Deel 2 - School of Education
Deel 2 - School of Education
Deel 2 - School of Education
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Mogelijkheden tot differentiatie binnen de SLO<br />
in functie van het werken met laaggeschoolde volwassenen<br />
<strong>Deel</strong> 2<br />
Tekstmateriaal uit de syllabus tot stand gekomen binnen het ENW SoE-project 2008/7<br />
‘Mogelijkheden tot differentiatie binnen de SLO<br />
voor (toekomstige) leraren die (willen) werken met laaggeschoolde volwassenen’<br />
Mogelijkheden tot differentiatie binnen de SLO in functie van het werken met laaggeschoolde volwassenen, <strong>Deel</strong> 2<br />
van ENW SoE-project 2008/7<br />
is in licentie gegeven volgens een<br />
Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GeenAfgeleideWerken 2.0 België licentie
‘Les voyageurs sont trop pressés de nos jours,<br />
pressés d’arriver, d’arriver à tout prix,<br />
mais ce n’est pas au bout du chemin que l’on arrive.<br />
A chaque étape on arrive quelque part,<br />
à chaque pas on peut découvrir une face cachée de notre planète,<br />
il suffit de regarder, de désirer, de croire, d’aimer.’<br />
Amin Maalouf<br />
Uit: Samarcande, J.C. Lattes, Parijs, 1988.
Legden samen een boeiende weg af in het kader van het project ENW SoE 2008/7:<br />
Karlien De Jaeger, promotor (eindredacteur) , CVO VIVO Kortrijk<br />
Jos Faes, co-promotor, CVO LIMLO Diepenbeek<br />
Annick Creten, projectmedewerker, CVO LIMLO Diepenbeek<br />
Kristien Lust, co-promotor en projectmedewerker, CVO TNA<br />
Steven Janssens, co-promotor en projectmedewerker, K.U.Leuven<br />
Ann Jacques, later Chris Vluymans, eindverantwoordelijke Karel de Grote-Hogeschool Antwerpen<br />
Eliane Peytier, projectmedewerker, Karel de Grote-Hogeschool Antwerpen<br />
Hilde Van Eemeren, projectmedewerker, Karel de Grote-Hogeschool Antwerpen
INHOUDSTAFEL<br />
INHOUDSTAFEL ....................................................................................................................................................... 4<br />
TEKSTMATERIAAL<br />
OPLEIDINGSAANBOD VOOR LAAGGESCHOOLDE VOLWASSENEN & TEWERKSTELLINGSVOORWAARDEN<br />
EN -MOGELIJKHEDEN ALS BEGELEIDER<br />
Inleiding ..................................................................................................................................................................... 9<br />
Doelstellingen ............................................................................................................................................................ 9<br />
1 LAAGGELETTERDHEID .................................................................................................................................. 10<br />
1.1 Probleemdefiniëring ..................................................................................................................................... 11<br />
1.2 Oorzaken van laaggeletterdheid .................................................................................................................. 11<br />
1.3 Gevolgen van laaggeletterdheid .................................................................................................................. 12<br />
1.4 Aanpak ......................................................................................................................................................... 12<br />
2 OPLEIDINGSAANBOD VOOR LAAGGESCHOOLDE VOLWASSENEN ........................................................ 13<br />
2.1 Basiseducatie ............................................................................................................................................... 13<br />
2.1.1 Doelgroep .................................................................................................................................................. 13<br />
2.1.2 Opdracht ................................................................................................................................................... 13<br />
2.1.3 Aanbod ...................................................................................................................................................... 14<br />
2.2 Andere initiatieven voor laaggeschoolde volwassenen ................................................................................ 14<br />
2.2.1 Secundair volwassenenonderwijs in de CVO’s ......................................................................................... 14<br />
2.2.2 VDAB ........................................................................................................................................................ 15<br />
2.2.3 Syntra Vlaanderen ..................................................................................................................................... 15<br />
2.2.4 OCMW ...................................................................................................................................................... 15<br />
2.2.5 Gevangenissen ......................................................................................................................................... 16<br />
2.2.6 Derden ...................................................................................................................................................... 16<br />
3 TEWERKSTELLINGSMOGELIJKHEDEN EN -VOORWAARDEN ................................................................... 16<br />
Besluit ..................................................................................................................................................................... 18<br />
Literatuur ................................................................................................................................................................. 18<br />
Correctiesleutel ....................................................................................................................................................... 19<br />
blz. 4/115
INTERCULTURELE COMMUNICATIE<br />
Inleiding ................................................................................................................................................................... 22<br />
Doelstellingen .......................................................................................................................................................... 22<br />
1 WAT IS INTERCULTURELE COMMUNICATIE ? ............................................................................................ 23<br />
1.1 Het begrip cultuur ......................................................................................................................................... 24<br />
1.2 Interculturele communicatie: enkele visies ................................................................................................... 24<br />
1.2.1 Interculturele communicatie volgens Pinto ................................................................................................ 25<br />
1.2.2 Interculturele communicatie volgens H<strong>of</strong>stede .......................................................................................... 27<br />
2 VERSCHILLEN BINNEN EEN CULTUUR: KANSARME GEZINNEN .............................................................. 28<br />
2.1 Problemen op socio-economisch gebied ..................................................................................................... 29<br />
2.2 Problemen op psychosociaal gebied ............................................................................................................ 29<br />
3 OMGAAN MET INTERCULTURELE COMMUNICATIE ................................................................................... 30<br />
3.1 De dubbel-perspectiefbenadering ................................................................................................................ 30<br />
3.2 De drie-stappenmethode .............................................................................................................................. 31<br />
4 INTERCULTURELE COMPETENTIE .............................................................................................................. 32<br />
4.1 Motivatie ....................................................................................................................................................... 33<br />
4.2 Kennis .......................................................................................................................................................... 33<br />
4.3 Vaardigheden ............................................................................................................................................... 33<br />
Besluit ..................................................................................................................................................................... 34<br />
Literatuur ................................................................................................................................................................. 34<br />
Correctiesleutel ....................................................................................................................................................... 36<br />
OMGAAN MET DIVERSITEIT<br />
Inleiding ................................................................................................................................................................... 38<br />
Doelstellingen .......................................................................................................................................................... 38<br />
1 WETGEVING INZAKE DISCRIMINATIE EN RACISME ................................................................................... 39<br />
1.1 Internationaal ............................................................................................................................................... 39<br />
1.2 Europese Unie ............................................................................................................................................. 39<br />
1.3 Federaal ....................................................................................................................................................... 39<br />
1.3.1 Artikel 10, 11 en 191 van de Grondwet -17 februari 1994. ........................................................................ 39<br />
1.3.2 Algemene teksten ...................................................................................................................................... 40<br />
1.3.3 Teksten met betrekking tot racisme ........................................................................................................... 40<br />
1.4 Regionaal ..................................................................................................................................................... 41<br />
1.5 Aanverwante wetgeving ............................................................................................................................... 41<br />
2 INITIATIEVEN VOORTVLOEIEND UIT DE WETGEVING ............................................................................... 41<br />
2.1 Het Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding ........................................................... 41<br />
2.2 2007: Europees Jaar van gelijke kansen voor iedereen ............................................................................... 42<br />
2.3 2010: Europees Jaar van de bestrijding van armoede en sociale uitsluiting ................................................ 43<br />
3 BEGRIPPENKADER BIJ HET SPREKEN OVER EN OMGAAN MET DIVERSITEIT ...................................... 44<br />
3.1 Cultuur, waarden en normen ........................................................................................................................ 44<br />
3.1.1 Valkuil 1: Culturen vergelijken ................................................................................................................... 46<br />
3.1.2 Valkuil 2: Stereotypen en oordelen............................................................................................................ 47<br />
3.1.3. Valkuil 3: discriminatie en racisme ............................................................................................................ 48<br />
blz. 5/115
3.1.4 Valkuil 4: vanzelfsprekendheden ............................................................................................................... 49<br />
3.2 Vooroordelen ............................................................................................................................................... 49<br />
3.2.1 Test jezelf! ................................................................................................................................................. 49<br />
3.2.2 Kenmerken van vooroordelen ................................................................................................................... 52<br />
3.2.3 Hoe en waarom ontstaan vooroordelen? .................................................................................................. 52<br />
3.2.4 Aandachtspunten voor het bespreken van vooroordelen en het omgaan met discriminatie in groepen .... 52<br />
4 DIVERSITEIT BINNEN ONDERWIJS EN OPLEIDING .................................................................................... 55<br />
Besluit ..................................................................................................................................................................... 56<br />
Literatuur ................................................................................................................................................................. 57<br />
(Correctie)sleutels opdrachten ................................................................................................................................ 58<br />
HET LEREN VAN (LAAGGESCHOOLDE) VOLWASSENEN<br />
Inleiding ................................................................................................................................................................... 60<br />
Doelstellingen .......................................................................................................................................................... 60<br />
1 HET LEREN VAN (LAAGGESCHOOLDE) VOLWASSENEN .......................................................................... 61<br />
2 WAT MET DE BEGINSITUATIE VAN LAAGGESCHOOLDE VOLWASSENEN IN DE PRAKTIJK? ............... 63<br />
2.1 Werkwijzen om de beginsituatie te achterhalen ........................................................................................... 63<br />
2.2 Krachtlijnen voor het begeleiden van het leren van laaggeschoolde volwassenen ...................................... 64<br />
Besluit ..................................................................................................................................................................... 65<br />
Literatuur ................................................................................................................................................................. 66<br />
Correctiesleutel ....................................................................................................................................................... 67<br />
DOELSTELLINGEN IN LEERTRAJECTEN VOOR VOLWASSENEN MET EEN LAGERE OPLEIDING<br />
Inleiding ................................................................................................................................................................... 69<br />
Doelstellingen .......................................................................................................................................................... 69<br />
1 Opdracht vooraf… ............................................................................................................................................ 70<br />
2 DOELEN IN DE BASISEDUCATIE .................................................................................................................. 71<br />
2.1 Hoe het doelenkader in de basiseducatie tot stand kwam ........................................................................... 71<br />
2.2 Doelen BE in opleidingspr<strong>of</strong>ielen ................................................................................................................. 72<br />
2.3 Doelen BE in leerplannen ............................................................................................................................ 73<br />
2.4 Nog even inzoomen op het begrip ‘sleutelcompetenties’ ............................................................................. 73<br />
2.5 Werken met leervragen ................................................................................................................................ 75<br />
3 DOELEN IN HET SECUNDAIR VOLWASSENENONDERWIJS ...................................................................... 75<br />
3.1 Doelen SVWO in opleidingspr<strong>of</strong>ielen ........................................................................................................... 75<br />
3.2 Doelen SVWO in leerplannen ...................................................................................................................... 76<br />
Besluit ..................................................................................................................................................................... 76<br />
Literatuur ................................................................................................................................................................. 77<br />
Correctiesleutel ....................................................................................................................................................... 78<br />
blz. 6/115
LESGEVEN AAN LAAGGESCHOOLDE VOLWASSENEN (BINNEN DE BASISEDUCATIE)<br />
Inleiding ................................................................................................................................................................... 79<br />
Doelstellingen .......................................................................................................................................................... 79<br />
1 BEGINSITUATIE .............................................................................................................................................. 80<br />
2 AANPAK EN WERKVORMEN ......................................................................................................................... 81<br />
2.1 Algemene aandachtspunten ........................................................................................................................ 81<br />
2.2 De taakgerichte aanpak ............................................................................................................................... 83<br />
2.2.1 Situering .................................................................................................................................................... 83<br />
2.2.2 Hoe gebeurt het?....................................................................................................................................... 84<br />
2.2.3 Voor wie geschikt? .................................................................................................................................... 84<br />
2.3 De functioneel-communicatieve methode .................................................................................................... 85<br />
2.3.1 Situering .................................................................................................................................................... 85<br />
2.3.2 Hoe gebeurt het?....................................................................................................................................... 85<br />
2.3.3 Voor wie geschikt? .................................................................................................................................... 85<br />
2.4 Het ABCD-model van Neuner ...................................................................................................................... 86<br />
2.4.1 Situering .................................................................................................................................................... 86<br />
2.4.2 Hoe gebeurt het?....................................................................................................................................... 86<br />
2.4.3 Voor wie geschikt? .................................................................................................................................... 87<br />
2.5 Werken aan luistervaardigheid ..................................................................................................................... 88<br />
2.5.1 Situering .................................................................................................................................................... 88<br />
2.5.2 Hoe gebeurt het?....................................................................................................................................... 88<br />
2.5.3 Voor wie geschikt? .................................................................................................................................... 89<br />
2.6 Taalleren door handelingen <strong>of</strong> de TPR-methode ......................................................................................... 89<br />
2.6.1 Situering .................................................................................................................................................... 89<br />
2.6.2 Hoe gebeurt het?....................................................................................................................................... 90<br />
2.6.3 Voor wie geschikt? .................................................................................................................................... 91<br />
2.7 Spreken en gespreksvaardigheid ................................................................................................................. 91<br />
2.7.1 Situering .................................................................................................................................................... 91<br />
2.7.2 Hoe gebeurt het?....................................................................................................................................... 91<br />
2.7.3 Voor wie van toepassing? ......................................................................................................................... 92<br />
2.8 Lezen in de basiseducatie ............................................................................................................................ 93<br />
2.8.1 Situering .................................................................................................................................................... 93<br />
2.8.2 Aanvankelijk lezen <strong>of</strong> technisch lezen ....................................................................................................... 93<br />
2.8.3 Begrijpend lezen........................................................................................................................................ 97<br />
2.9 Werken met transparante teksten .............................................................................................................. 100<br />
2.9.1 Situering .................................................................................................................................................. 100<br />
2.9.2 Hoe gebeurt het?..................................................................................................................................... 100<br />
2.9.3 Voor wie geschikt? .................................................................................................................................. 101<br />
2.10 Schrijven .................................................................................................................................................... 101<br />
2.10.1 Situering .................................................................................................................................................. 101<br />
2.10.2 Hoe wordt er gewerkt? ............................................................................................................................ 102<br />
2.10.3 Voor wie geschikt? .................................................................................................................................. 103<br />
blz. 7/115
2.11 Wat met de ondersteunende elementen woordenschat en grammatica? .................................................. 104<br />
2.11.1 Woordenschat ......................................................................................................................................... 104<br />
2.11.2 Grammatica ............................................................................................................................................. 104<br />
2.12 Codificaties ................................................................................................................................................ 105<br />
2.12.1 Situering .................................................................................................................................................. 105<br />
2.12.2 Hoe gebeurt het?..................................................................................................................................... 106<br />
2.12.3 Voor wie geschikt? .................................................................................................................................. 106<br />
2.13 Buitenschools leren .................................................................................................................................... 107<br />
2.13.1 Situering .................................................................................................................................................. 107<br />
2.13.2 Hoe wordt er gewerkt? ............................................................................................................................ 108<br />
2.13.3 Voor wie geschikt? .................................................................................................................................. 110<br />
3 TOETSING EN EVALUATIE .......................................................................................................................... 110<br />
3.1 Inleiding ...................................................................................................................................................... 110<br />
3.2 Instroom ..................................................................................................................................................... 111<br />
