'Duizend spaken over tienduizend zonnewegen' - Open boeddhisme

6 prof. dr. p.j.c.l. van der velde ‘duizend spaken over tienduizend zonnewegen’
7
weest het contact met de dharma, dat dan mogelijk in eerste instantie anders is ontstaan,
uit te bouwen. De eerder vermelde scheiding, een ernstige ziekte, de dood van
een partner of kind, het zijn zeer geregeld dit soort factoren die ik dan te horen krijg.
Als het gesprek vervolgens verder gaat, gebeurt er zeer geregeld kort daarop nog iets
opmerkelijks. Er wordt namelijk zeer vaak vanaf dat moment een parallel opgebouwd
met het leven van de Boeddha Siddhārtha Gautama. Ook hem overkwamen allerlei
zaken in het leven waardoor hij uiteindelijk ontdekte dat het leven wordt gekenmerkt
door ondraaglijk allesdoordringend leed en juist daardoor kwam hij tot zijn ontdekking
van de dharma die aan al dat leed iets zou kunnen doen. Dat duh. kha in feite niet ‘leed’
is maar veel meer omvat, wordt in deze schildering doorgaans achterwege gelaten.
Groot is echter de behoefte om het eigene, wat de persoon zelf in het leven is overkomen
te relateren aan het leven van de grote voorganger, de Boeddha zelf. Leed lijkt de ontdekking
van de dharma bijna te conditioneren. Op dat moment wordt de waarde van de
dharma aangetoond aan de hand van de vermelde korte biografie, een biografie die echter
enkele jaren later wellicht heel anders zou worden ingericht.
Vandaag wil ik met u bespreken hoe er binnen het boeddhisme sprake is van een rolpatroon
dat wanneer het op de juiste manier zou worden nageleefd onherroepelijk leidt
tot het ultieme doel van het nirvān. a. Dit is het pad dat de Boeddha zelf zou hebben afgelegd.
In Azië bestaat de carrière van de Boeddha echter niet uit een leven, hij bestaat
uit vele levens. Bovendien gaat het binnen het boeddhisme in Azië niet alleen om het
leven van prins Siddhārtha Gautama, het gaat om een groot aantal andere rolpatronen,
andere paden die ook te volgen zijn en uiteindelijk tot een groot heil zullen leiden.
Dit is een behoorlijk verschil met het moderne boeddhisme zoals we dat tegenwoordig
in het westen kennen. Hierbinnen dient vrijwel uitsluitend het levensverhaal
van de Boeddha als paradigma, een enkele moderne dharmaleraar speelt eventueel ook
deze rol. Naar mijn idee is deze inperking in rolmodellen te relateren aan de keuzen die
gemaakt zijn door de eerste westerlingen die met het boeddhisme in contact kwamen in
Azië. Zij zijn voor een groot deel verantwoordelijk voor de beeldvorming rond het boeddhisme
zoals we die nu kennen en daarmee ook voor het relatief sobere aantal rollen
waarmee een westerse boeddhist zich kan identificeren. Azië daarentegen kent talloze
rollen waarmee identificatie mogelijk is en connecties tussen het eigen leven en dat van
vele heilige wezens rond de Boeddha worden veelvuldig gelegd. Het zijn met name deze
relaties waar ik vandaag de aandacht op wil richten.
de wordingsgeschiedenis van de boeddha
De belangstelling voor de wordingsgeschiedenis van de Boeddha door al zijn vorige
levens heen is in Azië al erg oud. De Boeddha zou zich miljoenen van zijn vorige levens
hebben kunnen herinneren. Bovendien kon hij zien hoe andere wezens in hun huidige
bestaansvorm zouden zijn terechtgekomen. Zijn bijzondere geboorte zou hier mede een
rol in hebben gespeeld, hij zou zijn voortgekomen uit de rechterheup van zijn moeder.
