wildernis en gaat zijn eigen gang,
de natuur is alles om ons heen, de natuur is zuiver, de natuur is belangrijk
voor welzijn en gezondheid, de natuur is om te gebruiken, wij hebben de
natuur in bewaring gekregen. In toenemende mate vormt de natuur het decor
waarin we individueel of gezamenlijk actief zijn: sporten, picknicken,
wandelen, wilgen knotten enzovoort.
Natuur in de Westerse cultuur
De Westerse cultuur wordt gevoed door de christelijke religie en de denkbeelden
uit de Verlichting. De mens staat centraal. De omgang met de natuur
is eeuwenlang gericht geweest op gebruik. Aanvankelijk gebeurde dat op kleine
schaal waarin door het menselijk toedoen de natuur veranderde. In termen van
soortenrijkdom en biotopen bleef er een grote verscheidenheid. Voor
uitstervende planten en dieren kwamen andere in de plaats. Er was ook sprake
van verbondenheid met de natuur zoals bijvoorbeeld blijkt uit de mystieke
verhalen waarin de Heilige Franciscus praat met bomen en dieren. De
zeventiende-eeuwse landschapschilders genoten van de schoonheid van de
natuur. Dit op de natuurlijke mogelijkheden gerichte gebruik van natuur en
landschap is uitgegroeid tot het intensief en grootschalig gebruiken van de
natuur.
Sinds de Verlichting wordt de natuur vooral gezien als materie en als een
machine vol wetmatigheden. De heksenjacht en de opkomst van de medische
wetenschap maakten een einde aan de grote kennis over de werking van
geneeskrachtige kruiden. Natuurwetenschap en techniek bepalen onze omgang
met de natuurlijke hulpbronnen. Met als gevolg verstoringen zoals uitputting,
uitsterving en vervuiling.
Uitzonderingen op het rationele natuurbesef zijn er echter steeds gebleven. Er
lijkt weer een kentering gaande, zij het op beperkte schaal. Meer mensen
worden zich bewust van de waarde van de natuur. Zij achten de mens verantwoordelijk
voor de natuur. Dieractivisten in onze tijd laten zien dat er voor
dieren meer is dan alleen een productiefunctie. Bij een goed rentmeesterschap
beheert de mens de aarde, al dan niet in opdracht van een god. Hij
vervolmaakt de natuur, past deze aan, door landbouw, veeteelt en natuurbouw.
De mens werkt zodoende samen met de natuur.
27

28 d e e l 1
Natuur in niet-Westerse culturen
Haaks op het moderne Westerse natuurbesef staat het geloof in bomen en
struiken als lichamen van geesten. Deze zienswijze, natuurgodsdienst of
animisme, maakt de omgang met deze bomen en struiken zeer behoedzaam.
De natuur wordt in vele niet-Westerse culturen omgeven door mythes, taboes,
tradities en voorschriften. Het effect van deze taboes en voorschriften is
eeuwenlang geweest dat de natuur niet zo sterk werd aangetast als in de
Westerse samenleving. De cultuur is gericht op het aansluiten bij de krachten
in de natuur. De mens maakt onderdeel uit van een verborgen plan dat de
godheid in de natuur met de aarde voor heeft. Tot in de twintigste eeuw
kwamen er in Oost-Europa nog culturen voor waarin heilige bomen en bossen
een rol speelden. Zover ligt de tijd van tradities en taboes gebaseerd op
animisme dus niet achter ons.
Tussen het christelijk geloof en de islam bestaan grote overeenkomsten als het
gaat om de zorg voor planten en dieren. In al zijn verscheidenheid biedt de
islam in de Koran en in andere leerboeken tientallen voorschriften over de
omgang van de mens met de natuur. Water, lucht en bodem zijn voor het leven
onmisbaar en dienen met respect en met zorg te worden omringd. Planten en
dieren genieten bescherming en mogen ook in oorlogstijd niet worden
vernietigd. De tactiek van de verschroeide aarde wordt door de profeet
Mohammed ten strengste veroordeeld. Net als in het christelijk geloof staan
planten en dieren ten dienste van de mens. Gebruik is toegestaan, maar
misbruik wordt gestraft.

t e r o r i ë n t a t i e
Wat is natuur?
Op excursie vertelt de cursusleider bij
een schaapskooi dat de schapen
worden gehouden om het ras te
behouden en om de heide te
begrazen. Hij ontmoet ongeloof als
wordt verteld dat ze niet worden
gemolken en dat de wol en het vlees
maar bijproducten zijn die niet veel
opleveren. Er moet zelfs geld bij. Ali
reageert: ‘ Zijn de schapen er voor
de heide? Dan zijn de mensen er
zeker voor de schapen’.
Mensen geven in het algemeen een brede invulling aan het begrip ‘natuur’. Het
gaat om bloemen, bomen en dieren in het wild én gedomesticeerd. Ook zaken
als wolken, wind en zon vallen eronder en geografische verschijnselen als
bergen en rivieren. Parken, dierentuinen, bietenvelden zijn voor sommigen
echter juist weer geen onderdeel van de natuur. Natuur is dan alleen wat zich
spontaan heeft gevestigd en wat zichzelf regelt en ordent. Het planten, zaaien
en oogsten valt daar dan niet onder. Denk echter aan de contradictie dat in
veel natuurgebieden slechts door menselijk ingrijpen een situatie wordt
bewerkstelligd waarin zoveel mogelijk daar thuishorende planten en dieren
aanwezig zijn.
In het denken over en het vormgeven van de natuur in Nederland is het
belangrijk iets te weten van de achterliggende natuurbeelden van mensen en
organisaties. Dan zal blijken dat er niet alleen tussen autochtonen en
allochtonen een grote variatie aan opvattingen heerst, maar dat er ook binnen
de allochtone en de autochtone gemeenschappen veel onderscheid te maken is
in het belang dat mensen aan de natuur hechten. Om de deelnemers aan
projecten vertrouwd te maken met de diversiteit aan denkbeelden over natuur
en natuurbehoud is een gesprek over wat onder natuur wordt verstaan, dan
ook van groot belang.
29

30 d e e l 1
Ken was voor zijn vlucht student en
dreef om geld te verdienen een
handeltje in levensmiddelen vanuit
de stad naar het platteland en
omgekeerd. Hij reisde daardoor veel
en zag op zijn tochten dieren als
apen en gazellen. Volgens hem zijn
er in zijn land maar weinig
stedelingen die nog iets van de
natuur afweten. Ze zijn er bang
voor. De dorpsbewoners weten meer
maar zijn niet minder bang.
Ken gelooft dat er magie is in de
bossen. Doe je dingen verkeerd dan
kun je voor nare verrassingen komen
te staan. De natuur wreekt zichzelf
of mensen die je kwaad willen doen,
wreken zich met behulp van de
natuur. Ze maken je ziek of sturen
een slang op je af. Veel dieren
worden daarom doodgeslagen.
Ken loopt met alle plezier en op zijn
gemak door het Nederlandse bos.
Hij vindt er rust en kan er
mediteren. Ook al is er in het
Drentse bos magie aanwezig,
mensen kunnen het niet aanwenden
ten kwade. Daarvoor is Nederland te
goed georganiseerd, zowel wat
betreft de geestelijke als de fysieke
wereld. Er zijn hier in zijn ogen
vrijwel geen geheimen meer door de
wetenschappelijke benadering van
de kosmos.
Voor zowel autochtonen als zeer veel allochtonen geldt dat zij reeds geruime
tijd in een stedelijke omgeving in het land van herkomst en in Nederland
hebben gewoond en dat zij hun dagelijks leven niet meer inrichten op grond
van hun godsdienst. Daardoor zullen de natuurbeelden van de autochtone en
allochtone stedelingen niet zo heel veel meer verschillen.
Uit de gesprekken met deelnemers aan het veldwerk tijdens het programma
‘Het groen in de regenboog’ bleek voor een enkeling de natuur in het
moederland bedreigend: droogte, wilde dieren die schapen aanvallen. Voor de
meesten is de natuur in Nederland iets om in te ontspannen en van te
genieten. Of wellicht zelfs er voedsel of medicijnen te zoeken. Deze functionele
benadering van de natuur overheerste. Ook de decorfunctie voor recreatie,
meestal met eten en drinken in groepsverband, leefde sterk. Over het algemeen
werden de woorden respect en ontzag voor de natuur veel gebruikt.

t e r o r i ë n t a t i e
Pas in interviews kwamen achterliggende gedachten en gevoelens met
betrekking tot bijvoorbeeld magie en religie naar voren. Bij de ethische
beleving van de natuur werd vaak gemeld dat de natuur in Nederland mooier is
dan in het eigen land. Bij doorvragen bleek dat men de organisatie van de
natuur, wat betreft toegankelijkheid en faciliteiten, hoog waardeert en
verbazing en bewondering heeft voor de zorg waarmee de natuur in Nederland
wordt omringd. Het vrijwilligerswerk ten behoeve van natuurbeheer vonden
veel allochtonen een merkwaardig maar positief fenomeen. Overigens is er nog
erg weinig bekend over de grote diversiteit aan natuurbeelden en de waarde
die allochtonen hechten aan de natuur in Nederland of hun land van herkomst.
31

Deel 2
33

34 d e e l 2
Mostafa’s Moestuin
Samen leven samen tuinieren
Onder de naam Samen leven samen tuinieren startte in januari 2001 een
project dat uitmondde in Ecotuin West in Bos en Lommer in de gemeente
Amsterdam. Hoofddoel was ‘het creëren van een intercultureel tuincomplex
ter bevordering van integratie van allochtonen in de volks(nuts)tuinen’.
Financieel werd het project ondersteund door het ministerie van Landbouw,
Natuurbeheer en Visserij, het VSB Fonds, gemeente Amsterdam en het
stadsdeel Bos en Lommer.
Start
Het project is voorgekomen uit ideeën en initiatieven van de buurtbewoners
die in 1999 hun oog lieten vallen op een braakliggend terrein van 32 bij 116
meter. Enkele pioniers richtten te midden van allerlei vuilnis, afval en ruigte
de eerste tuintjes in. Samen met het Bureau Intercultureel Werk (BIW), het
steunpunt voor allochtonen in dit stadsdeel werd op basis van de notitie
Verkleuring volks(nuts)tuinen in Amsterdam met diverse partijen gediscussieerd
over de participatie van allochtonen in de tuincomplexen. Betrokken
werden de Bond van Volkstuinders Amsterdam, bewonersgroepen, gemeente en
stadsdeel, en de genoemde financiers. Op grond van de discussies ontwikkelde
BIW het tweejarige project Samen leven samen tuinieren dat als voorbeeld voor
Nederland kon gaan functioneren.

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
Aanleg van de tuin
Met behulp van veel vrijwilligers en een hoveniersbedrijf werd het gebied
opgeruimd. Deskundigen adviseerden BIW over de inrichting en beplanting. De
aanvraag van vergunningen en nutsvoorzieningen en het opstellen van
reglementen en contracten werden ter hand genomen.
Er kwam ruimte voor 36 tuintjes waarvan er één werd ingericht als voorbeeldtuin.
BIW maakte via een brief in het Nederlands, Turks en Arabisch bekend
dat de bewoners van de buurt zich konden melden als belangstellende. Binnen
een week waren er 32 inschrijvingen! Dat liep op tot meer dan 50. Op grond
van loting werden de tuinen toegewezen. Er ontstond een goede afspiegeling
van de buurt: 40% Turks, 30% Marokkaans, en 30% overig (Nederlanders,
Surinamers, Antillianen).
Bewust werd gewerkt aan een milieuvriendelijk en een mediterraan karakter
van de tuin. Met veel terrassen voor de - gezamenlijke! - recreatie en met
winterharde palmen, olijven en vijgenbomen.
35

36 d e e l 2
Tuinhuis en speelplaats
Van begin af aan werd gedacht aan een weerbestendige ontmoetingsplaats met
keuken en toilet, een genoeglijk zaaltje en opslagruimte voor gereedschappen.
Gekozen werd voor een houten tuinhuis dat wat betreft materiaal en kleur
past bij de milieuvriendelijke opzet van de tuin. Voor de kinderen die met hun
ouders naar de tuin komen, is er een speelplaats met eenvoudige speeltoestellen
aangelegd.
In de loop van de twee jaar hebben steeds meer mensen gebruikgemaakt van
deze voorzieningen. Velen komen langs voor de sfeer. De tuin werd een laagdrempelige
plaats voor recreatie en ontspanning en klopt nu als het groene
hart van een zeer stedelijke omgeving. Vanwege de grote belangstelling
kunnen niet-leden maar in bescheiden mate worden toegelaten.
Beheer en kadervorming
BIW kon tijdelijk voor 32 uur in de week een beheerder in dienst nemen. Hij
werd geassisteerd door twee vrijwilligers. Aanvankelijk was er te weinig
aandacht voor begeleiding van de leden. Daardoor hield men zich slecht aan de
regels en werd het eigenbelang boven het gemeenschappelijke belang gesteld,
een bekend beeld overigens in veel volkstuinen. Om paal en perk te stellen aan
wildgroei en individualisme werd in 2002 een actieplan opgesteld. Dat voorzag
in veel communicatie met de leden. Er werd een cursus ecologisch tuinieren
gegeven en door middel van voorlichting en excursies werd een sterke
werkgroep van vrijwilligers gevormd die bestuurstaken op zich zouden kunnen
nemen. Zij volgden een cursus Bestuurlijke vaardigheden. Zo kan de tuin
worden verzelfstandigd en neemt de afhankelijkheid van professionele
krachten af.

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
Functies en toekomst
Naast het milieuvriendelijk tuinieren draagt de tuin bij aan de natuurbeleving
van veertig bezoekers per dag. Via de Ecojunior-club wordt er natuur- en
milieueducatie verzorgd voor gemiddeld vijftien kinderen per activiteit. Zo’n
dertien vaders werken mee als buurtouders en vergroten de veiligheid door hun
sociale controle.
De komende jaren hoopt het bestuur van Ecotuin West de functies (educatie,
recreatie en sociale ontmoeting) uit te breiden met bijdragen aan de
verbetering van de leefbaarheid in de buurt en aan de stadsranden door het
inzetten van kennis en ervaring en levering van plantgoed. De leden zullen het
model uitdragen naar andere tuincomplexen in Amsterdam en andere steden.
37

38 d e e l 2
Ecotuin West als model
In deze handleiding is een veelheid aan ideeën en tips opgenomen om
aan tuinen een multicultureel én buurtgericht karakter te geven. De
ervaringen in het nieuw aangelegde tuincomplex Ecotuin West in
Amsterdam zijn hierbij als leidraad gehanteerd. Deze tuin is het resultaat
van een intensief proces van gedachtewisseling en tuinaanleg met de
bewoners in het kader van het tweejarige project Samenleven samen
tuinieren. De centrale vraag hier was: hoe kun je aan de ene kant de
verschillende functies van educatie, recreatie en sociale ontmoeting op
het tuincomplex integreren in de directe woonomgeving en aan de andere
kant er voor zorgen dat de culturele diversiteit op de tuin op een
positieve manier tot uiting komt?