3.3 Voortgangsassessment .............................................................................................................................. 111<br />
3.4 Uitstroom .................................................................................................................................................... 111<br />
Besluit ................................................................................................................................................................... 112<br />
Literatuur ............................................................................................................................................................... 113<br />
blz. 8/115
OPLEIDINGSAANBOD VOOR LAAGGESCHOOLDE VOLWASSENEN &<br />
TEWERKSTELLINGSVOORWAARDEN EN -MOGELIJKHEDEN ALS BEGELEIDER<br />
Inleiding<br />
België is een geletterd land. ‘Alle kinderen gaan reeds vanaf de kleuterschool naar school en leren daar lezen en<br />
schrijven, waarna ze nog lang en gelukkig leven, met hun neus in de boeken.’<br />
Helaas, zo eindigt het sprookje niet. In werkelijkheid weet zestien procent van de Vlamingen zich geen weg met<br />
eenvoudige formulieren en tabellen. Een achteloze uitspraak als: “Sorry, ik ben mijn bril vergeten” duidt vaak op<br />
meer dan wat vergetelheid. En wat als je niet eens een verhaaltje kan voorlezen voor je kinderen?<br />
Laaggeletterdheid is echter veel meer dan alleen maar niet kunnen lezen en schrijven…<br />
Via deze tekst willen we je in een eerste deel een beter beeld geven van wat laaggeletterdheid juist is: wie zijn<br />
laaggeletterde mensen en met welke problemen worden zij geconfronteerd.<br />
Vervolgens gaan we kijken welke opleidingsinitiatieven er bestaan om deze mensen te helpen: waar kunnen<br />
deze mensen terecht? Zijn er naast de Centra voor Basiseducatie (CBE) ook nog andere initiatieven die zich<br />
richten tot deze doelgroep?<br />
Ten slotte bekijken we de tewerkstellingsmogelijkheden en -voorwaarden voor jou als toekomstig lesgever,<br />
begeleider,… in deze sector.<br />
Doelstellingen<br />
We hebben dit document zo opgesteld dat het een leidraad kan vormen bij je verkenningstocht in de leefwereld<br />
van de laaggeletterden/ laaggeschoolden en het aanbod aan opleidinginitiatieven voor deze mensen. Deze<br />
zoektocht helpt je met het verwerven van een aantal basiscompetenties voor de leraar SO – de begeleider van<br />
laaggeschoolde volwassenen, namelijk de volgende:<br />
0.1 Zicht hebben op de mogelijke processen die zich afspelen vooraleer de cursisten in de leergroep terecht<br />
komen.<br />
0.2 De cursisten kunnen begeleiden in het individueel traject.<br />
1.1 De beginsituatie van de leerlingen (lees telkens: cursisten, deelnemers) en de leergroep achterhalen 1 .<br />
1.12 Omgaan met de diversiteit van de leergroep.<br />
2.4 Actuele maatschappelijke ontwikkelingen hanteren in een pedagogische context.<br />
1<br />
Meer specifiek focussen we in deze tekst op kenmerken van de omgeving van de cursisten (sociaaleconomische en culturele<br />
situatie, migratie…). In andere modules komen de meer individuele kenmerken aan bod.<br />
blz. 9/115
3.3 Het eigen vormingsaanbod situeren en integreren in het geheel van het onderwijsaanbod met het oog op de<br />
begeleiding en oriëntering van de leerlingen.<br />
9.1 <strong>Deel</strong>nemen aan het maatschappelijke debat over onderwijskundige thema’s.<br />
9.2 Dialogeren over zijn beroep en zijn plaats in de samenleving.<br />
10.1 Actuele maatschappelijke thema’s en ontwikkelingen onderscheiden en kritisch benaderen.<br />
De hiervan afgeleide doelen die je na het doornemen van deze tekst/ opdrachten dient te behalen, zijn de<br />
volgende:<br />
Kunnen formuleren wat men verstaat onder laaggeletterdheid.<br />
Zich ten allen tijde bewust zijn van de grote diversiteit binnen de groep lerende volwassenen (zich hoeden<br />
voor foutief generaliseren).<br />
Een aantal mogelijke oorzaken van laaggeletterdheid kunnen noemen.<br />
Een aantal mogelijke gevolgen van laaggeletterdheid kunnen noemen.<br />
De doelstellingen en het opleidingsaanbod van de Centra voor Basiseducatie kunnen verwoorden.<br />
Een aantal andere opleidingsinitiatieven voor laaggeschoolde volwassenen kunnen situeren en hierover<br />
informatie kunnen opzoeken.<br />
Zich een beeld kunnen vormen van de tewerkstellingsmogelijkheden en -voorwaarden als lesgever,<br />
begeleider,… in deze sector.<br />
1 LAAGGELETTERDHEID<br />
Opdracht 1:<br />
Lees het artikel “Woorden-schatten-jagers” van Guinevere Claeys uit Weekend Knack van 20 februari 2008 (zie<br />
elektronische leeromgeving).<br />
Probeer, aan de hand van dit artikel, neer te schrijven wat we precies onder ‘laaggeletterdheid’ verstaan.<br />
Kan je ook het onderscheid maken tussen ‘laaggeletterdheid’ en ‘analfabetisme’?<br />
Wat is een ‘analfabeet’?<br />
Wat is ‘laaggeletterdheid’?<br />
Waarom is het belangrijk dat we ons bewust zijn van het verschil tussen laaggeletterdheid en<br />
analfabetisme?<br />
Als ‘laaggeletterd zijn’ niet gelijk is aan ‘analfabeet zijn’, waarom wordt laaggeletterdheid dan toch als een<br />
probleem gezien waar aan gewerkt moet worden binnen Basiseducatie en andere initiatieven?<br />
Vergelijk je antwoorden met onderstaande tekst (en met de modelantwoorden in de correctiesleutel)!<br />
blz. 10/115
1.1 Probleemdefiniëring<br />
Om vlot in de huidige samenleving te kunnen functioneren, is het noodzakelijk dat iedereen over voldoende<br />
basisvaardigheden beschikt op het gebied van taal, rekenen en computergebruik. Nog een groot deel van de<br />
Vlaamse bevolking ondervindt in dit verband echter moeilijkheden in hun persoonlijk leven <strong>of</strong> op hun werk.<br />
Geletterdheid is de kennis en vaardigheid die nodig is om via geschreven<br />
taal te communiceren en informatie te verwerken, de vaardigheid om met<br />
numerieke en grafische gegevens om te gaan en de vaardigheid voor het<br />
gebruik van ICT.<br />
De kracht van de Vlaamse economie ligt in dienstverlening, een hoog kennisniveau en technologische innovatie.<br />
Om haar concurrentiepositie internationaal te kunnen handhaven heeft Vlaanderen competente en dus geletterde<br />
werknemers nodig. Louter kunnen lezen en schrijven is dus niet voldoende om te kunnen meedraaien in onze<br />
maatschappij.<br />
Laaggeletterdheid gaat dus veel verder dan analfabetisme. Laaggeletterden beschikken niet over de<br />
basisvaardigheden om informatie te verwerken. Doordat de kennismaatschappij steeds hogere eisen stelt, neemt<br />
de groep laaggeletterden echter toe. Internationaal springt Vlaanderen eruit door het relatief hoge aantal<br />
laaggeletterden aan de ene kant (15 tot 18% van de volwassenen) en het relatief hoge aantal hooggeletterden aan<br />
de andere kant. Om die klo<strong>of</strong> te overbruggen heeft de Vlaamse Regering op 24 juni 2005 een Strategisch Plan<br />
Geletterdheid Verhogen goedgekeurd.<br />
Wil je meer weten over het Plan Geletterdheid Verhogen? Neem dan een kijkje op<br />
http://www.ond.vlaanderen.be/geletterdheid/plan/default.htm.<br />
1.2 Oorzaken van laaggeletterdheid<br />
Eén duidelijke, afgelijnde oorzaak van laaggeletterdheid is er niet. Vaak is het een combinatie van verschillende<br />
factoren.<br />
Thuissituatie en sociale omgeving: kinderen die opgroeien in een taalarme omgeving kunnen een<br />
taalachterstand oplopen die op school moeilijk valt weg te werken (zie bvb. ook:<br />
http://www.klasse.be/leraren/archief.php?id=13739).<br />
Onderwijs: ondanks de onderwijsvernieuwingen en extra aandacht voor zorgleerlingen, is het in de praktijk<br />
niet makkelijk om aandacht te besteden aan individuele verschillen in prestatieniveaus. Kinderen bij wie de<br />
schooltaal en –cultuur sterk afwijkt van de thuistaal en –cultuur vinden soms geen aansluiting en haken af.<br />
blz. 11/115
Individuele factoren: sommige volwassenen hebben door ziekte <strong>of</strong> andere persoonlijke redenen weinig<br />
onderwijs gevolgd. Daarnaast zijn er nog de lichamelijke beperkingen, cognitieve beperkingen <strong>of</strong> beperkingen<br />
door leer-, ontwikkelings- en gedragsstoornissen die een oorzaak kunnen zijn.<br />
Negatieve ervaringen: minder begaafde kinderen die op school gepest worden, vermijden nadien vaak leesen<br />
schrijftaken.<br />
…<br />
1.3 Gevolgen van laaggeletterdheid<br />
Wie laaggeletterd is, loopt onvermijdelijk een informatieachterstand op. Dit heeft gevolgen op allerlei vlakken:<br />
Persoonlijk leven: laaggeletterden vinden informatie vaak zo ingewikkeld dat ze er niet eens aan beginnen.<br />
Een uitnodiging voor een bijeenkomst waarvan de eerste alinea zestig woorden telt, belandt in de vuilnisbak.<br />
Carrière: het kennisniveau van werknemers is tegenwoordig vaak het belangrijkste concurrentievoordeel van<br />
een onderneming. Ook laagopgeleide werknemers moeten ervoor zorgen dat ze de ontwikkelingen bijhouden<br />
en breed inzetbaar zijn. In extreme vorm leidt laaggeletterdheid tot uitsluiting van de arbeidsmarkt.<br />
Sociale leven: geletterdheid is niet alleen cruciaal om een job te vinden. Taal- en rekenvaardigheid zijn een<br />
voorwaarde voor culturele, sociale en politieke participatie.<br />
….<br />
1.4 Aanpak<br />
Opleiding en ontwikkeling van laaggeletterden is van groot belang. Het ontwikkelen van lees-, schrijf-, reken- en<br />
ICT-vaardigheden is een steun in de rug voor hen. De voorbije jaren is ook in Vlaanderen het besef gegroeid dat<br />
het verwerven en verhogen van geletterdheid moet gebeuren in het bredere kader van alle vaardigheden die van<br />
belang zijn in de maatschappij van vandaag:<br />
Algemene vaardigheden voor werk en voor sociale, culturele en politieke participatie;<br />
Specifieke vaardigheden voor een job en voor ondernemerschap;<br />
Basisvaardigheden om te zorgen voor de eigen gezondheid, het levensonderhoud, opvoeding van de<br />
kinderen, enz.<br />
Dit alles bevordert niet alleen het beter functioneren in het werk en het dagelijks leven; het vergroten van deze<br />
basisvaardigheden draagt tevens bij aan de persoonlijke groei en het gevoel van zelfvertrouwen en eigenwaarde.<br />
blz. 12/115
2 OPLEIDINGSAANBOD VOOR LAAGGESCHOOLDE VOLWASSENEN<br />
2.1 Basiseducatie<br />
Opdracht 2:<br />
Neem eens een kijkje op de site van Basiseducatie: www.basiseducatie.be.<br />
Wat is de opdracht van Basiseducatie?<br />
Welke doelgroep wil men bereiken?<br />
Wat is het aanbod van Basiseducatie?<br />
Kijk ook eens specifiek naar de situatie in jouw regio:<br />
Hoeveel centra zijn er in jouw regio? Om welke centra gaat het?<br />
Wat is het aanbod van de centra in jouw regio?<br />
Zijn er modules/ opleidingen bij waarvan jij denkt die te kunnen verzorgen?<br />
Vergelijk je antwoorden met de (korte) onderstaande tekst en met de (uitgebreide) modelantwoorden in de<br />
correctiesleutel!<br />
(In deze maar) vooral in de derde paragraaf gaan we even in op het antwoord op de laatste vraag (rond<br />
tewerkstellingsmogelijkheden).<br />
2.1.1 Doelgroep<br />
Basiseducatie is een educatieve voorziening die zich richt tot alle laaggeschoolde volwassenen die niet over de<br />
nodige basisvaardigheden beschikken om zelfstandig te functioneren in de maatschappij.<br />
2.1.2 Opdracht<br />
De Basiseducatie heeft een dubbele functie:<br />
Het aanleren en verbeteren van de basiscompetenties die essentieel zijn voor het sociaal functioneren in<br />
persoonlijke, maatschappelijke en pr<strong>of</strong>essionele situaties;<br />
Daarnaast functioneert de Basiseducatie als opstapvoorziening in functie van doorstroming naar andere<br />
vormings-, opleidings- en onderwijsinitiatieven.<br />
Anders gezegd kan men stellen dat de Basiseducatie wil streven naar zelfredzaamheid op pr<strong>of</strong>essioneel, educatief<br />
en sociaal vlak.<br />
blz. 13/115
2.1.3 Aanbod<br />
De opleidingen situeren zich op het niveau van het basisonderwijs en de eerste graad van het secundair onderwijs<br />
en sluiten aan bij bestaande opleidingen in het onderwijs voor volwassenen.<br />
Je kan het aanbod van de centra voor Basiseducatie opsplitsen in twee categorieën:<br />
Open aanbod<br />
Cursussen op vraag: maatwerk en contractonderwijs<br />
Open aanbod<br />
In het open aanbod kunnen volwassenen zelf vrij inschrijven en les volgen. De opleidingen zijn opgebouwd<br />
uit verschillende modules. Iedere lerende volgt een individueel traject dat het meest aanleunt bij wat hij/zij<br />
kan en zijn/haar specifieke leervragen. Na elke module krijgen cursisten een deelcertificaat. Na het doorlopen<br />
van een volledige opleiding krijgen cursisten een certificaat.<br />
Op de website www.basiseducatie.be krijg je een overzicht van het aanbod dat je standaard in de meeste<br />
Centra voor Basiseducatie kan terugvinden.<br />
Cursussen op vraag: Maatwerk en contractonderwijs<br />
De Centra voor Basiseducatie organiseren ook cursussen op vraag van <strong>of</strong> in samenwerking met bedrijven <strong>of</strong><br />
organisaties (OCMW, VDAB, gemeente…). Met dit aanbod op maat wil Basiseducatie actief inspelen op de<br />
leerbehoeften van specifieke doelgroepen. De inhoud wordt aangepast aan de behoefte van een dienst <strong>of</strong><br />
een groep werknemers.<br />
Deze opleidingen worden ook regelmatig op de werkplek zelf gegeven, bvb. Nederlands op de werkvloer.<br />
2.2 Andere initiatieven voor laaggeschoolde volwassenen<br />
Naast Centra voor Basiseducatie zijn er nog verschillende andere plaatsen waar laaggeschoolde volwassenen<br />
terecht kunnen voor opleidingen. We hebben in voorgaand punt reeds vermeld dat de Centra voor Basiseducatie<br />
nauw samenwerken met verschillende partners. Zo kan je bij het OCMW, de VDAB, maar bijvoorbeeld ook in<br />
gevangenissen opleidingen volgen die gegeven worden door mensen van de Centra voor Basiseducatie. Het<br />
aanbod van deze organisaties is in vele gevallen echter nog ruimer, in die zin dat ze bijvoorbeeld ook meer<br />
technische en beroepsgerichte opleidingen aanbieden.<br />
2.2.1 Secundair volwassenenonderwijs in de CVO’s<br />
Het secundair volwassenenonderwijs (SVWO) biedt een brede waaier van (beroepsgerichte)<br />
opleidingen aan. Ook het studiegebied algemene vorming - dat is de nieuwe naam voor het<br />
vroegere tweedekansonderwijs (TKO) – behoort tot het secundair volwassenenonderwijs.<br />
Meer info: http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/volwassen/studie_so.asp<br />
blz. 14/115
2.2.2 VDAB<br />
De opleidingen van de VDAB zijn uiteraard gericht op het vinden van werk. Ook hier worden opleidingen<br />
aangeboden op verschillende niveaus, hoewel je er hier wel van uit kan gaan dat het startniveau van de cursisten<br />
over het algemeen hoger zal liggen dan in de Centra voor Basiseducatie. Hier kan men natuurlijk wel terecht om<br />
verder te studeren na Basiseducatie.<br />
De VDAB heeft een ruim aanbod aan opleidingen die ze aanbiedt in haar competentiecentra, maar ook via het<br />
internet. Op de website van de VDAB krijg je ook een overzicht over het ruim aanbod van alle andere cursussen<br />
die door de VDAB erkend worden.<br />
2.2.3 Syntra Vlaanderen<br />
Meer info: www.vdab.be/opleidingen<br />
Syntra biedt een ruim gamma aan zowel kortlopende als langlopende beroepsopleidingen aan. Bij Syntra kunnen<br />
onder andere ook jongeren terecht die onder de vorm van deeltijds leren/ deeltijds werken een beroep willen leren<br />
in de praktijk.<br />
2.2.4 OCMW<br />
www.syntra.be<br />
Arbeid is een belangrijke stap voor een geslaagde (re)integratie in de maatschappij. De opleidingsprojecten van<br />
het OCMW bieden dan ook een zeer praktische vorming aan waarbij de nadruk wordt gelegd op het aanleren en<br />
verfijnen van technische vaardigheden, gekoppeld aan een intensieve begeleiding, attitudetraining, … Dit alles met<br />
als ho<strong>of</strong>ddoel het (terug) integreren van mensen in de maatschappij via werk.<br />
Neem eens een kijkje op de site van een OCMW.<br />
Op de site van het OCMW Antwerpen (www.ocmw.antwerpen.be) vind je bvb. onder de knop ‘Werk en opleiding’<br />
alle informatie over opleidingen voor laaggeschoolden. Klik zeker ook eens door naar de PDF over de technische<br />
opleidingen. Je stelt vast dat deze opleidingen zich echt wel richten tot laaggeschoolde volwassenen waarbij deze<br />
een praktische basisopleiding krijgen die hen de kans geeft om als helper in de bouw <strong>of</strong> in de horeca aan de slag<br />
te kunnen.<br />
Maak via volgende url - http://www.ocmwgent.be/index.php?ID=28028 - kennis met het opleidingsproject IKOOK:<br />
bekijk het filmpje onderaan de pagina!<br />
blz. 15/115
2.2.5 Gevangenissen<br />
In 2000 keurde de Vlaamse regering een Strategisch Plan voor de Hulp- en Dienstverlening aan Gedetineerden<br />
goed. Dit plan wil dat de verschillende voorzieningen van de Vlaamse Gemeenschap gaan samenwerken om een<br />
degelijk aanbod te hebben van hulpverlening, vorming, beroepsopleiding, onderwijs, sport en ontspanning voor<br />
gedetineerden. Op die manier wil de Vlaamse regering ingaan op de vragen van gevangen om meer<br />
mogelijkheden om hun gevangenistijd zinvol in te vullen en betere vooruitzichten voor een leven na de straf.<br />
Voor meer info over het Strategische Plan voor de Hulp- en Dienstverlening aan Gedetineerden kan je terecht op<br />
de volgende link: http://www.wvc.vlaanderen.be/welzijnenjustitie/gedetineerden/stratplan.htm<br />
Het onderwijs in de gevangenissen wordt gecoördineerd door het Vlaams ondersteuningscentrum voor het<br />
Volwassenenonderwijs – Vocvo vzw. Vocvo ondersteunt de Centra voor Basiseducatie die in de gevangenis actief<br />
zijn 2 , maar ook het Onderwijs voor Sociale Promotie dat actief is in de gevangenissen en het Begeleid Individueel<br />
Studeren (BIS) 3 .<br />
Neem zeker eens een kijkje op de site van Vocvo vzw – www.vocvo.be – meer specifiek bij “Onderwijs aan<br />
gedetineerden”.<br />
2.2.6 Derden<br />
Naast bovenvermelde initiatieven bestaan er nog tientallen andere initiatieven die opleidingen aanbieden aan<br />
soms erg laaggeschoolde volwassenen. Het gaat hier telkens om projecten die mensen willen begeleiden naar<br />
werk en dit door opleidingen op de werkvloer, werkervaringsprojecten,…<br />
Opdracht 3:<br />
Ga naar de site van het Steunpunt Lokale Netwerken: www.sln.be. Bekijk de film ‘Samen Uniek, Samen Verder’.<br />
Ga ook eens kijken op de website van één specifiek project dat zich richt tot laaggeschoolde volwassenen<br />
www.werkvormm.be.<br />
3 TEWERKSTELLINGSMOGELIJKHEDEN EN -VOORWAARDEN<br />
Uit de vorige paragraaf is duidelijk gebleken dat er heel wat mogelijkheden zijn om te werken in opleidingen voor<br />
laaggeschoolde volwassenen. Vacatures kan je vinden op de sites van de verschillende organisaties en op de<br />
website van de VDAB. Vermits het om verschillende initiatieven gaat, zullen de tewerkstellingsvoorwaarden ook<br />
erg verschillend zijn.<br />
2 Vocvo ondersteunt sowieso alle Centra voor Basiseducatie én de koepelloze Centra voor Volwassenenonderwijs.<br />
3<br />
Sinds april 2007 heeft BIS de activiteiten afgebouwd. Momenteel bieden zij alleen nog cursussen aan voor cursisten die zich<br />
ingeschreven hebben voor een examen van de Examencommissie van de Vlaamse Gemeenschap en voor gedetineerden.<br />
blz. 16/115
Een belangrijk gemeenschappelijk gegeven is natuurlijk het publiek waarmee je werkt: de laaggeschoolde<br />
volwassene… Of het nu gaat om een opleiding georganiseerd door de Vlaamse Overheid (in een CBE, een CVO,<br />
door de VDAB,….) <strong>of</strong> een andere (derden,…) je werkt met mensen die niet altijd een positieve ervaring gehad<br />
hebben met leren, die soms moeten leren in moeilijke omstandigheden (werkloosheid, illegaliteit, armoede,…),<br />
enz.<br />
In het hiernavolgende willen we graag even wat nader ingaan op tewerkstelling in een Centrum voor<br />
Basiseducatie. Hoewel deze centra ook onder de bevoegdheid vallen het Vlaams Ministerie van Onderwijs en<br />
Vorming, zijn er immers toch een aantal grote verschillen qua tewerkstellingsvoorwaarden t.o.v. die in bvb. het<br />
regulier secundair onderwijs <strong>of</strong> het volwassenenonderwijs.<br />
De sector Basiseducatie werd de voorbije jaren grondig hervormd (in eerste instantie op het gebied van de<br />
financiering, maar): dit had heel wat gevolgen voor de organisatie en de tewerkstelling binnen de Centra voor<br />
Basiseducatie.<br />
Zo vond er een schaalvergroting plaats binnen de Centra voor Basiseducatie, verschillende kleinere centra werden<br />
gefusioneerd tot 13 grotere Centra voor Basiseducatie.<br />
Het personeel kreeg een eigen statuut, het CODO-statuut (waarbij CODO staat voor Contract Onbepaalde Duur<br />
Departement Onderwijs): dit verschilt sterk van het statuut dat men heeft in de rest van het onderwijs. Over dit<br />
statuut vind je alles terug in de CAO I 2008-2009 Centra voor Basiseducatie<br />
(http://www.ond.vlaanderen.be/volwassenenonderwijs/personeel/loopbaan.htm#CAO_I_voor_de_basiseducatie).<br />
Om les te mogen geven in de Basiseducatie moet je beschikken over het juiste bekwaamheidsbewijs. Dit is<br />
minstens een bachelordiploma en je moet binnen de 2 jaar starten met een lerarenopleiding. Wanneer je het<br />
diploma van leraar behaald hebt, kom je in een hoger barema terecht.<br />
Het loon wordt verder bepaald volgens barema op basis van je functie (bvb. coördinator (501), educatief<br />
medewerker (301 <strong>of</strong> 346) resp. zonder <strong>of</strong> met een BPB,…) en niet volgens je diploma.<br />
Iedereen die voltijds werkt binnen de Centra voor Basiseducatie heeft een opdracht binnen het Centrum van 36<br />
uur per week (1 uur = 60 minuten). Dit wil zeggen dat je je volledige opdracht binnen het centrum vervult en dat je<br />
ook andere taken dan lesgeven op je neemt (onthaal, intake, begeleiding,…).<br />
Wil je werken binnen een Centrum Basiseducatie dan zal je vermoedelijk ook (maximaal) 2 avonden per week ’s<br />
avonds moeten werken.<br />
Het jaarlijks verl<strong>of</strong> is afgestemd op de verl<strong>of</strong>regeling van de Vlaamse ambtenaren. Dit wil zeggen dat je recht hebt<br />
op 35 betaalde verl<strong>of</strong>dagen, minder dus dan in het secundair onderwijs.<br />
blz. 17/115
Besluit<br />
Ook vandaag nog is er nood aan opleidingsinitiatieven voor laaggeschoolden in Vlaanderen. We hebben het in<br />
deze context dan niet meer zo uitgesproken over het verhelpen van analfabetisme, maar veel ruimer over het<br />
aanpakken van de problemen ten gevolge van laaggeletterdheid bij volwassenen. Werken met laaggeschoolde<br />
mensen vraagt om een eigen aanpak op maat. De Centra voor Basiseducatie richten zich specifiek tot deze<br />
doelgroep, maar ook andere initiatieven zijn gericht op de opleiding van laaggeschoolde volwassenen.<br />
Ho<strong>of</strong>ddoelstelling van al deze initiatieven is kansen geven aan laaggeschoolde mensen om mee te draaien in onze<br />
maatschappij op persoonlijk, sociaal en pr<strong>of</strong>essioneel vlak.<br />
We hopen je via deze tekst ingeleid te hebben in deze sector(en) gericht op educatie van laaggeschoolde<br />
volwassenen. Misschien kan het doornemen van deze tekst en de bijhorende documentatie ook een opstap zijn<br />
naar de PP-opdracht die we hebben uitgewerkt bij de module(s) OMA/ LEV: daarin verken je één<br />
opleidingsinstelling grondig en stel je een pr<strong>of</strong>iel op van deze organisatie. Je brengt o.a. de doelgroep, het aanbod,<br />
de werkwijze, de manier waarop deontologisch gezien omgesprongen wordt met bepaalde zaken, de<br />
tewerkstellingsvoorwaarden, … van deze organisatie in kaart. Interessant ter verdieping!<br />
Literatuur<br />
CLAEYS, G., Woorden – Schatten – Jagers, In: Weekend Knack, Brussel, 20 februari 2008, 41-44.<br />
http://www.ond.vlaanderen.be/edulex/database/document/document.asp?docid=13882 voor: De organisatie van<br />
het volwassenenonderwijs – Centra voor Basiseducatie, Omzendbrief VWO/2007/02 (CBE) van 05/07/2007 –<br />
datum laatste wijziging: 03/10/2008.<br />
http://www.ond.vlaanderen.be/edulex/database/document/document.asp?docid=14057 voor: Besluit van de<br />
Vlaamse Regering betreffende de erkenning en de subsidiëring als Centrum voor Basiseducatie voor het<br />
schooljaar 2008-2009, B.S.15/01/2009.<br />
http://www.ond.vlaanderen.be/volwassenenonderwijs/personeel/loopbaan.htm#CAO_I_voor_de_basiseducatie,<br />
laatst geraadpleegd juni 2009 voor: CAO I 2008-2009 Centra voor Basiseducatie en de toelichting (Ronde van<br />
Vlaanderen 2008).<br />
VLAAMS MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VORMING I.S.M. KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN HOGER<br />
INSTITUUT VOOR DE ARBEID, De G-factor in uw bedrijf <strong>of</strong> organisatie. Geletterdheid op de werkvloer, Brussel,<br />
2007.<br />
blz. 18/115
Correctiesleutel<br />
Opdracht 1:<br />
Wat is een ‘analfabeet’?<br />
Iemand die niet kan lezen en schrijven.<br />
Wat is ‘laaggeletterdheid’?<br />
Te weinig kennis en vaardigheid hebben om via geschreven taal te communiceren en informatie te<br />
verwerken, om met numerieke en grafische gegevens om te gaan en te weinig vaardigheid voor het gebruik<br />
van ICT.<br />
Opdracht 2:<br />
In de tekst werd het antwoord op de vragen eerder summier weergegeven; de antwoorden die hier volgen, komen<br />
over het algemeen letterlijk van de website van Basiseducatie. Hier en daar hebben we deze informatie aangevuld<br />
in cursief.<br />
De opdracht van Basiseducatie<br />
De kerntaak van Basiseducatie is het terugdringen van laaggeletterdheid en laaggecijferdheid in Vlaanderen.<br />
Laaggeschoolde volwassenen kunnen er basisvaardigheden aanleren en verbeteren die ze nodig hebben om<br />
zelfstandig te kunnen functioneren in de maatschappij.<br />
Doelstelling is het verwezenlijken van pr<strong>of</strong>essionele, educatieve en sociale zelfredzaamheid..<br />
Bij de ontwikkeling van het aanbod en de methodieken houdt Basiseducatie rekening met verschillende<br />
segmenten binnen de doelgroep van laaggeschoolden. Waar mogelijk, wordt ook het levenslang en<br />
levensbreed leren gestimuleerd.<br />
De doelgroep van Basiseducatie<br />
Basiseducatie richt zich tot alle laaggeschoolde volwassenen (+18 jaar) die niet over de nodige<br />
basisvaardigheden beschikken om zelfstandig te functioneren in de maatschappij.<br />
Door het volgen van de opleidingen leren zij de nodige basisvaardigheden die ze nodig hebben in hun<br />
dagelijkse leven, thuis, op het werk, voor een hobby,… . De opleidingen leggen ook de basis voor het volgen<br />
van verdere opleiding <strong>of</strong> vorming.<br />
De opleidingen situeren zich op het niveau van het basisonderwijs en de eerste graad van het secundair<br />
onderwijs en sluiten aan bij bestaande opleidingen in het onderwijs voor volwassenen (beroepsgerichte<br />
