Franse tijd (1795 – 1813) - Gemeente Den Helder

~ Open Monumentendag 2004
Franse tijd (1795 – 1813)
Bij het uitbreken van de vierde Engelse Oorlog kon niemand in Den Helder en Huisduinen
vermoeden dat er een lange periode zou aanbreken van onrust en oorlogsdreiging, met
twee invasies en een bezetting die tot 1814 zou duren.
De Vrede van Parijs maakte in 1784 een einde
aan de oorlog met de Engelsen, maar de
Fransen streefden nog steeds naar hegemonie
in Europa. Met als gevolg dat Frankrijk op
1 februari 1793 de oorlog verklaarde aan de
koning van Engeland en aan de stadhouder
van de Nederlanden. Met de Franse tijd brak
in 1795 voor de inwoners van Huisduinen en
Den Helder een zware periode aan. In 1780
woonden er in totaal 1592 mensen. De talloze
inkwartieringen van soldaten en de achterstand
van betaling van de inkwartieringsgelden
brachten een enorme verarming. Aan de
Franse tijd kwam een einde toen Napoleon
werd verslagen in de Volkerenslag bij Leipzig
(1813).
Fransen in Nederland
In de koude wintermaand van januari 1795
bereikten de Franse troepen Den Helder en
gaf de vloot zich zonder gevecht over. De
Fransen kwamen Nederland ‘bevrijden’ van het
machtsmisbruik van de regenten en hun familie,
van het verdorven regeringsstelsel en de
gegroeide tegenstellingen tussen arm en rijk,
Huis was op zondag 18 januari 1795 gevlucht
en bevond zich in Engeland. Den Helder werd
een ‘Frans dorp’ zoals alle andere Nederlandse
dorpen en plaatsen. De straten in het vissersdorp
kregen namen als rue Napoleon, rue de
l’ Impératrice, rue du roi de Rome, rue dé
Doggersbank. Den Helder werd place du Helder.
De Engelsen wilden de Fransen ons land uitjagen.
Zij vonden de verdediging in Den Helder
maar zwak en dachten dat overmeestering van
de vloot zeer gemakkelijk zou zijn. Vanuit
Den Helder verwachtten ze met een veldtocht
richting hoofdstad te kunnen marcheren met
als doel de inname van Amsterdam.
Kustbewaking
De kustbevolking van de Noord-Hollandse
dorpen had de geruchten over de naderende
Het 18e eeuwse voormalige kruitmagazijn van de gesloopte batterij Kaaphoofd, vermoedelijk het oudste verdedigingswerk van Den Helder.
Engelse vloot gehoord. Langs de kust werd
dag en nacht wacht gelopen. Niet bekend was
wat de plannen van de Engelsen waren en
vooral, waar ze aan land gingen. De berichtgeving
tussen de wacht langs de kust en het
dorpsbestuur ging in tempo, immers alle
scheepsbewegingen waren belangrijk.
Op 25 augustus wist de municipaliteit dat
“gisteren op den dag geen meerdere vijandelijke
scheepen zig hebben vertoond dan eene
welke in ‘t Gat ter anker lag”. Echter op
26 augustus, meldde de wacht: “Heeden is
morgen voor onse kusten en wel af en aan de
Groote en Kleijne Keete eene vloot van ongeveer
140 vijandelijke scheepen van onder
scheijdene grooten zijn gekoomen welke
aldaar den geheele dag ten ancker hebben
geleegen, uijtgesonderd eenige kotters en
kleijne scheepen die heen en weder zeijlden
en zelfs tot Kijkduijn zijn geweest, ‘t welk ten
gevolge heeft dat heden avond van de gemelde
vloot op onze kust wierd geschooten
en met hauwitzers om en bij het campement
dat bij Kijkduin lag wierd gevuurd het geen
alhier groote verontrusting veroorzaakt. De
militaire alhier zijn zoo als uw kunt begrijpen
alle in beweeging, en kunnen uw tevens nog
berigten als dat heeden avond om half agt nog
geen Engelschen aan de wal waren, dog wat
Augustus 1799: de landing van de Engelsen op de Nederlandse kust ter hoogte van Kleine Keeten.
Engels-Russische invasie
De Russen vormden sinds 29 december 1798
een coalitie met de Engelsen om gezamenlijk
de Franse hegemonie in Europa te bestrijden.
Vanaf 13 september arriveerden de eerste
Russische versterkingen in Noord-Holland
en groeiden de troepen uit tot een Engels-
Russisch leger van zo’n 44.000 man. Op
27 augustus 1799 begonnen ze hun aanval.
Toen de Nederlanders en Fransen een grote
Engelse overmacht tegenover zich kregen,
staakte de bevelhebber het gevecht om zich
in de Zijpe terug te trekken. De Marsdiep-
het geschut. De troepenmacht verliet Den
Helder. De eerste slag was voor de Engelsen
en Den Helder werd op 28 augustus bezet.