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
2.1 Doelen
De realisatie van multiculturele tuincomplexen voorziet in concrete experimenteerruimte
als basis voor sociale en ecologische integratie door:
• het betrekken van de buurtbewoners bij hun directe leefomgeving
(daarmee de sociale en culturele verschillen benuttend voor het vergroten
van de sociale samenhang en onderlinge betrokkenheid van diverse
etnische groepen in de wijk)
• het vergroten van de leefbaarheid van de woonomgeving door actieve
recreatie en natuurbeleving
• het bevorderen van natuur- en milieubewustwording door middel van
ecologisch tuinieren
• het organiseren van buurtacties gericht op een schone omgeving met
boomplantdagen, opruimacties en dergelijke.
• het stimuleren van bewonersparticipatie in de aanleg en het beheer van
het groen in de wijk en in tweede instantie rondom de stad
De deelnemers leren ecologisch tuinieren, passen het geleerde toe in hun
woonomgeving, gaan participeren in bestuur en beleid op het gebied van de
groenvoorziening in de wijk.
Het beheer van een eigen tuincomplex kan een opstap vormen voor de
participatie en integratie van wensen van allochtone en autochtone
stadsbewoners.
Veel van de in dit hoofdstuk uitgewerkte ideeën kunnen inspiratie vormen voor
bestuurders van tuincomplexen die openstaan voor vernieuwing en verandering
en daarmee voor behoud van groen in de woonomgeving. De achterliggende
gedachte hierbij is dat de groene voorzieningen een directe relatie hebben met
de woonomgeving en daarbij een sociale en ecologisch ondersteunende functie.
39

40 d e e l 2
Alle doelen worden bereikt door intensivering van het gebruik, diversiteit in de
bebouwing van de grond en door verhoging van de natuurwaarde daarvan. Met
andere woorden: een buurtgericht tuincomplex is een groen hart van het
compacte stedelijke gebied en ook de springplank naar de natuur daarbuiten.
Trefwoorden bij de doelen
Buurtgericht: Het tuincomplex ligt in de directe woonomgeving, is makkelijk te
voet bereikbaar voor kinderen en ouderen. Alle activiteiten zijn gericht op de
leefbaarheid in en van de buurt.
Intercultureel: Het tuincomplex biedt ruimte voor de uitwisseling en
wisselwerking tussen verschillende culturen en voor het samenwerken aan een
gemeenschappelijke basis. Bij de inrichting, de activiteiten en de werkwijze
wordt rekening gehouden met de wensen en behoeften van een multi-etnische
samenleving naar herkomst en ervaring, gericht op een gezamenlijke
vormgeving van de toekomst.
Multifunctioneel: Om tussen de woonblokken een vaste plek te kunnen
veroveren dan moet uit de beschikbaar gestelde grond een hoog rendement
komen. Dat kan alleen als daar verschillende functies, optimale toegankelijkheid
en intensief medegebruik worden gerealiseerd. Bewoners beleven de rust
en de natuur in de buurt en weten zich als natuurgebruiker en/of natuurgenieter
welkom;
• Tuinders uit de buurt tuinieren op een ecologisch verantwoorde manier.
• Terrasjes, picknicktafels en barbecueplaatsen bieden genoeg ruimte voor
sociale ontmoeting.
• Kinderen maken gebruik van speelgelegenheden en van het aanbod op
gebied van natuur- en milieueducatie.
• Het clubhuis wordt benut voor cursussen, voorlichting en buurtvergaderingen.
• Er is ruimte voor buurtfeesten, informatiemarkten en manifestaties.
Bij tuincomplexen die zoveel functies omvatten kan het beheer onder druk
komen te staan. Het is daarom verstandig om de uitbreiding van functies van
het tuincomplex geleidelijk te laten plaatsvinden, zo mogelijk met
professionele steun.

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
Het verhaal van Servet
Ik ben afkomstig uit noordoost
Turkije, uit een dorp tegen de grens
met Georgië aan. Voor mij bestaat
de natuur daar uit maïsvelden,
snijbonen, koolplanten, koeien en
melk. Daar groeien andere planten
dan hier. Daar zijn bergen en is een
warm klimaat met minder regen. Ik
woonde in de bergen, in een bebost
gebied. In een klein dorp, tussen
allerlei planten, dieren en vogels.
Sommige bomen als de den, de eik
en de beuk zie je ook in Nederland.
Maar bijvoorbeeld de eucalyptus die
veel water gebruikt en zon nodig
heeft, die zie je hier dus niet.
Ik ben als veertienjarige in 1967
naar Nederland gekomen om te
werken als onderhoudsmonteur. Ik
woon vanaf 1993 in Bos en
Lommer, ben getrouwd en heb drie
kinderen tussen twaalf en achttien
jaar, twee zonen en een dochter.
Met mijn kinderen gaat het goed. Ik
zit sinds een aantal jaren in de
WAO.
De Ecotuin is voor mij natuur:
planten zien groeien onder je eigen
handen. Zien hoe de natuur haar
werk doet met een beetje aandacht
en onderhoud van mij. Ik ga vanaf
het voorjaar tot het najaar bijna
elke dag naar de tuin. Praktisch ben
ik dan bezig met het weghalen van
onkruid. Ik kan daar rustig zitten en
heb contact met anderen. De muren
thuis vliegen mij regelmatig aan.
Naar de tuin gaan betekent voor mij
bewegen, groen zien en voelen en
sociaal contact onderhouden. In de
open lucht gaat alles makkelijker. Ik
voel me daar niet zo benauwd als
tussen de muren van mijn flat. De
tuin is een hobby waar ik plezier
heb. Het gaat niet om zoveel
mogelijk groente van de tuin te
krijgen. Afgelopen jaar heb ik vooral
snijbonen geoogst.
Toen ik jonger was, ben ik wel eens
naar de natuur buiten gegaan. De
laatste jaren kom ik alleen nog in
stadsparken. Voor mij is natuur
vooral rustgevend. Je onmacht en
druk nemen af en vallen weg. Je
ruikt heerlijke geuren. In Turkije
waren de geuren sterker en de
kleuren feller. In de Ecotuin is het
heerlijk om achterin onder de
bomen te zitten en te luisteren naar
de fluitende vogels. Wat ik na mijn
vertrek uit Turkije sterk heb gemist
aan natuur en rust, heb ik in de
Ecotuin op een kleinere schaal
teruggevonden.
De herinneringen aan je jeugd, wat
je ziet, voelt, meemaakt onthoudt
je veel beter dan wat je later ziet,
hoort en meemaakt. Als ik terugkom
in mijn geboorteplaats, dan heeft
alles geschiedenis en betekenis. Er
verandert daar veel minder. Je weet
veel van de families, dingen die je
samen hebt meegemaakt en
41
dergelijke. Mijn jeugd in Turkije
heeft nog steeds veel invloed op
hoe ik natuur beleef. Ik zie, voel en
ervaar grote verschillen met het
Turkije van mijn jeugd. Door de
bergen en de dennenbossen wist je
niet wat er vijf kilometer verder lag.
Hier in Nederland is alles vlak. Je
kunt heel ver kijken Daar was de
natuur ruig, hier is alle natuur
aangelegd, gecultiveerd,
georganiseerd.
Nederland ‘maakt’ zelf veel kleine
natuurgebieden. Dat is begrijpelijk
in een land waar vooral in het
westen zoveel mensen wonen. Je
hebt al zo weinig groen voor veel
mensen. Juist omdat in Nederland
veel minder natuur heeft, is het des
te erger dat het beetje groen in de
stad steeds meer verdwijnt. Daar
maak ik mij zorgen over. Je ziet hoe
belangrijk groen in de stad is en
tegelijkertijd zie je dat overal groen
verdwijnt en daarvoor alleen maar
steen terugkomt. Het wordt onvriendelijker
en je kunt je niet buiten, in
de buurt van je huis ontspannen en
van de natuur genieten.

42 d e e l 2
2.2 Partners en organisatievorm
Bij de start van dit project hebben de initiatiefnemers zich afgevraagd of je
moest gaan werken vanuit een blanco situatie waarin een nieuw tuincomplex
wordt aangelegd in de buurt of dat er wordt aangesloten bij bestaande
tuincomplexen.
Is het doel een bestaand tuincomplex toegankelijker te maken voor diverse
groepen allochtonen dan is het bestuur van de volkstuinvereniging de eerste
partner die warm moet worden gemaakt voor het omvormingsproces.
Interculturalisatie is hiervoor noodzakelijk.
Interculturalisatie is een proces waarbij een organisatie haar structuur,
werkwijze en dienstverlening afstemt op de etnisch-culturele diversiteit van
haar omgeving. Dit bekent voor de besturen en beheerders van groene
voorzieningen een radicale cultuuromslag. Zij zullen van een passieve
faciliterende lijn waarvan alleen autochtone Nederlanders gebruik maken
moeten afstappen. Een open, creatieve, interculturele aanpak is noodzakelijk.
Daarbij kunnen bestaande zekerheden in discussie komen en is het experimenteren
met andere vormen van organiseren en bebouwen van tuinen en
openbaar groen, gewenst.
Veel van de bestaande volkstuincomplexen worden niet ecologisch beheerd en
het bestuur is vaak ook nog niet rijp voor omvorming in deze richting. In zo’n
geval is de interculturalisatie van de volkstuin het eerste doel en komt de
ecologische omvorming daarna.
In de traditionele volkstuinen ligt de nadruk grotendeels op het verbouwen
van groenten voor eigen gebruik. De complexen liggen vaak buiten de directe
woonomgeving. De leden zijn hun hele leven lid en door verhuizing inmiddels
vaak afkomstig uit verschillende buurten. Het bevorderen van integratie in dat

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
soort complexen is zinvol en nodig maar vergt veel energie, tijd, geduld en
geld. De belangen van de gevestigde gebruikers met hun bestuurscultuur en
tuinpraktijken en de belangen van de diverse allochtone doelgroepen kunnen
in een dergelijke situatie behoorlijk botsen.
Wil je als initiatiefnemer een buurtgericht tuincomplex creëren met sterke
binding met de directe leefomgeving, dan biedt een nieuwe situatie het meeste
perspectief. Hierin kunnen de bewoners vanaf het begin een actieve rol spelen.
De belangrijke partners in dit geval zijn de buurtbeherende organisaties, lokale
allochtone organisaties, scholen, welzijnsorganisaties en de betrokken
gemeentelijke diensten.
In de initiatieffase is de inzet van overheid, de betrokkenheid van de bewonersgroepen
en ondersteunende instellingen onmisbaar. De opzet van een
nieuw tuincomplex vereist de eerste jaren een professionele stimulans en
ondersteuning. Medewerkers van lokale of regionale steunpunten voor
allochtonen en van de gemeentelijke overheid dienen het initiatief te
ondersteunen met advies en faciliteiten op het gebied van werving, publiciteit,
(her)inrichting, vergunningen enzovoort.
De te betrekken buurt- of wijkbewoners zijn in eerste instantie gericht op het
tuinieren zelf. Ze zijn belangstellend vanwege de directe opbrengsten van hun
tuin. In tweede instantie worden uit de tuinders en de andere gebruikersgroepen
geschikte personen gerekruteerd die zich willen inzetten in het bestuur en
het beheer en toezicht. Zij vormen samen de garantie voor gezamenlijke
afspraken, beheer en communicatie met de gebruikers in hun diversiteit.
Zij zijn nodig om de volkstuin te verzelfstandigen, d.w.z. onafhankelijk te
maken van de inzet van professionals. Deze vrijwilligers worden beschouwd als
het dragende, interculturele kader en volgen cursussen op het gebied van
ecologisch tuinieren en bestuurlijke vaardigheden.
Uiteindelijk is de nieuw aangelegde tuin een zelfstandig en stabiel geheel met
een duidelijke organisatiestructuur met eigen doelstellingen en deelnemers die
deze gemeenschappelijke doelen boven hun individueel belang stellen.
De huidige participatie van de allochtone tuinders in de Nederlandse
tuincomplexen zal per stad aanzienlijk verschillen. In Den Haag en Zaanstad
worden bijvoorbeeld grote arealen van volkstuinen reeds gebruikt door deze
doelgroepen. Dit terwijl in Amsterdam de bestaande volkstuinen nog steeds
‘witte eilandjes’ vormen in een multiculturele omgeving.
Door de vaak behoudende op de eigen sociale groep gerichte bestuursstijl
wordt de toegang van geïnteresseerde allochtone buurtbewoners feitelijk
geblokkeerd. Voor allochtone Nederlanders is hun wijze van tuinieren zeker in
het begin geïnspireerd op de landbouwtechnieken in de herkomstlanden waar
de grondstructuur, de neerslag en het klimaat totaal anders zijn. Hierdoor
kunnen problemen als ziekten ontstaan en daardoor tevens problemen met
andere tuinders.
43

44 d e e l 2
2.3 Werving en selectie
Bij de aanleg van een nieuwe tuin gaat het om het werven van deelnemers op
grond van het hele pakket doelstellingen. Bij de werving staat de buurtgerichtheid
voorop. Belangrijke instrumenten zijn:
• mond-tot-mondreclame binnen migrantenorganisaties
• buurtservicepunten en buurtvergaderingen
• lokale media en gemeentelijke bladen
• open dagen en de buurtmanifestaties
Verder worden de direct omwonenden nadrukkelijk door een brief (ook in de
eigen taal) geïnformeerd en gevraagd om mee te doen aan de activiteiten op
het tuincomplex. Want het succes van een dergelijk buurtgericht tuincomplex
is afhankelijk van een breed draagvlak onder de omwonenden. Die melden
bijvoorbeeld de overlast die op zo’n manier bespreekbaar blijft en beter onder
controle gehouden kan worden of zelfs zoveel mogelijk voorkomen.
Tips
• De werving werkt des te beter als er - hoe bescheiden ook - iets is te zien
van de plannen (bijvoorbeeld het ontwerp van de tuin)
• Zorg dat de selectie van de leden recht doet aan de in de buurt wonende
bevolkingsgroepen.
• De samenstelling van de leden/tuinders is dus gebaseerd op de bevolkingssamenstelling
in de wijk. Stel de verhouding is: 1/3 Marokkaans, 1/3 Turks
en 1/3 overige nationaliteiten. Uit deze drie groepen vindt de eerste
selectie plaats via loting. En als tuinen vrijkomen, worden ze verhuurd aan
nieuwe leden uit dezelfde bevolkingsgroep. Als de bevolkingssamenstelling
in de buurt verandert, vindt aanpassing van de sleutel voor toewijzing
plaats.

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
2.4 Voorbereiding en inrichting van het terrein
De mogelijkheden voor tuinieren maar ook voor ontmoeting, recreatie en
educatie bepalen de aanleg en de inrichting van het tuincomplex. Daarnaast
hebben zowel allochtone als autochtone tuingebruikers wellicht specifieke
wensen.
• Een gevarieerd aanbod aan voorzieningen voor diverse doelgroepen zorgt
voor intensief gebruik en geeft het tuincomplex een kleurrijke uitstraling.
• Kies voor milieuvriendelijk bouw- en inrichtingsmateriaal dat past bij de
omgeving waarin het complex zich bevindt.
• Zorg voor inheems plantgoed tenzij je bewust kiest voor een bijvoorbeeld
gedeeltelijk mediterrane sfeer als daarmee de drempel voor participatie
wordt verlaagd.
Het ontwerp
Maak als eerste aanzet een globale schets van de tuin en de omgeving, met de
maten en afstanden die voor het ontwerp van belang zijn. Plaats het clubhuis,
de schuur, de moestuinen, de terrassen, de speelplaats voor kinderen, de
natuurpaden, rekening houdend met de aanwezige bomen en struiken. Vergeet
niet de aansluitingsmogelijkheid van de nutsvoorziening en de veiligheidsaspecten
hierbij te betrekken.
• Reserveer een geschikte plek voor de voorbeeldtuin. Deze tuin wordt
gebruikt voor lessen en demonstraties.
• Schakel een tuinarchitect in om de wensen en ideeën te verwerken in een
totaalplan.
• Betrek Landschapsbeheer Nederland bij je plannen als het gaat om de landschappelijke
inpassing van de tuin in de omgeving.
45

46 d e e l 2
Bespreek het plan met de lokale samenwerkingspartners en de potentiële tuingebruikers,
maar houdt de regie wel stevig in handen. Want de belangen van
de doelgroepen kunnen botsen met elkaar en er is altijd een belangengroep die
zijn zin min of meer wil doordrijven.
Het openstellen van de tuin voor bezoekers uit de buurt of het aanleggen van
een kinderspeelplaats vallen misschien niet in de smaak bij de groep fanatieke
tuinders. Zij zullen de tuin het liefst gesloten houden om de productie veilig te
stellen.
De grond gereed maken
Werken met vrijwilligers vraagt intensieve begeleiding en kan vermoeiend zijn.
Zorg daarom voor een goede werkplanning en taakverdeling.
Laat de meest ervaren tuinders andere vrijwilligers in kleine groepjes
begeleiden. Maak gebruik van de ervaring van Landschapsbeheer met het
werken met vrijwilligers en met onderhoudswerkzaamheden aan het groen.
Schakel niet te snel bedrijven in, maar kijk eerst of betrokken leden het werk
zelf kunnen doen. Een loodgieter, timmermannen en een stratenmaker wonen
wellicht in de buurt. Maak gebruik van eigen deskundigheid en potentie. Zo
doende kun je veel geld sparen en de betrokkenheid en trots van de leden
versterken.
Voorkom communicatieproblemen en onnodige conflicten door bij de uitvoering
van de plannen een sleutelpersoon per etnische groep aan te wijzen als tolk en
intermediair.