opleidingen in de CVO’s, tweedekansonderwijs, VDAB-opleidingen, …).<br />
blz. 19/115
Binnen haar doelgroep onderscheidt Basiseducatie diverse subgroepen die speciale aandacht verdienen:<br />
Laaggecijferde en/<strong>of</strong> laaggeletterde Nederlandstaligen,<br />
Migranten,<br />
Nieuwkomers,<br />
Gevangenen,<br />
Werkzoekenden,<br />
Kansarmen,<br />
Laaggeschoolde werknemers,<br />
Ongekwalificeerde schoolverlaters,<br />
Senioren,<br />
Huisvrouwen,<br />
…<br />
Het aanbod van Basiseducatie<br />
Open aanbod<br />
In het open aanbod kunnen volwassenen vrij zelf inschrijven en les volgen. De opleidingen zijn<br />
opgebouwd uit verschillende modules. Na elke module krijgen cursisten een deelcertificaat. Na het<br />
doorlopen van een volledige opleiding krijgen cursisten en certificaat. Cursisten starten in een module<br />
die het best aansluit bij wat ze kunnen en bij wat hun eerste leernoden zijn.<br />
Volgende opleidingen behoren tot het standaardpakket van de Centra voor Basiseducatie:<br />
Nederlands (NT1)<br />
Een krant lezen, ideeën op papier zetten, brieven en verslagen schrijven, formulieren invullen, een<br />
handleiding en instructies lezen, werken met elektronische post (e-mail, SMS, chatten), informatie<br />
opzoeken en verwerken, … .<br />
Cursisten leren beter lezen, schrijven en mondeling communiceren in functie van hun dagelijkse situatie<br />
thuis, op het werk <strong>of</strong> als voorbereiding op verder leren.<br />
Uiteraard worden de leerinhouden aangepast aan de mogelijkheden van de cursisten en aan hun<br />
leernoden en kan men (in de lagere modules) ook heel elementaire vaardigheden leren zoals het leren<br />
schrijven van de eigen identiteitsgegevens, de eigen post leren lezen en sorteren, een<br />
boodschappenlijstje <strong>of</strong> kattebelletje leren schrijven,…<br />
Nederlands voor anderstaligen (NT2)<br />
Gesprekken voeren, radio- en tv-berichten begrijpen, informatie vragen en geven, formulieren invullen,<br />
een brief lezen, een instructie begrijpen, ….<br />
Anderstalige cursisten verwerven de taalvaardigheden Nederlands noodzakelijk voor hun sociale<br />
contacten, hun werk <strong>of</strong> beroepsopleiding en voor de omgang met allerlei diensten en instellingen.<br />
Alfabetisering in het Nederlands als tweede taal<br />
Analfabete cursisten leren lezen en schrijven in het Nederlands als een opstap naar de cursussen<br />
Nederlands voor anderstaligen.<br />
blz. 20/115
Wiskunde<br />
Procenten berekenen, werken met kommagetallen, inhoud <strong>of</strong> oppervlakte berekenen, maten en<br />
gewichten hanteren, grafieken en tabellen lezen, driehoeksmetingen, ….<br />
Cursisten verwerven inzichten en vaardigheden die ze dagdagelijks nodig hebben. Ook veel jobs (onder<br />
meer in de bouw, de horeca <strong>of</strong> de gemeentelijke diensten) vereisen deze vaardigheden.<br />
Maatschappijoriëntatie<br />
Leren hoe diensten en instellingen functioneren, omgaan met vrije tijd, zich voorbereiden op het<br />
theoretisch rijexamen, ….<br />
Cursisten leren zich oriënteren op de belangrijke maatschappelijke terreinen. De kern ligt in het<br />
verwerven van vaardigheden: communicatie, leren leren, problemen oplossen, plannen en organiseren,<br />
informatie verwerken.<br />
Informatie- en communicatietechnologie (ICT)<br />
Kennismaken met de computer, het internet en e-mail.<br />
Cursisten leren basisvaardigheden om met de computer te werken. Veel aandacht gaat naar de<br />
leervaardigheden. Op het einde van deze opleiding is de cursist klaar om verder te gaan met specifieke<br />
toepassingspakketten bij andere opleidingsverstrekkers, op het werk <strong>of</strong> door zelfstudie.<br />
Opstapcursussen Frans en Engels<br />
Cursisten leren de basis van de Franse <strong>of</strong> Engelse taal zodat ze kunnen doorstromen naar een Centrum<br />
voor Volwassenenonderwijs.<br />
Cursussen op vraag: maatwerk en contractonderwijs<br />
Daarnaast organiseren de Centra voor Basiseducatie ook cursussen op vraag van <strong>of</strong> in samenwerking<br />
met bedrijven <strong>of</strong> organisaties (OCMW, VDAB, gemeente…). Basiseducatie wil met het aanbod op maat<br />
en cursussen op de werkvloer actief inspelen op de leerbehoeften van doelgroepen. De inhoud wordt<br />
aangepast aan de behoefte van een dienst <strong>of</strong> een groep werknemers. Afhankelijk van de verwachtingen<br />
van de werkgever en de leervragen van de deelnemers wordt een programma samengesteld.<br />
Voorbeelden van cursussen:<br />
Administratieve vaardigheden op het werk<br />
Nederlands op de werkvloer<br />
Sociale vaardigheden op het werk<br />
Communicatie met klanten en gebruikers<br />
Rekenen voor beroepsgebruik<br />
Werk praktisch organiseren<br />
Basisveiligheid voor laaggeschoolde werknemers.<br />
blz. 21/115
Inleiding<br />
INTERCULTURELE COMMUNICATIE<br />
Communicatie is vanzelfsprekendheid geworden in onze maatschappij. We zijn voortdurend en overal in<br />
communicatie. Dan eens bewust met een ander <strong>of</strong> in groep, dan eens onbewust en/ <strong>of</strong> met onszelf. Het maakt deel<br />
uit van wie we zijn.<br />
Zelden echter staan we stil bij hoe we communiceren met anderen en wat juist onze communicatieve<br />
vaardigheden zijn. Ondanks het grote aandeel dat communicatie heeft in het leven van iedereen, slagen we er ook<br />
niet in de communicatie altijd efficiënt te laten verlopen. Dit met onduidelijkheid, onbegrip, misverstanden,<br />
conflicten, ... tot gevolg. Waar loopt het dan mis?<br />
Er kunnen verschillende oorzaken genoemd worden die het mislukken van de communicatie in de hand kunnen<br />
werken: te veel storende achtergrondgeluiden, de ander is niet bereid écht te luisteren, je vindt de juiste woorden<br />
niet, ...<br />
Een situatie die in dit kader om specifieke aandacht vraagt, is wanneer er sprake is van interculturele<br />
communicatie.<br />
Deze tekst wil stil staan bij het aspect ‘interculturele communicatie’: de communicatie tussen personen uit<br />
verschillende culturen.<br />
In een eerste deel van deze tekst staan we stil bij het begrip ‘interculturele communicatie’ en de visie hierop van<br />
een drietal auteurs. Een zijsprong naar het begrip ‘cultuur’ is hierbij onvermijdelijk.<br />
We willen ook beklemtonen dat interculturele communicatie niet alleen gaat over de communicatie tussen<br />
autochtonen en allochtonen, maar ook over communicatie tussen mensen uit hetzelfde land, doch uit verschillende<br />
sociaaleconomische groepen <strong>of</strong> subculturen: het tweede deel van deze tekst gaat daarom over (communicatie<br />
met) kansarme gezinnen. Het derde deel gaat in op hoe je effectief intercultureel kan communiceren; zo komen<br />
we in het vierde deel uit bij het begrip ‘interculturele communicatieve competentie’.<br />
Doelstellingen<br />
Deze tekst wil slechts een aanzet geven, interesse opwekken, … rond het thema. De tekst en de opdracht staan<br />
hierbij in het teken van een aantal basiscompetenties voor de leraar SO – de begeleider van laaggeschoolde<br />
volwassenen, namelijk de volgende:<br />
blz. 22/115
1.1 De beginsituatie van de leerlingen (lees telkens: cursisten, deelnemers) en de leergroep achterhalen 4 .<br />
1.11 Het leer- en ontwikkelingsproces adequaat begeleiden in Standaardnederlands en daarbij rekening houden<br />
met het taalbeheersingsniveau van de leerlingen.<br />
1.12 Omgaan met de diversiteit van de leergroep.<br />
2.1 In overleg een positief leefklimaat creëren voor de lln. in klasverband en op school.<br />
2.2 De emancipatie van de leerlingen bevorderen.<br />
2.7 Strategieën inzetten om te communiceren met anderstalige leerlingen.<br />
6.1 Zich informeren over en discreet omgaan met gegevens over de leerling.<br />
De hiervan afgeleide doelen die je na het doornemen van deze tekst/ opdracht dient te behalen, zijn de volgende:<br />
De begrippen interculturele communicatie en interculturele competentie in eigen woorden kunnen<br />
omschrijven.<br />
Zich ten allen tijde bewust zijn van de grote diversiteit binnen een groep lerende volwassenen (zich hoeden<br />
voor foutief generaliseren).<br />
Kunnen uitleggen wat Pinto verstaat onder G- en F-structuren.<br />
Kunnen verwoorden wat de implicaties zijn van de verschillen tussen culturen met een G- en F-structuur voor<br />
wat betreft de communicatie tussen mensen uit die verschillende culturen.<br />
Kunnen uitleggen welke vier dimensies H<strong>of</strong>stede onderscheidt om culturen mee te beschrijven.<br />
Een communicatiesituatie kunnen ontleden volgens het TOPOI-model van H<strong>of</strong>fman.<br />
Voorbeelden kunnen geven van de manier waarop de socio-economische en psycho-sociale kenmerken van<br />
kansarme gezinnen de communicatie met personen uit de dominante cultuur kunnen beïnvloeden.<br />
De dubbel-perspectiefbenadering (en indien nodig de drie-stappenmethode) kunnen toepassen in functie van<br />
(interculturele) communicatie.<br />
Efficiënte communicatie kunnen aangaan met de laaggeschoolde volwassene met aandacht voor zijn<br />
eigenheid.<br />
1 WAT IS INTERCULTURELE COMMUNICATIE ?<br />
Interculturele communicatie kan globaal worden omschreven als communicatie tussen personen met verschillende<br />
culturele achtergronden.<br />
We leven in een maatschappij met een grote culturele diversiteit en dus een grote diversiteit aan waarden en<br />
normen. Dit brengt met zich mee dat op alle niveaus steeds meer mensen worden geconfronteerd met andere dan<br />
de vertrouwde regels.<br />
Willen we tot efficiënte communicatie komen, dan is het belangrijk dat de boodschap die door de zender wordt<br />
gegeven ook begrepen wordt zoals die door hem wordt bedoeld. Het is echter vaak zo dat een verschil in<br />
referentiekaders en dus zeker ook verschillen m.b.t. waarden en normen ten gevolge van een andere cultuur<br />
kunnen maken dat de boodschap mis begrepen wordt.<br />
4 In deze tekst wordt hierbij zowel gefocust op kenmerken van de omgeving van de cursisten als op individuele kenmerken.<br />
blz. 23/115
Zo is het antwoord ‘misschien’ van een leerling op een vraag van een leerkracht, vaak aanleiding tot<br />
misverstanden. In onze westerse cultuur betekent dit antwoord dat de mogelijkheid open blijft en dat je nog<br />
een definitief antwoord zal ontvangen; in andere culturen is dit veeleer een manier om op een respectvolle<br />
manier ‘neen’ te zeggen en beschouwt men dit antwoord als voldoende.<br />
Uiteraard kan men bij misverstanden en miscommunicatie altijd ‘spreken over’ de communicatie (dit noemen we<br />
metacommunicatie).<br />
In het bovenstaand voorbeeld kan men de gesprekspartner bvb. vragen wat hij bedoelt, <strong>of</strong> je dit antwoord als<br />
een ‘neen’ moet interpreteren, ...<br />
Men kan dan onderzoeken welke waarden aan iemands denken en/<strong>of</strong> handelen ten grondslag liggen. Je kan je<br />
eigen communicatieve vaardigheden optimaliseren door op voorhand reeds verschillende culturele waarden en<br />
normen te leren kennen (culturele educatie) zodat je vlugger kan inschatten waarom iemand op een bepaalde<br />
wijze denkt en/<strong>of</strong> handelt.<br />
1.1 Het begrip cultuur<br />
Cultuur is een evoluerend systeem van waarden, gedragsregels, voorstellingen, opvattingen, kennis, kunst, enz.<br />
die mensen zich eigen maken als lid van een bepaalde gemeenschap. De leden van die gemeenschap dragen ze<br />
ook over aan de volgende generatie. Cultuur wordt dus gezien als een dynamisch en niet als een statisch geheel.<br />
De persoonlijke ervaringen van het individu spelen een centrale rol in deze culturele dynamiek. Mensen zijn geen<br />
passieve wezens die uitsluitend handelen op basis van de groepscultuur die ze in een bepaalde levensfase<br />
hebben geleerd. Ze zijn actieve makers daarvan, en hun gedrag hangt in belangrijke mate ook af van onder<br />
andere de context van de interactie, de eigen bedoelingen, verwachtingen en voorgaande ervaringen.<br />
Dit dynamische aspect maakt dat we ons moeten hoeden voor stereotypen en bijgevolg onszelf en de ander<br />
dienen te bevragen m.b.t. de betekenis van cultuurelementen.<br />
Het is onvermijdelijk dat in contact met andere culturen mensen de eigen cultuur als uitgangspunt nemen, alleen al<br />
om de simpele reden dat ze meestal niet over andere maatstaven beschikken. Bovendien wordt de communicatie<br />
vaak gevoerd zonder stil te staan bij de waarden en normen die een rol spelen bij het overbrengen van de<br />
boodschap.<br />
Een verschil in het cultureel systeem van de communicatiepartners is een voldoende voorwaarde om van<br />
interculturele communicatie te spreken. Het gaat hier om verschillen in de communicatiecodes (taal en non-verbale<br />
uitingen) en in de normen, waarden en opvattingen.<br />
1.2 Interculturele communicatie: enkele visies<br />
Interculturele communicatie is regelmatig het voorwerp van studie en onderzoek. In deze tekst willen we even stil<br />
staan bij de visie van Pinto en H<strong>of</strong>stede.<br />
blz. 24/115
1.2.1 Interculturele communicatie volgens Pinto<br />
F- en G-structuren<br />
De meeste auteurs delen culturen in op basis van een aantal dimensies (zie ook verder, H<strong>of</strong>stede). Voor<br />
Pinto (2004) ontbreekt hierbij het inzicht in de achtergrond van deze kenmerken. Hij wil komen tot een<br />
indeling van culturen die gebaseerd is op dieperliggende verschillen in normen en waarden.<br />
Pinto spreekt dan ook over onderliggende structuren m.b.t. waarden en normen die de grondslag vormen<br />
voor gedragsregels en communicatiecodes. Hij onderscheidt twee duidelijk verschillende onderliggende<br />
structuren. Deze leiden tot het onderscheid tussen wat men vaak moderne <strong>of</strong> westerse culturen enerzijds en<br />
traditionele <strong>of</strong> niet-westerse culturen anderzijds noemt. Hij wil hiermee zeker geen waardeoordeel uitspreken<br />
en vindt ook dat deze culturen beter worden aangeduid als culturen met een G-structuur en culturen met een<br />
F-structuur.<br />
De F-culturen, die eerder te vinden zijn in het Midden-Oosten, Aziatische en Afrikaanse landen, zijn culturen<br />
die gekenmerkt worden door een fijnmazige structuur van gedragsregels <strong>of</strong> heel gedetailleerde<br />
gedragsregels.<br />
G-culturen, die vooral voorkomen in de Noordwest-Europese landen en in Noord-Amerika, zijn daarentegen<br />
culturen waarin een gr<strong>of</strong>mazige structuur van gedragsregels overheerst.<br />
In F-culturen bestaan er voor iedere situatie gedetailleerde gedragsregels die het individu (slechts) hoeft na<br />
te leven. In deze culturen heeft het individu dus veel minder ruimte om zijn eigen gedragsregels te creëren. In<br />
G-culturen daarentegen dient ieder individu zelf de algemene regels te vertalen naar gedragsregels voor zijn<br />
specifieke situatie. Dit laat individuen in G-culturen een tamelijk grote vrijheid van gedrag.<br />
In culturen met een F-structuur beschouwen mensen zich veeleer als lid van een groep. Niet het individu<br />
maar de groep waartoe men behoort, vormt de basis van waaruit men aan de samenleving deelneemt. In<br />
culturen met een G-structuur worden mensen als individuen beschouwd met grote persoonlijke vrijheden en<br />
dus ook met grote persoonlijke verantwoordelijkheden.<br />
Samengevat:<br />
De identiteit in een G-cultuur wordt bepaald door de eigen waarden en normen, door de eigen zingeving van<br />
het leven. De identiteit in een F-cultuur wordt bepaald door de plaats die men in de groep inneemt en door de<br />
waarden, normen en zingeving van de groep.<br />
Piramide van menselijke behoeften naar cultuursoort<br />
We verwijzen je graag naar http://www.gilde-samenspraak.nl/sitebuilder/index.asp?nodeid=235 voor een<br />
schematische weergave – in de piramides en bijhorende tabellen – wat dit verschil in cultuursoort impliceert<br />
naar de menselijke behoeften toe.<br />
blz. 25/115
Terreinen van verschil tussen F- en G-culturen<br />
Pinto belicht 26 terreinen waarop er zich verschillen voordoen tussen culturen. We werken er hier vier<br />
concreter uit.<br />
Individualiteit versus groepsafhankelijkheid<br />
In culturen met een G-structuur worden mensen als individuen beschouwd met grote persoonlijke<br />
vrijheden en dus ook met persoonlijke verantwoordelijkheden. <strong>Deel</strong>nemen aan de maatschappij gebeurt<br />
op basis van persoonlijke beslissingen en persoonlijke verantwoordelijkheden.<br />
In culturen met een F-structuur beschouwen mensen zich meer als lid van een groep. Niet het individu<br />
maar de groep waartoe men behoort, vormt de basis van waaruit men aan de samenleving deelneemt.<br />
Het individu in de F- cultuur deelt zijn verantwoordelijkheden dan ook meer met de andere leden van de<br />
groep. De afzonderlijke taken worden weliswaar door individuen uitgevoerd, maar overeenkomstig de<br />
verplichtingen die aan dit individu volgens de algemene groepsnorm zijn voorgeschreven.<br />
Intern versus extern referentiekader <strong>of</strong>wel schuld versus schaamte<br />
In G-culturen zijn natuurlijk net zo goed remmingen nodig om te voorkomen dat het samenleven van<br />
mensen uitloopt op chaos. Daar worden echter tijdens de opvoeding interne remmingen op het gedrag<br />
aangebracht. Het kind leert dat het innerlijke normen niet mag overtreden, het kind krijgt een geweten.<br />
Doordat personen in F-culturen een onlosmakelijk onderdeel van hun groep vormen, heeft het gedrag en<br />
de reputatie van elk lid van de familie zijn weerslag op het gedrag en de reputatie van alle andere<br />
familieleden. Iemands wangedrag kan de trots van zijn familieleden krenken en invloed hebben op hun<br />
sociale positie en huwelijkskansen. De groep oefent daarom een grote druk uit op het individu om zich<br />
‘goed’ <strong>of</strong> ‘normaal’ te gedragen, dit wil zeggen om zich te conformeren aan de standaard. Kinderen in Fculturen<br />
leren dan ook om zich in de eerste plaats te gedragen zoals de groep dat van hen verlangt. De<br />
groep <strong>of</strong> de mening van de groep functioneert in deze culturen als een externe rem op het gedrag. Bij<br />
personen uit F-culturen zouden we niet de innerlijke normen maar wel de groep als hun geweten kunnen<br />
beschouwen. Dit ziet men in het extreme doorwerken bij ere-moorden.<br />
Opvoeding<br />
In G-culturen zal men veel meer rationeel gaan argumenteren omdat men wil dat het kind innerlijk<br />
overtuigd raakt van de juistheid van bepaald gedrag.<br />
In F-culturen worden kinderen eervol gedrag en respect aangeleerd door ze angst voor schande en de<br />
daarbij horende gevoelens van schaamte bij te brengen, ze steeds te vergelijken met anderen en door<br />
gebruik te maken van lijfstraffen. In F-culturen is het enige argument dat men geeft ‘omdat het zo hoort’.<br />
Dit wil zeggen ‘omdat de groep het zo wil’ en ‘wat moeten de mensen wel niet van jou/ ons denken?’.<br />
Communicatie<br />
In G-culturen bestaan geen gedetailleerde voorschriften. De ontvanger van een boodschap is veel minder<br />
afhankelijk van kennis en begrip van de context van een mededeling om de boodschap juist te<br />
interpreteren.<br />
blz. 26/115
In F-culturen is het noodzakelijk dat men goed op de hoogte is van de context waarbinnen iets gezegd<br />
wordt omdat de communicatie veelal impliciet is. Omdat het ondoenbaar is om in de ontelbare<br />
gesprekssituaties die men in zijn leven tegenkomt, steeds de juiste context te kennen, wordt iedere<br />
communicatie zoveel mogelijk teruggebracht tot een bekende standaardsituatie waarin duidelijke normen<br />
en regels gelden voor wat dient gezegd te worden en hoe men zich dient te gedragen. Dit betekent dat de<br />
gesprekspartners veel gebruik maken van vaste uitdrukkingen, spreekwoorden en standaardfrasen.<br />
Een verzoek <strong>of</strong> een bel<strong>of</strong>te van iemand uit een F-cultuur heeft vaak een relationele betekenis. Een<br />
dergelijke boodschap betekent vaak ‘wij zijn vrienden, ja toch?’. Ieder ontkennend antwoord wordt dan<br />
ook opgevat als ‘nee, we zijn geen vrienden’.<br />
Enkele kanttekeningen<br />
Het is belangrijk om de hier besproken cultuurverschillen niet te zien als algemeen geldend. Het blijft<br />
belangrijk om bij elk contact met iemand uit een andere cultuur goed af te tasten welke waarden en<br />
normen er zijn en je dus te hoeden voor stereotypen, vooroordelen en veronderstellingen.<br />
De hier beschreven verschillen zijn de uitersten van de F- en G-structuren.<br />
Culturen bevinden zich op een continuüm tussen een overwegend volle, gedetailleerde en strakke<br />
structuur van omgangscodes en communicatieregels tussen mensen (F) en het tegenovergestelde,<br />
namelijk ruimere, lossere en globalere stelsels van regels en codes (G).<br />
Culturen zijn niet geheel G <strong>of</strong> geheel F, iedere cultuur dient ergens tussen de twee uitersten F en G<br />
geplaatst te worden. Zo zien we bijvoorbeeld bij de tweede generatie migranten dat er sprake is van een<br />
mengvorm van F en G, <strong>of</strong>tewel een ‘Mixed structuur’ (M).<br />
Het gaat hier trouwens om de beschrijving van structuren, dus niet van typische culturen. Zowel onder de<br />
G-culturen onderling, zoals die van Amerikanen, Engelsen, Duitsers, Nederlanders, Fransen, enz. als<br />
onder die van de F-culturen zoals die van Marokkanen, Turken, Chinezen, Somaliërs, Vietnamezen, enz.<br />
bestaan verschillen en er is dus ook tussen hen sprake van interculturele communicatie. Zelfs binnen één<br />
land bestaan verschillende (sub)culturen. De cultuur van het platteland is bvb. meestal fijnmaziger dan die<br />
van de steden.<br />
1.2.2 Interculturele communicatie volgens H<strong>of</strong>stede<br />
Een voordeel van het model van H<strong>of</strong>stede (2006) is dat hij de cultuurdimensies niet aan elkaar koppelt tot één<br />
karakteristiek beeld. Een cultuur kan m.a.w. hoog scoren op één dimensie en laag op een andere. Hieronder<br />
beschrijven we de karakteristieken van de vier dimensies van H<strong>of</strong>stede. De meeste hiervan zijn door onderzoek<br />
onderbouwd, terwijl dit bij Pinto niet zo is (van Endt-Meijling, 2003).<br />
1. Machtsafstand: De mate waarin de minder machtige leden van instituties <strong>of</strong> organisaties in een land<br />
verwachten en accepteren dat de macht ongelijk verdeeld is.<br />
2. Individualisme - collectivisme: Individualisme staat voor een samenleving waarin de onderlinge banden<br />
tussen individuen los zijn: iedereen wordt geacht uitsluitend te zorgen voor zichzelf en voor zijn <strong>of</strong> haar<br />
gezin. Collectivisme staat voor een samenleving waarin mensen vanaf hun geboorte opgenomen zijn in<br />
sterke, hechte groepen, die hen levenslang bescherming bieden in ruil voor onvoorwaardelijke loyaliteit.<br />
De nadruk ligt o.a. op gemeenschappelijke belangen, traditie en het voorkomen van gezichtsverlies.<br />
blz. 27/115
3. Masculiniteit - femininiteit: In mannelijke culturen bestaan sterke sociale rolverschillen tussen mannen en<br />
vrouwen in tegenstelling tot vrouwelijke culturen waarin de gelijkheid van sexerollen voorop staat. In<br />
eerstgenoemde culturen wordt van mannen geldingsdrang, ambitie en competitie verwacht.<br />
De biologische verschillen tussen mannen en vrouwen zijn over de hele wereld gelijk, maar hun sociale<br />
rollen worden slechts voor een deel bepaald door biologische factoren. Elke samenleving beschouwt<br />
bepaalde vormen van gedrag, die niet onmiddellijk samenhangen met de voortplanting, toch als meer<br />
passend bij vrouwen <strong>of</strong> meer passend bij mannen. Maar welk gedrag bij welke sekse hoort, verschilt van<br />
samenleving tot samenleving.<br />
4. Onzekerheidsvermijding: Allemaal worden we geconfronteerd met het feit dat we niet weten wat er<br />
morgen zal gebeuren. De toekomst is onzeker en toch moeten we gewoon doorleven. In culturen met<br />
sterke onzekerheidsvermijding bestaan veel formele regels (gedragscodes) en wordt een sterke nadruk<br />
gelegd op culturele waarden. Gevoelens van onzekerheid zijn niet alleen eigen aan de persoon, maar<br />
worden tot op zekere hoogte gedeeld met andere leden van dezelfde samenleving. Deze gevoelens en<br />
de manier om ermee om te gaan, horen tot het culturele erfgoed van een samenleving en worden<br />
overgedragen en versterkt door instituties als het gezin, de school en de staat.<br />
Opdracht:<br />
Bestudeer de inzichten van H<strong>of</strong>fman (zie literatuurlijst: H<strong>of</strong>fman (2002) <strong>of</strong> zoek eens op internet). In het kader van<br />
interculturele communicatie komt H<strong>of</strong>fman tot het TOPOI-model. Waarvoor staat dit model?<br />
2 VERSCHILLEN BINNEN EEN CULTUUR: KANSARME GEZINNEN<br />
We treffen niet alleen verschillen aan tussen de westerse en niet-westerse cultuur. Ook wanneer we ons bvb.<br />
beperken tot de Vlaamse cultuur, zien we bvb. verschillen tussen de dominante cultuur en de cultuur van de<br />
kansarme gezinnen. Onder ‘dominante cultuur’ dient men te verstaan: de overheersende cultuur, diegene die we<br />
bij de meeste gezinnen aantreffen, diegene die voor de meeste gezinnen herkenbaar is én waarvan de meeste<br />
mensen uit deze cultuur ook vinden dat deze superieur is aan die van de kansarme. Toch wordt ongeveer één kind<br />
op dertig geboren in een kansarm gezin, zit het bij jou in de klas en dien je ook met deze ouders op weg te gaan<br />
(Klasse, 1999).<br />
Er zijn heel wat factoren die maken dat kinderen en jongeren uit kansarme milieus uitvallen. We spreken van<br />
kansarmoede wanneer we een combinatie zien van meerdere risic<strong>of</strong>actoren die elkaar beïnvloeden. We dienen<br />
ons hierbij te realiseren dat de moeilijkheden waarmee volwassenen, jongeren en kinderen uit kansarme milieus te<br />
maken hebben, niet alleen eigen zijn aan hun gezin, maar ook eigen aan het maatschappelijk, het school- en het<br />
hulpverleningssysteem omdat deze de link, de afstemming niet vinden met deze cultuur. Eigenlijk botsen mensen<br />
die in kansarmoede leven dus op bepaalde achterstellingmechanismen. Ook al is er binnen de groep kansarmen<br />
een heterogeniteit, toch zijn er een aantal gemeenschappelijke kenmerken. Op deze kenmerken gaan we hier<br />
even in.<br />
blz. 28/115
2.1 Problemen op socio-economisch gebied<br />
Kansarme ouders hebben veelal een lage scholing, een zwakke positie op de arbeidsmarkt, een gering en onzeker<br />
inkomen en slechte huisvesting. Huisvesting is soms zodanig dat zelfs niet aan de basisbehoeften kan voldaan<br />
worden (bvb. slechte verwarmingsinstallaties, lagere ampère, …). Door geldgebrek kunnen schoolrekeningen<br />
soms niet betaald worden, is er geen internetaansluiting, worden afspraken m.b.t. turnkledij niet nagekomen,<br />
hebben de kinderen vaak ook ander materiaal niet mee, …. Kansarme leerlingen krijgen dan onterecht een<br />
opmerking als: “Je bent lui <strong>of</strong> slordig”.<br />