Een geboorte langs de natuurlijke weg zou zo traumatisch zijn dat de herinnering aan de
vorige levens zou verdwijnen. Bij de geboorte via de rechterheup die op zich het gevolg is
van gunstig karma blijft deze herinnering in stand, zo is het idee (Strong, 2001, 2002: 38).
De carrière van de Boeddha bestaat aldus niet alleen uit zijn laatste leven als Siddhārtha
Gautama, zijn loopbaan bestaat ook uit de talloze levens daarvoor. In de verhalen over
547 van deze levens, de jātaka’s is te lezen hoe hij zijn ongekende perfecties en wijsheden
heeft opgebouwd. Een jātaka gaat echter nooit alleen maar over de toekomstige Boeddha.
Aan het einde van een jātaka is vaak een soort aftiteling te vinden wie toentertijd precies
wie was in het verhaal. De personages die in het leven van Siddhārtha Gautama een
grote rol speelden blijken al vele levens lang zijn vaste gezellen en entourage te vormen.
Deze wezens nemen deel aan het leven van de Boeddha en een groot deel van hen bereikt
daardoor uiteindelijk het heil. Deze ideeën zijn ook later buiten de jātaka’s te vinden.
Zo is volgens de Chinese pelgrim Fa Hien 1 Rāhula vele levens lang als de oudste zoon
van de toekomstige Boeddha geboren en het herdersmeisje Sujātā dat de toekomstige
Boeddha yoghurt of kwark aanbood op het moment dat hij zijn zware ascese verbrak is
vele levens lang de moeder van de Boeddha geweest. Zelfs beruchte tegenstanders van
de Boeddha zoals zijn nare neef Devadatta bereiken uiteindelijk het heil omdat dit onvermijdelijk
het gevolg is van het contact met de Boeddha. In het begin van het boeddhisme
lijken de jātaka’s veel belangrijker dan het levensverhaal van de Boeddha zelf.
Als ze in de kunsten worden afgebeeld dan is de belichaming van de toekomstige Boeddha
in de jātaka doorgaans ook te zien, dit in tegenstelling tot de oudste afbeeldingen
van episoden van het leven van de Boeddha zelf waarop hij zelf vrijwel altijd ontbreekt.
Wellicht was de belangstelling voor de jātaka’s in eerste instantie wel groter dan de
belangstelling voor de biografie zelf van de Boeddha omdat de rolpatronen in de jātaka’s
enerzijds vaak erg bescheiden zijn, anderzijds doordat in andere jātaka’s de opofferingen
van de toekomstige Boeddha zo gigantisch zijn dat ze tot nederigheid aanzetten. Men
krijgt wel eens het idee dat de Boeddha zelf zo’n ongelooflijk hoog ideaal belichaamt dat
dit voor een mens misschien uiteindelijk wel degelijk bereikbaar is, maar het is bijzonder
moeilijk. In Azië geldt de Boeddha uiteindelijk als een mahāpurus.a met 32 speciale
lichaamskenmerken, waaronder een wiel met duizend spaken op iedere voetzool, en
tachtig nevenkenmerken die er bepaald niet alledaags uitziet. Hij is eerder een supermens
dan een gewoon mens en deze bovennatuurlijke natuur van de Boeddha wordt in
Azië doorgaans krachtig beklemtoond. In de jātaka’s zijn in ieder geval ook bescheiden
voorbeelden te vinden van deugdzaam gedrag met name in de vorm van de entourage
van de Boeddha, de wezens die samen met hem worden geboren. De vrijgevigheid van
Vessantara, Chaddanta of Sumedha mag dan onnavolgbaar zijn, de veel bescheidener
rollen van Madrī of Sumittā zijn mogelijk net iets menselijker. Uiteraard hoeft men een
jātaka ook niet letterlijk na te volgen, een jātaka kan ook stichtend werken, het lezen of
voorlezen ervan kan tot positief karma leiden enzovoort. Strikte navolging van de rol