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
Het terrein waar de Ecotuin West zich nu bevindt was ooit een schooltuin en is
daarna jaren niet meer gebruikt. Dit braakliggende terrein van zo’n 4000
vierkante meter midden een dichtbevolkte buurt was in het begin grotendeels
overwoekerd door bramen en andere klimplanten. Aan de randen lag veel grof
afval en rommel.
Met de hulp van veel vrijwilligers uit de buurt is in eerst instantie de grond
opgeruimd. Vervolgens is een hoveniersbedrijf ingeschakeld voor het fysiek
zware werk als bomen snoeien, grond bewerken en egaliseren. Daarna hebben
de vrijwilligers onder begeleiding van de tuinarchitect de grond ingedeeld in 37
moestuinen. Deze indeling van de tuin, het aanleggen van paden en terrassen
verliep in overeenstemming met het ontwerp.
Ongeveer 70 procent van de verrichte werkzaamheden is door vrijwilligers
gedaan. De te technische klussen die bewoners niet zelf konden doen, werden
aan professionele bedrijven uitbesteed.
Inrichting
Een standaardmodel voor een intercultureel tuincomplex bestaat niet. Het is
daarom raadzaam om bij de start een aantal bestaande voorzieningen te
bezoeken zoals volkstuinen, schooltuinen, veldstudiecentra, kerktuinen en
recreatieparken. Dit levert veel inspiratie voor en discussie over eigen ideeën
op. Verwerk de interessante elementen uit deze voorzieningen die passen bij de
functies van de eigen tuin in het inrichtingsplan.
Groenten en kruiden eten uit eigen moestuin is de droom van veel (allochtone)
gezinnen. Het is een leuke hobby en vormt ook een nuttige vrijetijdsbesteding.
Gezinnen uit de buurt zijn als tuingebruikers en tuingenieters de meeste
actieve leden op de tuin. Bij de inrichting is het goed ideeën en ervaringen
van deze kritische doelgroep te benutten.
Tips
• Reserveer een geschikte plek voor de voorbeeldtuin. Deze tuin wordt
gebruikt voor lessen en demonstraties.
• Kies voor de moestuintjes voor een zonnige plek in het midden en zorg voor
een passende lage omheining om betreding door spelende kinderen tegen te
gaan.
• Denk aan een goede afwatering om wateroverlast bij flinke regen te
voorkomen.
• Een composthoop waar de onkruiden en ander plantenafval worden gestort
is onmisbaar. Compost is voor milieuvriendelijk tuinieren de ideale vorm
van bemesting.
47

48 d e e l 2
2.5 Organisatie en beheer
Door het intensieve gebruik van de tuin door verschillende bevolkingsgroepen
en voor uiteenlopende functies zoals tuinieren, NME-veldwerk en kinderspeelplaats
zijn een goed doortimmerd reglement, een goede communicatie hierover
en toezicht op handhaving daarvan onmisbaar.
Een formele benadering met een bureaucratische uitwerking van regels op
papier passen hier echter niet. Directe communicatie, overtuiging en elkaar
aanspreken houdt de tuin leefbaar voor alle gebruikers. Denk er verder aan
dat de communicatie over spelregels helder en direct is en vooral in informele
sfeer moet plaatsvinden. De voorbeeldfunctie van sleutelpersonen is hier
uiteraard van groot belang.
De tuiniers conformeren zich op grond van een contract aan het reglement. Bij
herhaalde overtreding en waarschuwingen zijn sancties onvermijdelijk. Die
moeten herkenbaar zijn vanuit de diverse culturele achtergronden van de
gebruikers.
Als het beheer in eerste instantie door een beroepskracht wordt uitgevoerd,
dan dient deze zich te verzekeren van de steun van vrijwilligers uit de groep.
Bij verzelfstandiging van de tuin zullen de vrijwilligers, de organisatie, het
toezicht en het beheer geheel voor hun rekening moeten kunnen nemen.
Gezag en draagvlak in de groep is daarvoor noodzakelijk!

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
Tips
• Laat tuinders op basis van een jaarcontract een perceel grond huren. Ze
krijgen een eigen sleutel van het hek en ze dienen hun eigen tuintje en de
directe omgeving te onderhouden. Bij het ondanks waarschuwingen van de
beheerders herhaaldelijke overtreden van de spelregels is het mogelijk om
het contract in het nieuwe jaar niet te verlengen.
• Zorg dat tuinders vooraf een borgsom betalen, die ze kwijt kunnen raken
als ze niet tenminste 20 werkuren per jaar verrichten voor algemeen
belang.
• Maak de tuin toegankelijk voor alle buurtbewoners op de momenten dat een
beheerder aanwezig is. Alle gebruikersgroepen dienen daarom een beheerder
te leveren. Met deze vrijwillige beheerders maakt de kerngroep afspraken
over het gebruik van de tuin en van het clubhuis.
• Het gebruik van alcohol is veelal niet gewenst. Slechts zeer beperkt gebruik
wordt toegestaan. Vooral vrouwen voelen zich onveilig in de nabijheid van
aangeschoten mannen. Zij komen niet meer en de beeldvorming leidt tot
een hangplek van mannen, in plaats van een doe- en contactplek voor
mannen, vrouwen en kinderen.
• Zorg dat barbecue of gemeenschappelijk tuingereedschap, kruiwagens,
grondboor en dergelijke, schoon en heel achtergelaten of teruggebracht
worden.
Op de Ecotuin West wordt het beheer geregeld door een kerngroep met
vertegenwoordigers uit verschillende gebruikersgroepen en culturen. De leden
van de groep zijn gekozen vanuit een cursus kadervorming en ze verdienen het
meeste respect door hun inzet en bewezen diensten. Zij maken gebruik van
hun natuurlijk gezag om de afgesproken spelregels over het ecologisch
verantwoord gebruik van de tuin te handhaven. Ze worden hierbij in de
achtergrond ondersteund door een lokale participatiemedewerker. De organisatiestructuur
van Ecotuin West is dus plat en gebaseerd op zelfsturende
mechanismen waarbij de kerngroep als bestuur fungeert.
49

50 d e e l 2
Cursus kadervorming
Om zelfstandig en stabiel te kunnen functioneren dienen bestuur en beheer
van de tuin in handen te liggen van daartoe geschoolde vrijwilligers. Binnen
elke groep tuinders zal zich als vanzelf een groep betrouwbare voortrekkers
aandienen die initiatieven neemt, collega’s aanspreekt; een groep kortom die
het heft in handen nemen. Het vormen van een dergelijke kern wordt
gestimuleerd door met de tuiniers bezoeken af te leggen aan diverse
tuincomplexen en daarbij aandacht te besteden aan de organisatievorm en de
vraagstukken van bestuur en beheer zoals regulier overleg met de
grondeigenaar, handhaving van de spelregels, toegankelijkheid van het terrein
enzovoort.
Uit de excursiedeelnemers wordt de groep geselecteerd die een cursus
Bestuurlijke vaardigheden kunnen volgen. Dit soort cursussen wordt in het
algemeen aangeboden door ondersteunende organisaties voor allochtonen of in
het kader van buurtopbouwwerk.
Thema’s die aan de orde kunnen komen, zijn onder andere: de bestuurssamenstelling
en hun rechtsvorm (vereniging, stichting), het jaarplan, de financiën,
beleid en beheer, vergadertechnieken, overleggen en onderhandelen, evalueren
en rapporteren.
Ook voor deze cursus geldt dat er zorgvuldig moet worden toegewerkt naar het
moment waarop deze cursus de meeste vruchten afwerpt.
De cursusleider dient zich te verdiepen in de situatie ter plaatse en de
samenstelling van de cursusgroep naar achtergrond en opleiding. Daarmee kan
de cursus op maat voor de groep worden gemaakt. Theorie dient hand in hand
te gaan met voorbeelden uit en ontwikkelingen in de praktijk. De cursisten
zijn de toekomstige bestuurders. Ze moeten gezaghebbend in de groep zijn en
deelname aan de cursus draagt bij aan hun positie.

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
2.6 Ecologisch en buur(t)vriendelijk beheer
Buurtgerichte tuincomplexen worden per definitie gebruikt door tuingebruikers
en natuurgenieters die in de directe omgeving wonen en leven. Omwonenden
genieten bijvoorbeeld op hun balkons immers ook van de mooie natuur in het
tuincomplex. Werk daarom aan een open en vriendelijke relatie met de
omgeving. Maak duidelijk aan de tuinders dat ze hun persoonlijk tuingereedschap
moeten ze meenemen en dat ze hun afval moeten scheiden en storten
waar het hoort.
Tips
• Zorg voor een mooi en gevarieerd stuk natuur in het complex en tolereer
geen gereedschapskisten, afvalbakjes, kassen van plastic, emmers en
dergelijke in of om de moestuinen.
• Gebruik voor de afscheidingen in de tuin vooral natuurvriendelijk materiaal
zoals hagen, wilgentenen, takkenrillen en snoeihout. In dat soort
leefmilieus leven aparte soorten planten en dieren wat interessant kan zijn
voor de natuur- en milieueducatie.
• Hou streng toezicht op het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen en
milieuschadelijke stoffen.
• Plant diverse struiken en bomen die nectar, stuifmeel, bessen en zaden
produceren. Deze trekken vogels, insecten en andere dieren aan en zorgen
voor een stukje levendigheid in de tuin.
• Betrek de omwonenden en de leden van milieuclubs bij het opruimen van
zwerfafval onder de struiken en tussen het onkruid en de bosjes. Juist dat
soort afval is voor de reinigingsdienst moeilijk te traceren en te
verwijderen. Deze hygiëne houdt ook ratten weg.
• Probeer de thema’s van het NME-programma te koppelen aan concrete acties
gericht op leefbaarheid in de buurt. Zo maak je deze vorm van educatie
tastbaar voor de kinderen en hun ouders. Organiseer ook manifestaties als
boomplantdag, geveltuin- en geraniumacties om het groen in de buurt te
bevorderen.
• Stimuleer de tuinders om hun tuinen en de omgeving mooier te maken met
sierplanten. Laat de leden van de kindermilieuclub een jury vormen en de
mooiste moestuin kiezen. De eigenaar hiervan krijgt een prijs(je) tijdens
het buurtfeest.
• Zorg ervoor dat gedurende het hele jaar iets leuks in de tuin te beleven
valt. Speel in op de seizoenverschillen en maak hier leuke thema’s van.
• Probeer zoveel mogelijk dood of levend materiaal uit de eigen tuin te
(her)gebruiken
51

52 d e e l 2
Natuur en milieueducatie
Natuur en milieueducatie is een uitstekend middel om kennis en vaardigheden
te leren over natuur, milieu en de onderlinge relaties van planten, dieren en
mensen. Via natuur- en milieueducatie kunnen de bewoners hun groene
omgeving beter leren kennen. Ze ontwikkelen liefde voor de natuur en raken
meer betrokken bij de leefbaarheid en duurzaamheid in de buurt. Juist door
een concreet NME-programma onderscheidt een buurtgericht tuincomplex zich
van andere traditionele voorzieningen in de buurt.
Tips
• Kinderen zijn makkelijk te binden aan de NME-activiteiten op de tuin door
voor hen kleine tuintjes tegen een laag huurtarief beschikbaar te stellen.
Dat is de beste garantie dat ze regelmatig blijven terug komen. Kies
hiervoor een geschikte plek en denk aan de veiligheid van de kinderen en
aan de mogelijke overlast die zijn kunnen veroorzaken voor volwassen
tuinders
• Zorg voor een natuurpad langs het wildere deel van de tuin. Dat is
praktisch voor mensen die in de tuin willen wandelen maar ook handig bij
NME-activiteiten.
• Wees open en toegankelijk voor de basisscholen in de buurt. Leerkrachten
vinden het prettig om dichtbij een buitenles te geven, in een veilige en
natuurlijke omgeving zonder zich te hoeven verplaatsen met een grote
groep kinderen in een drukke stad.
• Als er geen sloot langs of naast de tuin is, zorg dan voor een poeltje waar
waterdiertjes kunnen leven en waar vogels en zoogdieren kunnen drinken.
• Bomen en struiken zijn onmisbaar in een educatieve tuin. Hou wel rekening
met schaduw en wortelconcurrentie. Plant ook typische fruitbomen en
struiken uit landen van herkomst; uiteraard voor zover klimaat en bodemgesteldheid
dit toelaten. Ze geven een exotische uitstraling aan de tuin en
bieden aanknopingspunten voor wisselwerking tussen verschillende
culturen.
• Zorg voor een grote opklapbare tafel en stoeltjes zodat kinderen hun
natuuropdrachtjes makkelijk buiten kunnen doen.
• Het veldwerkmateriaal kan worden geleend van een NME-centrum in de
gemeente of provincie. Het is handig om zelf te beschikken over een
veldwerkkist met basismateriaal en eenvoudige zoekkaarten voor kinderen.
Hiermee worden de scholen in de buurt extra geprikkeld om gebruik te
maken van de tuin. Zoekkaarten zijn ook voor de tuinders interessant. Zij
kennen Nederlandse namen van bloemen, planten en vogels niet, maar
herkennen op plaatsjes bloemen, bomen en vogels wel.

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
Op de Ecotuin tuinieren vijftien kinderen en ze vormen de zogenaamde
Ecojunior-club. Zie het project Ecojunior zonder grenzen in 2.9. Deze kinderen
komen wekelijks naar de Ecotuin om hun tuintjes te onderhouden en mee te
doen aan bepaalde NME-thema’s als bodemdieren, water, afval, bomen en
struiken etc. Er wordt een vergelijking gemaakt tussen natuursituatie hier en
in het land van herkomst.
Ouders doen vaak mee en helpen hun kinderen. Dat soort contacten tussen de
ouders en hun kinderen in een groene omgeving is van groot belang voor het
stimuleren van natuurbeleving en het ontwikkelen van trots op de eigen
leefomgeving. Zo’n bewuste en positieve instelling is essentieel voor het
vergroten van bewonersparticipatie gericht op duurzame ontwikkeling in de
buurt.
53

54 d e e l 2
Cursus milieuvriendelijk tuinieren
In de stedelijke omgeving met multiculturele wijken krijgen de buurtgerichte
tuincomplexen altijd te maken met onervaren tuinders. Een cursus milieuvriendelijk
tuinieren is dan ook noodzakelijk.
In de cursus is zowel aandacht voor het omvormen van traditionele volkstuintechnieken
naar die op ecologische basis als voor het culturele aspect van
tuinieren. Bodemstructuur en regenval bepalen bijvoorbeeld de vorm van het
zaaibed. Dit heeft in een mediterraan land een andere vorm dan in Nederland
wenselijk is. Het volgen van zo’n cursus bevordert de uitwisseling van
ervaringen onder de gebruikers.
De cursus wordt gegeven in het begin van het tuinseizoen, maken de tuiniers
op een aantal cursusavonden kennis met de principes van ecologisch tuinieren.
De cursus kan worden verzorgd door de DLV Adviesgroep van de Dienst
Landbouw Voorlichting maar er zijn in de omgeving wellicht ook instanties die
dit soort cursussen willen verzorgen.
Via instellingen voor natuur- en milieueducatie, landschapsbeheer of landbouworganisaties
zijn adressen te achterhalen (zie Hoofdstuk 6).
Tips
• De cursus kan bestaan uit theorielessen die worden afgewisseld met de
praktijk: de toepassing van het geleerde in de eigen tuin. De
adviseur/cursusleider geeft tips en aanwijzingen. Mogelijke thema’s zijn:
grondbewerking en bemesting, teeltplan en vruchtwisseling, omgaan met
water en milieuvriendelijke gewasbescherming
• Naast cursusavonden kan de cursus uit een of meer excursies bestaan.
Kijken bij de buren werkt inspirerend en brengt de cursisten in contact met
andere groeperingen en op nieuwe ideeën.
• Op zo’n excursie gaat het niet alleen om de tuin maar ook om de organisatievorm
van het complex en de ervaringen van de bestuurders met hun
tuin. Zodoende levert een excursie al een bijdrage voor de noodzakelijke
kadervorming.
• Zorg dat de cursus zo wordt opgezet dat deelname geen verplichting is maar
een vanzelfsprekendheid voor iedere tuinier die werk wil maken van
ecologisch tuinieren. De sfeer waarin de cursus wordt aangeboden en het
moment waarop dienen dan ook zorgvuldig te worden gekozen. De kosten
van de cursus kan worden betaald uit algemene middelen