Soms zijn de problemen op socio-economisch gebied niet direct zichtbaar. Het is niet ondenkbaar dat deze<br />
gezinnen over heel wat materiële dingen beschikken zoals een computer, een GSM, … Dan kan het lang duren<br />
vooraleer je als school <strong>of</strong> als leerkracht door hebt dat er in dit gezin problemen zijn. Als men dan uiteindelijk toch<br />
merkt dat er problemen zijn, wekt het vaak ergernis op: “Aan de nieuwe elektronische snufjes geeft men wel geld<br />
uit, maar voor een schooluitstap heeft men geen geld over”. Het is dan belangrijk om met een gezin in<br />
communicatie te gaan m.b.t. de visie die men heeft op de dingen. Waarom vinden ouders het bvb. ‘belangrijker’<br />
om hun kind een GSM <strong>of</strong> mp3-speler te geven dan hen te laten meegaan op studiereis?<br />
2.2 Problemen op psychosociaal gebied<br />
Kansarmen nemen beduidend minder deel aan het verenigings- en culturele leven. Structureel gezien hebben ze<br />
een zwakkere positie in de maatschappij. Ze hebben het gevoel zelf weinig te kunnen veranderen aan hun situatie.<br />
Als daarbovenop nog eens negatieve school-, vrijetijds- en werkervaringen komen in combinatie met een zwakke<br />
financiële situatie en daardoor weinig keuzevrijheid, is de cirkel rond.<br />
Ook het wegblijven van ouders op een oudercontact betekent niet dat ze niet geïnteresseerd zijn in hun kind. Er<br />
zijn heel wat andere redenen waarom deze ouders zich niet laten zien op school. Zo zullen er ouders zijn die zich<br />
afvragen waarom ze nog naar school zouden komen, want de school weet het toch altijd beter en de ‘goede’ raad<br />
die de school geeft, sluit niet aan bij hun visie en leefwereld. Of de ouders zijn het moe om in contact te komen met<br />
mensen die het veel beter hebben. Of ze zijn bang om weer eens te moeten horen dat hun kind niet in orde is, dat<br />
ze hun kinderen meer moeten opvolgen, … en hierbij kan het zijn dat ouders niet inzien waarom het belangrijk is<br />
om hun kind m.b.t. de school op te volgen <strong>of</strong> dat ze er een heel andere visie over hebben. M.a.w. door het contact<br />
met de school worden ze opnieuw geconfronteerd met hun eigen kansarme situatie. Hun gevoelens van angst en<br />
frustratie zouden wel eens kunnen omslaan in agressie. Ze beseffen dat ze daarmee toch alleen maar het beeld<br />
dat de buitenwereld over hen heeft, zouden bevestigen. Hun weerstand, hun schijnbare apathie, hun vlucht (zelfs<br />
letterlijk <strong>of</strong> soms in drank, verslaving, isolement …) dienen we te begrijpen als angst voor nieuwe breuken, pijn en<br />
afwijzing.<br />
Naast deze veelheid van problemen, beïnvloeden en versterken deze problemen elkaar nog eens.<br />
blz. 29/115
3 OMGAAN MET INTERCULTURELE COMMUNICATIE<br />
In de vorige paragrafen zijn reeds impliciet handvatten aangereikt voor efficiënt communiceren wanneer je<br />
gesprekspartner(s) andere waarden en normen heeft (hebben).<br />
In deze paragraaf lichten we bijkomend de dubbel-perspectiefbenadering en de drie-stappenmethode van Pinto<br />
toe. Beide zijn niet alleen bruikbaar bij interculturele communicatie, maar ook bij communicatie tussen mensen uit<br />
dezelfde cultuur. Ook in vriendschaps-, partner- en werkrelaties zijn er misverstanden en irritaties omwille van het<br />
hanteren van een ander referentiekader. Het zich kunnen inleven in het perspectief van de ander is altijd<br />
belangrijk. Meestal leidt de dubbel-perspectiefbenadering ertoe dat beide partijen door een beetje begrip en<br />
aanpassing de verschillen weten te overbruggen. Maar soms staan de normen en waarden zo haaks op elkaar, dat<br />
alleen de toepassing van de drie-stappenmethode uitkomst kan bieden.<br />
3.1 De dubbel-perspectiefbenadering<br />
Het dubbel perspectief in interculturele situaties verkrijgt men door de situatie zowel vanuit het standpunt van de<br />
eigen cultuur als vanuit het standpunt van de andere cultuur te beschouwen. Wanneer men begrijpt waarom<br />
iemand uit een andere cultuur zich op een bepaalde wijze gedraagt, kan dit begrip al voldoende zijn om zich niet<br />
(meer) te ergeren aan dat gedrag.<br />
Als leerkracht kan je bijvoorbeeld behoorlijk geïrriteerd geraken wanneer bvb. een Turkse leerling tijdens een<br />
grenzenstellend gesprek zegt dat hij instemt met de opgelegde maatregel, maar jou daarbij niet aankijkt.<br />
Doordat hij jou niet aankijkt, twijfel je aan de echtheid van zijn instemming.<br />
Wanneer beide partijen in dit gesprek een dubbel perspectief hanteren en zij dus beiden begrijpen welke<br />
culturele factoren in dat gesprek meespelen, is dat begrip soms al voldoende om acceptatie van elkaars<br />
gedrag te bewerkstelligen en een beter contact tot stand te brengen. Wanneer de Turkse leerling inziet dat hij<br />
zijn leraar een plezier doet door hem aan te kijken en zich te verontschuldigen en/<strong>of</strong> zelfs te verdedigen zal<br />
het hem minder moeite kosten om zich op die manier te gedragen. Wanneer de leerkracht door de dubbelperspectief<br />
benadering toe te passen begrijpt dat de leerling hem vanwege beleefdheidsregels in F-culturen<br />
niet aankijkt, kan hij dit gedrag veel gemakkelijker accepteren. Een dubbel- perspectiefbenadering leidt ertoe<br />
dat men niet langer verbaasd <strong>of</strong> geïrriteerd is door ‘afwijkend’ gedrag van de ander.<br />
Soms kan het zijn dat men het gedrag van de ander wel begrijpt, dat men het gedrag kan plaatsen vanuit de ander<br />
zijn culturele achtergrond, maar dat men het gedrag toch als storend blijft ervaren. Om in een dergelijke situatie<br />
toch effectief te communiceren dient een bewuste keuze gemaakt en een grens getrokken te worden. Dit is de<br />
derde stap in de ‘drie-stappenmethode’.<br />
blz. 30/115
3.2 De drie-stappenmethode<br />
Goede interculturele communicatie is (volgens Pinto) alleen mogelijk wanneer men werkt volgens de drie-stappen<br />
methode (DSM):<br />
Stap 1: Het leren kennen van de eigen (cultuurgebonden) waarden en normen.<br />
Ga na op welke waarden en uitgangspunten de eigen gedachten en handelen gebaseerd zijn. Welke regels<br />
en codes zijn van invloed op het eigen denken, handelen en communiceren?<br />
Stap 2: Het leren kennen van de (cultuurgebonden) waarden en gedragsregels van de ander.<br />
Men dient te onderzoeken waarop de ideeën en het handelen van de ander gebaseerd zijn. Bij dit<br />
onderzoeken kan men zich voor een deel richten op wat men reeds weet over andere culturen en/<strong>of</strong> zich via<br />
andere kanalen verder informeren (boeken, gesprek met andere mensen, …). Men dient er echter op te<br />
letten dat men niet in algemeenheden <strong>of</strong> vooroordelen vervalt. Een onbevangen houding en het stellen van<br />
open vragen is hierbij onontbeerlijk.<br />
Stap 3: Vaststellen hoe men in de gegeven situatie met de geconstateerde verschillen in waarden en normen<br />
omgaat.<br />
Misschien is de onderliggende waarde <strong>of</strong> opvatting niet zo verschillend, maar wel de manier waarop men<br />
ermee omgaat. Het is belangrijk om eerst naar gedeelde waarden te zoeken om zo eventueel te komen tot<br />
compromissen. Het kan uiteraard ook zijn dat men niet tot gedeelde waarden komt. Dan zal men voor<br />
zichzelf moeten uitmaken waar de eigen grenzen liggen voor wat aanpassing aan en acceptatie van de ander<br />
betreft. Deze grenzen worden dan aan elkaar duidelijk gemaakt op een wijze die past bij de culturele<br />
communicatiecodes van de luisteraar. Het feit dat men het gedrag van een ander nu misschien begrijpt,<br />
betekent niet dat men zich ook aan het gedrag moet aanpassen <strong>of</strong> het gedrag moet accepteren.<br />
We geven hieronder nog een voorbeeld van hoe de drie-stappenmethode kan worden toegepast en kan leiden tot<br />
een effectieve interculturele communicatiesituatie.<br />
In een secundaire school organiseert men reeds een vijftal jaar bij het begin van het schooljaar een<br />
tweedaagse activiteit. Deze tweedaagse activiteit gaat door op de zolder van de school die hiervoor over een<br />
gepaste accommodatie beschikt; een speelzaal met pingpong tafel en een grote zaal waar men veldbedden<br />
kan zetten. Leerlingen van het eerste jaar van de tweede graad doen gedurende twee dagen met hun klas<br />
allerlei activiteiten om elkaar beter te leren kennen en te zorgen voor een goed klasklimaat. Deze twee dagen<br />
blijven niet beperkt tot enkel de schooluren maar lopen ’s avonds door en er hoort een overnachting bij. De<br />
school telt heel wat Marokkaanse en Turkse meisjes. Toen men deze activiteit de eerste maal organiseerde,<br />
merkte men dat heel wat allochtone jongeren niet mee mochten <strong>of</strong> blijkbaar eerst wel mee mochten, maar<br />
uiteindelijk niet opdaagden.<br />
Als school had men het vermoeden dat de geringe opkomst van de allochtone jongeren iets te maken had<br />
met hun cultuur.<br />
Men is bijgevolg met de leerlingen en daarna ook met de ouders de dialoog aangegaan.<br />
blz. 31/115
Stap 1 :Ter voorbereiding van het gesprek met de leerlingen en met de ouders heeft men nagegaan wat de<br />
eigen (cultuurgebonden) waarden en normen zijn.<br />
Vanuit de Vlaamse (onderwijs) cultuur is het vanzelfsprekend dat de school meer doet dan enkel<br />
kennisoverdracht en voorbereiden op het latere beroep. Men vindt het evident dat de school zorgt voor de<br />
vorming van de totale persoonlijkheid en hierin is zo een tweedaagse op zijn plaats. Maar is dit wel zo evident<br />
voor de allochtone jongeren én hoe kijken de ouders hiernaar?<br />
Of had het te maken met de overnachting? Voor de leerkrachten had deze overnachting een meerwaarde.<br />
Laat-avondmomenten en het kunnen blijven slapen in de school scheppen een speciale sfeer en<br />
verbondenheid. En net rond die verbondenheid was het hem allemaal te doen.<br />
Stap 2 : Het aangaan van de dialoog om zo de (cultuurgebonden) waarden en gedragsregels van de ander te<br />
leren kennen.<br />
Men wilde dus twee dingen bevragen. Hoe kijkt de ander naar de inhoud van deze activiteiten en hoe kijkt<br />
men naar het blijven overnachten. Zo kwam men erachter dat voor de allochtone jongeren het blijven slapen<br />
een probleem was. Immers, de jongeren slapen samen in een grote zaal en er was weinig ruimte voor<br />
privacy bij omkleden en wassen.<br />
Stap 3 : Men is vervolgens gaan kijken hoe men met de geconstateerde verschillen kon omgaan.<br />
Men zag dat iedereen iets voelde voor het scheppen van een betere sfeer, dus de onderliggende waarde was<br />
niet wezenlijk verschillend. In de meeste van de georganiseerde activiteiten konden de Marokkaanse en<br />
Turkse ouders zich bovendien ook vinden, maar ze vonden dat er zonder die overnachting ook aan<br />
verbondenheid gewerkt kon worden. Men is dan tot een compromis gekomen. Men liet de overnachting<br />
doorgaan, maar men maakte dit niet verplicht. De jongeren mochten ’s avonds ook lang blijven van hun<br />
ouders en zouden door hen worden opgehaald. Voor de volgende ochtend zou er worden gezorgd dat de<br />
leerlingen vroeger op school waren zodat ze mee konden ontbijten. Inmiddels loopt dit al een paar jaar op<br />
deze manier en lijkt iedereen tevreden te zijn.<br />
4 INTERCULTURELE COMPETENTIE 5<br />
Iedereen heeft een eigen spreek- en luistergedrag, een eigen communicatiestijl en specifieke persoonlijke invoelen<br />
aanpassingsvermogens. Dergelijke vaardigheden hebben onder andere invloed op de wijze waarop de eigen<br />
boodschap adequaat en overtuigend kan worden overgebracht, op de aandacht die men kan hebben voor de<br />
boodschap van de ander, op het plezierig laten verlopen van een gesprek en op het winnen van het vertrouwen<br />
van de communicatiepartner.<br />
5<br />
Dit deel van de tekst is sterk geïnspireerd op SHADID, W., Interculturele communicatieve competentie, in: Psychologie en<br />
Maatschappij, 24 e JG, NR.1, 2000 (ook terug te vinden op:<br />
http://www.interculturelecommunicatie.com/download/competentie.html).<br />
blz. 32/115
Op zoek naar factoren die invloed hebben op het slagen van interculturele communicatie heeft bijvoorbeeld<br />
Rubens (geciteerd in Hammer, 1989: 250) zeven gedragsfacetten geïdentificeerd. Deze facetten zijn het vermogen<br />
om<br />
(1) anderen met respect te benaderen en te behandelen;<br />
(2) onbevooroordeeld op anderen te reageren;<br />
(3) te erkennen dat wat men weet subjectief en individueel van aard is;<br />
(4) de wereld via de bril van de ander te zien;<br />
(5) adequaat te kunnen handelen in situaties van probleemoplossing en relatieontwikkeling;<br />
(6) de interactie met anderen adequaat te beheren, met name door rekening te houden met hun wensen en<br />
(7) ambiguïteit te tolereren, hetgeen tot uitdrukking komt in het vermogen om zich aan nieuwe en onbekende<br />
situaties aan te passen.<br />
Het hebben van kennis over anderen en hun cultuur zonder over de motivatie en de vaardigheden te beschikken<br />
om deze kennis in de praktijk te brengen is sociaal nutteloos. Daarnaast kunnen dergelijke attitudes en<br />
vaardigheden niet worden verworven zonder kennis te hebben van de eisen en beperkingen die de cultuur <strong>of</strong><br />
situatie stelt. Men noemt dit dan ook de drie componenten van interculturele competentie.<br />
4.1 Motivatie<br />
Motivatie behelst in het kader van interculturele ontmoetingen de wil om sociale relaties aan te gaan met leden van<br />
andere culturele groepen. Hoewel de mens een sociaal wezen is en behoefte heeft aan contact met anderen,<br />
behoeft het geen betoog dat hij zich niet tot iedereen in dezelfde mate aangetrokken zal voelen.<br />
Het plaatsen van de communicatiepartner in een andere (culturele) groep bepaalt het wezen van interculturele<br />
communicatie. In het algemeen kan daarom worden gesteld dat hoe groter de veronderstelde culturele afstand tot<br />
de communicatiepartner is, des te groter de mate van de gevoelde onzekerheid in het wederzijdse contact en des<br />
te kleiner de geneigdheid (motivatie) tot het aangaan van contact zal zijn (vergelijk Berger, 1986: 52; Kim 1991).<br />
4.2 Kennis<br />
De tweede component in het interculturele competentiemodel is kennis. Het belang van kennis van de cultuur van<br />
de groep waartoe de communicatiepartner behoort is vooral gelegen in het kunnen doen van juiste voorspellingen<br />
en in het kunnen formuleren van juiste verwachtingen met betrekking tot het gedrag van haar leden.<br />
4.3 Vaardigheden<br />
De derde component van interculturele competentie is vaardigheden. Om op een effectieve en competente manier<br />
met anderen te communiceren, moet men naast motivatie en kennis ook beschikken over persoonlijke (sociale)<br />
vaardigheden, zoals conversatiemanagement, altercentrisme, flexibiliteit, luistervaardigheid, bedachtzaamheid, en<br />
empathisch en aanpassingsvermogen.<br />
blz. 33/115
Besluit<br />
Uit bovenstaande zal blijken dat interculturele communicatie vaker voorkomt dan men vermoedt, maar toch niet<br />
eenvoudig is. Er zijn echter geen richtlijnen die een geslaagde communicatie kunnen garanderen. Het gaat veeleer<br />
om een houding van waakzaamheid, openheid, respect, ... Net zoals het verwerven van communicatieve<br />
vaardigheden, vraagt ook interculturele communicatie om oefening en het reflectief vermogen om uit zijn fouten te<br />
leren.<br />
Hopelijk levert deze tekst een eerste bijdrage tot een geslaagde communicatie en de interesse voor de eigen<br />
cultuur en die van de ander. Met de theoretische achtergronden in het achterho<strong>of</strong>d, kan je je bovendien oefenen in<br />
bovengenoemd reflectief vermogen door bijvoorbeeld te kiezen voor de PP-opdracht m.b.t. communicatie bij de<br />
begeleiding van laaggeschoolde volwassenen: via een gesprek en een lesobservatie sta je in deze opdracht stil bij<br />
de mogelijkheden en de valkuilen bij het (intercultureel) communiceren met deze doelgroep.<br />
Literatuur<br />
ABBOS, S., De Moslim bestaat niet. Een zoektocht naar de Islam, Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 2005.<br />
COLPAERT, M., Tot waar de beide zeeën samenkomen. Verbeelding, een sleutel tot intercultureel opvoeden,<br />
Lannoo Campus, Leuven, 2007.<br />
CVO LIMLO DIEPENBEEK, Module communicatie en overleg, Onuitgegeven cursus, Diepenbeek, 2008.<br />
HAMMER, M.R., Intercultural communication competence. In: ASANTE, M.K. en GUDYKUNST, W.B. (eds.):<br />
Handbook <strong>of</strong> international and intercultural communication. Sage publications, Londen,1989, pp. 247-260.<br />
HOFFMAN, E., Interculturele gespreksvoering, Bohn Stafleu van Loghum, Houten, 2002.<br />
HOFSTEDE, G. en HOFSTEDE, G. J., Allemaal andersdenkenden. Omgaan met cultuurverschillen, Contact,<br />
Amsterdam/Antwerpen, 2006.<br />
http://www.interculturelecommunicatie.com, laatst geraadpleegd augustus 2009.<br />
http://www.gilde-samenspraak.nl/sitebuilder/index.asp?nodeid=235, laatst geraadpleegd april 2010.<br />
Kansarmoede, In : Klasse voor Leraren, NR. 97, 1999 (ook terug te vinden op :<br />
http://www.klasse.be/leraren/archief.php?id=3956).<br />
NICAISE, I., en DESMEDT, E., Gelijke kansen op school: het kan! Zestien sporen voor praktijk en beleid, Plantyn,<br />
Mechelen, 2009.<br />
PINTO, D., Interculturele communicatie, conflicten en management (ICCM). Bohn Stafleu van Loghum, Houten,<br />
2004.<br />
blz. 34/115
SHADID, W., Interculturele communicatie, In: PENNINX, R., MUNSTERMANN, H. en ENTZINGER, H. (red.),<br />
Etnische minderheden en multiculturele samenleving, Wolters –Noordh<strong>of</strong>f, Groningen,1998, pp. 137-168.<br />
SHADID, W., Interculturele communicatieve competentie, in: Psychologie en Maatschappij, 24 e JG, NR.1, 2000.<br />
VAN ENDT-MEIJLING, M., Met nieuwe ogen (druk 2). Werkboek voor de ontwikkeling van een transculturele<br />
attitude, Coutinho, Bussum, 2003.<br />
blz. 35/115
Correctiesleutel<br />
Opdracht: Interculturele communicatie volgens H<strong>of</strong>fman:<br />
H<strong>of</strong>fman gaat uit van het TOPOI-model. TOPOI staat voor taal, ordening, personen, organisatie en inzet/invloed:<br />
de 5 plaatsen binnen de communicatie waar zich misverstanden kunnen voordoen (TOPOI komt van het Grieks<br />
‘plaatsen’).<br />
Dit model heeft het voordeel dat valkuilen van stereotype beeldvorming beter vermeden kunnen worden. Men<br />
werkt immers niet met pasklare schema’s voor bepaalde cultuurtypen. Bovendien is dit model naast een analyse<strong>of</strong><br />
reflectie-instrument tegelijkertijd ook een instrument dat handvatten aanreikt voor interventie <strong>of</strong> voor het effectief<br />
in communicatie treden.<br />
1. Taal<br />
Taal is het vervoermiddel van de communicatie. Om elkaar te verstaan heb je voldoende gemeenschappelijke taal<br />
nodig; zowel verbaal als non-verbaal. In interculturele communicatie is taal vaak de eerste barrière waar men op<br />
stoot. Maar ook al spreken beide partners dezelfde taal, ook dan bestaat de kans dat de taal niet op dezelfde wijze<br />
wordt gebruikt <strong>of</strong> dat er andere betekenissen worden gegeven aan dezelfde woorden <strong>of</strong> gebaren.<br />
2. Ordening<br />
Hier gaat het over de kijk op de dingen, over het referentiekader van waaruit men communiceert. Het heeft te<br />
maken met een visie op de dingen op grond van bvb. je maatschappelijke positie <strong>of</strong> functie.<br />
Voorbeeld: het onderwijs van vandaag en dus ook de scholen van vandaag hebben een bepaalde visie op<br />
leren. Vooral levensecht en zelfstandig leren zijn belangrijk. Voor sommige ouders kan dit betekenen dat<br />
leerlingen te veel aan hun lot worden overgelaten en dat de school zich veel te veel bezig houdt met<br />
randfenomenen en allerlei projecten waar de leerlingen geen baat bij hebben. Het is dan altijd belangrijk om<br />
wederzijds te spreken over de verwachtingen die men heeft én waarom men deze verwachtingen heeft.<br />
3. Personen<br />
Wie zijn we voor elkaar? Wat denk ik over mezelf, wat denk ik dat de ander over me denkt? Welke verwachtingen<br />
hebben we van elkaar? Het is heel belangrijk dat deze verwachtingen worden uitgesproken. Vaak echter blijven ze<br />
impliciet.<br />
Voorbeeld: als leerkracht heb ik de verwachting dat ouders zich engageren en denk ik dat dit ook duidelijk is<br />
voor de ouders. Maar is dit wel duidelijk voor de ouders?<br />
Of: als leerkracht vind ik het bvb. interessant dat we tussenkomen bij huiswerkbegeleiding en dat we ouders<br />
hierin coachen. Maar wat betekent dit voor ouders? Welk beeld denken zij dan dat wij over hen hebben?<br />
Worden ouders aangesproken in hun ouderrol?<br />
blz. 36/115
Handige tip: bij het schrijven van een brief naar ouders toe is het aangewezen om deze brief eerst eens voor te<br />
leggen aan het oudercomité om te kijken hoe hij overkomt.<br />
4. Organisatie<br />
Hoe zijn de dingen geregeld? Het gaat hier over vragen stellen over bvb. de duur en het tijdstip van een gesprek.<br />
Voorbeeld: neem nu het 10-minutengesprek van de ouderavonden. Je kan je afvragen <strong>of</strong> een 10 minuten durend<br />
gesprek vertrouwen scheppend kan werken?<br />
5. Inzet en Invloed<br />
Inzet is het hart van de communicatie. Als mensen voelen dat ze betekenis hebben, dat hun inzet erkend wordt en<br />
dat ze dus invloed hebben, zijn ze bereid om naar anderen te luisteren.<br />
Dit TOPOI-model is een handig instrument ter voorbereiding van een gesprek, tijdens het voeren van een gesprek<br />
en om achteraf te reflecteren over het gesprek.<br />
Voorbeeld: een oudercontact. Het is interessant dat ik mij vooraf de vraag stel <strong>of</strong> een 10- minutengesprek<br />
wel voldoende is voor die bepaalde ouders. Immers, als ik hun inzet wil kennen, wil weten van waaruit zij op<br />
een bepaalde manier kijken (ordening), … dan heb ik meer tijd nodig. Hun inzet en visie kennen is belangrijk<br />
vooraleer ik hen wil overtuigen van hoe zinvol ik het vind dat ze hun zoon bij de studie meer begeleiden<br />
(personen).<br />
blz. 37/115
Inleiding<br />
OMGAAN MET DIVERSITEIT 6<br />
Daar we het omgaan met heterogene leergroepen één van dé basiscompetenties mogen noemen waarover een<br />
begeleider van laaggeschoolde volwassenen dient te beschikken, is een theoretische onderbouwing rond<br />
diversiteit ons inziens meer dan op zijn plaats binnen een traject dat zich toespitst op het werken met<br />
laaggeschoolde volwassenen. We starten hiervoor vanuit het wettelijk kader en een aantal hieruit voortvloeiende<br />
initiatieven vanuit de overheid en de Europese unie die reeds vorm hebben gekregen. Vervolgens staan we stil bij<br />
een aantal begrippen die we vaak hanteren wanneer we spreken over en omgaan met diversiteit, om dan in een<br />
laatste punt te bekijken welke visie op diversiteit in het onderwijs als uitgangspunt geldt.<br />
Doelstellingen<br />
De tekst en de opdrachten staan alleszins in het teken van een aantal basiscompetenties voor de leraar SO – de<br />
begeleider van laaggeschoolde volwassenen, namelijk de volgende:<br />
1.1 De beginsituatie van de leerlingen (lees telkens: cursisten, deelnemers) en de leergroep achterhalen 7 .<br />
1.12 Omgaan met de diversiteit van de leergroep.<br />
2.1 In overleg een positief leefklimaat creëren voor de lln. in klasverband en op school.<br />
2.2 De emancipatie van de leerlingen bevorderen.<br />
2.4 Actuele maatschappelijke ontwikkelingen hanteren in pedagogische context.<br />
6.1 Zich informeren over en discreet omgaan met gegevens over de leerling.<br />
De hiervan afgeleide doelen die je na het doornemen van deze tekst/ opdrachten dient te behalen, zijn de<br />
volgende:<br />
Het wettelijk kader en de visie die de Vlaamse overheid heeft uitgezet, binnen de Internationale en Europese<br />
context, in grote lijnen kunnen beschrijven.<br />
Zich bewust zijn van de eigen waarden en normen en de invloed hiervan op het pr<strong>of</strong>essioneel functioneren.<br />
Zich ten allen tijde bewust zijn van de grote diversiteit binnen een groep lerende volwassenen.<br />
Zich hoeden voor etnocentrisme, het denken in stereotypen, vooroordelen.<br />
In staat zijn om de diversiteit in de eigen leergroep te hanteren in functie van een positief leerklimaat.<br />
6<br />
Deze tekst is voor grote delen ervan gebaseerd op ‘CVO VIVO, Omgaan met diversiteit, Onuitgegeven cursusmateriaal OOV,<br />
2007-2008’. De informatie i.v.m. de wetgeving inzake discriminatie en racisme wordt tot het jaar 2007 gewaarborgd; voor de<br />
jaren nadien werd de informatie niet exhaustief aangevuld en verwijzen we voor een volledig overzicht naar www.diversiteit.be.<br />
7 In deze tekst wordt hierbij zowel gefocust op kenmerken van de omgeving van de cursisten als op individuele kenmerken.<br />
blz. 38/115
1 WETGEVING INZAKE DISCRIMINATIE EN RACISME<br />
Hieronder hebben we de belangrijkste wetgeving (onder andere internationale verdragen, richtlijnen, wetten,<br />
decreten, Koninklijke Besluiten) rond discriminatie verzameld. Voor de invulling ervan verwijzen wij naar de<br />
website www.diversiteit.be.<br />
Volgende niveaus komen achtereenvolgens aan bod: internationaal (voornamelijk teksten van de UNO en de Raad<br />
van Europa), de Europese Unie, het federale niveau in België en de belangrijkste wetgeving van de Belgische<br />
gewesten en gemeenschappen.<br />
1.1 Internationaal<br />
Verdrag van 4 november 1950 tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden<br />
Aanvullende protocollen bij het verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele<br />
vrijheden<br />
Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten<br />
Het Europees Sociaal Handvest<br />
Internationaal verdrag van 7 maart 1966 inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie<br />
UN Convention on the Rights <strong>of</strong> Persons with Disabilities, adopted on 13 December 2006<br />
1.2 Europese Unie<br />
Richtlijn 2000/78/EG van de Raad van 27 november 2000 tot instelling van een algemeen kader voor gelijke<br />
behandeling in arbeid en beroep<br />
Richtlijn 2000/43/EG van de Raad van 29 juni 2000 houdende toepassing van het beginsel van gelijke<br />
behandeling van personen ongeacht ras <strong>of</strong> etnische afstamming<br />
1.3 Federaal<br />
1.3.1 Artikel 10, 11 en 191 van de Grondwet -17 februari 1994.<br />
Art. 10. Er is in de Staat geen onderscheid van standen. De Belgen zijn gelijk voor de wet; zij alleen zijn tot de<br />
burgerlijke en militaire bedieningen benoembaar, behoudens de uitzonderingen die voor bijzondere gevallen door<br />
een wet kunnen worden gesteld. De gelijkheid van vrouwen en mannen is gewaarborgd.<br />
blz. 39/115
Art. 11. Het genot van de rechten en vrijheden aan de Belgen toegekend moet zonder discriminatie verzekerd<br />
worden. Te dien einde waarborgen de wet en het decreet inzonderheid de rechten en vrijheden van de<br />
ideologische en filos<strong>of</strong>ische minderheden.<br />
Art. 191. Iedere vreemdeling die zich op het grondgebied van België bevindt, geniet de bescherming verleend aan<br />