De Nederlandse vloot kon niet veel meer doen
dan uitwijken naar het zeegat de Vlieter bij
Wieringen, waar de Nederlandse admiraal
Samuel Story zich moest overgeven na een
Oranje-muiterij op de vloot: de bemanning
weigerde te vechten tegen de Engelsen.
De verdere strijd bleef lang onbeslist, maar op
7 oktober, na de Slag bij Castricum, moesten
de Russen en Engelsen zich terugtrekken tot
in Zijpe. Op 19 november 1799 verlieten de
10 van de corruptie en het verval. Het Oranje
de nagt zal op leeveren is voor ons onbekend”. dorpen werden ontruimd, na vernageling van laatste vijandelijke troepen Nederland.
11
~ Open Monumentendag 2004

~ Open Monumentendag 2004
Drukte in Den Helder
Op het Marsdiep en in Den Helder veroorzaakte
de invasie een grote drukte. Voortdurend
kwamen troepen- en vrachtschepen
aan, met proviand en paarden voor het
invasieleger. Erfprins Willem Frederik van
Oranje Nassau kwam per schip vanaf het
Duitse Emden naar Den Helder waar hij van
7 september tot 13 oktober verbleef.
Tijdens die periode verbleef hij in het kustdorp
“alhier ten huijsen van Herwerden,
schout civiel bij het gemeente bestuur”.
Het gevolg van dat verblijf was dat vele hooggeplaatsten
naar Den Helder afreisden en
daar de Erfprins bezochten en met hem overleg
voerden. Zij waren aanhangers van de
Stadhouderlijke partij, ook wel Oranje
Emigranten genoemd. Het huis van Cornelis
van Herwerden én het post comptoir
(posthuis) van de postmeesteres Maria
Hoogland waren de ontmoetingsplaatsen
waar besprekingen werden gehouden.
Een derde ontmoetingsplek in het dorp was
het ‘s Landshuis bij Antje Berger. Het waren
niet alleen hooggeplaatste Nederlanders die
tijdens de herfstmaanden van 1799 naar Den
Carel Hendrik VerHuell
Het toegangsplein voor het fort Kijkduin is vernoemd naar Carel Hendrik VerHuell.
VerHuell diende al vanaf zijn elfde jaar in het Nederlandse leger bij de infanterie.
Vanaf zijn 15e tot zijn 31e jaar diende hij bij de marine. Tijdens de Slag bij de
Doggersbank (1781) tegen de Engelsen onderscheidde hij zich en kreeg hiervoor de
Grote Doggersbank medaille.
Na zijn burgemeesterambt in zijn geboortestad
Doetinchem werd VerHuell in 1803 aan
Napoleon voorgesteld en werd schout bij
nacht voor de marine. Daarna werd hij bevelhebber
en onder andere ambassadeur van
het Koninkrijk Holland in Parijs en bevelhebber
van de Franse marine met als hoofdkwartier
Hamburg. Na de dood van admiraal
De Winter keerde VerHuell terug naar Nederland
en volgde hem op als opperbevelhebber
van het Texelse eskader. Hij was nog steeds
in Den Helder toen in 1813 de opstand
tegen Napoleon begon. Hij weigerde Den
Helder over te geven aan Willem I. VerHuell
bleef loyaal aan Napoleon, maar moest
inzien dat het einde van het Franse bewind
nabij was. Na zijn capitulatie onderhandelingen
met het nieuwe bewind kregen
Parijs waar hij in 1815 Fransman werd en
inspecteur-generaal van de marine. Carel
Hendrik VerHuell stierf op 25 oktober 1845
in Parijs en werd begraven op het beroemde
kerkhof Père-Lachaise.
Ommekeer
In 1812 begon Napoleon in heel Europa terrein
te verliezen. Eind oktober waren praktisch alle
Franse troepen uit Nederland teruggetrokken
en overal verscheen het rood-wit-blauw op
de kerktorens. Om escalatie met de Fransen
in Den Helder en Huisduinen te voorkomen,
liet VerHuell op 16 november 1813 de staat
van beleg afkondigen en stelde de landmacht
onder zijn persoonlijke bevelen. Nadat bekend
werd dat Napoleon afstand van zijn troon had
gedaan en naar Elba was verbannen, staakten
de Fransen het verzet. Op 4 mei 1814 verliet
het bezettingsleger de vesting Den Helder en
marcheerde richting de Zanddijk op weg naar
het zuiden, terug naar Frankrijk.