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
De sociale ontmoeting
Een vertrouwd en veilig stukje natuur in een dichtbevolkte buurt oefent grote
aantrekkingskracht uit op de buurtbewoners. Vooral allochtone buurtbewoners
kiezen voor hun natuurbeleving liever een plek in de directe omgeving. Bij de
inrichting van een buurtgericht tuincomplex is het van groot belang dat alle
bezoekers ongeachte hun leeftijd, sekse of culturele achtergronden zich thuis
voelen.
Rekening houden met specifieke wensen van allochtone deelnemers betekent
ook zich verdiepen in hun vormen van natuurbeleving. Bij deze doelgroepen
gaat natuurbeleving vaak nauw samen met gezelligheid in groepsverband. In
de meeste landen van herkomst is het gebruikelijk dat mensen in het voorjaar
massaal uit de drukke stedelijke omgeving wegtrekken en op zoek gaan naar
rustige plekken in de vrije natuur. Het verdient daarom aandacht om bij de
inrichting van het complex ruime faciliteiten te creëren voor gezellig
samenzijn. Pas je inrichtingsstijl aan bij de diversiteit aan bevolkingsgroepen
in de buurt.
Voor Ecotuin West was het logisch om bij de inrichting te kiezen voor een
mediterraan karakter. Want de bevolkingspopulatie in de buurt is grotendeels
afkomstige uit Marokko en Turkije. Door middel van winterharde palmen en
andere bomen als vijg en olijf in combinatie met schelpen en blauw
tuinmeubilair is getracht om mediterrane uitstraling aan het tuincomplex te
geven.
55

56 n d e e l 2
Ook is er gekozen voor een dubbelwandig houten tuinhuis in dezelfde stijl met
toilet, keukenblok, een kleine kantoorruimte en een inloopruimte. Daarnaast is
er een schuur van hetzelfde materiaal die gebruikt wordt als opslagruimte voor
gezamenlijk gereedschap. Het interieur van het clubhuis bestaat onder andere
uit mozaïektafels, Marokkaanse zitbanken met bewerkt hout en Moorse
schilderijen. Er zijn Marokkaanse/Turkse theepotten, schalen en glaasjes. Een
groot aantal van dat soort artikelen is goedkoper dan men denkt en sommige
leden zijn altijd bereid typische spulletjes uit het land van herkomst gratis
beschikbaar te stellen.
Tips
• De ingang is het gezicht van het tuincomplex. Zorg daarom voor een schone,
buurtvriendelijke en uitnodigende omgeving bij de ingang. Eenvoudige
dingen als het plaatsen van een bord waarop in verschillende talen
bezoekers welkom worden geheten, de plaatsing van bloembakken in
combinatie met een schone en goede verzorgde buitenkant van de ingang
versterken de toegankelijkheid en de verbinding van tuin met de buurt.
• Zorg voor verschillende vormen van terrasjes en barbecueplaatsen. Denk ook
aan rustige plekjes voor mensen die willen mediteren of even alleen willen
zijn.
• Barbecueplaatsen worden op zonnige dagen intensief gebruikt. Kies daarom
voor stevige en veilige barbecuesets. Hou bij het plaatsen van de barbecue
rekening met de heersende windrichting. Een leuk idee is het plaatsen van
een barbecue in een zitkuil. Vooral voor jonge mensen zijn dat soort
intieme besloten plaatsen aantrekkelijk.
• Plaats geen prullenbakken in de tuin en zorg door voorlichting en controle
dat mensen - ook bezoekers - hun eigen afval meenemen. Zo worden
mensen zelf verantwoordelijk voor het eigen afval en blijft de tuin schoner.
• Een speelplaats voor kinderen is niet weg te denken in een tuincomplex dat
hoofdzakelijk gericht is op gezinnen uit de buurt. Kies voor een speelplaats
bij de ingang naast het terras van het clubhuis. Zodoende kunnen de ouders
en de tuinbeheerder makkelijk toezicht houden op de kinderen.
• Het clubhuis is een druk bezocht onderdeel van de tuin. Ook in de
avonduren en in de winterperiode wordt het clubhuis gebruikt door de
buurtbewoners voor vergaderingen, cursussen en lezingen. Zorg voor een
passend (milieuvriendelijk materiaal) en een goed geïsoleerd clubhuis met
mooi aanzicht. Denk ook bij de decoratie en de inrichting van het huis
vanuit multicultureel perspectief. Zorg voor leuke culturele voorzieningen in
de tuin, zoals tentoonstellingen, beeldende kunst en een klein openluchtpodium
voor dans en muziek. Dit verhoogt sterk de aantrekkelijkheid en de
bruikbaarheid van het complex.

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
Het verhaal van Malika
Ik verblijf sinds 1978 in Nederland,
ben van middelbare leeftijd en heb
een zoon van drieëntwintig en een
dochter van acht. Vanaf 1983 woon
ik met mijn kinderen in Bos en
Lommer. Ik ben een alleenstaande
moeder en krijg een uitkering. Ik
woon in een klein huis met twee
kinderen en ik zie om me heen
alleen maar auto’s en grijze
stoeptegels. Met de buren heb ik
weinig contact.
De natuur voor mij is de Ecotuin,
maar ook bloemen, bomen, bossen
en struiken daarbuiten. In Marokko
ging ik vaak samen met mijn
familieleden naar de bossen en
parken. Met tuinieren had ik geen
ervaring maar in schoolverband ben
ik verschillende malen op bezoek
geweest bij de boeren op het
platteland buiten Casablanca. Dat
was voor mij het eerste contact met
tuinieren.
Mijn gezondheidstoestand is niet
optimaal, want ik heb last van
astma, epilepsie en hoofdpijn. Het
ontdekken van de Ecotuin was
daarom een grote opluchting voor
mij. Daar kan IK bezig zijn met mijn
tuin: grond bewerken, onkruid
wieden, water geven, oogsten etc.
Hierna ga ik vaak zwetend naar
huis. Dan neem ik een douche en
dan rust ik uit op de bank. Maar ik
vind het ook heerlijk om gewoon
wat in de tuin te luieren. De
konijnen die op de tuin achter
elkaar rennen en de vogels die om
voedsel vechten zorgen voor beetje
afleiding van de dagelijkse
problemen. De tuin, vooral een
plekje onder de palmboom, is mijn
enige rustplek in de buurt, daar
haal ik een frisse neus en kom ik
tot rust. Ik heb daar geen last van
honden en ik kom gezellige mensen
tegen die dezelfde interesse hebben.
In de Ecotuin heb ik wel veel
contact. Je ziet vaak mensen uit de
buurt tijdens de bijeenkomsten en
de feesten en je maakt hier en daar
een praatje mee en zo ontstaan
banden tussen de tuingebruikers. De
sfeer op de Ecotuin is fantastisch.
Die schelpen en die palmbomen
doen mij denken aan het
recreatiepark Saint du Bain in
Casablanca, waar ik vroeger vaak
naartoe ging met mijn broers en
zusters om te spelen.
Ik ga bijna dagelijks naar mijn
moestuintje op de Ecotuin. Het is
een deel van mijn routinebezigheden
geworden. Ik neem regelmatig
mijn dochtertje of mijn vriendin
Fatima mee. Terwijl mijn dochtertje
in de tuin speelt, haal ik onkruid
weg en verzorg ik mijn planten. Als
het droog is dan geef ik ze water
samen met mijn dochtertje. Bij
mooi weer blijven we daar
picknicken. Je hoort daar vogels
zingen en mensen lachen en dat is
beter dan tussen vier muren thuis
zitten.
Ik heb nog nooit bij stilgestaan bij
de kosten van de tuin. Ik denk dat
het mij zo’n vijftig euro per jaar
kost. Daarvoor mag ik gebruikmaken
van alle faciliteiten: tuinieren,
picknicken, barbecuen en de cursus
milieuvriendelijk tuinieren volgen.
57
Verder haal ik de meeste kruiden als
munt, koriander en peterselie uit
mijn eigen tuin. Ik heb tassen vol
tuinbonen, uien, courgettes,
pompoenen uit de tuin geoogst.
Verse groenten uit mijn tuin zijn
lekker en geven mij een gevoel van
tevredenheid en troost. Dat is niet
uit te drukken in geld.
Ik ga zelden naar andere parken in
de buurt. Vroeger ging ik heel af en
toe naar het Erasmuspark. Ik vind
de natuur in Nederland mooi en
schoon maar toch anders. De
Marokkaanse natuur blijft bij mij
aparte herinneringen oproepen. Die
familiesfeer in combinatie met die
mooi blauwe lucht, prachtige
landschappen, speciale geuren en
zon zal ik nooit vergeten. In
Nederland mis ik het gezamenlijk
genieten in de natuur. En als het
een mooie warme dag is dan wordt
dat verpest door poepende honden,
dronken kerels of mensen die op een
respectloze manier uit hun kleren
gaan.
En overal zie ik dat het groen wordt
volgebouwd, dat vind ik zorgelijk. Ik
zie het ook in mijn buurt gebeuren.
Ik begrijp dat zelfs de Ecotuin
plaats moet maken voor nieuwbouw.
Dat is afschuwelijk voor mensen die
hier moeten leven.

58 d e e l 2
2.7 Projecten gericht op leefbaarheid in de wijk
Een buurtgericht tuincomplex leent zich prima voor projecten gericht op
het verbeteren van de leefbaarheid in de buurt. Ecojunior zonder grenzen
en het Buurtoudersproject zijn twee zeer geslaagde leefbaarheidprojecten
op de Ecotuin West.
Ecojunior zonder grenzen
Het Ecojuniorprogramma wil jongeren van twaalf tot zestien jaar bewustmaken
van de mogelijkheden hun eigen leefomgeving te verbeteren. In een educatief
programma worden zij uitgedaagd om leefbaarheidproblemen als zwerfafval,
vandalisme en groenvervuiling in hun buurt aan te pakken. Ze kunnen
vervolgens ook deelnemen aan het uitwisselingsprogramma met de Ecojuniorgroep
in het land van herkomst.
Met het Ecojuniorprogramma wordt gewerkt aan groepsvorming en de
deelnemende jongeren raken verbonden met de geplande activiteiten. Met
andere woorden: de kinderen identificeren zich met de Ecojuniors.

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
Een Ecojunior houdt van de natuur, werkt graag in de tuin, voelt zich verantwoordelijk
voor zijn leefomgeving en gedraagt zich ‘duurzamer’. In de praktijk
blijkt dat alle deelnemende kinderen in de loop van het programma Ecojunior
worden. Ze gaan zich inzetten voor acties ter verbetering van de leefbaarheid
in de eigen wijk. Sommige jongeren veranderen van een anoniem, in zichzelf
gekeerd, individualistisch kind tot een zelfbewust, naar buitentredend, sociaal
kind.
Het Ecojuniorprogramma dat nu al twee jaar met succes draait op de Ecotuin
West is gebaseerd op drie componenten die elkaar aanvullen:
• ecologische basisvorming, dat wil zeggen educatie en bewustwording met
het tuinwerk als belangrijk pedagogisch instrument
• uitwisseling met Ecojuniors in landen van herkomst
• acties gericht op leefbaarheid en duurzaamheid door de kinderen bij hun
eigen leefomgeving te betrekken en zich daar verantwoordelijk voor te
laten voelen
De uitwisseling is een essentieel onderdeel van het Ecojuniorprogramma en
onderscheidt zich daarmee van andere natuur- en milieuclubs voor
kinderen/jongeren. Het idee van uitwisseling is gebaseerd op het uitgangspunt
dat wij wereldburgers zijn. Ons handelen hier als consument is van invloed op
de leefsituatie daar.
Belangrijk zijn ook het kennisnemen en leren van de verschillende situaties
waarin wordt geleefd, ook in culturele zin. Hoe is hier de natuur, hoe is de
natuur daar en hoe verschillend gaan we er mee om? Wat zijn de effecten van
onze leefwijze op de natuur/het milieu hier en daar? Wat zijn de waarden en
normen hier en daar?
59

60 d e e l 2
Voor allochtonen kinderen/jongeren heeft het uitwisselingsthema nog een
extra dimensie. Zij nemen op een indringende wijze kennis van de leefsituatie
van de bevolking van het land waar zij en/of hun (groot)ouders vandaan
komen. De uitwisseling vindt namelijk plaats met een stad of streek waar de
allochtonen deelnemers hun wortels hebben. Dit vergroot de betrokkenheid van
de ouders en leidt tot een snelle en vanzelfsprekende binding met de
Ecojunior-groep.
Het Ecojuniorprogramma bestaat uit drie modules:
• Natuur in de buurt: kinderen verrichten onderzoekjes naar bomen, planten,
vogels en waterdiertjes in hun directe omgeving. Ze ontdekken het
ecologische evenwicht in de stadsnatuur en ze leren de vervuilende
factoren te onderscheiden. De bevindingen en de ervaringen van de
kinderen worden uitgewisseld met die van de Ecojuniors in landen van
herkomst. Dat levert aanzienlijke verschillen op en is basis voor
bewustwording, nadenken en discussie.
• Werktuinprogramma: alle leden van de Ecojunior-club krijgen een tuintje in
bruikleen op de Ecotuin West. Gedurende het gehele tuinseizoen komen de
Ecojuniors een keer per week tuinieren. Hun ouders vinden dat leuk en
doen regelmatig mee. Naast het maken en uitvoeren van een eigen
tuinplan, wordt in dit programma uitgewisseld met de Ecojuniors in landen
van herkomst. Zo vergelijken jongeren onder andere het klimaat, de
grondsoorten, gewaskeuze en voedselbereiding.
• Uitwisselingsprogramma: Dit programma is gericht op de uitwisseling van
informatie en het voeren van gezamenlijke acties ter verbetering van de
leefbaarheid, zowel hier als daar. In dit verband worden acties
georganiseerd zowel op lokaal niveau als in mondiaal samenwerkingsverband.
Buurtoudersproject
Veel tuincomplexen in de stedelijke omgeving hebben regelmatig te maken met
vandalisme en inbraak. Het zoeken en vinden van de middenweg waarbij het
complex zijn toegankelijk karakter houdt terwijl via preventieve maatregelen
de kans op diefstal, vernieling en overlast minimaal wordt, is heel lastig.
Projecten als Buurtouders kunnen wat dat betreft uitkomst bieden.
De buurtouders gebruiken het clubhuis op de Ecotuin als uitvalsbasis en hun
doel is tweeledig. Ze vergroten de sociale controle in de buurt en daarmee het
gevoel van veiligheid. Daarnaast stimuleert het project bewoners om een
bijdrage te leveren aan de leefbaarheid in hun woon- en leefomgeving. De
buurtouders worden op afstand ondersteund door een lokale opbouwwerker.
De werkwijze van de buurtouders is eenvoudig: ouders uit de buurt lopen
preventieve rondes op straat, spreken hun eigen kinderen of die van hun buren
aan op ongewenst gedrag. Het moet dan gaan om lichte overtredingen wat
betreft de gewone waarden, normen en gedragsregels die voor iedere burger
gelden. Hierbij gebruiken de buurtouders hun informeel gezag en proberen

m o s t a f a ’ s m o e s t u i n
door hun vriendelijke opstelling (iedereen begroeten) en door hun herkenbare
uniform de anonimiteit in de openbare ruimte te doorbreken. Hierdoor kunnen
de storende jongens moeilijk hun eigen gang gaan.
Wanneer een buurtouder een jongere vraagt om de overlast te staken, heeft dit
vaak meer effect dan wanneer een politieagent dat zou vragen. Juist die
stimulerende opstelling gekoppeld aan het ouderlijke gezag kan een duurzamer
effect hebben op het gedrag van de kinderen op straat dan de dwang van de
formele machtsmiddelen.
De buurtouders vormen door hun betrokkenheid bij de buurt en door de
samenwerking met de instellingen in de buurt belangrijk aanspreekpunten, ook
voor de jongeren. Steeds meer weten vooral de jongens de buurtouders te
vinden om hun ongenoegens en problemen te uiten.
61

Deel 3

64 d e e l 3
Meer groen in de regenboog
Samenwerken met asielzoekers in de natuur
De komst van een asielzoekerscentrum bij Westerbork was voor Stichting
Veldwerk Nederland (SVN) de directe aanleiding om zich te verdiepen in de
mogelijkheden voor natuureducatie met vluchtelingen. Het zoekwerk naar
publicaties of verslagen van soortgelijke activiteiten leverde weinig op. Het
project was uniek toen het van start ging en kent feitelijk geen
voorgangers. Wel is op enkele plaatsen ervaring opgedaan met de
uitvoering van natuurbeheerwerk zonder een programmatische opzet en
inhoud.
In 2001 startte het project ‘Samenwerken in de Natuur’ met asielzoekers,
financieel mogelijk gemaakt door het ministerie van Landbouw,
Natuurbeheer en Visserij (Regeling Versterking Draagvlak voor de Natuur)
en de provincie Drenthe (Regeling Leren voor Duurzaamheid).
Op grond van de eerste twee cursussen, gegeven op het Veldstudiecentrum
Orvelte in Drenthe, werd het model organisatorisch en inhoudelijk
bijgesteld en toegepast in de provincies Flevoland (Luttelgeest), Friesland
(Appelscha) en Gelderland (Apeldoorn) en opnieuw in Drenthe. Het
programma is inmiddels zesmaal uitgevoerd en er hebben circa honderd
asielzoekers aan deelgenomen.