personen en aan goederen, behoudens de bij de wet gestelde uitzonderingen.<br />
1.3.2 Algemene teksten<br />
Wet van 10 mei 2007 ter bestrijding van bepaalde vormen van discriminatie<br />
Wet van 10 mei 2007 tot aanpassing van het Gerechtelijk Wetboek aan de wetgeving ter bestrijding van<br />
discriminatie en tot bestraffing van bepaalde door racisme <strong>of</strong> xen<strong>of</strong>obie ingegeven daden<br />
Wet van 25 februari 2003 ter bestrijding van discriminatie en tot wijziging van de wet van 15 februari 1993 tot<br />
oprichting van een Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding (zie ook 2.1)<br />
Koninklijk besluit van 15 juli 2005 tot aanwijzing van de ambtenaren belast met het toezicht op de naleving<br />
van de wet van 25 februari 2003 ter bestrijding van discriminatie en tot wijziging van de wet van 15 februari<br />
1993 tot oprichting van een Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding en van haar<br />
uitvoeringsbesluiten<br />
Collectieve arbeidsovereenkomst nr. 38 van 6 december 1983 betreffende de werving en selectie van<br />
werknemers<br />
Collectieve Arbeidsovereenkomst nr. 95 van 10 oktober 2008 betreffende de gelijke behandeling gedurende<br />
alle fasen van de arbeidsrelatie<br />
1.3.3 Teksten met betrekking tot racisme<br />
Wet van 10 mei 2007 tot wijziging van de wet van 30 juli 1981 tot bestraffing van bepaalde door racisme <strong>of</strong><br />
xen<strong>of</strong>obie ingegeven daden<br />
Wet van 30 juli 1981 tot bestraffing van bepaalde door racisme <strong>of</strong> xen<strong>of</strong>obie ingegeven daden<br />
Koninklijk besluit van 15 juli 2005 tot aanwijzing van de ambtenaren belast met het toezicht op de naleving<br />
van de wet van 30 juli 1981 tot bestraffing van bepaalde door racisme <strong>of</strong> xen<strong>of</strong>obie ingegeven daden en van<br />
haar uitvoeringsbesluiten<br />
Collectieve arbeidsovereenkomst van 7 mei 1996 gesloten in het Paritair Comité voor de uitzendarbeid<br />
betreffende de gedragscode ter preventie van rassendiscriminatie<br />
Wet van 23 maart 1995 tot bestraffing van het ontkennen, minimaliseren, rechtvaardigen <strong>of</strong> goedkeuren van<br />
de genocide die tijdens de tweede wereldoorlog door het Duitse nationaal-socialistische regime is gepleegd<br />
blz. 40/115
1.3.4 Teksten inzake leeftijd<br />
Wet van 13 februari 1998 houdende bepalingen tot bevordering van de tewerkstelling<br />
1.4 Regionaal<br />
Decreet van de Vlaamse Raad van 8 mei 2002 houdende evenredige participatie op de arbeidsmarkt.<br />
Decreet van 10 juli 2008 houdende een kader voor het Vlaamse gelijkekansen- en gelijkebehandelingsbeleid.<br />
Decreet van de Franse Gemeenschap van 19 mei 2004 houdende toepassing van het beginsel van gelijke<br />
behandeling<br />
Decreet van het Waalse Gewest van 27 mei 2004 betreffende de gelijke behandeling inzake tewerkstelling en<br />
beroepsopleiding<br />
Decreet van de Duitstalige Gemeenschap van 17 mei 2004 betreffende de garantie van een gelijke<br />
behandeling op de arbeidsmarkt<br />
1.5 Aanverwante wetgeving<br />
Wet van 7 mei 1999 op de gelijke behandeling van mannen en vrouwen ten aanzien van de<br />
arbeidsvoorwaarden, de toegang tot het arbeidsproces en de promotiekansen, de toegang tot een zelfstandig<br />
beroep en de aanvullende regelingen voor sociale zekerheid<br />
Bijzondere bepalingen betreffende geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk (in wet van<br />
4 augustus 1996)<br />
2 INITIATIEVEN VOORTVLOEIEND UIT DE WETGEVING<br />
2.1 Het Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding<br />
In 2000 werd een Europese richtlijn aangenomen die discriminatie op basis van godsdienst <strong>of</strong><br />
levensbeschouwelijke overtuiging, handicap, leeftijd en seksuele geaardheid verbiedt (2000/78/EU). Deze richtlijn<br />
heeft tot doel de gelijke behandeling te waarborgen in het kader van arbeid, tewerkstelling en beroepsopleiding. In<br />
België is deze richtlijn omgezet in nationale wetgeving met de wet van 10 mei 2007 ter bestrijding van bepaalde<br />
vormen van discriminatie. De wet van 10 mei 2007 verbiedt discriminatie op grond van volgende beschermde<br />
criteria: leeftijd, seksuele geaardheid, handicap, gelo<strong>of</strong> <strong>of</strong> levensbeschouwing, burgerlijke staat, geboorte,<br />
vermogen, politieke overtuiging, taal, huidige <strong>of</strong> toekomstige gezondheidstoestand, een fysieke <strong>of</strong> genetische<br />
eigenschap en sociale afkomst. Het toepassingsgebied van de antidiscriminatiewet strekt zich uit tot alle domeinen<br />
blz. 41/115
van het openbare leven. Hieronder zijn de belangrijkste: de sfeer van arbeid en tewerkstelling (zowel de overheidsals<br />
de privésector), het aanbod van goederen en diensten (horeca, handel, verhuur, verzekeringen, …), de sociale<br />
zekerheid en de gezondheidszorg, en de deelname aan economische, sociale, culturele <strong>of</strong> politieke activiteiten die<br />
open staan voor het publiek.<br />
Het was de wet van 15 februari 1993 tot oprichting van een Centrum voor gelijkheid van kansen en voor<br />
racismebestrijding die de discriminatiegronden waarvoor het Centrum bevoegd is, opsomt. Het Centrum, dat<br />
slacht<strong>of</strong>fers van discriminatie opvangt en hen raad geeft, zag haar bevoegdheden door de wet van 2007<br />
uitgebreid. Artikel 2 van deze wet stelt dat het Centrum als opdracht heeft: het bevorderen van de gelijkheid van<br />
kansen en het bestrijden van elke vorm van onderscheid, uitsluiting, beperking <strong>of</strong> voorkeur op grond van een<br />
zogenaamd ras, de huidskleur, de afkomst, de nationale <strong>of</strong> etnische afstamming, nationaliteit, de leeftijd, de<br />
seksuele geaardheid, handicap, gelo<strong>of</strong> <strong>of</strong> levensbeschouwing, burgerlijke staat, geboorte, vermogen, politieke<br />
overtuiging, huidige <strong>of</strong> toekomstige gezondheidstoestand, een fysieke <strong>of</strong> genetische eigenschap en sociale<br />
afkomst. Het Centrum is niet bevoegd om meldingen te behandelen van discriminatie op basis van geslacht<br />
(hiervoor is het Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen bevoegd) en op basis van taal.<br />
2.2 2007: Europees Jaar van gelijke kansen voor iedereen<br />
In het kielzog van de informatiecampagnes die werden gehouden in 2003 om het recht op gelijke behandeling en<br />
op niet-discriminatie beter bekend te maken in alle lidstaten van de EU, werd 2007 afgekondigd als het Europees<br />
Jaar van gelijke kansen voor iedereen. Dat Jaar wou alle burgers inlichten over hun rechten, wou de weldoende<br />
werking van de diversiteit in het licht stellen en de gelijke kansen promoten voor iedereen in de Europese Unie.<br />
De bedoeling van het Jaar 2007 was:<br />
mannen en vrouwen meer bewust maken van hun recht op gelijke behandeling en op een leven zonder<br />
discriminatie, zonder enig genderonderscheid en ongeacht hun zogenaamd ras <strong>of</strong> etnische afkomst, hun<br />
godsdienst <strong>of</strong> levensbeschouwelijke overtuiging, hun eventuele handicap, hun leeftijd <strong>of</strong> hun seksuele<br />
geaardheid;<br />
de gelijke kansen voor iedereen bevorderen;<br />
een breed debat lanceren over de voordelen van diversiteit, zowel voor de verschillende Europese<br />
samenlevingen als voor elk individu.<br />
Het Jaar 2007 zou ook speciale aandacht hebben voor verschillen in de manier waarop mannen en vrouwen<br />
discriminaties op grond van een zogenaamd ras <strong>of</strong> op grond van etnische afkomst, op grond van godsdienst <strong>of</strong><br />
levensbeschouwelijke overtuiging, handicap, leeftijd <strong>of</strong> seksuele geaardheid ervaren.<br />
Zoals al te zien was in het overzicht van wetgeving, is ook in België 2007 een belangrijk jaar geweest inzake<br />
discriminatiebestrijding. Ondanks al voorgaande inspanningen verklaarde immers drie kwart van de Belgische<br />
bevolking dat zij hun rechten niet kenden op het gebied van discriminatie (Eurobarometer januari 2007).<br />
Het Europees Jaar 2007 van gelijke kansen voor iedereen was dus op Belgisch niveau een kans zijn om:<br />
de burgers beter te informeren over hun rechten en plichten op het gebied van discriminatie en over hun<br />
rechten en plichten op het gebied van gelijke behandeling;<br />
blz. 42/115
ervaringsuitwisseling mogelijk te maken tussen de verschillende doelgroepen en goede voorbeelden ruimer<br />
bekend te maken;<br />
nieuwe wegen uit te stippelen die een revolutionair elan geven aan de strijd tegen discriminatie;<br />
bij te dragen aan de bewustmaking op lange termijn van de voordelen van diversiteit;<br />
de initiatieven die worden genomen ter bevordering van gelijke kansen aan te moedigen en beter bekend te<br />
maken.<br />
2.3 2010: Europees Jaar van de bestrijding van armoede en sociale uitsluiting<br />
We willen binnen het kader van deze tekst uiteraard ook even stil staan bij het feit dat 2010 werd uitgeroepen tot<br />
het Europees Jaar van de bestrijding van armoede en sociale uitsluiting. Dit had ook gekund binnen de tekst rond<br />
interculturele communicatie waarin een deel gewijd wordt aan de cultuur van kansarme gezinnen, doch we<br />
plaatsen de vermelding hier daar het zo duidelijk wordt dat de beslissing om 2010 te wijden aan de bestrijding van<br />
armoede en sociale uitsluiting niet geheel op zichzelf staat. Uit het bovenstaande kan je immers afleiden dat ook in<br />
voorgaande jaren op Europees niveau al aandacht werd besteed aan onderwerpen die raken aan het thema.<br />
De Europese Unie (EU) benadrukt in de motivering van de keuze van het thema dat armoede en uitsluiting van<br />
een individu leiden tot de verzwakking van de samenleving als geheel. Daarnaast stelt de EU dat Europa sterker<br />
blz. 43/115
is wanneer iedereen de kans krijgt bij te dragen. 80 miljoen Europeanen kunnen niet voorzien in hun<br />
basisbehoeften…. Door het gebrek aan inkomsten kunnen mensen niet volop meedoen aan sociale activiteiten. Zo<br />
kan armoede dus leiden tot sociale uitsluiting. Het gaat hierbij om een vicieuze cirkel die doorbroken moet<br />
worden….<br />
Voor meer informatie, zie:<br />
http://www.europa-nu.nl/id/vibdkvppssfw/2010_europees_jaar_van_de_bestrijding<br />
http://www.2010againstpoverty.eu/homepage.html?langid=nl<br />
3 BEGRIPPENKADER BIJ HET SPREKEN OVER EN OMGAAN MET DIVERSITEIT<br />
3.1 Cultuur, waarden en normen<br />
In het dagdagelijkse leven gebruiken wij al gauw het woord ‘cultuur’, maar vaak bedoelen we er verschillende<br />
zaken mee: kunst, afkomst, geschiedenis, jongerencultuur, … Ook in de literatuur bestaan er heel veel<br />
cultuurdefinities. In ieder geval is cultuur iets waardoor de mens verschilt van een dier. Het omvat alles wat door de<br />
mens in de loop van de tijd werd verworven: waarden, normen, kennis en ideeën, technieken, materiële producten<br />
en kunstvoorwerpen. Cultuur wordt in de maatschappij (door communicatie 8 ) overgedragen van de ene generatie<br />
op de volgende en heeft dus op die manier een continu karakter. Het is het dagelijkse leefpatroon, aangeleerd<br />
door een groep mensen. Het patroon manifesteert zich in de taal, de aard van het bestuur, de kunsten, gebruiken,<br />
festiviteiten, voeding, religie, rituelen rond ontmoetingen tussen mannen en vrouwen, kleding, … om maar een<br />
paar voorbeelden te noemen.<br />
De componenten van cultuur zijn:<br />
Normen<br />
Dit zijn voorschriften, regels en gedragsstandaarden die het gedrag van de leden van een groep <strong>of</strong> de<br />
maatschappij in het algemeen bepalen. Bijvoorbeeld: je rijdt niet door het rood licht, je steelt niet, …<br />
Beantwoordt het gedrag niet aan deze normen, dan is sprake van deviant <strong>of</strong> afwijkend gedrag.<br />
Waarden<br />
Dat zijn algemene normen, waardoor men zijn bedoelingen bepaalt, een zekere gedragslijn volgt en het<br />
gedrag evalueert. Het zijn groepsopvattingen over de wenselijkheid van iets. Bijvoorbeeld: beleefd zijn, eerlijk<br />
zijn, elkaar helpen,…<br />
8<br />
Vandaar wordt in de tekst ‘interculturele communicatie’ ook even stilgestaan bij het begrip, doch hier gaan we dieper in op de<br />
componenten ‘waarden’ en ‘normen’, op hoe ze tot stand komen en valkuilen (zoals vooroordelen) die hieruit voortkomen.<br />
blz. 44/115
Ideeën en denkbeelden<br />
Zij omvatten de zienswijzen die mensen hebben over zichzelf, hun omgeving, hun relatie tot anderen; alle<br />
vormen van kennis en wetenschap; en de manier waarop mensen zich uitdrukken. Bijvoorbeeld: religie,<br />
mensenkennis, politieke opvattingen, taal, …<br />
Materiële cultuur<br />
Is datgene dat de mens creëert om zijn omgeving beter te kunnen beheersen en zijn overlevingskansen op<br />
die manier te vergroten. Bijvoorbeeld: gebouwen, kunst,…<br />
Het is dus duidelijk dat cultuur niet alleen met etnische afkomst te maken heeft. Zo heeft elk gezin al een eigen<br />
cultuur. Elk individu, elke begeleider heeft zijn eigen normen en waarden en dat zal ongetwijfeld een invloed<br />
hebben op het lesgebeuren.<br />
Opdracht 1:<br />
Ook onze eigen familietradities zijn een voorbeeld van normen en waarden en kunnen onze persoonlijkheid voor<br />
een stuk bepalen.<br />
De uitspraken in onderstaande tabel hebben betrekking op de situatie in jouw ouderlijk gezin. Geef bij elke<br />
uitspraak door middel van een kruisje aan in hoeverre de uitspraak helemaal niet <strong>of</strong> juist heel karakteristiek is voor<br />
jouw ouderlijk gezin:<br />
1 deze uitspraak is volstrekt niet karakteristiek<br />
2 deze uitspraak is niet zo erg karakteristiek<br />
3 deze uitspraak is deels niet, deels wel karakteristiek<br />
4 deze uitspraak is eigenlijk wel karakteristiek<br />
5 deze uitspraak is heel karakteristiek<br />
Alleen wanneer je echt geen antwoord kan <strong>of</strong> wil geven, zet je een kruisje in de laatste kolom.<br />
1 Van kinderen werd verwacht dat ze al heel jong voor zichzelf zorgden.<br />
2 Er werd hoge waarde gehecht aan het sterk zijn en psychisch weerbaar.<br />
3 Het was belangrijk om mensen goed te behandelen en beleefd te zijn.<br />
4 Zelfbeheersing werd hoog gewaardeerd.<br />
5 Op school telden in de eerste plaats schoolresultaten. Welbevinden op school<br />
was minder belangrijk.<br />
6 Aan jongens werd veel toegestaan en meisjes moesten zich aan de regels<br />
houden.<br />
7 Bescheiden en nederig zijn was veel belangrijker dan opkomen voor je eigen<br />
mening.<br />
8 Er werd van je verwacht dat je, hoe druk je het ook had, toch tijd, geld en andere<br />
hulp gaf aan diegene van het gezin die het nodig had.<br />
9 Baby’s werden verwend en gekoesterd.<br />
10 Van vrouwen werd verondersteld alles thuis alleen klaar te spelen. Van mannen<br />
werd verondersteld alles buitenshuis alleen klaar te spelen.<br />
1 2 3 4 5<br />
blz. 45/115
11 Problemen in het gezin mochten niet naar buiten.<br />
12 Van volwassen kinderen verwachtte men dat ze dicht bij de ouders zouden<br />
leven.<br />
13 Eten werd beschouwd als een heerlijke bron van vreugde.<br />
14 Over seks mocht je niet praten. Maar het werd wel beschouwd als een van de<br />
belangrijkste genoegens van het leven.<br />
15 Als je erbuiten kon, sprak je niet over lichaamsfuncties zoals plassen, stoelgang<br />
maken, zweten, je ziek voelen, …<br />
16 Vrouwen waren sterk.<br />
17 Conflicten werden zolang mogelijk genegeerd en in de do<strong>of</strong>pot gestopt.<br />
18 Vrienden en kennissen van het gezin, waren vrienden voor het leven.<br />
Vriendschap bracht veel verplichtingen mee die serieus genomen moesten<br />
worden.<br />
19 Waarschijnlijk was gezichtsverlies het ergste wat je kon overkomen.<br />
20 Er werd op neergekeken als men belangstelling toonde voor geld verdienen.<br />
21 Hoge waarde werd gehecht aan gevoel voor humor.<br />
22 Er werd ons geleerd dat de wereld vol narigheden en tegenstrijdigheden is.<br />
23 De zinspreuk was: als je niet iets goeds kan zeggen, zeg dan niets.<br />
24 Grootouders waren belangrijke mensen.<br />
25 Begrafenissen mocht je niet missen.<br />
26 Het heden was belangrijker dan het verleden en de toekomst.<br />
27 Het was belangrijk om maatschappelijke posities te respecteren.<br />
28 Wij respecteerden ceremonieel en traditie.<br />
Sta nu even stil bij volgende vragen:<br />
1 2 3 4 5<br />
Achter welke waarden, normen en gewoontes die je van thuis hebt meegekregen, sta je nu nog? Welke<br />
waarden, normen en gewoontes wil je niet meer volgen?<br />
Op welke manier beïnvloedt wat je van thuis meegekregen hebt, je houding als pr<strong>of</strong>essionele kracht?<br />
Welke uitspraken kunnen ook een mogelijke verklaring bieden voor de houding <strong>of</strong> het gedrag van sommige<br />
van je cursisten?<br />
Elkeen – zowel opleider als cursist – heeft een eigen achtergrond, eigen waarden, ideeën en denkbeelden en het<br />
komt er vooral op aan om die te leren kennen. Als je daarvoor openstaat en er respect voor opbrengt zonder<br />
meteen een waardeoordeel eraan te koppelen, vormt dit een goede basis om met diversiteit om te gaan.<br />
Bovendien moeten we ons hoeden voor een aantal valkuilen:<br />
3.1.1 Valkuil 1: Culturen vergelijken<br />
We vinden onze eigen cultuur zo vanzelfsprekend dat het lijkt als<strong>of</strong> onze cultuur ‘goed’ en ‘normaal’ is. We zijn er<br />
zelfs zodanig in ‘geprogrammeerd’ dat iets wat verschilt van onze cultuur soms als ‘abnormaal’ wordt beschouwd<br />
… In de 19 de eeuw probeerde men cultuurgemeenschappen te rangschikken naar hun zogezegde waarde.<br />
Gelukkig is men daar al vanaf gestapt: cultuurgemeenschappen kunnen wel worden geclassificeerd volgens hun<br />
blz. 46/115
niveau van maatschappelijke organisatie, maar niet volgens hun waarde. Indien een gemeenschap toch zo wordt<br />
geëvalueerd, dan moet dat gebeuren naargelang de waarden en normen die daar gelden. Gebruik je toch je eigen<br />
cultuur als norm om andere culturen te evalueren, dan spreekt men van etnocentrisme. Dat is m.a.w. het impliciet<br />
toekennen van superieure eigenschappen aan de cultuur waaruit men zelf komt. Ook in de omgang met kansarme,<br />
laaggeschoolde volwassenen kan dat voorkomen. Het gros van de leraren komt namelijk uit de 'middenklasse' van<br />
de Belgische bevolking. Het is belangrijk dat we ons hier als begeleider van bewust zijn, willen we op een<br />
constructieve manier met cursisten met een andere cultuur communiceren.<br />
3.1.2 Valkuil 2: Stereotypen en oordelen<br />
Iedereen denkt bij een Fransman wel aan een stokbrood, bij een Eskimo aan een iglo, bij een Turk aan een Pita,<br />
bij een Belg aan frieten, … Die stereotypen zijn een reflexreactie en zijn aan iedereen door opvoeding en<br />
ervaringen meegegeven. Op zich is daar niets mis mee, zolang dit maar niet met een waardeoordeel gepaard<br />
gaat. Veel kinderen zagen – en vooral vroeger was dit geval – in Zwarte Piet voor het eerst een gekleurde man en<br />
zij waren meestal nog bang voor hem ook. En wie herinnert zich nog een zuster <strong>of</strong> een pater die op school kwam<br />
vertellen over ‘die arme Afrikaantjes waar we niets anders dan medelijden moesten mee hebben’? We zijn dus<br />
veelal aangeleerd om iets negatiefs te associëren met mensen met een andere huidskleur. Dat komt natuurlijk niet<br />
altijd tot uiting in iemands gedrag later, maar toch hebben we allemaal een ‘rugzak’ met ideeën, ervaringen en<br />
herinneringen die we met ons meedragen en onbewust speelt dit soms wel een rol. Zelfs positieve stereotypen,<br />
zoals "Aziaten zijn goed in wiskunde en computers", kunnen een negatieve impact hebben.<br />
Een stereotype is een te eenvoudige veralgemening over een persoon <strong>of</strong> een groep mensen waarbij individuele<br />
verschillen niet in beschouwing worden genomen. Stereotypen worden doorgegeven, gedeeld en gepropageerd in<br />
onze sociale omgeving.<br />
De informatie die we horen over andere bevolkingsgroepen kan bestaan uit feitelijke informatie, waardeoordelen <strong>of</strong><br />
vooroordelen:<br />
feitelijke informatie vertelt hoe mensen anders zijn omwille van geschiedenis, levensomstandigheden, …<br />
een waardeoordeel is een mening over iets <strong>of</strong> iemand (terwijl de feitelijke info daarbij wel kan kloppen)<br />
een vooroordeel is een onwaarheid gebaseerd op verkeerde informatie. Een vooroordeel slaat op vooroordelen,<br />
een conclusie trekken over een persoon <strong>of</strong> groep zonder er voldoende over te weten. Het hebben<br />
van vooroordelen wordt gewoonlijk geassocieerd met negatieve houdingen en overtuigingen ten aanzien van<br />
mensen omwille van hun lidmaatschap van een bepaalde groep. Toch kan ook een positieve houding ten<br />
aanzien van een persoon <strong>of</strong> groep een uiting zijn van bevooroordeeld denken. Bevooroordeeld denken is<br />
gebaseerd op stereotypes.<br />
Het zijn dus de waardeoordelen en vooral de vooroordelen die een probleem kunnen vormen, niet de<br />
cultuurverschillen.<br />
Opdracht 2:<br />
Zijn volgende voorbeelden feitelijke informatie, een waardeoordeel <strong>of</strong> een vooroordeel? Noteer in de tweede<br />
kolom!<br />
blz. 47/115
1 Migranten zijn liever lui dan moe.<br />
2 Sommige Marokkanen kunnen niet eens lezen.<br />
3 De meeste Turken vinden familiale waarden belangrijk.<br />
4 Kansarmen geven hun geld liever aan sigaretten dan aan hun kinderen.<br />
5 Afrikaanse ouders zijn niet geïnteresseerd in school.<br />
6<br />
Sommige moslimvrouwen mogen niet spreken tegen mannen… dat is toch<br />
niet meer van deze tijd.<br />
7 Autisten zijn agressief.<br />
8<br />
9<br />
Een Turkse bruid draagt een witte jurk met om haar middel een rode <strong>of</strong> groene<br />
lint. Het betekent maagdelijkheid.<br />
De leerlingenbegeleider deed een huisbezoek bij Ahmed en vertelt dat Ahmed<br />
geen eigen kamer heeft om huiswerk te maken.<br />
In punt 3.2 gaan we nog een stuk dieper in op het begrip ‘vooroordelen’.<br />
3.1.3. Valkuil 3: discriminatie en racisme<br />
Discriminatie is de oneerlijke behandeling van een persoon <strong>of</strong> van leden van een groep, enkel en alleen omwille<br />
van hun afkomst <strong>of</strong> hun zijn. Deze mensen worden oneerlijk behandeld, omdat zij niet geacht worden gelijke<br />
rechten te hebben <strong>of</strong> een gelijke behandeling waardig te zijn. Discriminatie kan zich in talloze levenssferen<br />
voordoen: werk en sociaal bestaan, huisvesting, onderwijs, politiek, enz. Vooroordelen worden vaak gebruikt om<br />
discriminatie te rechtvaardigen. Racisme is een vooroordeel en/<strong>of</strong> discriminatie, gebaseerd op de rassenmythe; d.i.<br />
de mythe dat iemands vaardigheden en gedrag bepaald worden door de afkomst van die persoon. Racisme gaat<br />
uit van fysieke kenmerken en van sociale <strong>of</strong> culturele afkomst om een groep te bestempelen tot een "ras" met<br />
onveranderlijke gelijksoortige eigenschappen. Racisten zijn ervan overtuigd dat sommige groepen van geboorte<br />
superieur zijn aan andere en dat ze het eigen "ras" tegen "besmetting" moeten beschermen. Deze opvatting<br />
gebruiken ze als rechtvaardiging van discriminatie, sociale uitsluiting, overheersing en vernietiging van rassen die<br />
ze als ondergeschikt aan zichzelf beschouwen. Racisme kan persoonlijk <strong>of</strong> institutioneel zijn. Er is sprake van<br />
persoonlijk racisme wanneer een persoon als gevaarlijk wordt beschouwd omwille van zijn <strong>of</strong> haar huidskleur.<br />
Institutioneel racisme is rassendiscriminatie die ondersteund wordt door macht en autoriteit, en gebruikt wordt om<br />
het ene ras te begunstigen boven het andere, zoals wanneer niet alle mensen gelijk behandeld worden door politie<br />
<strong>of</strong> veiligheidsagenten.<br />
blz. 48/115
3.1.4 Valkuil 4: vanzelfsprekendheden<br />
Omdat we geneigd zijn om vanuit onze eigen waarden en normen te denken, is het niet raar dat wij een aantal<br />
opvattingen <strong>of</strong> handelingen van mensen vanzelfsprekend vinden. Toch is het nodig om hier in een intercultureel<br />
perspectief bij stil te staan… is dit wel vanzelfsprekend voor iedereen?<br />
3.2 Vooroordelen<br />
3.2.1 Test jezelf!<br />
Opdracht 3:<br />
Je kan de volgende test (een aangepaste versie van VERLEYEN, K. EN VERBANCK, J. (1997), blz. 15-20) voor<br />
jezelf invullen ... en vaststellen <strong>of</strong> je veel vooroordelen hebt <strong>of</strong> niet. Wees eerlijk met en voor jezelf. Het resultaat<br />
mag je met een korrel zout nemen, maar het wijst wel in een bepaalde richting.<br />
Zet bij de onderstaande uitspraken een kringetje rond de letter die met jouw antwoord overeenkomt. Bereken<br />
nadien je score a.d.h.v. de sleutel achteraan deze tekst.<br />
1. Je loopt 's avonds alleen op straat in een stad. Aan de overkant van de straat zie je twee Marokkanen<br />
aankomen. Ze steken over als ze jou zien. Wat denk je dat ze gaan doen? Of wat ga jij doen?<br />
a) Ze willen met je aanpappen.<br />
b) Ze willen drugs verkopen.<br />
c) Ze willen je de weg vragen.<br />
d) Je maakt snel rechtsomkeer en je loopt weg.<br />
e) Je zegt gewoon 'Goeie avond' en je gaat verder.<br />
2. Op de trein zit je recht tegenover een echte 'Marina'. Ze zit haar haar nog wat te 'fatsoeneren' tot het laatste<br />
haartje juist ligt... Jij zit je in je jeans en slobbertrui af te vragen <strong>of</strong> de treinstaking morgen eigenlijk wel zal<br />
doorgaan. Wat doe je?<br />
a) Je vraagt het haar even.<br />
b) Je bent ervan overtuigd dat ze niet zal antwoorden en je vraagt het dus maar niet.<br />
c) Je vindt haar belachelijk en spreekt haar dus maar niet aan.<br />
d) Je durft haar niets te vragen uit angst dat ze je zal afsnauwen.<br />
3. Tijdens je nascholing kreeg je een zware opdracht: een dossiertje maken over je cultuur en er een opstel bij<br />
schrijven. Je begon er veel te laat aan te werken en de laatste dag zit je aan de tafel in de huiskamer te<br />
knippen en te plakken, met al je materiaal verspreid over de tafel. Je wordt aan de telefoon geroepen. Als je<br />
terugkomt, vind je niet onmiddellijk je schaar en lijm om verder te werken. Wat doe je?<br />
a) Je roept meteen dat je huisgenoten je spullen moet teruggeven, zonder evenwel eerst te zoeken.<br />
b) Je zoekt een beetje, wordt boos en geeft je familie een snauw om je spullen terug te krijgen.<br />
c) Je zoekt eerst grondig en vraagt dan <strong>of</strong> je familie je spulletjes gebruikt.<br />
blz. 49/115
4. Op je werk zit een zwaarlijvig meisje, Gert. Tijdens het teambuilding weekend wordt een volleybalploeg<br />
samengesteld voor de middagcompetitie. Gert wil meespelen.<br />
a) Je kiest Gert ook uit de kandidaten om in je ploeg mee te spelen, ondanks haar zwaarlijvigheid.<br />
b) Je wil Gert alleen maar bij de reservespelers.<br />
c) Je wil Gert helemaal niet in je ploeg, met haar in de ploeg wint je groep zeker niet.<br />