Huisduinerkerk
De luidklok van het kerktorentje van Huisduinen
is het oudste voorwerp dat ons door
de bewoners van het voormalige visserdorp is
nagelaten. De klok is in 1537 gegoten door
Gobel Zaal en heeft vermoedelijk in alle elkaar
opvolgende kerken van Huisduinen gehangen.
De luidklok kon krachtig beieren en hard kleppen
(met korte rukken aan één kant tegen de
klok slaan) om te waarschuwen voor dreigend
Rijdende artillerie in 1794.
chirurgijn aan de Groote Sloot in de Zijpe
1708”, beschreef Burger tijdens zijn reis langs
de Noord-Hollandse kerktorens ook de randschriften
van de klok van Huisduinen:
Nicolaes heet ick
Den levendighen roep ick
Den dooden overluy ick
Goebel Sael goet my int jaer
M CCCCC XXX VII*
De kerk werd gedurende de Russisch-Engelse
inval door de indringers gebruikt als hospitaal.
Daarna werd de kerk gebruikt voor de
inkwartiering van Franse militairen. Dit had
een grote inbreuk op het leven van de dorpelingen,
omdat het in 1803 onmogelijk was
nog kerkdiensten te houden. Een bijkomend
probleem was dat er niet meer gecollecteerd
kon worden voor de armen. De kerkenraad
schreef dan ook aan het dorpsbestuur “dat
Helder reisden, Hertog Frederik van York, de VerHuell en zijn manschappen een vrije
gevaar. In een oud boekje van het Alkmaars
door het intrekken en het verblijf der troepen
tweede zoon van de Engelse koning was ook aftocht uit Den Helder en vertrok hij naar
Streekarchief, genaamd ‘Opschriften der
* Met Nicolaes wordt de beschermheilige van de zeevarenden
bedoeld en met Goebel Sael de Amsterdamse klokkengieter, in de kerk alle Godsdienstige gezindheden,
12 in Den Helder.
clocken in Noord-Holland, door Dirk Burger het genoemde jaartal is 1537.
het Joodsch Kerkgenootschap zelfs niet
13
~ Open Monumentendag 2004

~ Open Monumentendag 2004
uitgezonderd, daardoor ontheven zijn geworden”.
Van 1811 tot 1814 werd de kerk op
Huisduinen en de kerk van Den Helder door
Spaanse krijgsgevangenen bewoond die door
de Fransen te werk waren gesteld bij de bouw
van de forten.
Napoleon in Den Helder
De voorname plaats die Den Helder en Het
Nieuwediep voor de handels- en oorlogsvloot
innamen was aanleiding voor belangrijke
regeringspersonen om in de periode voor en
Napoleon.
tijdens de Franse tijd een bezoek aan deze
plaatsen te brengen. Het hoogste bezoek
bracht Napoleon zelf, van 14 tot 17 oktober
1811. Hij was geïnteresseerd in de bouw van
de verdedigingswerken en wenste persoonlijk
de strategische betekenis van Den Helder te
beoordelen. Napoleon bezocht de havenwerken
en schepen en bracht een bezoek aan
Texel. De betekenis van de vesting van Den
Helder, als meest noordwestelijke punt van de
verdedigingsgrens van zijn rijk, stond bij hem
in hoog aanzien. Een half jaar na zijn bezoek
werd op 8 maart 1812 het plan tot het verdedigen
van Den Helder en van Het Nieuwediep
vastgesteld.
Forten in aanbouw
Vanwege de altijd aanwezige dreiging vanuit
zee is in 1583 met het aanleggen van permanente
versterkingen langs de kust begonnen.
Er was toen een schans op Huisduinen en
een schans ten westen van Het Nieuwediep.
Bij naderende oorlogen en vijandelijkheden
werden deze schansen (retranchementen) in
gereedheid gebracht. In het algemeen werd
bij gevaar de kust met ruiterij en voetvolk
bezet. Later werden op verschillende plaatsen
tussen de beide verschansingen versterkingen
aangelegd. Zo kreeg men uiteindelijk een aan-
In 1780 werd begonnen met de aanleg van de
batterij Kaaphoofd, aan de zeedijk ten oosten
van Den Helder werd Oost-batterij gebouwd
en er kwam een klein fort ter hoogte van de
ingang van het Schulpengat. In 1793 werd
Fort Louise aangelegd en na de omwenteling
in 1795 kwamen er nieuwe batterijen bij
Huisduinen, de Broederschap en de Vrijheid,
en bij Kleine Keet, de Gelijkheid, waar de
oude batterij op het strand inmiddels was verstoven.
Het Retranchement aan de zeedijk en
de Redoute bij het weeshuis (hoek Duinweg-
Jan Verfailleweg) werden in 1797 aangelegd.