m e e r g r o e n i n d e r e g e n b o o g
Over de cursus
Centraal in het programma staat de uitwisseling van natuurbeelden en
ervaringen van de deelnemers, afkomstig uit zeer verschillende landen en
culturen. De omgang met de natuur blijkt een brug te kunnen slaan tussen
culturen.
Het programma is een menging van verbale en visuele uitwisseling, het leren
over de natuur in Nederland onder andere op excursies en het uitvoeren van
natuurbeheerwerk. Weinig zitten en veel doen is een van de succesfactoren
gebleken. Volgens enkele deelnemers zou deze kennismaking met de natuur
dan ook onderdeel van de inburgering moeten zijn.
Het veranderende beleid in Nederland brengt vooralsnog met zich mee dat het
aantal asielzoekers sterk daalt. Maar het programma blijft van belang voor de
integratie van asielzoekers en allochtonen in de Nederlandse cultuur. Niet in
het minst, omdat ook door de cursusleiders en Nederlandse deelnemers veel
wordt geleerd. Zoals het relativeren van eigen natuurbeelden en het afleren
van de paternalistische houding waarmee Nederlanders de wereld willen leren
hoe om te gaan met de natuur.
De cursus is vooral een interactieve dialoog waarin de natuur staat voor de
omgang met de leefomgeving en een metafoor is voor de kwaliteit van het
leven.
Handleiding
De ervaringen zijn samengevat in een in beperkte oplage verschenen
handleiding ‘Het groen in de regenboog’. Deze handleiding is geschreven voor
NME-vrijwilligers en professionals die het veelomvattende begrip natuur en de
natuur in de omgeving willen aanpakken.
De handleiding is gebaseerd op het cursuswerk en op interviews met
voormalige cursisten, met personeelsleden van het Centraal Orgaan opvang
Asielzoekers, met vrijwilligers en met medewerkers van Vluchtelingenwerk
Nederland.
Vervolg op project
In het verlengde van het project worden de stafmedewerkers van het COA
gestimuleerd om met behulp van lokale partners en vrijwilligers zelf de cursus
te initiëren. Veldwerk Nederland speelt daarin een ondersteunende rol.
Dankzij een bijdrage van het Prins Bernhard Cultuurfonds werd het mogelijk
om op basis van de ervaringen uit het project de blik te verruimen naar natuureducatie
voor allochtonen. De oriëntatie op deze zeer bonte doelgroep leverde
nieuwe inzichten en veel contacten op. Onder meer werd de handleiding
beoordeeld door een aantal sleutelpersonen. De oogst van deze werkzaamheden
is verwerkt in de voorliggende uitgave.
65

66 d e e l 3
Knelpunten en oplossingen
Een belangrijk knelpunt is de wijze van werving van deelnemers. Vluchtelingen
in een asielzoekerscentrum zijn voornamelijk individueel bezig zijn en er is
nauwelijks sprake van groepsvorming. Het vinden van informele leiders en vertrouwenspersonen
vraagt daarom erg veel inzet.
Ook de medewerkers van het COA zijn vaak niet op de hoogte van de
verhoudingen binnen het centrum. Een goede ingang blijkt het gebruikmaken
van bestaande activiteiten, bijvoorbeeld het verrichten van tuinwerkzaamheden.
Door het systeem van opvang is het verloop in de groep en de
continuïteit van opkomst een punt van voortdurende aandacht. Een beperkt
aantal bijeenkomsten in korte tijd verdient de voorkeur. Werk ook met een
reservelijst. Tenslotte vormt het vervoer een probleem en is een regeling
hiervoor noodzakelijk. De beheersing van de taal bleek een groot knelpunt.
Hieraan moet dan ook veel aandacht worden besteed.
Bloemrijke taal en huiswerk
De natuuractiviteiten blijken te voldoen aan een belangrijk aspect van de
inburgering: het leren van de Nederlandse taal. Door samen met natuur bezig
te zijn, te luisteren, te overleggen, ideeën uit te wisselen en samen te werken
wordt spelenderwijs taalles genoten. Het oefenen van namen van flora en
fauna en het werken met eenvoudige zoekkaarten verrijken de woordenschat.
Taal leer je het beste door ontmoeting. In dit opzicht is het van belang dat de
groep echt intercultureel is, d.w.z. dat er naast allochtonen ook autochtonen
participeren. De voertaal is uiteraard Nederlands, maar of ook al het schriftelijk
materiaal alleen in het Nederlands moet worden verstrekt, is de vraag. Het
stimuleert natuurlijk het taalgebruik maar kan drempelverhogend werken. Een
tip is de specifieke kernwoorden toch meertalig aan te reiken. Teveel jargon
moet worden vermeden.
Vaak kunnen de kinderen van allochtonen hun ouders heel goed helpen door
voor hen te vertalen. Het meegeven van ‘huiswerk’ dat ook interessant is voor
de kinderen stimuleert hun betrokkenheid en deze is weer een steun voor de
ouders. Natuuronderwerpen lenen zich uitstekend voor deze wijze van werken
daar zij in de vorm van voorwerpen als bladeren, bloemen, schedeltjes en
zoekplaten snel de interesse van kinderen wekken.

m e e r g r o e n i n d e r e g e n b o o g
3.1 Doelen en flexibiliteit
Samenwerken in de natuur, een programma
Stichting Veldwerk Nederland verzorgde cursussen voor asielzoekers. Centraal
deze cursussen staat de uitwisseling over natuurbeelden in diverse landen en
culturen. Een dergelijke praktische cursus blijkt een brug te slaan tussen de
culturen. Daarom zijn de ervaringen hier als leidraad gehanteerd om allochtone
en autochtone stadsbewoners te betrekken bij bezoek aan en beheer en
inrichting van natuur en landschap buiten de stad.
Het programma bestaat uit een aantal bijeenkomsten waarin uitwisseling van
natuurbeelden en leren over de natuur gekoppeld zijn aan georganiseerd
bezoek aan de parken en recreatiegebieden in de stad of aan de stadsranden.
Het programma voert via deze vooral op recreatie gerichte groene gebieden
naar terreinen waarin de natuur en het landschap belangrijker worden dan de
recreatievoorzieningen. Tevens richt het zich op van verbreding van kennis
over de organisatie van natuur en natuurbescherming. De bijeenkomsten
worden afgesloten met een daadwerkelijke bijdrage in de natuurzorg.
Doelen van het programma zijn:
• ontmoeting door uitwisseling van natuurbeelden
• vergroten van de kennis over recreatiegebieden, natuurgebieden en
waardevolle cultuurlandschappen in de omgeving en verder weg
• bewustwording van behoefte bij de deelnemers aan natuur voor recreatie
en natuurbeleving
• vergroten van inzicht over de omgang met natuur en landschap in de
Nederlandse samenleving
• participatie in het natuur- en landschapsbeheer door een bijdrage te
leveren aan het vrijwilligerswerk.
67

68 d e e l 3
De deelnemers doen kennis op van planten, dieren en ecologische verbanden
en ze maken kennis met natuurrijke gebieden en landschappen met hun recreatievoorzieningen.
Ook leren ze hoe de Nederlandse natuurbescherming
functioneert en leren ze hoe ze kunnen bijdragen aan de zorg voor natuur en
landschap.
De grote diversiteit van de doelgroepen vraagt om een soepele omgang met
doelen en werkvormen. De nadruk van het programma ligt op kennismaking en
ontmoeting met elkaar en met de natuur in stadsparken en het buitengebied
en op de uitwisseling van behoeften, denkbeelden en ervaringen. Daarnaast
draait het om de herkenning en oefening van de Nederlandse flora en fauna en
het samenwerken ten dienste van de natuur.
Het programma omvat een interactief leerproces waarin meningsvorming en
houding naast kennisvergroting staan. Er wordt toegewerkt naar het samen
uitvoeren van natuurbeheerwerk. Door samen een klus te klaren wordt
duidelijk dat je ook zelf wat kunt doen aan natuurbescherming. Door de
handen uit de mouwen te steken ontstaat er in de groep vaak een hechtere
band en groeit de betrokkenheid bij het betreffende terrein.
Afhankelijk van wensen en mogelijkheden worden de doelen alle of gedeeltelijk
uitgevoerd. De keuze van doelen hangt onder meer af van de omvang en
samenstelling van de doelgroep, de betrokken partners (wie, hoeveel, op welke
momenten), de mogelijkheden van de accommodatie en de omgeving voor
excursies en van het seizoen.

m e e r g r o e n i n d e r e g e n b o o g
3.2 Voorbereiden door samenwerking
Het programma kan worden opgezet met verschillende partners. Allereerst met
lokale buurtcentra, het opbouwwerk of allochtone zelforganisaties. Hiermee
kan nauw worden samengewerkt wat betreft werving van deelnemers en zo
nodig de organisatie van het vervoer. Het is mogelijk dat de betrokkenen meer
faciliteiten kunnen bieden zoals het bijdragen aan voorlichtings- en kennismakingsbijeenkomsten.
Grondige informatie over het programma aan sleutelpersonen
of de staf van ondersteunende instellingen is onontbeerlijk.
Tips
• Zorg naast mondelinge informatie voor een brochure waarin doel en opzet
van het programma kernachtig staan vermeld.
• Zoek sleutelfiguren onder de bewoners en betrek deze bij de voorbereiding.
Geef inzicht in de mogelijkheden van de vaststelling van het programma.
Hetzelfde geldt voor eventuele inspraak in het programma. Steeds is het
nodig informeel en persoonlijk contact te leggen en niet te volstaan met
gebruik van de media of folders. In veel niet-Westerse culturen is contact en
informatieoverdracht een persoonlijke en geen papieren aangelegenheid.
• Let bij de voorbereiding op het imago en de doelen van een te betrekken
partner. Ga daarbij ook na hoe de eventuele sleutelpersonen liggen in de
groep.
• Daarnaast zijn de lokale natuurorganisaties van belang in de uitvoering
van het programma. Neem al in de fase van planvorming contact op met
IVN, Landschapsbeheer of de natuurbeschermingsorganisaties om de
medewerkers nauw te betrekken bij de ideeën. Zij hebben kennis van de
onderwerpen en contact met de terreineigenaren, een dienst
Groenvoorziening of een (zorg)boerderij. Stel hen op de hoogte van het
programma en de doelgroep. Zij kunnen de excursies mede begeleiden.
69

70 d e e l 3
3.3 Werving, omvang en samenstelling van de groep
Het is aan te bevelen de groep te beperken tot tien, maximaal vijftien
personen. Dit is afhankelijk van onder meer ervaring, ontmoetingsruimte,
medebegeleiding door bijvoorbeeld Landschapsbeheer en de deelname van
Nederlandse vrijwilligers. De gehele groep moet niet groter zijn dan twintig
personen, gelet op de intensiteit van contact dat wordt nagestreefd, de overzichtelijkheid
bij de excursies en het werken in de natuurterreinen.
Werk van begin af aan met een deelnemerslijst met familie- en voornamen, en
bijzonderheden als land(en) van herkomst en geboortedata. Streef naar enkele
deelnemers op de reservelijst daar de kans op verloop van cursisten aanwezig
is.
Het werven van gemengde groepen vereist een zorgvuldige benadering gelet op
de vele cultuurverschillen in visie op de rol en positie van mannen en
vrouwen.

m e e r g r o e n i n d e r e g e n b o o g
3.4 Accommodatie en verzorging
De accommodatie is onderdeel van de ‘leeromgeving’ voor de deelnemers. De
ruimte moet uitnodigen om te leren en uitstralen waar het in het programma
om gaat.
Tips
• Aankleding (voor de duur van de bijeenkomsten) met natuurobjecten, foto’s
en posters heeft niet alleen een sfeerverhogende werking maar deze dingen
kunnen worden ingezet bij de visualisering van begrippen en namen die in
de gesprekken aan de orde komen.
• Vazen met wilde bloemen, opgezette dieren, veren en botten, aquaria en
terraria etc. nodigen uit en kunnen veel verduidelijken.
• Belangrijk onderdeel van het programma zijn de pauzes. Ook bij
binnenkomst dragen koffie en thee met een koekje bij aan de sfeer.
• De ligging van de accommodatie is belangrijk voor de keuze van excursiegebieden
en werkplekken. Zorg dat er verschillende excursieterreinen in de
buurt zijn waar de leerstof die binnen is opgedaan nog eens buiten kan
worden geoefend. Geschikt zijn scholen, wijk- of verenigingsgebouwen, NMEcentra
en zorg- of kinderboerderijen. Bij de moskee of andere eigen ruimtes
van de zelforganisaties is wellicht ook een zaaltje beschikbaar.
• Als opstap voor het programma kan het handig zijn zo’n bekende plek te
gebruiken. Anderzijds kan het een drempel zijn voor deelnemers uit andere
groeperingen. Geadviseerd wordt de deelnemers uit te nodigen op
verschillende locaties. Zij verruimen zo hun blik en het aanbieden van een
goede verzorging elders onderstreept het belang dat de organisatoren
hechten aan het betrekken van de doelgroep bij de natuuractiviteiten.
71

72 d e e l 3
3.5. Voorbeeld van een Veldwerkprogramma
Periode • april-juni of september-november
Frequentie • wekelijks
Duur • 10 bijeenkomsten van 13.30 – 16.00 uur (met
uitzondering van een lange excursie)
Bijzonderheden • regelen van vervoer voor excursies
• beschikbaar stellen van laarzen, werkkleding t.b.v.
natuurbeheerwerk
Data • in te plannen afhankelijk van de doelgroep
Stramien • vijf inleidende bijeenkomsten van circa 1 uur ‘praten’ en
de rest van de tijd excursie in de directe omgeving
(Pauzes zijn belangrijk om ‘informeel’ door te praten!)
• een excursiemiddag naar een bezoekerscentrum o.i.d.
• vier middagen met beheerwerk: inleiding van circa
30 minuten, rest is beheerwerk met halverwege een pauze,
een afsluiting met nagesprek over het werk
Deelnemers • twintig buurtbewoners uit de in de wijk aanwezige
etnische groepen
Doelen • opdoen van kennis van flora en fauna en uitwisseling van
natuurbeelden
• kennismaken met recreatie- en natuurgebieden in de wijk,
de stedelijke omgeving en het buitengebied en met het
natuurbeheer in Nederland uitvoeren van beheerwerk
Samenwerking • met lokale of regionale instellingen voor allochtonen en
natuur- en milieueducatie
• sleutelpersonen die de deelnemerslijst actueel houden en
aanspreekpunt zijn, deelnemers stimuleren
• Landschapsbeheer of de gemeentelijke dienst groenvoorziening
t.b.v. excursies en natuurbeheerwerk
(ervaring, verzekering, materialen)
• diverse terreineigenaren

m e e r g r o e n i n d e r e g e n b o o g
Dit voorbeeldprogramma omvat tien bijeenkomsten van elk twee tot drie uur.
Afhankelijk van de wensen en mogelijkheden is het programma aan te passen.
Voor het groepsproces, het bereiken van inhoudelijke doelen en voor het
verzetten van een effectief portie beheerswerk zijn vijf bijeenkomsten wel het
minimum.
De bijeenkomsten lopen vaak wat uit, afhankelijk van de excursie, het weer en
de zin in het werk. Een duur van vier uur is het maximum, zeker in de winter.
Tips
• Let bij de keuze van de cursusdagen altijd op de beschikbaarheid van je
deelnemers. Werk, sociale of religieuze verplichtingen kunnen belemmerend
werken.
• Hou ook rekening met belangrijke feestdagen. In de kalender op de website
www.n-c-b.nl worden deze vermeld.
73