5. Zet een kringetje bij elke uitspraak waarmee je akkoord gaat.<br />
a) Wie eens steelt, is altijd een dief.<br />
b) Men doet dikwijls hetzelfde als wat de ouders ooit deden.<br />
c) Als je een bepaald eten niet kent, dan zal je dat ook niet eten.<br />
d) Vrouwen zijn zwak.<br />
e) De kleren maken de man.<br />
f) Soort zoekt soort.<br />
6. Je bent in een discotheek. Een roodharige m/v komt op je af om een praatje met je te maken.<br />
a) Je antwoordt koel en beleefd, heel afstandelijk.<br />
b) Je antwoordt vriendelijk en hartelijk zoals tegen andere mannen en vrouwen.<br />
c) Je zegt hem/haar meteen dat hij moet ophoepelen.<br />
7. Abdul is een Islamitische jongen. De laatste dagen in de refter eet <strong>of</strong> drinkt hij niets. Het is vastenmaand:<br />
ramadan.<br />
a) Je treitert hem en vraagt hem voortdurend <strong>of</strong> hij een boterham van jou wil.<br />
b) Je vraagt hem <strong>of</strong> hij het er niet moeilijk mee heeft om tussen al die etende mensen te moeten zitten.<br />
c) Je lacht hem uit en je vindt het idioot dat hij de godsdienstvoorschriften zo stipt volgt.<br />
d) Je bent geïnteresseerd en vraagt hem op een gemeende manier een woordje uitleg over de vasten in<br />
zijn godsdienst.<br />
8. Er komt een opvanghuis voor ex-gevangenen in je buurt. Hoe sta jij ertegenover?<br />
<br />
a) Je wilt meteen mee scherp protesteren. Dit is onverantwoord!<br />
b) Je wil thuis voortaan de deur op slot en de ramen dicht als je alleen thuis bent.<br />
c) Je gaat kennismaken. Je vindt het een goed initiatief. Die mensen zijn ook bij jou welkom.<br />
d) Je beschouwt hen als nieuwe buren, zonder meer.<br />
e) Zo'n opvanghuis is wel nodig, maar jij huivert toch als je een van hen op straat tegenkomt.<br />
9. Zondagmiddag, het einde van een heerlijke maaltijd. Er wacht echter een boel opruimwerk en een grote<br />
afwas.<br />
a) De mannen doen de afwas, want de vrouwen hebben al gekookt.<br />
b) Keukenwerk is niets voor mannen, laat de vrouwen dat maar doen.<br />
c) De kookploeg rust, de anderen doen de vaat.<br />
10. Je bent op studie-uitstap en je bezoekt een museum waar moderne kunst tentoongesteld is. Wat is je<br />
instelling als je het museum binnengaat?<br />
a) Het interesseert je helemaal niet. Je begrijpt niet eens waarover het gaat.<br />
b) Dit is belachelijk; dat is geen kunst. Je zult zien: dat kan het kleinste kind ook.<br />
c) Is er niets interessanter dan dat om te bekijken?<br />
blz. 50/115
d) We zijn hier nu toch, laat ons maar eens gaan kijken. 't Zou kunnen meevallen.<br />
e) Moderne kunst? Nooit gezien! Lijkt interessant om te leren kennen ...<br />
11. Je hebt een vrije dag. De bel gaat. Voor de deur staan twee mensen die je over Gods boodschap en de bijbel<br />
willen spreken. Getuigen van Jehova <strong>of</strong> Mormonen, weet jij veel.<br />
a) Je nodigt hen uit om hun verhaal binnen te komen doen. Je wilt weten wat ze precies bedoelen.<br />
b) Je zegt onmiddellijk dat je geen tijd hebt en dat je je eigen gelo<strong>of</strong> hebt.<br />
c) Je laat hen wat vertellen en verdedigt je standpunt vanuit je eigen overtuiging. Je laat je nu door hen<br />
overdonderen.<br />
12. Werklozen. Daar wordt veel over gesproken. Wat stemt het meest overeen met jouw mening?<br />
a) Jij ziet de ernst van de economische toestand in en vindt dat die mensen met evenveel respect benaderd<br />
moeten worden, net als andere mensen.<br />
b) Volgens jou schaft men de stempelcontrole beter niet af. Mensen die gaan werken, moeten ook elke dag<br />
vroeg opstaan en zorgen dat ze kinderopvang hebben. Stempelaars hebben alle tijd; ze mogen wel iets<br />
doen voor hun geld.<br />
c) Het zou goed zijn als de werkloosheidsvergoeding zou worden afgeschaft. Dan zouden de werklozen<br />
tenminste echt werk gaan zoeken.<br />
13. Je teamverantwoordelijke kondigt een ernstig groepsgesprek aan in plaats van de verwachte vergadering.Hij<br />
vertelt jullie dat Birgit een 'probleem' heeft. Birgit is seropositief. Zij werd besmet met het HIV-virus door een<br />
bloedtransfusie in Afrika, tijdens de vakantie. Wat is jouw reactie?<br />
a) Je wilt meer uitleg, want je kent de betekenis van ‘seropositief zijn’ niet goed.<br />
b) Je wilt met Birgit niets meer te maken hebben. Wat denken ze wel: geen aidslijder onder jouw collega’s.<br />
c) Je neemt je voor vanaf nu extra aandacht aan Birgit te besteden. Zij zal het erg nodig hebben.<br />
d) Je doet gewoon zoals voorheen tegen Birgit, maar je let een beetje extra op met haar in de buurt.<br />
14. Jullie vormen met zijn vijven een supert<strong>of</strong> clubje collega’s. Jullie zijn onafscheidelijk: samen sporten, samen<br />
uitgaan, ... Op een dag vraagt Dirk <strong>of</strong> zijn vrouw ook mee een pint mag gaan drinken met jullie kliekje. Jullie<br />
overleggen: mag zijn vrouw mee uitgaan met het groepje <strong>of</strong> moet Dirk maar afhaken?<br />
a) Jij bent ervoor: hoe meer zielen, hoe meer vreugde. Dirk mag niet gedumpt worden.<br />
b) Jij bent ertegen: geen “outsiders” in onze t<strong>of</strong>fe kliek, zeker?!<br />
c) Je zegt: Ok, dat kan best leuk worden ...<br />
15. Je leest in de krant dat een school in Zuid-Afrika tot nu toe alleen blanke kinderen telde. Na de afschaffing<br />
van de apartheid mogen daar in principe ook zwarte kinderen inschrijven. De school weigerde dat en ze<br />
kreeg ongelijk van de rechtbank. Jouw reactie:<br />
a) Je vindt dat de school zoiets zelf moet kunnen beslissen. Wil ze geen zwarte kinderen, dan is dat<br />
ok.<br />
b) Je vindt het heel normaal dat de school de zwarte kinderen niet wil inschrijven.<br />
c) Je bent het eens met de rechtbank: zwarte kinderen mogen in elke school ingeschreven worden.<br />
d) Je verschiet van de houding van de school: elke leerling heeft toch recht op onderwijs, blank <strong>of</strong> zwart en<br />
wel in een school naar eigen keuze.<br />
blz. 51/115
3.2.2 Kenmerken van vooroordelen<br />
Vooroordelen zijn beweringen die op onvoldoende kennis berusten.<br />
Vooroordelen zijn vaak algemeen verspreid.<br />
Men denkt dat die beweringen waar zijn, terwijl dat niet zo is.<br />
Men blijft ze toch waar vinden omdat dat gemakkelijk is.<br />
Men neemt vooroordelen over van anderen, vaak zonder na te denken over wat men er zelf over vindt: een te<br />
snelle beoordeling.<br />
3.2.3 Hoe en waarom ontstaan vooroordelen?<br />
Vooroordelen ontstaan (bijna) altijd in een socialisatieproces. Dit wil zeggen: vooroordelen zijn voornamelijk het<br />
gevolg van de invloed van ouders, leeftijdsgenoten,….<br />
Volgens Oomkes (1994) zijn er vier grote redenen waarom mensen vooroordelen nodig hebben.<br />
Ten eerste geven vooroordelen zekerheid en veiligheid; je bent er zeker van bij wie je hoort. Je weet wie je<br />
vrienden zijn en wie je vijanden. Je weet waar je aan toe bent, en je kunt niet overrompeld worden door iets<br />
vreemds, ongewoons <strong>of</strong> onbegrijpelijks. Je hoeft je eigen meningen niet te vormen, geen feiten te verzamelen <strong>of</strong><br />
na te denken over je eigen criteria: je krijgt ze aangereikt.<br />
Verder helpen ze behoeften te bevredigen: je superieur voelen, bij een groep horen en door je eigen groep<br />
geaccepteerd worden. Vooroordelen versterken de eigendunk en het wij-gevoel ten koste van de andere groep,<br />
zonder dat men daarvoor iets hoeft te presteren: het is de makkelijkste manier om uit te blinken. Onzekere mensen<br />
met een laag zelfbeeld hebben hieraan meer behoefte dan anderen.<br />
Vooroordelen bevestigen daarenboven eerste indrukken, die op een beïnvloedbare leeftijd zijn opgedaan; de<br />
meeste vooroordelen worden op zeer jonge leeftijd ingeprent. Kinderliedjes, sprookjes en stripboeken staan vol<br />
met stereotypen op rassen-, etnisch en seksistisch gebied. De Nederlandse taal, zoals de meeste talen, bevestigt<br />
deze stereotypen.<br />
Tenslotte passen zij bij een bepaalde karakterstructuur: vooroordelen ziet men vooral bij 'autoritaire<br />
persoonlijkheden', zeer linkse <strong>of</strong> rechtse mensen met een ongenuanceerd, star wereldbeeld, die 'hoger' gezag<br />
kritiekloos volgen en zelf van ondergeschikten geen kritiek dulden. Het zijn vaak bange, in wezen onzekere<br />
mensen, die zich door andermans opvattingen bedreigd voelen. Zij kopen zekerheid door de wereld te zien zoals<br />
ze hem aankunnen, en door zich beter dan anderen te voelen op grond van een op zich betekenisloos kenmerk<br />
(blank/Nederlander/man/voetballiefhebber zijn). Een vooroordeel zegt meer over diegene die het koestert, dan<br />
over degene die beoordeeld wordt.<br />
3.2.4 Aandachtspunten voor het bespreken van vooroordelen en het omgaan met discriminatie in groepen 9<br />
Stel… Een cursist wil overgeplaatst worden naar een andere klas; hij/zij zegt niet in een klas met zoveel<br />
immigranten te kunnen blijven. Hij/zij legt uit dat immigranten "dom" zijn en "herrie schoppen", en dat hij/zij<br />
goede resultaten wil behalen.<br />
… Je eet je lunch samen met collega's. Je hoort een aantal veteranen in het vak met vreugde terugdenken<br />
aan hoeveel beter de school was toen er nog niet zo'n diversiteit aan cursisten was.<br />
9 Dit tekstdeel is sterk geïnspireerd op wat terug te vinden is op www.lbr.nl.<br />
blz. 52/115
… Een cursist beschuldigt je van bevooroordeeldheid nadat je hem/haar hebt berispt voor het storen van de<br />
les.<br />
Het werken met een thema als vooroordelen en discriminatie kan uiteenlopende reacties oproepen. Betrokkenheid<br />
en enthousiasme, maar ook twijfels, vooroordelen <strong>of</strong> direct discriminerende en racistische opmerkingen. Dat kan<br />
lastig zijn, maar biedt in ieder geval een aanknopingspunt om zaken aan de orde te stellen. Een dergelijke<br />
discussie in goede banen leiden, is echter niet gemakkelijk. Hieronder een aantal tips, die houvast kunnen bieden.<br />
Kleine stapjes<br />
In één les <strong>of</strong> bijeenkomst een stevig onderwerp als racisme volledig behandelen, is nagenoeg onmogelijk.<br />
Het is daarom belangrijk om regelmatig onverdraagzaamheid en discriminatie aan de orde stellen.<br />
Vooroordelen zijn hardnekkig en zijn niet zomaar met één raak geplaatste opmerking de wereld uit te helpen.<br />
Houd er rekening mee dat bewustwording een langdurig proces is, een kwestie van kleine stapjes vooruit.<br />
Altijd reageren op ongewenst gedrag<br />
Wie met een groep werkt, draagt verantwoordelijkheid voor het onderlinge gedrag. Hij <strong>of</strong> zij heeft een<br />
voorbeeldfunctie en moet daarnaast zorgen voor een goede en veilige sfeer in de groep. Bepaalde<br />
omgangsvormen, zoals pesten, vormen van geweld en discriminatie kunnen niet onbesproken blijven.<br />
Belangrijk is om in zulke situaties altijd te reageren. Hoe eerder u een discriminerende, intolerante sfeer in de<br />
groep tegengaat, hoe groter de kans is dat de omgangsvormen veranderen.<br />
Doorvragen en niet meteen met het vingertje wijzen<br />
Reageer altijd op discriminerende uitlatingen, maar (ver)oordeel niet te snel. Wanneer iemand een<br />
vervelende <strong>of</strong> discriminerende opmerking maakt, wil dat nog niet zeggen dat die persoon daarom een racist<br />
is. Soms worden opmerkingen gemaakt uit provocatie. In andere gevallen speelt emotie een rol, bvb.<br />
onzekerheid <strong>of</strong> angst. Luisteren naar elkaar – dus ook naar degene die een discriminerende opmerking<br />
maakt – is dan ook een eerste vereiste. Vraag door naar de achterliggende reden <strong>of</strong> gedachte van die<br />
opmerking. Voorkom een welles-nietes discussie. Hierbij is het belangrijk dat de taal van de groep zelf<br />
gesproken wordt. Zorg dus dat je die verstaat.<br />
Aandacht voor iedereen<br />
Concentreer je in de discussie niet alleen op de leden die zich discriminerend uiten. Het is even belangrijk de<br />
leden in de groep te ondersteunen die tegen racisme zijn, <strong>of</strong> zich afvragen <strong>of</strong> al die (politieke) tegenstellingen<br />
nu wel zo’n goed idee zijn. Voorkom een ongelijke sfeer, voorkom een situatie waarin iemand die zich<br />
discriminerend en kwetsend uitlaat de meeste aandacht krijgt.<br />
Zij en wij<br />
Het praten over groepen mensen verloopt al snel via de tegenstelling ‘wij’ en ‘zij’ en in termen als ‘goed’ en<br />
‘fout’. Deze tegenstelling geeft al aan dat er onderscheid wordt gemaakt. Probeer dit te doorbreken door juist<br />
overeenkomsten aan de orde te stellen. Benadruk gemeenschappelijke interesses en doelen. Heeft niet<br />
iedereen belang bij het veilig kunnen uitgaan? Of het op een zo leuk mogelijke manier doorbrengen van hun<br />
vrije tijd? Wil niet iedereen fatsoenlijk en met respect behandeld worden?<br />
blz. 53/115
Pas op met generalisatie<br />
Nuanceer ook de beeldvorming over (groepen) mensen om stereotypen en generalisaties te voorkomen. Niet<br />
heel Afrika is zielig en lijdt honger. Niet alle vrouwen zijn brokkenpiloten in de auto. Net zo goed als het<br />
christendom verscheidenheid kent, is binnen de islam sprake van grote diversiteit. Mensen zijn individuen en<br />
allemaal verschillend. Laat deze nuances naar voren komen.<br />
Culturen zijn dynamisch<br />
Er bestaat geen typische Surinaamse, Turkse, Nederlandse <strong>of</strong> … cultuur. Geen enkele cultuur is statisch.<br />
Landen en volken kennen talloze (sub)culturen die elk hun eigen spelregels kennen. Deze spelregels<br />
veranderen voortdurend door nieuwe ervaringen en inzichten. Daarom bestaat er ook geen handleiding ‘hoe<br />
om te gaan met…’. Interculturele communicatie betekent vooral: flexibel zijn en belangstelling voor elkaar<br />
hebben.<br />
Iemand uit de groep als voorbeeld<br />
De meeste klassen en groepen zijn heel divers van samenstelling. Het lijkt logisch om één van de<br />
aanwezigen als voorbeeld te nemen, wanneer aandacht besteed wordt aan een bepaald land <strong>of</strong> (sub)cultuur.<br />
Echter, niet iedereen vindt dat prettig en wil ‘model staan’. Ook het vertellen van persoonlijke ervaringen met<br />
discriminatie is moeilijk. Niet iedereen wil dat; het kan zich bijvoorbeeld in de groep zelf afspelen.<br />
Aansluiten bij actuele thema’s<br />
Het is goed om mensen zoveel mogelijk zelf te laten doen en ze zelf te laten ontdekken en ervaren waar<br />
racisme toe kan leiden. Actuele onderwerpen kunnen een goede invalshoek bieden om ervaringen met<br />
discriminatie te bespreken: het toelatingsbeleid van disco’s, sollicitaties, berichtgeving in media. Boeken,<br />
films <strong>of</strong> muziek kunnen ook een aanleiding zijn.<br />
Verboden voorkomen<br />
Het is belangrijk om grenzen te stellen aan intolerant gedrag en racistische uitingen. Duidelijke gedragsregels<br />
over hoe met elkaar om te gaan, bieden daarbij houvast. Probeer echter niet te snel over te gaan tot het<br />
verbieden van allerlei zaken. Verboden instellen moet het laatste middel zijn. Gebruik dit vooral ter<br />
bescherming van (potentiële) slacht<strong>of</strong>fers.<br />
Perspectief<br />
Pretendeer (bij lessen, gesprekken <strong>of</strong> het opzetten van een project) niet dat jij degene bent die alles weet. De<br />
leden zelf zijn de doelgroep en dus ook de experts op dit gebied. Het is van belang dat de groep naar huis<br />
gaat met het idee dat iedereen wel iets kan doen tegen discriminatie en vooroordelen. Besluit daarom een les<br />
<strong>of</strong> bijeenkomst met een opdracht <strong>of</strong> oefening die perspectief biedt. Wijs eventueel op het bestaan van<br />
organisaties en instellingen waar ze terecht kunnen voor verdere informatie en ondersteuning.<br />
blz. 54/115
4 DIVERSITEIT BINNEN ONDERWIJS EN OPLEIDING 10<br />
“Verschillende beleidsdomeinen, zoals het gelijkekansen-, het jeugd-, het cultuur-, het<br />
welzijnsbeleid, gebruiken de bestaande diversiteit in onze samenleving steeds vaker als<br />
uitgangspunt. Dit geldt ook voor het onderwijs.<br />
Diversiteit zouden wij hier als volgt willen definiëren: alle mogelijke verschillen die kunnen<br />
bestaan tussen mensen die in onze maatschappij samenleven, op het vlak van gender,<br />
huidskleur, sociale achtergrond, seksuele geaardheid, lichamelijke en verstandelijke<br />
mogelijkheden, religie, levensbeschouwing, leeftijd, etniciteit, … .<br />
Hoewel mensen vrij verschillend zijn, denkt en doet men in onze maatschappij de dingen<br />
nog vaak vanuit de positie <strong>of</strong> het perspectief van "de norm", de "gemiddelde burger", diegenen die niet <strong>of</strong> weinig<br />
afwijken van wat wij geleerd hebben als normaal te beschouwen. Zo'n wij-zij polarisatie reduceert elke 'andere' tot<br />
object en roept in-en uitsluitingsmechanismen in het leven. Het is de 'dominante groep' die dan bepaalt wat er met<br />
de 'doelgroepen' dient te gebeuren. Vandaag gaat nog vaak de positieve aandacht vooral uit naar mensen die<br />
grotendeels in deze norm passen. Terwijl wie en hoe we zijn juist met een aantal assen van maatschappelijke<br />
betekenisgeving samenhangt, zoals gender, etniciteit, sociaal-economische positie, leeftijd, seksualiteit,… Deze<br />
'kruispunten' liggen voor iedereen anders. En sommige combinaties zijn machtiger dan andere. Ben je man, wit,<br />
heteroseksueel, zonder handicap, jong, behoor je tot de middenklasse, … Zo'n ingrediënten maken dat we<br />
geneigd zijn onze posities als 'normaal' en natuurlijk te zien, als hadden ze niets met macht, <strong>of</strong> kansrijk-zijn, van<br />
doen.<br />
We vergeten wel eens om rekening te houden met de verschillen die kunnen bestaan tussen mensen. In het<br />
onderwijs is men zich hier al meer van bewust en poogt men op alle mogelijke manieren toegankelijker te worden<br />
voor iedereen, hoe verschillend ook. Wanneer we optimaal gebruik willen maken van de maatschappelijke<br />
diversiteit, betekent dit dat we erkennen dat mensen vanuit verschillende achtergronden een bijdrage leveren aan<br />
het maatschappelijke leven.<br />
Het Steunpunt Intercultureel Onderwijs (UGent) verwoordt duidelijk wat "diversiteit positief benaderen" voor ons<br />
inhoudt: 'Het komt er dan niet in de eerste plaats op neer om (doel)groepen binnen onze maatschappij te<br />
integreren, maar wel om een harmonieus samenleven te organiseren, binnen de leefregels van onze democratie.'<br />
Op die manier creëren we een inclusieve maatschappij.<br />
[…]<br />
Ook al wensen we diversiteit te benaderen zoals we het hierboven hebben gedefinieerd, categoriale zorg <strong>of</strong><br />
hulpverlening blijft in sommige situaties noodzakelijk. Maar het benadrukken van doelgroepen kan leiden tot<br />
opvattingen waarin mensen vooral worden benaderd vanuit dat aspect waarin zij verschillen van de 'norm'. Hen tot<br />
dat verschil herleiden gaat voorbij aan de vele identiteiten die elk heeft. En die kunnen we het best in samenhang<br />
bekijken en ons bewuster worden van de daarmee verbonden ongelijke machtsposities. Bovendien bestaan er,<br />
naast de verschillen tussen mensen, ook altijd veel gelijkenissen. Het gaat niet over het WAT, wat men is <strong>of</strong> niet is.<br />
Het gaat over het HOE: hoe gaat men om met verschillen en gelijkenissen tussen mensen?”<br />
10<br />
Dit tekstdeel is een (bijna) letterlijke weergave van de visietekst die terug te vinden is op<br />
http://www.ond.vlaanderen.be/diversiteit/visie/.<br />
blz. 55/115
Waarom is aandacht voor diversiteit in het onderwijs zo belangrijk?<br />
“We gaan ervan uit dat zeker het onderwijs -naast andere sectoren -goedgeplaatst is om sociale ongelijkheid aan<br />
te pakken. Al is een school (<strong>of</strong> andere organisatie) zelden een afspiegeling van de maatschappij, toch telt ze<br />
mannen en vrouwen (jongens en meisjes) die op de een <strong>of</strong> andere manier onderling verschillen. Wanneer<br />
bijvoorbeeld een schoolteam er alles aan doet om in zijn onderwijs rekening te houden met de diversiteit onder<br />
leerlingen en onder leerkrachten, zal dit positieve gevolgen hebben voor alle betrokkenen en voor de samenleving<br />
op zich. Het onderwijs vormt immers mensen, ook voor de toekomst. Het is niet evident om het onderwijs te doen<br />
aansluiten bij de leefsituatie van alle mensen. Maar als streefdoel loont het wel. Dat kan op verschillende<br />
manieren.”<br />
Mogelijkheden in vorming en opleiding zijn:<br />
een doordacht rekruteringsbeleid voeren;<br />
de lesinhouden screenen opdat er verschillende perspectieven in aan bod komen en niet enkel dat van "de<br />
norm";<br />
rekening houden met heterogeniteit bij het samenstellen van de klassen;<br />
in het reglement van de opleidingsinstelling stellingen <strong>of</strong> paragrafen opnemen die expliciet stellen dat<br />
discriminatie en racisme niet getolereerd worden;<br />
zoveel mogelijk differentiëren in de lespraktijk;<br />
aandacht besteden aan religieuze feestdagen en mensen ermee vertrouwd maken kan ook herkenning in de<br />
hand werken;<br />
roldoorbrekend en emancipatorisch lesgeven <strong>of</strong> niet rolbevestigend optreden als begeleider;<br />
mensen uit kansengroepen bereiken door stimuleringscampagnes <strong>of</strong> extra begeleiding;<br />
…<br />
Men moet er m.a.w. van uitgaan dat er verschillende visies, handelingswijzen, achtergronden, mogelijkheden en<br />
noden bestaan. Het is voor elke organisatie zaak om met dit gegeven te werken volgens de eigen visie en doelen.<br />
Besluit<br />
Zoals reeds uit de doelstellingen die we bij deze tekst formuleerden, mocht blijken, was het ho<strong>of</strong>ddoel ervan je niet<br />
enkel te informeren over initiatieven die van overheidswege genomen werden en worden om een correcte omgang<br />
met diversiteit te bewerkstelligen. We wilden we je ook en vooral doen stilstaan bij hoe je zelf aankijkt tegen<br />
diversiteit en je inzicht bieden in wat aan de basis kan liggen hiervan. Deze reflectie namen we vervolgens als<br />
vertrekpunt om een aantal tips te formuleren om met de diversiteit, die ongetwijfeld zal aanwezig zijn in je<br />
leergroepen, om te gaan.<br />
blz. 56/115
Literatuur<br />
BRUTSAERT H., Sociologie, Vakgroep Sociologie Universiteit Gent , Gent, 1995.<br />
CVO VIVO, Omgaan met diversiteit, Onuitgegeven cursusmateriaal OOV, Kortrijk, 2007-2008.<br />
http://www.2010againstpoverty.eu/homepage.html?langid=nl, laatst geraadpleegd maart 2010.<br />
http://www.diversiteit.be, laatst geraadpleegd op maart 2010.<br />
http://www.europa-nu.nl/id/vibdkvppssfw/2010_europees_jaar_van_de_bestrijding, laatst geraadpleegd maart<br />
2010.<br />
http://www.gelijkheid2007.be, laatst geraadpleegd opleidingsjaar 2007-2008.<br />
http://www.lbr.nl, laatst geraadpleegd maart 2005.<br />
http://www.ond.vlaanderen.be/diversiteit/visie/, laatst geraadpleegd op maart 2010.<br />
http://www.voordiversiteit.be, laatst geraadpleegd op maart 2010.<br />
KANTHAROS, Documentatie bijscholing ‘Omgaan met racisme en cultuurverschillen’, Kantharos – multicultureel<br />
organisatiebeleid, Nederland, januari 2004.<br />
NICAISE, I., en DESMEDT, E., Gelijke kansen op school: het kan! Zestien sporen voor praktijk en beleid, Plantyn,<br />
Mechelen, 2009.<br />
OOMKES, F.R., Training als beroep, 3, Oefeningen in interculturele vaardigheid, Boom, Amsterdam,1994.<br />
VERLEYEN, K. en VERBANCK, J., Voor oordelen zien, Davidsfonds/ Infodok, Leuven, 1996.<br />
blz. 57/115
(Correctie)sleutels opdrachten<br />
Opdracht 2:<br />
1. Vooroordeel<br />
2. Waardeoordeel (… ‘niet eens’…)<br />
3. Feitelijke informatie<br />
4. Vooroordeel<br />
5. Vooroordeel<br />
6. Waardeoordeel (... ‘dat is toch niet meer van deze tijd.’)<br />
7. Vooroordeel<br />
8. Feitelijke informatie/ Waardeoordeel (dat men die uitspraak doet, is omdat men dit eigenlijk nodig vindt,<br />
maar is dat wel zo?)<br />
9. Feitelijke informatie<br />
Opdracht 3:<br />
1. a=3 b=3 c=1 d=5 e=0<br />
2. a=0 b=3 c=5 d=3<br />
3. a=3 b=5 c=0<br />
4. a=0 b=3 c=5<br />
5. voor elk kruisje een punt<br />
6. a=3 b=0 c=5<br />
7. a=3 b=1 c=5 d=0<br />
8. a=5 b=3 c=0 d=0 e=3<br />
9. a=3 b=5 c=0<br />
10. a=4 b=5 c=3 d=1 e=0<br />
11. a=4 b=5 c=3<br />
12. a=0 b=3 c=5<br />
13. a=1 b=5 c=0 d=3<br />
14. a=1 b=5 c=0<br />
15. a=4 b=5 c=2 d=0<br />
Betekenis van je score:<br />
0-15 punten: Jij staat meestal onbevooroordeeld tegenover mensen. Je laat ze zelf bewijzen wie ze zijn, zonder ze<br />
vast te pinnen op uiterlijk <strong>of</strong> roddel. Je staat open voor andere en nieuwe ideeën.<br />
16-31 punten: Je hebt je idee over bepaalde mensen, maar dat staat niet onherroepelijk vast. Als ze het tegendeel<br />
bewijzen, stap jij van je oordeel af. Je geeft mensen kansen; je ziet wel wat het wordt. Je vormt uiteindelijk toch je<br />
mening op basis van eigen ervaringen.<br />
blz. 58/115
32-50 punten: Je bent een beetje op je hoede. Je weet dat veel geruchten waarschijnlijk erg overdreven en<br />
veralgemeend zijn, maar je wil toch op veilig spelen. Je ziet trouwens wat je ziet: het uiterlijk van mensen zegt al<br />
veel over hun gedrag. Je denkt liever mee met de meerderheid dan op te vallen door een andere mening te<br />
verkondigen. Let op: dit kan 'ongezond' zijn!<br />
51 punten en meer: Je loopt met veel vooroordelen in je ho<strong>of</strong>d. Pas er voor op dat het niet leidt tot vijandigheid en<br />
wantrouwen tegenover alles en iedereen. Omdat mensen andere waarden hebben, hoeven ze voor jou nog geen<br />
voortdurende bedreiging te zijn. Stel je een beetje meer open voor nieuwe en ongekende mensen en ideeën.<br />
blz. 59/115
Inleiding<br />
HET LEREN VAN (LAAGGESCHOOLDE) VOLWASSENEN<br />
‘Ik grijp alle kansen aan om te leren’<br />
(Annie, in: Niemand mocht het weten. Geletterdheid in 12 portretten)<br />
In onderstaande tekst willen we in een eerste paragraaf ingaan op het leren van (laaggeschoolde)<br />
volwassenen. Eerst en vooral gaan we in op de vraag <strong>of</strong> en hoe dit leren verschilt van het leren van jongere<br />
leerlingen zoals we dit kunnen observeren in bvb. het secundair onderwijs. We zullen ons hierbij beperken tot het<br />
leren van volwassenen in educatieve contexten en vernauwen hier en daar onze focus nog meer tot de groep<br />
laaggeschoolde volwassenen: we gaan dan dieper in op de specifieke (beginsituatie)kenmerken van deze<br />
groep die het leren kunnen verhinderen, beperken, respectievelijk faciliteren.<br />
In de tweede paragraaf staan we stil bij een aantal krachtlijnen voor het begeleiden van het leren van<br />
(laaggeschoolde) volwassenen, rekening houdend met hun (begin)situatie. We houden het in dit kader enkel bij die<br />
elementen die rechtstreeks voortkomen uit de eerste punten; de concrete, specifieke (vak)didactische aanpak<br />
komt in andere opleidingsonderdelen aan bod.<br />
Doelstellingen<br />
Deze tekst en de opdrachten staan in het teken van een aantal basiscompetenties voor de leraar SO – de<br />
begeleider van laaggeschoolde volwassenen, namelijk de volgende:<br />
1.1 De beginsituatie van de leerlingen (lees telkens: cursisten, deelnemers) en de leergroep achterhalen 11 .<br />