Aan de bestaande batterijen werden nieuwe,
beter bij de Napoleontische tijd passende
namen gegeven. De batterij de Erfprinses in
de nabijheid van Het Nieuwediep heette nu
de Unie en de batterij bij Kaaphoofd werd
de Revolutie genoemd. Bij Barends Kribbing
tussen Den Helder en Het Nieuwediep werd
1797 op de plaats van de oude kustbatterij
een nieuwe versterking aangelegd, met de
naam de Ondeelbaarheid. Maar de toestand
van de verdediging was in 1799 nog lang
niet optimaal. Verschillende batterijen waren
verwaarloosd en slecht bezet. De batterijen
bestonden uit eenvoudige wallen van steen,
klei en zand, waarachter het geschut, doorgaans
scheepsgeschut, stond opgesteld.
onderkomens voor manschappen en materiaal.
De belangrijkste batterijen waren de Ondeelbaarheid,
de Unie en de Revolutie. De Unie en
de Revolutie werden in1799 in de keel gepalissadeerd
en de Revolutie kreeg ook nog een
uitbreiding in de vorm van een mortierbatterij.
In hetzelfde jaar werden de batterijen
Broederschap, Gelijkheid en Vrijheid weer
opgeheven.
In 1812 en 1813 werd begonnen met de aanleg
van de grote forten Erfprins, Kijkduin en
Dirksz Admiraal. Op de plaats van de kielplaats
het Nieuwe Werk kwam Oostoever.
Verschillende van deze forten droegen in de
Franse tijd andere namen: Morland voor Kijkduin,
l’ Ecluse voor Dirksz Admiraal, la Salle
voor Erfprins, la Revolution voor Kaaphoofd
en l’ Union voor Louise. De bouw van de
forten was een enorm werk.
Den Helder en Huisduinen voor 1799.
14 eenschakeling van fortificaties.
Achter het geschut stond een aantal houten
15
~ Open Monumentendag 2004

~ Open Monumentendag 2004
16
Vele honderden grondwerkers werden op last
van de regering geleverd door de besturen van
steden en dorpen die daarvoor aangewezen
Jan Blanken Jannsz
Jan Blanken is voor Den Helder van grote
betekenis geweest. Hij was Directeur der
maritieme werken, ontwerper en uitvoerder
van de haven Het Nieuwediep, ontwerper
van plannen voor een groot maritiem
etablissement en ontwerper van de
verdedigingsgordel rond de stad. Blanken
werd in 1755 in Bergerambacht geboren.
waren. Zij moesten allemaal ondergebracht en
gevoed worden. Voor de zware grondwerkzaamheden
werden Spaanse krijgsgevangenen
Hij bekwaamde zich tot een van de meest
ervaren waterbouwkundigen van zijn tijd.
In 1801 riep de marine zijn deskundigheid in
voor de verdediging van Het Nieuwediep tegen
Engeland. Jan Blanken ontwierp een plan dat
bestond uit de aanleg van een haven met een
waterfort: het begin van de marinehaven aan
Het Nieuwediep. Tijdens de Napoleontische
periode werkte hij samen met admiraal Carel
Hendrik VerHuell.
Jan Blanken maakte in opdracht van Napoleon
een groot aantal plannen voor de defensie van
de zeegaten, de rede van Texel en de marinehaven
Het Nieuwediep, omdat het de wens van
Napoleon was om de havens van de Europese
kust te versterken tegen mogelijke Engelse aanvallen.
Tot 1814 leidde Blanken, geassisteerd
door zijn zoon Jan Anthonie, de aanleg van de
Helderse havenwerken. Hij verliet tijdig de
Franse dienst en sloot zich aan bij koning
Willem I die hem als waterbouwkundige in zijn
ingezet. Zo waren er in mei 1812 in Den Helder
en Huisduinen totaal 2692 Spanjaarden aan
het werk.
positie handhaafde, hem opdroeg de marinehaven
Het Nieuwediep te voltooien en het
maritiem etablissement te bouwen (nu Oude
Rijkswerf Willemsoord). Blanken heeft ook
een rol gespeeld bij het tot stand komen van
de vestingwerken rond Den Helder.
Napoleon had in 1812 het plan goedgekeurd
voor de volledige stelling. De verdere uitwerking,
het maken van de plannen voor de
afzonderlijke fortificaties en de uitvoering
vonden hoofdzakelijk plaats door en onder
leiding van Franse genieofficieren. Alleen
het fort Dugommier (later gesplitst in Oostoever
en Westoever), waaraan in 1813 werd
begonnen, was een ontwerp van Blanken.
Later zou hij het Noordhollands Kanaal
ontwerpen ten behoeve van de zeescheepvaart
tussen Den Helder en Amsterdam.
Jan Blanken Jannsz stierf op 83-jarige
leeftijd in Vianen. In de Helderse geleerdenbuurt
is de Jan Blankenstraat vernoemd
naar de beroemde ontwerper en bouwer.