74 d e e l 3
Ismael uit Somalië gaf in het
interview aan dat hij aanvankelijk
grote moeite had zich voor te
stellen wat de cursusleider bedoelde
met het woordje ‘natuur’ in vragen
als ‘Hoe ziet de natuur er in je
moederland uit?’. Als je hem vraagt
het landschap van zijn land van
herkomst te beschrijven dan geeft
Uitwisseling van natuurbeelden
Er is veel tijd nodig voor kennismaking, zowel met begeleiders als met de
deelnemers onderling. Ook al komen de deelnemers uit dezelfde wijk en uit
dezelfde culturele groep, elkaar kennen is niet vanzelfsprekend.
Tijdens de kennismaking kan meteen een begin gemaakt worden met het
uitwisselen van natuurbeelden:
• Vraag de deelnemers wat zij onder ‘natuur’ verstaan.
• Vraag ook welke waarde ze daar aan hechten.
• Laat het begrip natuur door de deelnemers benoemen (inclusief de
potplanten, dierentuinen, wind en regen).
• Respecteer hun inbreng.
In de uitwisseling van natuurbeelden en ervaringen spelen het aantal en soort
culturen een bepalende rol. Alleen al het begrip ‘natuur’ - wat is het wel en
wat is het niet of wellicht een beetje - kan tot grote misverstanden leiden als
niet de ruimte wordt gegeven om ieders natuurbeeld goed naar voren te laten
komen en te accepteren.
Tips
• Knip uit tijdschriften ter voorbereiding foto’s van verschillende
landschappen en natuur en hang deze op. Zo krijgt de ontmoetingsruimte
meteen een internationaal aanzien. Uit de foto’s zoeken de deelnemers een
of meer afbeeldingen van de natuur in het land van herkomst. Denk daarbij
ook aan de autochtone wijkbewoners. De vraag is dan: ‘Welke foto laat de
natuur van je eigen land zien?’. Laat de deelnemers hun verhaal vertellen
bij de foto’s.
• De foto’s kunnen worden geordend in een reeks van enerzijds cultuurlandschap
en anderzijds natuurgebied. Veel van de foto’s bevinden zich ergens
tussen de uitersten. Het zal dan duidelijk worden dat in Nederland geen
sprake meer is van oernatuur.
hij aan dat er een gevarieerde flora
aanwezig is. Op school was er
aandacht voor botanie, vooral de
bouw en systematiek van planten,
in mindere mate het gebruik en de
ecologie.
Tijdens zijn reizen heeft Ismael veel
wilde dieren gezien. Hij is bang voor
duizendpoten en ratten. Hij vond
het treffend dat de adder, die we op
excursie tegenkwamen en bij enkele
deelnemers tot een schrikreactie
leidde, beschermd wordt. Hij heeft
welwillend begrip voor deze
eigenaardigheid vanuit de gedachte
dat slangen in Nederland zeldzaam
zijn en bestaansrecht hebben.

m e e r g r o e n i n d e r e g e n b o o g
Marijke is student aan de pabo en
heeft een bijeenkomst meegemaakt.
Zij schrijft in haar verslag:
‘Zo gingen we in de eerste les aan
de slag met takken. Dit was voor
mij ook nieuw. Maar dat was nou
juist het leuke. Samen moesten we
uitzoeken door middel van
zoekkaarten van welke boom deze
tak was en vervolgens vertelden zij
mij dat ze die bomen ook hadden in
hun land en wat ze er bijvoorbeeld
mee deden. We waren samen bezig
iets te leren over de natuur. Je gaat
je ook steeds meer verdiepen in
elkaars cultuur. Ze vertelden ons hoe
zij in hun land omgaan met de
natuur. Ik heb door dit programma
niet alleen geleerd hoe het is om
met deze mensen om te gaan, maar
ik heb ook geleerd over de natuur
en hoe ik die kennis en werkvormen
kan toepassen in mijn stage. Je kan
namelijk niet zo maar een praatlesje
houden.’
Biologisch moment
Zet de deelnemers zoveel mogelijk zelf aan het werk tijdens de cursus. Het
biologisch moment leent zich daar uitstekend voor. Het is een ontmoeting van
circa vijftien minuten waarbij de deelnemers voorwerpen uit de natuur
aangereikt krijgen. Het biologisch moment is bedoeld als ‘opstarter’ van het
programma en sluit inhoudelijk aan op de rest van de bijeenkomst. Die
aansluiting is geen voorwaarde maar maakt het moment des te waardevoller.
Alle aandacht richt zich op bijvoorbeeld takken met bladeren of vruchten. Ze
staan zo klaar dat ze worden opgepakt en beter worden bekeken. De
deelnemers kijken nog beter als er aan de hand van zoekkaarten of gidsjes
naar de namen wordt gezocht. Hou er rekening mee dat voor veel deelnemers
het de eerste keer is dat zij zoiets doen!
Aan de hand van de voorwerpen kunnen verhalen loskomen. Zeker bij vruchten
en bij diersporen zullen er ervaringen zijn die worden ingebracht. Stimuleer de
deelnemers om hun eigen ervaringen te vertellen.
75

76 d e e l 3
Kaartenpracticum
In het kaartenpracticum leren de deelnemers de omgeving kennen met behulp
van kaarten.
Hiervoor kunnen topografische kaarten (1:25.000 of 1:50.000) worden
gebruikt. Toeristische kaarten (1:50.000 tot 1: 100.000) verdienen echter de
voorkeur door hun eenvoudiger en minder gedetailleerde legenda.
De kaart biedt een prima aanknopingspunt om een aantal begrippen beter te
leren kennen. Door aan te sluiten bij de woonomgeving en samen in gedachten
een reis eromheen te maken worden begrippen geoefend als stad, dorp,
bouwland (akkers), weiland (weiden), heide(velden), cultuurland, bos, rivier,
kanaal, meer, ven, autosnelweg, hoofdweg, fietspad, onverharde weg,
wegwijzer enzovoort.
De keuze van begrippen hangt samen met de locaties van het programma. Zo
kan het begrip ‘natuurgebied’ ook in een context worden geplaatst. Op de
aansluitende excursie wordt de kaart gehanteerd, eventueel met een
demonstratie van de werking van het kompas.
Aan de hand van de topografische kaart wandelen we over de dijkjes van het
natuurreservaat Bargerveen in Zuidoost-Drenthe. De deelnemers verbazen zich
over het feit dat grote gebieden, waar eens mensen woonden en werkten, er nu
verlaten bij liggen. Waar de kaart nog huizen en tuinen aangeeft, bevinden zich
nu plassen en moerassen. De luxe van natuurbouw komt aan de orde. De groep
is echter temeer verbaasd als blijkt dat we ongemerkt de grens met Duitsland
zijn gepasseerd. De afwezigheid van een hek of iets dergelijks zorgt hier in the
middle of nowhere voor een aparte sensatie.

m e e r g r o e n i n d e r e g e n b o o g
Excursie
Excursies zijn de beste manier om de mogelijkheden te laten zien van
recreatieterreinen en natuurrijke gebieden buiten de stad. Tijdens de excursie
wordt de kennis die opgedaan is in de bijeenkomst, herhaald en uitgebreid.
Leren kijken en leren ontdekken staan centraal.
Door met boswachters of natuurgidsen samen te werken is het niet nodig
zelf veel terreinkennis te bezitten. Je kunt je tijdens de excursies concentreren
op de deelnemers. Ga samen dieper in op de eerder gedefinieerde
natuurbeelden. Gesprekjes vinden al wandelend plaats, er is veel mogelijkheid
voor informeel contact. Zorg er overigens wel voor dat er regelmatig iets is
waar de aandacht van allen op wordt gevestigd.
Tips
• Geef met eenvoudige opdrachten ruimte voor ontdekkend leren en natuurbeleving.
Bijvoorbeeld door enkele minuten stil te zijn om vogels waar te
nemen of menselijke geluiden te traceren.
• In de samenwerking met terreinbeheerders, de opzichters of boswachters die
een excursie leiden moet met hen het programma afgestemd. Maak deze
vaak enthousiaste specialisten duidelijk wat gelet op de deelnemers de
beperkingen zijn in de informatieoverdracht.
Een excursie naar een bezoekerscentrum of een beheersboerderij geeft de
deelnemers een indruk men hier professioneel werkt in de natuurbescherming
en het natuurbeheer. Op een bezoekerscentrum zijn vaak audiovisuele
presentaties voor handen die op zich beeldend zijn. Maar let op; vaak sluiten
die wat betreft de tekst niet aan bij de doelgroep. Vooraf samenvatten en
nadien herhalen is van belang. Aan de hand van de expositie over het terrein
kan de cursusleider zelf het verhaal vertellen over het terreinbeheer. Een
aansluitende excursie naar het buitengebied maakt herhaling en illustratie van
het vertelde mogelijk.
Tip
• Een belangrijke voorwaarde voor het vlotte verloop van het programma en
de continuïteit daarin is de regeling van het vervoer van de deelnemers van
de uitvalsbasis naar de excursie- en werkterreinen.
77

78 d e e l 3
Natuur- en landschapsbeheer
Samen aan het werk zijn schept een band, biedt mogelijkheden voor contact
en geeft een gemeenschappelijk gevoel van tevredenheid als er een klus is
geklaard. Door natuurbeheerwerk uit te voeren krijgt de theoretische inhoud
van het programma direct praktische betekenis.
Samen werken brengt afwisseling in het programma. Dit werk vindt altijd
plaats onder leiding van een deskundige medewerker van Landschapsbeheer,
een dienst Groenvoorziening en dergelijke. In groepjes van twee of met zijn
drieën wordt gewerkt aan bijvoorbeeld het uitdiepen van een poel, het dunnen
van een houtsingel of houtwal of het knotten van wilgen. In een stedelijke
omgeving kan ook gewerkt worden aan het beheer van een heemtuin of park,
of de aanleg van kleine ecologische verbindingszones.

m e e r g r o e n i n d e r e g e n b o o g
“I like sweating”, antwoordt Patrick
op mijn vraag of hij niet wat
rustiger aan moet doen. We zijn
bezig met het uittrekken van
boompjes aan de rand van een ven.
Het is warm weer en het zweet
druipt hem van zijn voorhoofd.
Afkomstig uit Liberia is Patrick wel
gewend aan de hitte en hij werkt
dan ook stug door tot we met zijn
allen pauzeren. In de pauze is
Ismael actief. Hij vermaakt ons met
zang en dans uit Somalië. Liters
water en frisdrank verdwijnen als
sneeuw voor de zon…….
In natuurgebieden is veelal veel hulp nodig bij het verwijderen van opslag van
droge en natte heide door rooien, zagen en steken, of bij het opslag
verwijderen uit een rand van een ven.
Tip
• Voor het praktische werk kan met Landschapsbeheer of de terreinbeheerder
afspraken worden gemaakt over te leveren gereedschap en persoonlijke
beschermingsmiddelen zoals handschoenen. Werkhandschoenen zijn
onmisbaar en in de meeste gevallen voldoende als ‘beschermende kleding’.
79

80 d e e l 3
3.6 Programma’s over voedsel of gezondheid.
Een programma laat zich ook goed vertalen naar thema’s van voeding en
gezondheid. Hieronder wordt een aantal voorbeelden gegeven.
Voedsel
Het leren van namen van planten wordt toegespitst op gebruiksflora: vruchten,
zaden, medicinale eigenschappen van bladeren, bast enzovoort. Allerlei
inheemse, wilde vruchtdragende bomen en struiken worden behandeld. Indien
relevant kan de bijenhouderij worden behandeld.
Natuurbeelden spitsen zich toe op natuur als oogstruimte. Cultuurverschillen
worden duidelijk aan de hand van kook- en eetgedrag, maar ook door
opvattingen over de jacht op wilde dieren: voor de sport of de bescherming van
gewassen en landbouwhuisdieren ter sprake te brengen.
Excursies richten zich op de aanwezigheid en de bevordering van vruchtdragers
als braam en framboos in het wild. Er kunnen bezoeken worden afgelegd aan
volkstuincomplexen, aan kwekers van groenten en fruit en aan boerderijen.
Gesprekken gaan dan over al dan niet ecologisch tuinieren en boeren. Ook het
denken in voedselkringlopen komt aan de orde en de mogelijke concurrentie
die de mens vormt voor het voortbestaan van andere soorten.

m e e r g r o e n i n d e r e g e n b o o g
Tegen de avond fietste een groepje
asielzoekers het terrein op. Op de
bagagedrager hing een doodgereden
ree. Mooi buitenkansje voor op de
barbecue. Ach er werd ook met
enige regelmaat op konijnen
gejaagd in het struweel achter het
centrum. Net als thuis. Geen flauw
idee dat we daar in Nederland toch
wat raar van opkijken. Voor veel
stedelingen is de natuur aaibaar.
Iets wat we moeten koesteren. Veel
asielzoekers komen uit landen waar
helemaal geen natuur bestaat Daar
heb je binnen en buiten. Buiten
betekent dan voedsel en gevaar en
dat is niet te vergelijken met ons
tuinieren op de vierkante meter.
Het praktisch werk kan zich richten op het kweken en onderhouden van klein
fruit als aardbeien en bessen in de woonomgeving. Praktische ervaring,
bijvoorbeeld met het maken van compost, kan opgedaan worden op
volkstuinen of kinderboerderijen. Wellicht zijn er in de streek zorgboerderijen
waar de groep niet alleen terecht kan voor excursies maar ook een aantal
keren kan meewerken op het bedrijf.
Tijdens een bezoek aan de supermarkt kunnen mondiale voedselrelaties aan de
orde komen. In plaats van uitleg over de Nederlandse situatie op het punt van
natuurbescherming wordt ingegaan op de wijze waarop Nederland zich
organiseert rond voedsel: overheden met regelgeving, belangenorganisaties
voor boeren en tuinders, verenigingen en instanties die de ecologische
landbouw stimuleren enzovoort.
81

82 d e e l 3
Gezondheid
We kunnen ons in het programma ook toespitsen op schone lucht, schoon
water, schone grond, rust en ruimte voor ontspanning. Als biologisch moment
kan de kennismaking met waterdiertjes worden benut om door te gaan op hun
indicatiewaarde voor de zuiverheid van het water in sloten en plassen.
Ook kan als instap de vitaliteit van diverse soorten bomen in parken en bossen
worden behandeld. Daarvoor bestaan eenvoudige methodieken. De vitaliteit is
een belangrijke indicatie voor de kwaliteit van de lucht. In meer landelijke
streken kan die kwaliteitsbepaling worden ondersteund door de aanwezigheid
van korstmossen op bomen, daken en muren.
Natuurbeelden spitsen zich hier toe op de waarde van natuur voor onze
gezondheid en de signaalfunctie van planten wat betreft de milieukwaliteit. Je
kunt dieper ingegaan op de vervuiling van het milieu door bijvoorbeeld
uitlaatgassen, vuilstort, waterverontreiniging. Dit soort menselijke activiteiten
is terug te voeren op verstoring van de kringloop. Daarop wordt door de natuur
gereageerd, vaak op vervelende wijze: stank, ratten, ziekte, sterfte en
woekering.

m e e r g r o e n i n d e r e g e n b o o g
Excursies gaan naar parken voor de analyse van rust, ruimte en kwaliteit, maar
ook naar bijvoorbeeld een waterzuiveringsinstallatie, een zwemplas en naar de
hierboven genoemde zorgboerderijen als het gaat om de helende werking van
het werken op de boerderij, in de natuur of met dieren. Ook de landbouw kan
vanuit het thema gezondheid wordt benaderd: kwaliteit van het voedsel, wijze
van produceren. In plaats van uitleg over de Nederlandse situatie wat betreft
de natuurbescherming wordt ingegaan op de wijze waarop Nederland zich
organiseert rond gezondheid: overheden met regelgeving, patiëntenverenigingen,
organisatie van (geestelijke) gezondheidszorg in stad en streek.
83