1.7 Een krachtige leeromgeving realiseren, met aandacht voor de heterogeniteit binnen de leergroep.<br />
1.12 Omgaan met de diversiteit van de leergroep.<br />
2.5 Adequaat omgaan met leerlingen in sociaal-emotionele probleemsituaties <strong>of</strong> met gedragsmoeilijkheden.<br />
2.6 Het fysieke en geestelijke welzijn van de leerlingen bevorderen.<br />
De hiervan afgeleide doelen die je na het doornemen van deze tekst/ opdrachten dient te behalen, zijn de<br />
volgende:<br />
Kunnen formuleren wat kenmerkend is voor het leren van volwassenen.<br />
11<br />
In deze tekst focussen we hierbij eerder op de individuele kenmerken van de cursist, daar waar in andere<br />
opleidingsonderdelen eerder (de invloed van) kenmerken van de omgeving centraal staan (cf. bvb. de info rond kansarme<br />
gezinnen in de tekst rond interculturele communicatie).<br />
blz. 60/115
Zich ten allen tijde bewust zijn van de grote diversiteit binnen de groep lerende volwassenen (zich hoeden<br />
voor foutief generaliseren).<br />
De voor laaggeschoolde volwassenen specifieke beginsituatiekenmerken met een invloed op hun leerproces<br />
kunnen noemen.<br />
Kunnen formuleren hoe op de kenmerken van het leren van volwassenen binnen educatieve contexten kan<br />
worden ingespeeld.<br />
Tijdens/ naar aanleiding van een concrete lesobservatie en/ <strong>of</strong> gesprekken op een positiefkritische manier de<br />
geobserveerde leeromgeving kunnen beoordelen vanuit het aangereikt didactisch referentiekader.<br />
1 HET LEREN VAN (LAAGGESCHOOLDE) VOLWASSENEN<br />
Opdracht 1:<br />
Kijk, vooraleer je onderstaande tekst doorneemt, nog eens na wat we precies onder ‘leren’ verstaan (zie ook<br />
correctiesleutel):<br />
Wat is ‘leren’?<br />
Wat is kenmerkend voor een leerproces? Kan je volgende kenmerken uitleggen: leren is een… … actief,<br />
cumulatief, constructief, doelgericht, zelfgestuurd, individueel verschillend, coöperatief, gesitueerd proces?<br />
→ Krijgen bepaalde van bovenstaande kenmerken een andere invulling wanneer het om het leren van<br />
volwassenen gaat? Vergelijk je antwoord met onderstaande tekst (en met de modelantwoorden in de<br />
correctiesleutel)!<br />
Onderzoek wijst uit dat het leren van volwassenen wel degelijk verschilt van het leren van jongeren.<br />
Bij deze bewering moet echter onmiddellijk een kanttekening worden gemaakt: het onderzoek waarvan sprake, is<br />
immers meestal gericht op specifieke groepen volwassenen, nl. op volwassenen die gedurende een tijd niet meer<br />
geleerd hebben via formele onderwijssituaties en die daarna deelnemen aan volwasseneneducatie <strong>of</strong> open<br />
onderwijs. ‘Vaak gaat het hierbij om laagopgeleiden met negatieve schoolervaringen. Het is de vraag <strong>of</strong> al die<br />
kenmerken [waarvan hieronder sprake] ook gelden voor andere groepen volwassenen, bijvoorbeeld voor mensen<br />
die hun leven lang zijn blijven studeren, <strong>of</strong> mensen die op latere leeftijd na een succesvolle beroepscarrière weer<br />
de draad van het studeren oppakken’ (Simons, 1991). Daar de onderzoeksgroep aansluit bij onze doelgroep,<br />
vormt deze kwestie voor ons enerzijds minder een probleem... anderzijds geeft ze wel aan dat alle onderstaande<br />
beweringen in hun relativiteit moeten worden gezien. Ook al spreken we dus in het algemeen over ‘kenmerken van<br />
het leren van volwassenen’, deze kenmerken mogen zeker niet zomaar gegeneraliseerd worden.<br />
Om de (differentiërende) kenmerken van het leren van volwassenen te bespreken, maken we gebruik van de vier<br />
categorieën van kenmerken van Bolhuis (2001).<br />
Eén van de kenmerken die het meest differentiëren tussen het leren van jongere leerlingen en volwassenen is dat<br />
deze laatste (een min <strong>of</strong> meer groot stuk) leerervaring en leergeschiedenis met zich mee dragen en hun<br />
persoonlijke geschiedenis (ervaringen uit eerdere opleidingen, het beroepsleven, het leven,…) ook meer<br />
blz. 61/115
inbrengen tijdens het leerproces.<br />
Wanneer die geschiedenis positief is, betekent dit veelal dat de volwassene zijn eigen expertise (bvb. rond<br />
leerstrategieën) zal inbrengen tijdens het leren, dat hij nieuw te leren zaken zal koppelen aan een veelal rijke<br />
(levens)ervaring 12 . Wanneer de leerervaringen en leergeschiedenis veeleer negatief zijn – hetgeen vaak het geval<br />
is bij laaggeschoolde volwassenen die zich aanmelden voor een opleiding – moeten we rekening houden met de<br />
afkeer/ de defensieve houding die de volwassene zal hebben ten aanzien van die leersituaties waarin hij in zijn<br />
jeugd op school een gevoel van falen heeft ervaren en met de gevoelens van (faal)angst, onzekerheid en een<br />
gebrek aan zelfvertrouwen voor wat betreft het eigen leervermogen.<br />
Een tweede duidelijk verschil tussen jongeren en volwassenen, is dat leren veel minder centraal staat in<br />
volwassenen hun leven. Volwassenen nemen immers over het algemeen een andere maatschappelijke positie<br />
in dan jongeren.<br />
Enerzijds is het zo dat leren voor volwassenen vaak bovenop een hectisch werk- en gezinsleven komt, met als<br />
gevolg dat het hen vaak ontbreekt aan rust en tijd om het geleerde voldoende te verinnerlijken. Zij hebben ook<br />
vaak schuldgevoelens over het feit dat ze studeren; dit vraagt immers tijd die ze anders aan de partner en/<strong>of</strong> de<br />
kinderen konden besteden.<br />
De positieve kant van de zaak is dat door het feit dat de ervaringen van volwassenen georganiseerd zijn rondom<br />
levens- en werkervaringen, het leren vaak sowieso meer geïntegreerd verloopt: een aspect van leren dat<br />
volwassenen zeer belangrijk vinden (zie ook hieronder).<br />
Een derde kenmerk dat we hier willen bespreken, is de leermotivatie van volwassenen.<br />
Volwassenen kunnen zeer uiteenlopende motieven en redenen hebben om aan opleidingen deel te nemen: de<br />
(beroepsmatige) noodzaak om te leren, interesse, nieuwsgierigheid,…. Deze motieven worden grotendeels (en dat<br />
is anders voor volwassenen dan voor jongeren) bepaald door hun directe levenssituatie, waardoor vaker een vorm<br />
van extrinsieke motivatie overheerst: leren om een betere (sociale) positie te bereiken, om uit de sleur te komen,<br />
om sociale contacten op te doen,… (Simons, 1991).<br />
Volwassenen hebben meestal expliciete verwachtingen over wat zij willen leren en willen graag meebeslissen over<br />
de doelstellingen. ‘Persoonlijke leerdoelen zijn erg belangrijk’ (Knox, volgens Simons, 1991).<br />
Bovendien hechten zij veel waarde aan de mogelijke transfer van het geleerde naar het dagelijkse leven en/<strong>of</strong> de<br />
beroepspraktijk. ‘De leerbereidheid van mensen is met het vorderen van de persoonsontwikkeling steeds meer<br />
afhankelijk van de mate waarin zij de noodzaak van de opgelegde taken zien. De volwassen leerder wil wat hij<br />
vandaag leert onmiddellijk kunnen toepassen’ (Knowles, volgens Simons, 1991).<br />
Veelal draagt diepteleren de voorkeur weg: accuratesse is belangrijker dan snelheid (Rogers, volgens Simons,<br />
1991).<br />
Tenslotte is er het leervermogen van volwassenen. Vaak denken (met name laaggeschoolde) volwassenen dat<br />
hun leervermogen geringer is dan dat van jongeren. Deze mening wordt veelal gevoed door de negatieve<br />
ervaringen uit het verleden, alsook vanwege de veronderstelling dat de langere onderbreking van het<br />
systematische leren een negatieve invloed heeft op het leervermogen. Onderzoek heeft dit echter tot nu toe nog<br />
niet uitgewezen… In het algemeen is het zo dat bvb. het letterlijk kunnen reproduceren bij volwassenen minder<br />
goed verloopt, maar daartegenover staat dat ze beter zijn in het verbanden leggen en inzichtelijk leren (vanwege<br />
hun grotere ervaring kunnen ze leerst<strong>of</strong> gemakkelijker in een zinvol verband plaatsen) en daardoor juist<br />
12<br />
Rogers en Tietgens (in Simons, 1991) nuanceren de positieve invloed van de grote hoeveelheid diverse ervaringen van<br />
volwassenen op het leren. Zij stellen dat deze ook belemmerend kunnen werken: volwassenen nemen hierdoor vaak<br />
vooringenomen standpunten in – hebben bvb. ook duidelijke ideeën over de manier waarop ze willen leren – die ze willen<br />
bevestigd zien en waardoor het leren van nieuwe zaken bemoeilijkt wordt en mispercepties en misverstanden vaker ontstaan.<br />
blz. 62/115
gemakkelijker onthouden.<br />
Het is wel belangrijk er rekening mee te houden dat volwassenen er vaak zelf van overtuigd zijn dat hun<br />
leervermogen achteruit is gegaan. Bovendien kan ook voor wat betreft het leervermogen de diversiteit binnen een<br />
leergroep groot zijn: sommige cursisten zullen misschien effectief over een eerder beperkte leercapaciteit<br />
beschikken <strong>of</strong> met leerproblemen <strong>of</strong> leerstoornissen worstelen, terwijl anderen vlot leren.<br />
We willen het overzicht van de kenmerken van leren van volwassenen dan ook afsluiten met een opmerking met<br />
betrekking tot de grote diversiteit binnen een leergroep: de verschillen tussen lerenden zullen in de<br />
volwasseneneducatie nog sterker aanwezig dan in het SO: er zijn immers meer parameters aanwezig die voor<br />
individuele verschillen kunnen zorgen, zoals leeftijd, werksituatie, gezinscontext, vooropleiding, schoolervaringen,<br />
lengte van de onderbreking van het leren, …<br />
Opdracht 2:<br />
Bij deze tekst verzamelden we diverse getuigenissen van laaggeschoolde volwassenen die de stap naar<br />
bijkomende scholing zetten. Je vindt deze teksten terug op de elektronische leeromgeving en eveneens op:<br />
http://www.basiseducatie.be/ambassadeurs (filmpje op de homepagina!), http://www.klasse.be/ouders/11842/Ik-<br />
kon-geen-brief-lezen, http://headlines.nos.nl/forum.php/list_messages/15272 (filmpje).<br />
Uit deze getuigenissen komt de bovengenoemde diversiteit zeker naar voren.<br />
Kies minstens 2 van de aangeboden (<strong>of</strong> zelf gevonden) bronnen en inventariseer wat uit de getuigenissen als<br />
mogelijke kenmerken van laaggeschoolde volwassenen naar voren komt.<br />
2 WAT MET DE BEGINSITUATIE VAN LAAGGESCHOOLDE VOLWASSENEN IN DE<br />
PRAKTIJK?<br />
2.1 Werkwijzen om de beginsituatie te achterhalen<br />
Om de beginsituatiekenmerken van een lerende en/ <strong>of</strong> leergroep te achterhalen, kan je gebruik maken van directe<br />
en indirecte strategieën. Onder de directe strategieën vallen observeren, een (intake)gesprek voeren, een<br />
instaptoets afnemen,… Voorbeelden van indirecte strategieën zijn het verzamelen van informatie via teamoverleg<br />
<strong>of</strong> een cursistenvolgsysteem.<br />
Meestal wordt via een combinatie van werkwijzen geprobeerd de beginsituatie zo goed mogelijk in kaart te<br />
brengen. Toch is een intensieve intakeprocedure – een directe methode dus – eerder kenmerkend voor de opstart<br />
van een opleidingstraject in bijvoorbeeld de basiseducatie. Ook al verschilt de vormgeving van en wie<br />
verantwoordelijk is voor de intakeprocedure sterk van centrum tot centrum, het doel is steeds na te gaan welke de<br />
persoonlijke leerwensen en leerdoelen zijn van de toekomstige deelnemer, over welke vaardigheden hij reeds<br />
blz. 63/115
eschikt, wat zijn leervermogen is,… Vaste ingrediënten van een intakeprocedure zijn dan ook het intakegesprek 13<br />
en (een) oriënterende toets(en) op basis waarvan men de deelnemers aan de juiste leergroep toewijst.<br />
Opdracht 3:<br />
Welke instaptoetsen gebruikt worden, is opnieuw een keuze van de opleidingsinstelling.<br />
Wat bijvoorbeeld wel algemeen geldend is, is dat alvorens een kandidaat-cursist kan starten<br />
met een beginnerscursus Nederlands Tweede Taal, in het Huis van het Nederlands de<br />
covaartest wordt afgenomen. Deze toets test verschillende cognitieve vaardigheden en schat<br />
het leertempo in. Het resultaat wijst uit <strong>of</strong> de kandidaat wordt doorverwezen naar een<br />
Centrum voor Basiseducatie <strong>of</strong> naar een Centrum voor Volwassenenonderwijs.<br />
We werkten een observatieopdracht (PP) uit die in het teken staat van o.a. de beginsituatie van de lerende<br />
(laaggeschoolde) volwassenen (in groep) die je observeert. Pas tijdens de observatieopdracht de kennis en<br />
inzichten toe die je je door middel van bovenstaande paragrafen hebt eigen gemaakt!<br />
De ‘Praktijkwijzer module DCA – Specificiteit: werken met laaggeschoolde volwassenen – PP-opdracht<br />
‘Kennismaking met het opleidingscentrum en de onderwijsleersituatie’ vind je op de elektronische leeromgeving (<strong>of</strong><br />
in deel 3 bij de opdrachten).<br />
2.2 Krachtlijnen 14 voor het begeleiden van het leren van laaggeschoolde volwassenen<br />
Opdracht 4:<br />
Uit de in de paragraaf 1 en bij opdracht 2 opgesomde kenmerken van lerende (laaggeschoolde) volwassenen kan<br />
je rechtstreeks een aantal aandachtspunten afleiden die je in het oog moet houden bij het vorm geven aan de<br />
leeromgeving. Welke? Vergelijk achteraf het resultaat van je brainstorm met de opsomming hieronder.<br />
Bij het begeleiden van laaggeschoolde volwassenen 15 , zal het – gegeven de vaak voorkomende<br />
beginsituatiekenmerken van deze doelgroep – belangrijk zijn om te zorgen dat…<br />
… de sfeer waarin geleerd wordt, vriendelijk, veilig en constructief is;<br />
… cursisten goed geïnformeerd zijn over ‘wat’, ‘hoe’, ‘waarom’,… m.a.w. dat structuur en controle over het<br />
leren geboden wordt: dit neemt onzekerheid weg;<br />
… in voldoende feedback voorzien wordt tijdens het leerproces: ook dit in functie van het wegnemen van<br />
onzekerheid, het stimuleren van zelfvertrouwen (probeer cursisten het gevoel te geven dat ze het leren tot<br />
een goed einde zullen brengen);<br />
… hetgeen geleerd wordt, zoveel mogelijk aansluit bij de echte leernoden van de cursist;<br />
13 Op het intakegesprek wordt nog verder ingegaan in een ander opleidingsonderdeel (dat handelt over trajectbegeleiding).<br />
14<br />
Voor een uitgebreide toelichting rond lesgeven aan laaggeschoolde volwassenen, verwijzen we je naar het desbetreffende<br />
tekstdeel.<br />
15<br />
En niet alleen bij laaggeschoolde volwassenen… veel van de tips kunnen ook hun nut bewijzen in het reguliere onderwijs!<br />
blz. 64/115
… hetgeen de cursist aan ervaringen heeft de basis vormt voor verder leren: dit o.a. vanwege de behoefte<br />
aan erkenning van kennis en ervaring, alsook vanwege het integratieprincipe;<br />
… hetgeen geleerd wordt, functionele kennis is: laat de lerende volwassene dan ook ervaren dat het nieuw<br />
geleerde een meerwaarde heeft wanneer hij/ zij dit toepast in bvb. de werkcontext;<br />
… de cursist de kans krijgt met de aangeboden leerst<strong>of</strong> te oefenen;<br />
… het zelfstandig leervermogen aangesproken en/<strong>of</strong> bevorderd wordt;<br />
… de aanpak sterk gedifferentieerd – individueel verloopt: dit om tegemoet te komen aan de individuele<br />
verschillen tussen cursisten die zeer groot kunnen zijn;<br />
…<br />
en dit uiteraard rekening houdend met de algemene didactische principes (zie o.a. DCA, DCP) die ervoor zorgen<br />
dat een krachtige leeromgeving gecreëerd wordt.<br />
Besluit<br />
Het leren van (laaggeschoolde) volwassenen vertoont, algemeen beschouwd, een aantal kenmerken waar we als<br />
vormgever van een leeromgeving rekening mee moeten houden. Bovendien blijken ook met laaggeschooldheid<br />
vaak bepaalde zaken samen te gaan. Zich hiervan bewust zijn als begeleider maakt het begrijpen en begeleiden<br />
van cursisten gemakkelijker. Tegelijk moet men zich steeds hoeden voor foutief veralgemenen: een grote<br />
diversiteit binnen leergroepen volwassenen is namelijk net typerend!<br />
blz. 65/115
Literatuur<br />
BOLHUIS, S., Leren en veranderen bij volwassenen, een nieuwe benadering, Coutinho, Bussum 2001.<br />
VOCB/CINOP, Niemand mocht het weten. Geletterdheid in 12 portretten. Mechelen, Den Bosch, 2006.<br />
CVO VIVO KORTRIJK, Didactische competentie algemeen, Inhoudelijke bundel, Acco, Leuven, 2008.<br />
http://headlines.nos.nl/forum.php/list_messages/15272, laatst geraadpleegd mei 2009.<br />
http://www.basiseducatie.be/nieuwsdetail/1313/defaulttoe.aspx?id=361, laatst geraadpleegd mei 2009.<br />
http://www.basiseducatie.be/nieuwsdetail/1313/defaulttoe.aspx?id=406, laatst geraadpleegd mei 2009.<br />
http://www.kennisdelen.eu/nl/leren-van-volwassenen/, laatst geraadpleegd maart 2009.<br />
http://www.klasse.be/ouders/11842/Ik-kon-geen-brief-lezen, laatst geraadpleegd mei 2009.<br />
SCHOOFS, N., 1 op 6 Vlamingen is laaggeletterd, In: Vacature, Groot-Bijgaarden, 16 februari 2008, 28-30.<br />
SIMONS, P.R.J., Het leren van volwassenen, In: Losbladig onderwijskundig Lexicon II. A 2500 1-20, Samsom H.D.<br />
Tjeenk Willink, Alphen aan de rijn, 1991.<br />
THORPE M., EDWARDS, R. & HANSON, A., Culture and processes <strong>of</strong> adult learning, Routledge, Londen en New<br />
York, 1993.<br />
VANDEVEEGAETE, K., Beter leren lezen en schrijven, In: Visie, Brussel, 17 april 2009, 20.<br />
blz. 66/115
Correctiesleutel<br />
Opdracht 1:<br />
Wat is ‘leren’?<br />
(Diepgaand) Leren is het verinnerlijken van kennis, inzichten, vaardigheden, houdingen (een mentaal proces)<br />
dat leidt tot duurzame gedragsveranderingen (observeerbaar) in reële contexten (leidt dus tot competenties).<br />
Wat is kenmerkend voor een leerproces? Kan je volgende kenmerken uitleggen: leren is een… … actief,<br />
constructief, cumulatief, doelgericht, zelfgestuurd, individueel verschillend, coöperatief, gesitueerd proces?<br />
actief<br />
Het zijn de activiteiten van de lerende zelf die de uitkomst van het leerproces zullen bepalen. Het<br />
leerproces voltrekt zich niet passief aan de lerende, maar houdt het actief bewerken van informatie door<br />
de lerende in.<br />
cumulatief<br />
Wanneer men iets nieuws leert, doet men dit op basis van wat men al kent en kan. Wat men al weet – de<br />
voorkennis – wordt opgeroepen uit het geheugen, herschikt in functie van de nieuwe gegevens en de<br />
nieuwe informatie wordt met de voorkennis verbonden. Op basis van wat hij al weet, bouwt de lerende<br />
dus zijn kennis en vaardigheden op.<br />
constructief<br />
Tijdens het leerproces worden nieuwe cognitieve structuren opgebouwd.<br />
doelgericht<br />
Leren wordt bevorderd als men leert met een bepaald doel voor ogen, als het leren als zinvol ervaren<br />
wordt (hetgeen niet uitsluit dat er ook toevallig kan geleerd worden).<br />
zelfgestuurd<br />
De lerende moet de eigen kennisverwerving en –verwerking zelfstandig beheren: de leerinhoud zelf<br />
verwerven en verwerken.<br />
coöperatief<br />
Niet alleen zelfstandigheid, maar ook sociale interactie en cognitieve wisselwerking zijn essentieel voor<br />
het leren. Zo is het bijvoorbeeld belangrijk dat de lerende kan inschatten wat hij nog niet zelfstandig<br />
aankan, maar wel mits een zekere ondersteuning en dat hij deze opzoekt.<br />
individueel verschillend<br />
Het opbouwen van kennis en vaardigheden, het verwerken van leerinhouden verloopt bij iedereen anders.<br />
Elke lerende leert op zijn eigen manier.<br />
gesitueerd<br />
Leren gebeurt situatiegebonden: het leerresultaat is afhankelijk van de context (medecursisten,<br />
hulpmiddelen, activiteiten,…) waarbinnen het bereikt wordt.<br />
Krijgen bepaalde van bovenstaande kenmerken een andere invulling wanneer het om het leren van<br />
volwassenen gaat?<br />
blz. 67/115
Het leren van volwassenen vertoont dezelfde kenmerken als dat van de jongere leerder, maar de wijze<br />
waarop de kenmerken concreet worden, verschilt. Het gaat hierbij om accentverschillen. Deze kunnen<br />
afgeleid worden uit de tekst in paragraaf 1. Enkele voorbeelden:<br />
Net zoals bij jongere leerders, is het leerproces ook bij volwassenen een cumulatief en constructief<br />
proces. We zouden zelfs kunnen stellen dat deze kenmerken sterker aanwezig zijn bij volwassenen<br />
omdat ze hun persoonlijke geschiedenis (op positieve <strong>of</strong> negatieve wijze) meer inbrengen in het<br />
leerproces (hierop kunnen verder bouwen, verbanden leggen,...).<br />
Ook bij volwassenen is het leerproces doelgericht, maar de aard van de doelen verschilt van de doelen<br />
van jongere leerders: ze worden nl. bepaald door hun directe levenssituatie: leren staat in functie van<br />
persoonlijke ontwikkeling, sociale <strong>of</strong> pr<strong>of</strong>essionele doeleinden.<br />
Net zoals bij jongere leerders, is ook bij volwassenen het leerproces gesitueerd en zelfs sterker<br />
situatiegebonden, daar zij veel belang hechten aan het instrumentele van het geleerde (het geleerde<br />
moet direct toepasbaar zijn in voor de lerende relevante situaties).<br />
…<br />
Opdracht 2:<br />
Volgens ‘de ambassadeurs’ zelf, kunnen volgende zaken als kenmerkend voor laaggeschoolde volwassenen<br />
worden beschouwd:<br />
Het komt voor in alle lagen van de bevolking en het is van alle leeftijden (Geletterdheid in 12 portretten,<br />
Beter lezen en schrijven).<br />
Vaak worden ze geplaagd door sociaaleconomische achterstelling (komen ze uit kansarme gezinnen 16 )<br />
(Beter leren lezen en schrijven, Getuigenis Christiane).<br />
Laaggeschoolde volwassenen schamen zich vaak erg om het feit dat ze niet goed kunnen lezen,<br />
schrijven, rekenen,… (Filmfragment, Beter leren lezen en schrijven). Ze houden hun probleem dan ook<br />
vaak lang angstvallig verborgen (Getuigenis Marjolijn).<br />
De schaamte, het gebrek aan zelfvertrouwen,… wordt vaak gevoed door het feit dat veel mensen hen<br />
percipiëren als dom (Beter leren lezen en schrijven, Getuigenis Marjolijn).<br />
Ze geraken gemakkelijk in een sociaal isolement.<br />
Velen hebben negatieve schoolervaringen, kwamen in een ‘lager’ onderwijsniveau terecht,… waardoor ze<br />
onvoldoende geletterd zijn (Filmfragment, Beter leren lezen en schrijven, Geletterdheid in 12 portretten,<br />
Getuigenis Marjolijn)<br />
Typerend zijn de compensatiestrategieën die zich mettertijd ontwikkelen: de laaggeschoolde trekt zich<br />
zelf uit de slag <strong>of</strong> (één <strong>of</strong> meerdere personen uit) de directe omgeving zorgt (en) ervoor dat het probleem<br />
niet opvalt (als je bepaalde signalen 17 niet interpreteert) (1 op 6 Vlamingen is laaggeletterd, Beter leren<br />
lezen en schrijven, Getuigenis Marjolijn, Ik kon geen brief lezen). Hierdoor ervaren ze natuurlijk een<br />
sterke afhankelijkheid (Getuigenis Eric)<br />
De hoge drempel om terug te gaan leren, wordt overwonnen door de motivatie om pr<strong>of</strong>essioneel,<br />
persoonlijk, in functie van het gezin,… zelfredzaam te worden (Filmfragment, Beter leren lezen en<br />
schrijven, 1 op 6 Vlamingen is laaggeletterd, Geletterdheid in 12 portretten, Getuigenis Christiane).<br />
… (je hebt er vast nog andere gevonden!)<br />
16 Meer informatie hieromtrent vind je in de tekst ‘Interculturele communicatie’.<br />
17 Voor een aantal ‘trucs’, zie ‘Geletterdheid in 12 portretten, Hoe kunt u laaggeletterdheid herkennen?’.<br />
blz. 68/115
Inleiding<br />
DOELSTELLINGEN IN LEERTRAJECTEN<br />
VOOR VOLWASSENEN MET EEN LAGERE OPLEIDING<br />
Wanneer we nagaan welke de centrale opdracht is die opleidingen gericht op laaggeschoolde volwassenen 18<br />
willen realiseren, bestaat deze er – ongeacht de specifieke doelgroep, aard, verstrekkers,… van het<br />
opleidingsinitiatief – uit volwassenen (beter) toe te rusten met die competenties die ze nodig hebben voor het<br />
gelijkwaardig functioneren in het maatschappelijk leven.<br />
Dit neemt niet weg dat opleidingen een verschillende doelgerichtheid kunnen hebben: zo kunnen ze<br />
ho<strong>of</strong>dzakelijk gericht zijn op sociale, op educatieve <strong>of</strong> op pr<strong>of</strong>essionele redzaamheid. In het eerste geval spitst de<br />
opleiding zich dan toe op competenties nodig voor het functioneren en participeren in het dagelijkse leven en de<br />
samenleving, in het tweede op competenties nodig voor het volgen van vervolgonderwijs en in het derde geval op<br />
competenties nodig in een werksituatie. Daar waar de opleidingen/ begeleidingen georganiseerd door ‘derden’,<br />
OCMW, Syntra,… vooral gericht zijn op het slaan van een brug naar de werkvloer, zien we dat binnen de<br />
basiseducatie en het secundair volwassenenonderwijs opleidingen vorm gegeven worden vanuit de drie<br />
leerperspectieven.<br />
In deze tekst en opdrachten focussen we ons op de doelstellingen van die opleidingen binnen de<br />
basiseducatie (BE) en in mindere mate op de doelen van opleidingen binnen het secundair<br />
volwassenenonderwijs (SVWO): opleidingen dus die onder het volwassenenonderwijs georganiseerd door het<br />
Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming vallen. Dit neemt niet weg dat het interessant kan zijn ook eens na te<br />
gaan hoe de doelstellingen voor andere opleidingen binnen de volwasseneneducatie geconcretiseerd worden.<br />
Doelstellingen<br />
Deze tekst en de opdrachten staan in het teken van een aantal basiscompetenties voor de leraar SO – de<br />
begeleider van laaggeschoolde volwassenen, namelijk de volgende:<br />
1.2 Doelstellingen kiezen en formuleren.<br />
1.3 Leerinhouden en leerervaringen selecteren.<br />
1.12 Omgaan met de diversiteit van de leergroep.<br />
1.13 Leer- en ontwikkelingsprocessen opzetten vanuit een vakoverschrijdende invalshoek.<br />
3.3 Het eigen vormingsaanbod situeren en integreren in het geheel van het onderwijsaanbod.<br />
18 Voor een overzicht van de diverse opleidingen voor laaggeschoolden, verwijzen we je naar het desbetreffende tekstdeel.<br />
blz. 69/115
De hiervan afgeleide doelen die je na het doornemen van deze tekst/ opdrachten dient te behalen, zijn de<br />
volgende:<br />
Kunnen formuleren wat een opleidingspr<strong>of</strong>iel is (binnen de BE en het SVWO).<br />
Een opleiding/ module/ vak waarvoor men onderwijsbevoegdheid heeft, kunnen situeren naar algemeen doel,<br />
inhoud en structuur.<br />
De leerplannen voor de BE en het SVWO kunnen terugvinden.<br />
Kunnen werken met een leerplan BE <strong>of</strong> SVWO voor een opleiding/ module/ vak waarvoor men<br />
onderwijsbevoegdheid heeft: de nodige informatie over de didactische componenten kunnen terugvinden.<br />
Kunnen formuleren wat eindtermen, ontwikkelingsdoelen, basiscompetenties en sleutelcompetenties zijn<br />
(binnen de BE en het SVWO).<br />
Het verband tussen de eindtermen/ ontwikkelingsdoelen/ basiscompetenties/ sleutelvaardigheden en de<br />
leerplandoelen voor een module/ vak waarvoor men onderwijsbevoegdheid heeft, kunnen aantonen.<br />
Voor een leerplan bij een opleiding/ module/ vak waarvoor men onderwijsbevoegdheid heeft, kunnen bepalen<br />
<strong>of</strong> het eerder aansluit bij de constructivistische, dan wel bij de objectivistische visie op leren en onderwijzen.<br />
In het opleidingspr<strong>of</strong>iel en/ <strong>of</strong> het leerplan van een opleiding/ module/ vak waarvoor men<br />