84 a d r e s s e n
Adressen
Landelijke steunfuncties voor opbouwwerk,
welzijnswerk en allochtonen
• Landelijk Centrum Opbouwwerk
Het uitvoerend opbouwwerk in Nederland is in
hoofdzaak een lokale, gemeentelijke aangelegenheid.
De organisatie- en adviessteun door
opbouwwerkers concentreert zich op de
kwaliteit van het samenleven in buurt en wijk
en in groepsverband. Daarnaast heeft het
opbouwwerk als focus de kwaliteit van
diensten en relaties tussen mensen, burgers en
allerlei instanties, instellingen en bedrijven. De
terreinen waarop opbouwwerk burgerinitiatief,
zelfwerkzaamheid en participatie stimuleert,
variëren van wonen en leefomgeving, sociale
(on)veiligheid, buurtgezondheidszorg, milieu
en duurzaamheid tot onderwijsstimulering. De
‘missie’ van het Landelijk Centrum Opbouwwerk
is drieledig en betreft transfer: informatieuitwisseling,
kruisbestuiving en samenwerking
tussen lokale opbouwwerkpraktijken,
innovatie: nieuwe sociale arrangementen en
werkwijzen ontwikkelen, verspreiding van
nieuwe inzichten en tenslotte kwaliteit:
versterking en vernieuwing van het beroep en
de beroepspraktijk.
Bureau Den Haag
Prinsengracht 51
2512 EX Den Haag
Tel: 070-380 4431
Fax: 070-380 9973
E-mail: info@opbouwwerk.nl
www.opbouwwerk.nl
Bureau Zwolle
Oude Vismarkt 21 D
Postbus 1004
8001 BA Zwolle
Tel: 038-4232112
Fax: .0384230714
E-mail:lcoz.opbouwwerk.nl
• FORUM, instituut voor multiculturele
ontwikkeling
FORUM is het landelijke kennisinstituut voor
multiculturele ontwikkeling. FORUM
onderhoudt nauwe contacten met het netwerk
van provinciale steunfuncties minderheden.
Een groot aantal van deze instellingen werkt
samen in DIVERSA dat ambtelijk wordt
ondersteund door FORUM.
In de visie van FORUM delen zowel allochtone
als autochtone burgers de verantwoordelijkheid
voor de multiculturele samenleving (gedeeld
burgerschap). Burgers en organisaties in een
multiculturele samenleving moeten kunnen
omgaan met de verschillende codes die leden
van de verschillende gemeenschappen
hanteren; ze moeten kunnen schakelen,
verbinden. Burgerschap vereist dus wederkerigheid.
Het veronderstelt: eigen verantwoordelijkheid,
zelfredzaamheid, betrokkenheid,
deelname aan de samenleving en integratie en
sociale competenties.
Enkele brandende maatschappelijke kwesties
vormen de invalshoek van de activiteiten:
- jeugd en veiligheid;
- religie, emancipatie en identiteitsontwikkeling;
- onderwijs en inburgering;
- sociale cohesie;
- immigratie en juridisch burgerschap.
Naast deze thema’s zal FORUM in 2004 zijn
activiteiten op het gebied van interculturalisatie
afbouwen. Kennis en ervaringen met
betrekking tot interculturalisatie zullen worden
overgedragen aan een Landelijk
Expertisecentrum Diversiteitsmanagement.
FORUM zal een substantiële bijdrage leveren
aan de oprichting hiervan.
Bezoekadres:
Kanaalweg 86
3533 HG Utrecht
Postadres: Postbus 201
3500 AE Utrecht
Tel: 030 - 297 43 21
Fax: 030 - 296 00 50
www.forum.nl

a d r e s s e n
Interculturalisatie zorg en welzijn:
www.forum.nl/interculturalisatie
Mixed-Media, nieuwsbrief interculturalisatie
zorg en welzijn:
www.forum.nl/interculturalisatie
www.eigenwijsparticiperen.nl
Eigen Wijs Participeren is hét project voor
moderne, eigentijdse allochtone zelforganisaties.
Deze organisaties zijn door en voor
allochtonen opgezet. Vrijwilligers zetten zich
in om de participatie en ontplooiing van
allochtone Nederlanders op eigen wijze te
verbeteren. Daarmee dragen deze organisaties
hun steentje bij aan het emancipatie- en integratieproces
van allochtonen in de Nederlandse
samenleving.
• NIDO Nationaal Initiatief Duurzame
Ontwikkeling
Sinds voorjaar 2003 kent het NIDO een
programma Landbouw en Groen voor een
Gezonde Samenleving. Dit programma heeft als
doel landbouw en groen zo optimaal mogelijk
te laten bijdragen aan het sociale, geestelijke
en lichamelijke welbevinden van inwoners van
- met name - het stedelijk gebied. Het
programma wil de waarde van zorgboerderijen,
stadsboerderijen, stadstuinen, educatieve
parken en groen in de wijk inzichtelijk maken
en ze verbinden met maatschappelijke thema’s.
Secretariaat
Postbus 178
8900 AD Leeuwarden
Tel: 058 2954536
Email: bureau@nido.nu
www.landbouwgroengezond.nl
Provinciale steunfuncties voor opbouwwerk,
welzijnswerk en allochtonen
• Friesland
Stichting de Partoer
Postbus 298
8901 BB LEEUWARDEN
Tel: 058-2348500
Fax: 058-2348501
E-mail: info@partoer.nl
www.partoer.nl
• Groningen
Provinciaal Centrum voor Maatschappelijke
Ontwikkeling (CMO)
Postbus 2266
Wegalaan 3/5
9742 NA Groningen
Tel: 050 - 5770101
Fax: 050 - 5776493
www.pozwdb.nl
• Drenthe
I2D, Instituut voor Interculturele Ontwikkeling
Drenthe
Industrieweg 14-16
9403 AA ASSEN
Tel: 0592-304130
E-mail: info@i2d.nl
www.i2d.nl
• Flevoland
Axion Flevoland
Postbus 194
8200 AD Lelystad
Neringpassage 107
8224 JB Lelystad
Tel: 0320-244259
Fax: 0320-280 639
E-mail: info@axion-flevoland.nl
www.axion-flevoland.nl
• Overijssel
SMO, Steunfunctie Minderheden Overijssel
Wierdensestraat 39 c
7607 GE Almelo
Tel: 0546 - 542040
E-mail: smo@smo-ov.nl
www.smo-ov.nl
Spil
Stationsweg 5
8011 CZ Zwolle
Tel: 038-4216746
E-mail: info@spilgroep.nl
www.spilgroep.nl
85

86 a d r e s s e n
• Noord-Holland
Multiple Choice, bureau voor multiculturele
vraagstukken
Dr. Schuitstraat 13
1942 AB Beverwijk
Tel: 0251-229167
E-mail: info@multiplechoice.org
www.multiplechoice.org
Federatie Steunfunctie Minderheden (FSM)
FSM is een samenwerkingsverband tussen
Amsterdam Centrum Buitenlanders (ACB)
en Steunfunctie Surinamers en Antillianen
(SSA), met Amsterdam en de regio Zuidelijk
Noord-Holland als werkgebied. www.afsm.nl
Postbus 10979, 1001 EZ Amsterdam
Tel: 075-612 0223
Fax: 075-670 9446
E-mail webmaster@afsm.nl
Regiokantoor Zaandam
Stationsstraat 62, 1506 DH Zaandam
Telefoon 075-612 0223, Fax 075-670 9446
E-mail regio@afsm.nl
SSA
Nieuwe Zijds Voorburgwal 328-A,
1012 RW Amsterdam
Tel: 020-624 1832
Fax: 020-623 8356
E-mail ssa@afsm.nl
ACB
Westermarkt 6
1016 DK Amsterdam
Tel: 020-627 9460
Fax: 020-626 2516
E-mail acb@afsm.nl
PROFOR
Develstein 100 A
1102 AK AMSTERDAM ZUIDOOST
Tel: 020-6902626
Fax: 020-6903061
www.profor.nl
profor@xs4all.nl
Primo Noord-Holland
Emmakade 4
1440 AC Purmerend
Tel: 0299-418700
E-mail: informatiepunt@primo-nh.nl
www.primo-nh.nl
Links: www.multicultureelnoordholland.nl
Met de zoekfunctie krijgt u toegang tot alle
adressen en beschrijvingen van migrantenorganisaties
in Noord-Holland die zich voor deze
site hebben aangemeld. Verder vindt u o.a.
data van trainingen waarmee migrantenzelforganisatie
zichzelf kunnen versterken,
voorbeelden van succesvolle projecten en is het
mogelijk om gratis de handleiding ‘Eigenwijs
participeren’ voor migrantenorganisaties te
downloaden.
• Utrecht
MIU, Multicultureel Instituut Utrecht
Bemuurde Weerd 4
3513 BH Utrecht
Tel: 030-2313833
E-mail: miu@miu.nl
www.miu.nl
Schakels, Adviesbureau voor welzijn en zorg in
de provincie Utrecht.
Kaap Hoorndreef 48
3563 AV Utrecht (Overvecht)
Postadres: Postbus 13041
3507 LA Utrecht
Tel: 030 275 33 33
Fax: 030 275 33 30
E-mail: info@schakels.nl
www.schakels.nl
STADE Advies Utrecht
Postbus 13124
3507 LC UTRECHT
Tel: 030-2361861
Fax: 030-2342967
E-mail: advies.utr@stade.nl
www.stade-advies.nl
• Gelderland
Osmose, adviesbureau voor multiculturele
vraagstukken
Kastanjelaan 51-53
6828 GJ Arnhem
Tel: (026) 352 34 20
Fax: (026) 445 84 95
E-mail: info@osmose.nl
www.osmose.nl
Stichting Spectrum
Postbus 8007
6880 CA VELP
Tel: 026-3846200
Fax: 026-3846300
E-mail: info@spectrum-gelderland.nl
www.spectrum.nl

a d r e s s e n
• Zuid-Holland
KROSBE/Stimulans
Postbus 26109
3002 EC Rotterdam
Tel: 010-4766011
E-mail: info@krosbe.nl
www.krosbe.nl
Centrum Integratiebevordering (CIB)
Wijnstraat 160
3311 BZ Dordrecht
E-mail info@cib-zh.nl
www.cib-zh.nl
Meander, regionaal instituut interculturele
ontwikkeling
(van Hillegom tot Schoonhoven en van
Bodegraven tot Voorschoten)
Postbus 570
2400 AN Alphen aan den Rijn,
Tel: 0172 - 495141,
Fax : 0172 - 424017,
E-mail meander@stmeander.nl
www.stmeander.nl
Regionale Steunfunctie Allochtonen Zuid-Holland
West (RSA)
Postbus 25760
2502 HT DEN HAAG
Tel: 070-3818132
Fax: 070-3352737
E-mail: steunpuntallochtonen@rsazhw.nl
www.rsazhw.nl
Stichting Surinaams Regionaal Steunpunt
Sweelinckplein 79
2517 GL DEN HAAG
Tel: 070-3644856
Fax: 070-3603690
E-mail: srs@wanadoo.nl
Stichting Buitenlandse Werknemers Rijnmond
Maasstraat 11
3016 DB ROTTERDAM
Tel: 010-4331911
Fax: 010-4331170
algemeen@sbwr.nl
• Noord-Brabant
Palet Midden-Brabant
Noordstraat 80
5038 EK TILBURG
Tel: 013-5321436
Fax: 013-5440360
www.paletweb.nl
Palet Noordoost-Brabant
Nieuwstraat 75 C
5211 NL DEN BOSCH
Tel: 073-6154737
Fax: 073-6154738
www.paletweb.nl
Palet West-Brabant
Nieuwe Ginnekenstraat 38 C
4811 NS BREDA
Tel: 076-5223050
Fax: 076-5309139
www.paletweb.nl
Palet Zuidoost-Brabant
Willemstraat 59
5611 HD EINDHOVEN
Tel: 040 - 235 99 99
Fax: 040-2445712
E-mail: info@paletweb.nl
www.paletweb.nl
PRISMA Brabant Partner in welzijn en educatie
Spoorlaan 460
Postbus 10346
5000 JH TILBURG
Tel: 013-5441440
E-mail: info@prisma-brabant.nl
www.prisma-brabant.nl
• Zeeland
Stichting Scoop Zeeuws Instituut
Postbus 407
4330 AK Middelburg
Tel: 0118-682543
E-mail: info@scoopzld.nl
www.scoopzld.nl
87

88 a d r e s s e n
Organisaties voor volkstuinen
• Algemeen Verbond van Volkstuinders
Nederland (AVVN)
Deze landelijke organisatie voor hobbytuinders
komt op voor de belangen van de leden: tuinverenigingen
en –bonden. Zij biedt rechtszekerheid
en rust en oplossingen als de nood
hoog is. Maar geeft ook preventief advies op
momenten dat er geen vuiltje aan de lucht is.
De organisatie heeft een schat aan kennis en
ervaring die is vergaard sinds de oprichting in
1928.
Postbus 9094
3506 GB Utrecht
Tel: 0346 – 561612
E-mail: info@avvn.nl
www.avvn.nl
• Bond van Volkstuinders
Bond van Volkstuinders, een vereniging van 29
volkstuinparken in Amsterdam e.o.
Een volkstuinpark is een verzameling van
tuinpercelen (volkstuinen genaamd) van 50 tot
400 stuks, met een grootte variërend van 50
tot 300 m?, gelegen in of vlakbij de stad. De
Bond van Volkstuinders huurt deze parken van
de overheid en verhuurt ze weer door aan
individuele leden van de bond. Tuinieren in de
volkstuin is een actieve recreatie waarbij de
werkzaamheden zich niet alleen beperken tot
de eigen tuin, maar uitstrekken tot het terrein
van het gehele tuinpark. Gelukkig blijft er dan
nog voldoende tijd over om te genieten van
een welverdiende rust.
J. van Kuijckstraat 23,
1067 XG Amsterdam
Tel: 0520 – 6132893
E-mail: info.bvv@planet.nl
www.bondvanvolkstuinders.nl
• Startpagina
Pagina met veel informatie, links en adressen
van de volkstuinorganisaties overal in
Nederland:
www.volkstuin.pagina.nl
• Platform Kerktuinen
De terreinen rond kerkgebouwen worden vaak
gezien als een stuk grond dat toevallig bij de
kerk hoort. De omgeving wordt vaak alleen
maar functioneel ingericht: een parkeerterrein,
fietsenstalling, en voor wat overblijft, groen
dat weinig onderhoud nodig heeft. Maar
kerktuinen kunnen zoveel meer betekenen! Ze
kunnen iets laten zien van de geloofsgemeenschap.
Voor mensen die een dergelijke kerktuin
bezoeken, is dat een plek om op adem te
komen en geloofsinspiratie op te doen. Op deze
pagina’s kun je zien hoe een kerktuin ingericht
kan worden om dat te bereiken
www.kerktuinen.nl

a d r e s s e n
Organisaties voor natuur- en milieueducatie,
landschapsbeheer en zorgboerderijen
• IVN vereniging voor natuur- en
milieueducatie
Het IVN is een vereniging van vrijwilligers en
beroepskrachten die op lokaal, provinciaal en
landelijk niveau werken. Op het landelijk
bureau werken voornamelijk beroepskrachten
die het werk in de provincie en op lokaal
niveau ondersteunen. Ook ontwikkelen zij
eigen projecten en publicaties zoals materiaal
voor het onderwijs, jeugd- en jongerenwerk en
voor volwassenen. Bij de provinciale consulentschappen
kan iedereen aankloppen voor hulp
bij het organiseren van NME-activiteiten in de
provincie. De consulenten hebben een groot
netwerk en stimuleren samenwerkingsverbanden.
Het lokaal niveau wordt ingevuld door
plaatselijke afdelingen die volledig uit
vrijwilligers bestaan. Zij organiseren excursies,
cursussen, natuurpaden etc. en steunen vaak
ook scholen bij veldwerkprojecten. Adressen
van afdelingen zijn op het landelijk bureau en
de consulentschappen verkrijgbaar.
Plantage Middenlaan 2c
Postbus 20123
1000 HC Amsterdam
Tel.: 020-622 81 15
Fax: 020-626 60 91
E-mail: ivn@ivn.nl
www.ivn.nl
• Provinciale consulentschappen van het IVN:
Consulentschap Friesland
Postbus 538
8901 BH Leeuwarden
Tel.: 058 2890463
Fax: 058 2890377
E-mail: consulentschap.friesland@ivn.nl
Consulentschap Groningen
Postbus 1020
9701 BA Groningen
Tel.: 050 3135933
Fax: 050 3136821
E-mail: consulentschap.groningen@ivn.nl
Consulentschap Drenthe
Postbus 125
9400 AC Assen
Tel.: 0592 371740
Fax: 0592 343725
E-mail: consulentschap.drenthe@ivn.nl
Natuur en Milieu Overijssel
Stationsweg 3
8011 CZ Zwolle
Tel.: 038 4250960
Fax: 038 4219166
E-mail: vrieze@natuurmilieu.nl
Regio Utrecht, Flevoland, Gelderland
Jansbuitensingel 13
6811 AB Arnhem
Tel.: 026 3512927
Fax: 026 3519033
E-mail: consulentschap.gelderland@ivn.nl
Consulentschap Noord-Holland
Dorpsstraat 65
1901 EJ Castricum
Tel.: 0251 650783
Fax: 0251 652422
E-mail: consulentschap.noordholland@ivn.nl
Consulentschap Zuid-Holland
Ochterveltstraat 41-B
3015 XL ROTTERDAM
Tel.: 010 4779669
Fax: 010 4771288
E-mail: consulentschap.zuidholland@ivn.nl
Consulentschap Noord-Brabant
Postbus 883
5280 AW Boxtel
Tel.:0411 614111
Fax: 0411 614112
E-mail: consulentschap.brabant@ivn.nl
Consulentschap Limburg
Godsweerderstraat 2
6041 GH Roermond
Tel.: 0475 386460
Fax: 0475 386469
E-mail: consulentschap.limburg@ivn.nl
Consulentschap Zeeland
Postbus 334
4460 AS Goes
Tel.: 0113 211675
Fax: 0113 250955
E-mail: consulentschap.zeeland@ivn.nl
89

90 a d r e s s e n
• Stichting Veldwerk Nederland
De educatieve medewerkers van Stichting
Veldwerk Nederland ontwikkelen methoden,
materialen en programma’s voor een grote verscheidenheid
aan doelgroepen. Zij trainen
leerkrachten en groepsbegeleiders en verzorgen
trainingen, workshops en cursussen op de door
de opdrachtgevers gewenste locaties. De
stichting organiseert en participeert daartoe in
diverse samenwerkingsverbanden. Ook
stimuleert zij de integratie en uitwerking van
NME-doelen in het onderwijs en in de reguliere
activiteiten van bijvoorbeeld instellingen voor
ouderenzorg, kinderopvang, allochtonen.
Stichting Veldwerk Nederland beheert centra
voor natuur- en milieueducatie waar groepen
een volledig verzorgd een- of meerdaags veldwerkprogramma
kunnen volgen. De centra
bieden een uitgelezen mogelijkheid om met
methoden en materialen voor nieuwe
doelgroepen te experimenteren alvorens over te
gaan tot verspreiding en publicatie.
’t Woldhuis / secretariaat en directie
Het Woldhuis 11
7325 WN Apeldoorn
Tel:. 055-3667199
Fax: 055-3600615
E-mail: info@veldwerknederland.nl
www.veldwerknederland.nl
Veldstudiecentrum Orvelte
Zuideresweg 10
9441 TZ Orvelte
Tel:. 0593-582550
Fax: 0593-322344
E-mail: orvelte@veldwerknederland.nl
www.veldwerknederland.nl
• SME MilieuAdviseurs Institute for
Environmental Communication
SME is een professionele landelijk werkende
organisatie en stimuleert effectief milieugedrag
door praktische projecten over communicatie
en educatie. Zij biedt een breed pakket van
dienstverlening zoals het leveren van
uitvoerbare adviezen, resultaatgerichte projectbegeleiding,
trainingen en producten op het
gebied van milieucommunicatie. Gewerkt wordt
voor overheid, bedrijfsleven, onderwijs en
maatschappelijke organisaties.
Postbus 13030
3507 LA Utrecht
Tel.: 030 6358900
Fax: 030 6358905
E-mail: sme@sme.nl www.sme.nl
• Landschapsbeheer Nederland
Landschapsbeheer Nederland is een particuliere
organisatie die zich inzet voor een beter
beheer van landschapselementen en natuurterreinen
door vrijwilligers en beroepskrachten.
De stichting verzorgt trainingen en cursussen
en geeft in de vorm van boeken en brochures
veel informatie over diverse vormen van landschapsbeheer
en het gebruik van gereedschappen.
Zij is een samenwerkingsverband van de
provinciale organisaties voor landschapsbeheer.
Elke provincie heeft zo’n organisatie die
overheid, particulieren en instellingen
ondersteunt en adviseert wat betreft het
onderhoud van het landschap. Zij hebben
daartoe beroepskrachten in dienst die zelf het
werk in opdracht uitvoeren en stimuleren
daarnaast het onderhoud van landschapselementen
door vrijwilligers.
Kaap Hoorndreef 26
Postbus 9756
3506 GT UTRECHT
Tel.: 030 - 23 45 010
Fax: 030 - 23 10 315
Email: post@landschapsbeheer.nl
www.landschapsbeheer.nl

a d r e s s e n
• Provinciale organisaties
Stichting Landschapsbeheer Friesland
Commissieweg 15
9244 GB Beetsterzwaag
Tel.: 0512-383800
Fax:0512-381457
E-mail: friesland@landschapsbeheer.com
Landschapsbeheer Groningen
Roderwolderdijk 60
9744 TH Groningen Hoogkerk
Tel.: 0505345199
Fax: 0505340137
E-mail: groningen@landschapsbeheer.com
Landschapsbeheer Drenthe
Rodeweg 25
Postbus 231
9400 AE Assen
Tel.: 0592-316616
Fax: 0592-330111
E-mail: info@landschapsbeheerdrenthe.nl
Landschapsbeheer Flevoland
Botter 14-03
8232 JP LELYSTAD
Tel.: 0320 294939
Fax: 0320 294930
E-mail: flevoland@landschapsbeheer.net
Landschap Overijssel
Huis ‘De Horte’
Poppenallee 39
7722 KW Dalfsen
Tel.: 0529-401731
Fax:0529-401252
E-mail: info@landschap-ov.nl
Landschap Noord-Holland
Bezoekadres InformatieWinkel:
Dorpsstraat 72c
1901 EM CASTRICUM
Postadres:
Postbus 257
1900 AG CASTRICUM
Tel.: 0251-362762
Fax: 0251-674658
Email: info@landschapnoordholland.nl
Landschapsbeheer Utrecht
Huize Oostbroek
Bunnikseweg 39
3732 HV De Bilt
Postadres:
Postbus 121
3730 AC De Bilt
Tel.: 030 2205534
Fax: 030 2205544
E-mail: algemeen@landschapsbeheerutrecht.nl
Landschapsbeheer Gelderland
Postadres:
Postbus 1030,
6801 BA, Arnhem
Bezoekadres:
Zypendaalseweg 44 koetshuis, Arnhem
Tel.: 026-3537444
Fax: 026-4437750
E-mail: info@landschapsbeheergelderland.nl
Landschapsbeheer Zuid-Holland
Blekerssingel 56
2806 AC GOUDA
Tel.: 0182 683 666
E-mail: info@zh.landschapsbeheer.nl
Coördinatiepunt Landschapsbeheer van het
Brabants Landschap
Postbus 80
5076 ZH Haaren
Tel.: 0411-622775
Fax: 0411-623691
E-mail: info@brabantslandschap.nl
De stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen
in Limburg IKL
Godsweerderstraat 2
6041 GH Roermond
Postbus 154
6040 AD Roermond
Tel.: 0475-386430
Fax: 0475-386459
E-mail: ikl@ikl-limburg.nl
Stichting Landschapsbeheer Zeeland
Ravelijn de Groene Jager 5
4461 DJ Goes
Postbus 286
4460 AR Goes
Tel.: 0113-230936
Fax:.: 0113-250955
E-mail: info@slz.landschapsbeheer.nl
91

92 a d r e s s e n
• Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten
in Nederland, Staatsbosbeheer
en De Landschappen
Deze terreinbeherende organisaties leggen
zich met name toe op verwerving, ontwikkeling
en onderhoud van natuurterreinen en
waardevolle landschappen. Zij hebben elk een
landelijk bureau waar ook een afdeling
werkzaam is op het gebied van voorlichting en
educatie. Het land is verdeeld in districten
(Natuurmonumenten), regio’s (Staatsbosbeheer)
en provincies (elke provincie heeft zijn eigen
‘Landschap’). De adressen hiervan zijn op de
landelijke kantoren verkrijgbaar.
In een aantal terreinen staan bezoekerscentra
(soms van deze organisaties gezamenlijk) waar
informatie is te krijgen over de organisatie(s)
en de terreinen. De centra bieden tentoonstellingen,
presentaties, folders, brochures,
routebeschrijvingen etc. Vaak is er ook een
excursieprogramma en werken er naast
beroepskrachten ook vrijwilligers
Natuurmonumenten
Hoofdkantoor
Schaep en Burgh
Noordereinde 60
1243 JJ ‘s-Graveland
Postbus 9955
1243 ZS ‘s-Graveland
Tel.:035 655 99 33
www.natuurmomumenten.nl
Bezoekerscentra
Bezoekerscentrum Brunssummerheide
Schaapskooiweg 99
6414 EL Heerlen
Tel.: 045 563 03 55
Fax: 045 563 03 45
E-mail:
bc.brunssummerheide@natuurmonumenten.nl
Bezoekerscentrum De Wieden
Beulakerpad 1
8326AH Sint-Jansklooster
Tel.: 0527 24 66 44
Fax: 0527 24 67 08
E-mail : bcdewieden@natuurmonumenten.nl
Bezoekerscentrum Dwingelderveld
Benderse 22
7963 RA Ruinen
Tel.: 0522 47 29 51
Fax: 0522 47 31 03
Bezoekerscentrum Oisterwijk
Van Tienhovenlaan 5
5062 SK Oisterwijk
Tel.: 013 521 92 09
Fax: 013 521 64 56
E-mail: bc.oisterwijk@natuurmonumenten.nl
Bezoekerscentrum Veluwezoom
Heuvenseweg 5a
6991 JE Rheden
Tel.: 026 497 91 00
Fax: 026 497 91 09
Bezoekerscentrum ’s-Graveland
Noordereinde 54b
1243 JJ ’s-Graveland
Tel.: 035 656 30 80
Fax: 035 656 53 94
• Staatsbosbeheer
Centrale organisatie
Bezoekadres:
Princenhof Park 1, 3972 NG Driebergen.
Postadres:
Postbus 1300, 3970 BH Driebergen.
Tel.: 030-6926111
Fax: 030-6922978
E-mail: info@staatsbosbeheer.nl
www.staatsbosbeheer.nl
Bezoekerscentra:
Bezoekerscentrum Biesbosch
Noord-Brabant
Biesboschweg 4
4924 BB Drimmelen
Tel.: 0162 68 22 33
Bezoekerscentrum De Meinweg
Limburg
Meinweg 2
6075 NA Herkenbosch
Tel.: 0475 52 85 00
Fax: 0475 52 85 19
Bezoekerscentrum De Weerribben
Overijssel
Hoogeweg 27
8376 EM Ossenzijl
Tel.: 0561 47 72 72
Bezoekerscentrum Drents-Friese Wold
Friesland
Terwisscha 6a
8426 SJ Appelscha
Tel.: 0516-464020

a d r e s s e n
Bezoekerscentrum Het Zandspoor
Noord-Holland
Oorsprongweg 1
1871 HA Schoorl
Tel.: 072 509 33 52
Fax: 072 509 54 91
Bezoekerscentrum Mijl op Zeven
Limburg
Moostdijk 15
6035 RB Ospel
Tel.: 0495 64 14 97
Bezoekerscentrum Oostvaardersplassen
Flevoland
Kitsweg 1 bij Knardijk / Spoorwegviaduct
8218 AA Lelystad
Tel.: 0320 25 45 85
Bezoekerscentrum Sallandse Heuvelrug
Overijssel
Grotestraat 281
7441 GS Nijverdal
Tel.: 0548 61 27 11
Bezoekerscentrum Zandenbos
Gelderland
Plesmanlaan 2
8072 PT Nunspeet
Tel.: 0341 25 29 96
Het Boomkroonpad
Drenthe
Steenhopenweg 4
9533 PN Drouwen
Tel.: 0592 37 73 05
Fax: 0592 24 80 71
E-mail: info@HetBoomkroonpad.nl
• De Landschappen
Landelijke organisatie
Postbus 31
3730 AA De Bilt
Tel.: 030-601 7205
secretariaat@landschappen.nl
www.landschappen.nl
• Vereniging van Zorgboeren
Op zorgboerderijen combineren de eigenaren
hun landbouwbedrijf met een functie in de
zorg. Op de boerderij werken mensen mee die
door een handicap of anderszins niet in staat
zijn om goed in het bedrijfsleven of de
maatschappij te functioneren. Werken in het
groen of met dieren blijkt voor velen een
heilzame uitwerking te hebben.
Secretariaat
Postbus 108
2280 AC Rijswijk
Tel.: 070 414 18 34
Fax: 070 414 18 20
E-mail: info@vzb.nu
www.zorgboeren.nl (met adressen van alle
boerderijen)
• Landelijk Steunpunt Landbouw en Zorg
Churchillstraat 35
3772 KV Barneveld
Tel.: 0342 450364
Fax: 0342 450188
E-mail: Steunpunt@landbouwzorg.nl
93

94 l i t e r a t u u r
Literatuur
Allochtonen en milieu. Werkboek voor gemeentevoorlichters
etc., SME Milieuadviseurs Utrecht,
najaar 2002.
sme@sme.nl.
De Groene Knoop. Natuur op de rand van stad en
platteland Lange de, O. april 2001.
Landschapsbeheer Nederland.
www.landschapsbeheer.nl
De groene mal, ruimte voor natuur en recreatie om
de stad. Stichting Natuur en Milieu,
Milieudefensie en de 12 milieufederaties, 1999
Duurzaam wijken voor milieu. Landelijk Centrum
Opbouwwerk (LCO), Landelijke Adviesgroep
Milieugericht Opbouwwerk (LAMIGO) en SME
Milieuadviseurs. Augustus 2000.
lcoz@opbouwwerknl
Genieten van het groen en de buitenlucht.
Allochtone Rotterdammers denken mee over de
inrichting van de recreatiegebieden rond hun stad.
Platform Buitenlanders Rijnmond, Rotterdam juli
2002.
pbr@chello.nl
Grip op Groen. Ewijk van, D. Stichting Habitat
Platform en VNG, 1999, www.habitatplatform.nl
Het groen in de regenboog. Handleiding voor
natuurwerk met asielzoekers. Ginkel van, Jan,
december 2002, Veldwerk Nederland, Zuideresweg
10, 9441 TZ Orvelte.
info@veldwerknederland.nl
Kleurrijk leren voor Duurzaamheid. Cursusmap,
sept.-dec. 2002, Multicultureel Instituut Utrecht
(MIU) en SME Milieuadviseurs Utrecht,
sme@sme.nl
Meedoen met het groen. Samenwerking tussen
overheid en burger bij het beheer van de openbare
ruimte. Velde te, J. 1995, Schuyt & CO
Multiplex, Nieuwsbrief over multiculturele wijkontwikkeling,
nr 12/13. Themanr. Groen & Milieu.
Februari 2001. Landelijk Centrum Opbouwwerk
(LCO) en FORUM, Instituut voor multiculturele
ontwikkeling. Postbus 201, 3500 AE Utrecht.
www.forum.nl.
Natuur in eigen hand, draaiboek voor lokale
groepen die zich willen inzetten voor meer natuur
in Nederland. Gans van, N., IVN Nederland januari
2002, ISBN: 90-70168-561.
www.ivn.nl.
Organiseer je eigen natuur, wegwijzer voor natuurprojecten.
Redactie Bas van Leeuwen, Jeannette
van Leeuwen, Willy van Strien. Uitgave KKNV
uitgeverij Utrecht, 2000.
www.knnv.nl
Pijpenstelen, palmbomen en floatlands.
Wiegersma, J. MO Samenlevingsopbouw, 21jrg
nr 190, oktober 2002. Landelijk Centrum
Opbouwwerk.
www.opbouwwerk.nl
Samen leven samen tuinieren. El Filali, Mostafa.
Eindverslag april 2003.
ddcentrum@wanadoo.nl
Spiegelingen Mens & Natuur, pad van AARDE
educatie. Wuring, Gerwine. april 2003.
Uitg. Entos.
www.entos.nl.
Verkleuring volks(nuts)tuinen in Amsterdam.
El Filali, M. Amsterdam 1999 uit. Bureau
Intercultureel Werk Amsterdam
Vluchtelingen vertellen, tekeningen en uitspraken
van vluchtelingen. Wijk Marie, uitg. Wijk en Wijk,
Rozendaal.
Wijkenwijk@hetnet.nl
Vrijetijdsbesteding van allochtonen en autochtonen
in de openbare ruimte. Jókövi E.M., Alterra
Wageningen 2001, rapportnr. 295.
www.alterra.nl.
Zelf de natuur in. Basisboek veldbiologie in
Nederland. Turnhout S, L. van Gent, M. Reemer
ISBN: 90-5011-156-4
Zorgen voor natuur. Boer de T.A. en Schulting R.
Alterra Wageningen 2002, rapportnr: 453.
www.alterra.nl.

w e r k p l a n v o o r e e n v o l k s t u i n e n g r o e n i n d e w i j k
95

“Ik ga zelden naar andere parken in de buurt. Vroeger ging ik heel af en toe
naar het Erasmuspark. Ik vind de natuur in Nederland mooi en schoon maar toch
anders. De Marokkaanse natuur blijft bij mij aparte herinneringen oproepen.
Die familiesfeer in combinatie met die mooi blauwe lucht, prachtige landschappen,
speciale geuren en zon zal ik nooit vergeten. In Nederland mis ik het
gezamenlijk genieten in de natuur. En als het een mooie warme dag is dan wordt
dat verpest door poepende honden, dronken kerels of mensen die op een
respectloze manier uit hun kleren gaan. En overal zie ik dat het groen wordt
volgebouwd, dat vind ik zorgelijk”, aldus Malika uit Amsterdam.
Het interview met haar maakt deel uit van dit boek waarin de natuurbeleving
van allochtonen een van de uitgangspunten is bij het meer benutten en beter
beheren van groenvoorzieningen in de wijk en de stad. Een gezamenlijke
opgave voor alle inwoners van Nederland!
ISBN 90-804823-7-4
RAAD VAN KERKEN
i n n e d e r l a n d
PROJECTGROEP KERK EN MILIEU