onderwijsbevoegdheid heeft, het statuut van de sleutelcompetenties juist kunnen afleiden.<br />
Het halfopen karakter van de leerplannen BE kunnen verduidelijken.<br />
1 Opdracht vooraf…<br />
Opdracht 1:<br />
Kijk, vooraleer je onderstaande tekst doorneemt, nog eens na wat we onder de volgende termen verstaan. Je kan<br />
hiervoor je cursus DCA raadplegen (zie ook correctiesleutel):<br />
opleidingspr<strong>of</strong>iel<br />
leerplan<br />
eindtermen, specifieke eindtermen, vakgebonden en vakoverschrijdende eindtermen<br />
ontwikkelingsdoelen<br />
basiscompetenties.<br />
blz. 70/115
2 DOELEN IN DE BASISEDUCATIE<br />
2.1 Hoe het doelenkader in de basiseducatie tot stand kwam<br />
Zonder in dit punt uitgebreid te willen ingaan op de historiek van de sector BE, lijkt het ons toch nuttig kort te<br />
schetsen welke weg werd afgelegd op het vlak van visie en doelstellingen, tussen het ontstaan ervan binnen het<br />
sociaal-cultureel vormingswerk en de formele onderwijspraktijk voor volwassenen die ze nu is.<br />
Het is binnen de schoot van het sociaal-cultureel vormingswerk voor volwassenen dat de eerste<br />
alfabetiseringsprojecten ontstaan. Men werkt hierbinnen ervaringsgericht en thematisch: uitgangspunt zijn de<br />
leefwereld en de prioriteiten van de deelnemers. Er wordt dus op maat gewerkt vanuit de context en de behoeften<br />
van de lerende, en dit in functie van verandering van zijn <strong>of</strong> haar individuele positie in de leefwereld.<br />
Emancipatorisch werken 19 is de methodische keuze op dat moment (Van Houte, 2008).<br />
Daar waar bovenstaande projecten veelal op vrijwillige basis werden uitgevoerd, worden – met het experiment<br />
basiseducatie (1985) en het Vijfde Decreet betreffende volwassenenvorming en specifieke doelgroepen (1986) –<br />
alfabetiseringspraktijken meer en meer geïnstitutionaliseerd en gepr<strong>of</strong>essionaliseerd.<br />
Met het Decreet van 1990 voor de basiseducatie, wordt de sector bovendien overgeheveld van het Departement<br />
Cultuur naar het Departement Onderwijs en behoort basiseducatie vanaf dan tot het formeel onderwijs.<br />
Als kerntaak krijgt de basiseducatie het terugdringen van laaggeletterdheid mee. Daarenboven krijgt ze een<br />
opstapfunctie naar andere vormings-, opleidings- en onderwijsinitiatieven en dient ze arbeidsmarktgericht te zijn.<br />
Hiermee verschuift het accent dan ook meer en meer naar functioneel werken: het verhogen van het<br />
handelingsvermogen van het individu in functie van het maatschappelijk leven, van doorstroom naar bijkomende<br />
educatie en/ <strong>of</strong> in functie van pr<strong>of</strong>essionele redzaamheid. Er zijn op dat moment wel nog geen vast<br />
voorgeschreven programma’s en er wordt benadrukt dat men zoveel mogelijk vertrekt vanuit de leervragen van<br />
deelnemers (De Meester, 2001; D’hertefelt & De Keyzer, 1996, in Van Houte, 2008).<br />
Vanaf 2003, met onderwijsdecreet XIV, doen de modulaire structuur 20 en de opleidingspr<strong>of</strong>ielen hun intrede.<br />
Ontwikkelingsdoelen en na te streven competenties worden vastgelegd per module.<br />
Sinds 1 september 2007 tenslotte, is een nieuw Decreet op het volwassenenonderwijs van kracht. De na te<br />
streven ontwikkelingsdoelen worden vervangen door eindtermen. De leerinhouden worden dus definitief in een<br />
normatief kader geplaatst (basiseducatie kan nu ook verworven competenties certificeren).<br />
19<br />
De begrippen ‘ervaringsgericht, thematisch, emancipatorisch (en verder in dit punt ‘functioneel’) werken’, worden in het kader<br />
van deze tekst niet verder uitgewerkt. Je vindt hierover meer informatie in het opleidingsonderdeel dat rond methodiek handelt.<br />
20<br />
Alle opleidingen binnen de BE hebben een modulaire structuur. Bij opleidingen georganiseerd volgens de modulaire structuur,<br />
wordt de leerst<strong>of</strong> opgedeeld in verschillende modules die los van elkaar gevolgd kunnen worden. De modulaire structuur biedt<br />
het voordeel dat de cursisten zelf kunnen beslissen hoeveel modules ze tegelijk willen volgen. Hierdoor kunnen de cursisten de<br />
duur van hun studie zelf bepalen en zo ook hun studiedruk beter plannen. Binnen de modulaire structuur kan de cursist vaak ook<br />
zelf de volgorde bepalen waarin de modules gevolgd zullen worden. Dit dient uiteraard met voldoende voorzichtigheid te<br />
gebeuren gezien aan sommige eenheden instapvoorwaarden verbonden zijn. Het is daarom belangrijk om bij het uitstippelen van<br />
een modulair studietraject steeds het structuurschema van de opleiding te raadplegen.<br />
blz. 71/115
Het is over deze eindtermen, vastgelegd in de opleidingspr<strong>of</strong>ielen, dat het in punt 1.2 gaat. De eindtermen kunnen<br />
bereikt worden via leerplannen (zie punt 1.3). Bovendien is ieder ervan overtuigd dat een vraaggestuurde aanpak<br />
essentieel blijft en dat men op het niveau van een cursusaanbod moet kunnen aansluiten bij behoeften van een<br />
bepaalde groep: daarover handelt punt 1.5.<br />
2.2 Doelen BE in opleidingspr<strong>of</strong>ielen<br />
Voor alle opleidingen in de BE bestaan er opleidingspr<strong>of</strong>ielen. In een opleidingspr<strong>of</strong>iel worden onder andere het<br />
niveau, de structuur, de inhoud, het aantal lestijden, … van de opleiding beschreven en wordt de opleiding<br />
voorgesteld in een structuurschema. Verder bestaat een opleidingspr<strong>of</strong>iel vooral uit een weergave van hoe de<br />
basiscompetenties/ eindtermen voor die opleiding verdeeld worden over de verschillende modules.<br />
Opdracht 2 21 :<br />
Zoek een opleidingspr<strong>of</strong>iel van een leergebied 22 – opleiding waar je onderwijsbevoegdheid voor hebt. Je kan alle<br />
opleidingspr<strong>of</strong>ielen BE terugvinden op de volgende internetpagina:<br />
http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/volwassenen/inhouden/basiseducatie/index.htm.<br />
In een opleidingspr<strong>of</strong>iel staat – reeds van op de voorpagina – een veelheid aan afkortingen. Opdat deze jou<br />
niet zouden tegenhouden het opleidingspr<strong>of</strong>iel te doorgronden, hierbij de meest voorkomende op een rijtje:<br />
- AO: Algemene Opleiding (alle opleidingen binnen de BE vallen onder deze noemer)<br />
- R1: Richtgraad 1: geeft het niveau van de (taal)opleiding aan: een opleiding die zich op dit niveau situeert,<br />
leert je het basisniveau en het overlevingsniveau van de taal aan; in de BE vind je enkel deze richtgraad<br />
terug (naast de niveaus BaO (basisonderwijs) en SO 1 (eerste graad secundair onderwijs) 23<br />
- OP: OpleidingsPr<strong>of</strong>iel<br />
- LP: LeerPlan<br />
- M: Module<br />
- OD: OntwikkelingsDoel<br />
Welke grote inhoudelijke delen vind je in het opleidingspr<strong>of</strong>iel terug?<br />
Vind je in het opleidingspr<strong>of</strong>iel terug wat het algemeen doel en in grote lijnen de inhoud van de opleiding/<br />
modules is?<br />
Kan je afleiden vanuit welk leerperspectief (verbeteren maatschappelijk functioneren, deelnemen aan<br />
vervolgonderwijs en/ <strong>of</strong> beter handhaven op de arbeidsmarkt) de opleiding/ de modules opgezet is/ zijn?<br />
Hoe is de opleiding opgebouwd? Kan je het structuurschema lezen?<br />
Welke soorten doelstellingen vind je terug in het opleidingspr<strong>of</strong>iel?<br />
21<br />
Wanneer je – op basis van je onderwijsbevoegdheid – in het SVWO terecht zal komen/ tewerkgesteld bent, is het raadzaam<br />
deze opdracht uit te voeren aan de hand van een opleidingspr<strong>of</strong>iel uit dit onderwijsniveau (zie punt 2.1 voor meer informatie).<br />
22<br />
Weet je welke de leergebieden binnen de BE zijn? Raadpleeg de informatie in de tekst ‘Opleidingsaanbod voor<br />
laaggeschoolde volwassen’! Ook op de internetpagina waar we je in deze opdracht naar verwijzen, vind je (in de eerste kolom<br />
van de tabel) de 7 leergebieden terug.<br />
23<br />
De andere mogelijke richtgraden (in het SVWO) voor taalopleidingen zijn: Richtgraad 1.1 ~ Breakthrough A1, Richtgraad 1.2 ~<br />
Waystage A2, Richtgraad 2 ~Threshold B1, Richtgraad 3 ~ Vantage B2, Richtgraad 4 ~ Effectiveness C1, Mastery C2<br />
(vergelijkbaar met het taalbeheersingsniveau van een moedertaalspreker met een gemiddelde opleiding - wordt in het<br />
volwassenenonderwijs niet haalbaar geacht). Deze richtgraden komen overeen met niveaus uit het Europees Referentiekader.<br />
blz. 72/115
Door het beantwoorden van bovenstaande vragen over het opleidingspr<strong>of</strong>iel, ben je al een heel eind op weg om<br />
ook het leerplan van de opleiding goed te kunnen lezen (de leerplannen steunen op de opleidingspr<strong>of</strong>ielen). Over<br />
de (doelstellingen in de) leerplannen, gaan de volgende paragraaf en opdracht 3.<br />
2.3 Doelen BE in leerplannen<br />
Net zoals in het secundair onderwijs, is men in de basiseducatie verplicht een door de overheid goedgekeurd<br />
leerplan te volgen. Het Virtueel Kenniscentrum (een samenwerkingsverband tussen het Vlaams<br />
ondersteuningscentrum voor het volwassenenonderwijs (Vocvo) en de pedagogisch begeleidingsdiensten)<br />
coördineert de leerplanontwikkeling: Vocvo coördineert de leerplanontwikkeling in de BE en de pedagogische<br />
begeleidingsdiensten die in het volwassenenonderwijs. De inspectie volwassenenonderwijs beoordeelt de<br />
leerplannen en keurt goed.<br />
In een leerplan BE worden de basiscompetenties/ eindtermen uit het opleidingspr<strong>of</strong>iel geconcretiseerd in<br />
leerplandoelen. Het bevat tevens praktische wenken voor de praktijk.<br />
Opdracht 3:<br />
De manier bij uitstek om een goed inzicht te verkrijgen in hoe een leerplan BE eruit ziet en hoe het kan bijdragen<br />
aan je dagelijkse praktijk, is zo’n leerplan eens grondig bestuderen. Om je hierbij te helpen, hebben we een aantal<br />
richtvragen opgesteld die je kan beantwoorden. Je vindt deze vragen terug in de ‘Praktijkwijzer module DCA –<br />
Specificiteit: werken met laaggeschoolde volwassenen – OP-opdracht ‘Een verkenningsopdracht rond het leerplan’<br />
(zie elektronische leeromgeving – in deel3 bij de opdrachten).<br />
Wil je graag meer weten rond leerplanontwikkeling voor de basiseducatie? In ‘Van A tot Z’, de nieuwsbrief van<br />
Vocvo, edities september 2008 en maart 2009 lees je hier meer over. Beide documenten vind je terug op de<br />
elektronische leeromgeving.<br />
Interessant voor leraren uit het leergebied wiskunde: enkele tips voor het vertalen van het<br />
leerplan naar de praktijk op<br />
http://www.vocvo.be/page?&orl=1&ssn=&lng=1&pge=4363&sare=1069 (de voorbeelden van<br />
moduleplannen zijn voor iedereen interessant illustratief materiaal).<br />
2.4 Nog even inzoomen op het begrip ‘sleutelcompetenties’<br />
Opdracht 4: Kan je – op basis van het opleidingspr<strong>of</strong>iel en het leerplan dat je doorgenomen hebt<br />
– een omschrijving geven van het begrip ‘sleutelcompetenties’? Check deze met onderstaande<br />
uitleg!<br />
Sleutelcompetenties zijn die basisvaardigheden die absoluut nodig zijn om te komen tot succesvol handelen in het<br />
dagelijkse leven <strong>of</strong> in leer- <strong>of</strong> werksituaties. Je vindt ze dan ook terug in alle opleidingspr<strong>of</strong>ielen en leerplannen<br />
blz. 73/115
BE 24 : ‘Zij zijn het bindmiddel tussen de diverse leergebieden. Bovendien garanderen zij als geen ander de<br />
eigenheid van de basiseducatie. (Eggermont, 2008)’<br />
‘Sleutelcompetenties vertonen de volgende kenmerken:<br />
Ze zijn<br />
opleidingsoverstijgend;<br />
transfereerbaar en toepasbaar in heel veel situaties en contexten;<br />
multifunctioneel<br />
en ze<br />
vergroten de handelingsbekwaamheid in verschillende contexten;<br />
verhogen de flexibiliteit;<br />
verbreden de opleiding;<br />
waarborgen dat de opleidingen in de basiseducatie voldoende ruim blijven.<br />
(http://www.vocvo.be/page?&orl=1&ssn=&lng=1&pge=70&are=152)’<br />
Het (voormalige) VOCB 25 (het huidige Vocvo) formuleerde voor de basiseducatie een eigen set van<br />
sleutelcompetenties, namelijk:<br />
communiceren<br />
samenwerken<br />
keuzes uitvoeren<br />
omgaan met numerieke gegevens<br />
omgaan met problemen<br />
omgaan met informatietechnologie<br />
eigen leren en presteren verbeteren.<br />
Deze sleutelcompetenties zijn brede begrippen, maar wanneer je ze opdeelt in verschillende facetten en binnen<br />
die facetten een aantal niveaus onderscheidt, krijgen ze toch een concrete invulling die relevant is voor de<br />
basiseducatie.<br />
Bekijk de sleutelcompetenties, facetten en niveaus via http://www.vocb.be/page?&orl=1&ssn=&lng=1&pge=4357:<br />
op blz. 1 krijg je een overzicht van de verschillende facetten per sleutelcompetentie; van blz. 2 tot 9 worden die<br />
facetten nog eens opgedeeld in niveaus. Het zijn vooral de concretiseringen in niveaus die gehanteerd worden in<br />
de opleidingspr<strong>of</strong>ielen en leerplannen.<br />
Sommige concretiseringen van sleutelcompetenties zijn zo relevant voor een opleiding dat ze (in het<br />
opleidingspr<strong>of</strong>iel) opgenomen worden als eindterm: op dat moment wordt er niet enkel aan gewerkt binnen een<br />
bepaalde module/ opleiding, maar moet de sleutelcompetentie ook bereikt zijn in functie van certificering.<br />
Een voorbeeld hiervan vind je terug in het opleidingspr<strong>of</strong>iel Nederlands (NT1)(AO BE 002) voor de<br />
sleutelcompetentie ‘Eigen leren en presteren verbeteren’; in het leerplan NT1 (versie 24/04/2009) wordt op<br />
24<br />
Ook in de (beroeps- en) opleidingspr<strong>of</strong>ielen en leerplannen voor het volwassenenonderwijs vind je ze terug, maar ze zijn toch<br />
vooral een typisch begrip binnen de basiseducatie: ze zijn immers voor iedereen van belang, maar vooral voor laaggeschoolden<br />
en laaggeletterden.<br />
25<br />
VOCB: Vlaams Ondersteuningscentrum voor Basiseducatie<br />
blz. 74/115
lz. 259 schematisch weergegeven hoe de drie facetten van deze sleutelcompetentie op de drie niveaus<br />
eerst worden nagestreefd en nadien ook in bepaalde modules als eindterm moeten worden behaald.<br />
Andere sleutelcompetenties worden toegevoegd als leerplandoel <strong>of</strong> als didactische wenk.<br />
In hetzelfde leerplan – NT1 (versie 24/04/2009) zijn dit bvb. alle niveaus die je op blz. 260 terugvindt voor de<br />
sleutelcompetenties ‘kunnen mondeling communiceren’, ‘kunnen omgaan met numerieke informatie’ en<br />
‘kunnen omgaan met informatietechnologie’.<br />
2.5 Werken met leervragen<br />
De leerplannen in de BE zijn een compromis tussen gesloten en open modellen, zo stelt Eggermont (2008):<br />
leerdoelen en leerinhouden zijn wel vastgelegd in de opleidingspr<strong>of</strong>ielen, maar tegelijk kan de cursist ook inspraak<br />
hebben in de doelen van zijn opleiding: er moet dus kunnen gewerkt worden aan de leervragen van de cursist.<br />
Deze leervragen kunnen van zeer diverse aard zijn (onder andere afhankelijk van de rol(len) die de deelnemer<br />
speelt en wil opnemen in de toekomst): hoe je het dan aanpakt om ‘maatwerk’ te leveren en met deze leervragen<br />
om te gaan, wordt in de opleidingsonderdelen die over methodieken handelen, verder geconcretiseerd.<br />
3 DOELEN IN HET SECUNDAIR VOLWASSENENONDERWIJS<br />
Ook binnen het secundair volwassenenonderwijs vind je de doelstellingen voor alle opleidingen terug in de<br />
voorhanden opleidingspr<strong>of</strong>ielen en leerplannen. De opbouw van de documenten en de erin gehanteerde<br />
terminologie zijn nagenoeg gelijklopend aan die uit de basiseducatie. Hieronder gaan we enkel in op de<br />
accentverschillen.<br />
3.1 Doelen SVWO in opleidingspr<strong>of</strong>ielen<br />
Vooraleer je opdracht 2 (bis) uitvoert, willen we je aandacht vestigen op het feit dat:<br />
daar waar men in de BE spreekt van leergebieden, de opleidingen in het SVWO geordend worden volgens<br />
studiegebieden;<br />
er in het SVWO naast modulaire opleidingen ook lineaire opleidingen worden georganiseerd;<br />
er in het SVWO naast Algemene Opleidingen (AO) ook Beroepsgerichte Opleidingen (BO) worden<br />
georganiseerd.<br />
blz. 75/115
Opdracht 2 (bis):<br />
Zoek een opleidingspr<strong>of</strong>iel van een opleiding waar je onderwijsbevoegdheid voor hebt. Je kan alle<br />
opleidingspr<strong>of</strong>ielen VSWO terugvinden op de volgende internetpagina:<br />
http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/volwassenen/inhouden/svwo/index.htm.<br />
In een opleidingspr<strong>of</strong>iel staat – reeds van op de voorpagina – een veelheid aan afkortingen. Opdat deze jou<br />
niet zouden tegenhouden het opleidingspr<strong>of</strong>iel te doorgronden, hierbij de meest voorkomende op een rijtje:<br />
- AO: Algemene Opleiding – BO: Beroepsgerichte<br />
- OP: OpleidingsPr<strong>of</strong>iel<br />
- LP: LeerPlan<br />
- M: Module<br />
- OD: OntwikkelingsDoel<br />
- AV: Algemeen Vak (ook, afhankelijk van de context: Algemene Vorming)<br />
- TV: Technisch Vak<br />
- PV: PraktijkVak<br />
Gaat het om een opleidingspr<strong>of</strong>iel van een algemene <strong>of</strong> beroepsgerichte opleiding?<br />
Welke grote inhoudelijke delen vind je in het opleidingspr<strong>of</strong>iel terug?<br />
Vind je in het opleidingspr<strong>of</strong>iel terug wat het algemeen doel en in grote lijnen de inhoud van de opleiding/<br />
modules is?<br />
Hoe is de opleiding opgebouwd (uit welke modules)? Kan je het structuurschema lezen?<br />
Op welk niveau situeert de opleiding zich?<br />
Welke soorten doelstellingen vind je terug in het opleidingspr<strong>of</strong>iel?<br />
Door het beantwoorden van bovenstaande vragen over het opleidingspr<strong>of</strong>iel, ben je al een heel eind op weg om<br />
ook het leerplan van de opleiding goed te kunnen lezen (de leerplannen steunen op de opleidingspr<strong>of</strong>ielen). Over<br />
de (doelstellingen in de) leerplannen, gaan de volgende paragraaf en opdracht 3.<br />
3.2 Doelen SVWO in leerplannen<br />
Voor dit item kunnen we je verwijzen naar punt 1.3 en met name naar opdracht 3.<br />
Besluit<br />
In deze tekst stonden we stil bij de doelen die binnen de basiseducatie en het secundair volwassenenonderwijs<br />
van overheidswege worden vastgelegd en bij hoe deze doelen de contouren schetsen voor de leerplannen. Door<br />
deze kaders wordt immers de ruimte bepaald waarbinnen je als begeleider interventies kan opzetten.<br />
Ook het begrip ‘sleutelcompetenties’, een centraal begrip binnen de basiseducatie wanneer het om doelstellingen<br />
gaat, werd toegelicht. Van andere begrippen, die eerder te maken hebben met de methodische aanpak, werd<br />
slechts een tipje van de sluier opgelicht: deze worden uitgebreid toegelicht in andere opleidingsonderdelen.<br />
blz. 76/115
Literatuur<br />
BONTENS, L. en DE KEYZER, D., Maatschappijoriëntatie in de basiseducatie, In: Impuls, 35 e JG, NR. 4, 248-258,<br />
Acco, Leuven, 2005.<br />
CVO VIVO KORTRIJK, Didactische competentie algemeen, Inhoudelijke bundel, Acco, Leuven, 2008.<br />
DEKEYSER, L. en DHONT, F., Sociaal-cultureel werk in Vlaanderen, Garant, Leuven, 1996.<br />
DE MEESTER, K., DE MEYER, I. en VAN DAMME, D., 10 jaar basiseducatie in Vlaanderen, Vlaams Ministerie<br />
van Onderwijs en Vorming, Brussel, 2001 [OBPWO 99.02].<br />
D’HERTEFELT, G. en DE KEYZER, D., Jaarboek basiseducatie 1995-1996, VOCB, Antwerpen, 1996.<br />
EGGERMONT, D., Leerplan (m)eerplan. Leerplanontwikkeling voor de basiseducatie, In: Van A tot Z, 16 e JG, NR.<br />
3,Vocvo, Mechelen, 2008.<br />
EGGERMONT, D., De eerste kaap gerond! Acht nieuwe leerplannen voor de basiseducatie, In: Van A tot Z, 17 e<br />
JG, NR. 1,Vocvo, Mechelen, 2009.<br />
GOFFINET, S.-A., & VAN DAMME, D., Functioneel analfabetisme in België. Koning Boudewijnstichting - Unesco<br />
Institute for <strong>Education</strong>, Brussel-Hamburg,1990.<br />
http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/volwassenen/inhouden/basiseducatie/index.htm, laatst geraadpleegd april<br />
2009.<br />
http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/volwassenen/inhouden/svwo/index.htm, laatst geraadpleegd mei 2009.<br />
http://www.basiseducatie-roeselare.be/doelstellingen.html, laatst geraadpleegd april 2009.<br />
http://www.vocvo.be, laatst geraadpleegd april 2009.<br />
http://www.vocvo.be/page?&orl=1&ssn=&lng=1&pge=4357, INFO_sleutelcompetenties-def_april_2003, laatst<br />
geraadpleegd april 2009.<br />
http://www.vdkvo.be/, laatst geraadpleegd mei 2009.<br />
http://www.gemeenschapsonderwijs.be/, laatst geraadpleegd mei 2009.<br />
http://www.pov.be, laatst geraadpleegd mei 2009.<br />
http://www.ovsg.be, laatst geraadpleegd mei 2009.<br />
VAN HOUTE, S., Basiseducatie in het spanningsveld tussen diagonaal leren en kwalificerend leren. Wat is ‘goed’<br />
methodisch handelen binnen lees- en schrijfpraktijken voor laaggeletterden in Vlaanderen?, Niet-gepubliceerde<br />
Masterproef UGent, Gent, 2008.<br />
blz. 77/115
Correctiesleutel<br />
Opdracht 1:<br />
Begripsomschrijvingen:<br />
Opleidingspr<strong>of</strong>iel:<br />
Een opleidingspr<strong>of</strong>iel wordt opgesteld door de onderwijsoverheid op basis van een beroepspr<strong>of</strong>iel <strong>of</strong> een<br />
ander referentiekader. Het is een oplijsting van de basiscompetenties <strong>of</strong> eindtermen waartoe een opleiding<br />
opleidt.<br />
Leerplan:<br />
Een leerplan is een gesystematiseerde inventaris van doelstellingen en leerinhouden die een schoolbestuur<br />
met een opleiding(gedeelte) wil bereiken. De basiscompetenties, eindtermen <strong>of</strong> ontwikkelingsdoelen door de<br />
overheid geformuleerd, moeten er herkenbaar in aanwezig zijn. Ook de pedagogische methode maakt deel<br />
uit van het leerplan. In een leerplan wordt daarenboven impliciet <strong>of</strong> expliciet verwezen naar het pedagogisch<br />
concept waarbij het aansluit.<br />
Eindtermen:<br />
Eindtermen zijn minimumdoelstellingen inzake kennis, inzicht, attitudes en vaardigheden door de overheid<br />
vastgelegd als noodzakelijk en bereikbaar voor een bepaalde populatie leerlingen/ cursisten.<br />
o Vakgebonden eindtermen: eindtermen gebonden aan een vak uit de basisvorming;<br />
o Vakoverschrijdende eindtermen: eindtermen die niet behoren tot een bepaald vakgebied, maar<br />
die door middel van meerdere vakken <strong>of</strong> onderwijsprojecten nagestreefd worden;<br />
o Specifieke eindtermen: eindtermen gebonden aan het specifiek <strong>of</strong> studierichtinggedeelte (van<br />
ASO-opleidingen) die aangeven wat een leerling/ cursist op het einde van de opleiding moet<br />
kennen en kunnen in functie van vervolgonderwijs<br />
Ontwikkelingsdoelen:<br />
Ontwikkelingsdoelen zijn minimumdoelstellingen inzake kennis, inzicht, attitudes en vaardigheden door de<br />
overheid vastgelegd als na te streven bij een bepaalde populatie leerlingen/ cursisten. (Voor de BE opteert de<br />
overheid voor ‘ontwikkelingsdoelen, in de zin van na te streven eindtermen’: de cursisten die de<br />
vooropgestelde doelen behalen krijgen een (deel)certificaat.)<br />
Basiscompetenties:<br />
Basiscompetenties zijn doelstellingen inzake kennis, inzicht, attitudes en vaardigheden waarover elke<br />
afgestudeerde/ beginnend beroepsbeoefenaar dient te beschikken. Je kan ze vergelijken met de (specifieke)<br />
eindtermen voor het secundair onderwijs.<br />
blz. 78/115
Inleiding<br />
LESGEVEN AAN LAAGGESCHOOLDE VOLWASSENEN<br />
(BINNEN DE BASISEDUCATIE)<br />
Omdat de meeste deelnemers in de basiseducatie een taalopleiding volgen (in 2006 was dat meer dan 63%!),<br />
richten we onze focus binnen deze bijdrage voornamelijk op de methodiek binnen deze opleidingen; we bespreken<br />
de mogelijke aanpak en werkvormen en staan stil bij het evaluatieproces.<br />
Uiteraard geven we ook zoveel mogelijk aan in hoeverre de voorgestelde methodieken ook voor andere<br />
opleidingen – met name Maatschappelijke Oriëntering (MO), Wiskunde en Informatie- en<br />
Communicatietechnologie (ICT) – geschikt zijn en op welke wijze.<br />
Doelstellingen<br />
Deze tekst en de opdrachten staan in het teken van een aantal basiscompetenties voor de leraar SO – de<br />
begeleider van laaggeschoolde volwassenen, namelijk de volgende:<br />
1.1 De beginsituatie van de leerlingen (lees telkens: cursisten, deelnemers) en de leergroep achterhalen.<br />
1.2 Doelstellingen kiezen en formuleren.<br />
1.3 Leerinhouden en leerervaringen selecteren.<br />
1.4 De leerinhouden structureren en vertalen in leeractiviteiten.<br />
1.5 Aangepaste werkvormen en groeperingsvormen bepalen.<br />
1.6 Individueel en in team leermiddelen kiezen en aanpassen.<br />
1.7 Een krachtige leeromgeving realiseren, met aandacht voor de heterogeniteit binnen de leergroep.<br />
1.8 Observatie en evaluatie voorbereiden, individueel en indien nodig in team.<br />
1.9 Proces en product evalueren met het oog op bijsturing, remediëring en differentiatie.<br />
1.11 Het leer- en ontwikkelingsproces adequaat begeleiden in Standaardnederlands en daarbij rekening houden<br />
met het taalbeheersingsniveau van de leerlingen.<br />
1.12 Omgaan met de diversiteit van de leergroep.<br />
1.13 Leer- en ontwikkelingsprocessen opzetten vanuit een vakoverschrijdende invalshoek.<br />
2.2 De emancipatie van de leerlingen bevorderen.<br />
2.3 Door attitudevorming leerlingen op individuele ontplooiing en maatschappelijke participatie voorbereiden.<br />
2.7 Strategieën inzetten om te communiceren met anderstalige leerlingen.<br />
3.1 De domeinspecifieke kennis en vaardigheden beheersen, en verbreden en verdiepen.<br />
3.2 De domeinspecifieke kennis en vaardigheden aanwenden.<br />
5.2 Kennisnemen van toegankelijke resultaten van onderwijsonderzoek die relevant zijn voor de eigen praktijk.<br />
5.3 Het eigen functioneren ter discussie stellen en bijsturen.<br />
blz. 79/115
De hiervan afgeleide doelen die je na het doornemen van deze tekst/ opdrachten dient te behalen, zijn de<br />
volgende:<br />
De algemene uitgangspunten bij het uitwerken van een les in de BE (zoals kiezen voor een ‘content-based<br />
approach’, functionaliteit, contextueel werken,…) kunnen toelichten.<br />
Een thema kunnen uitwerken volgens de taakgerichte aanpak.<br />
De functioneel-communicatieve methode kunnen toepassen bij het uitwerken van een taaltaak.<br />
Een lesverloop volgens het ABCD-model kunnen uitwerken.<br />
Kunnen schetsen wat de algemene doelen zijn wat de 4 taalvaardigheden betreft, naargelang het om een<br />
groep NT1, NT2 <strong>of</strong> Alfa NT2 gaat.<br />
Met een voorbeeld kunnen verduidelijken hoe er kan gewerkt worden rond de 4 taalvaardigheden,<br />
naargelang het om een groep NT1, NT2 <strong>of</strong> Alfa NT2 gaat.<br />
Kunnen verwoorden hoe de ondersteunende elementen, woordenschat en grammatica, kunnen geïntegreerd<br />
worden in een opleidingsaanbod.<br />
Een – geobserveerde <strong>of</strong> zelf samengestelde – TPR-oefening kunnen beschrijven.<br />
Een transparante tekst kunnen opstellen.<br />
Kunnen werken met codificaties.<br />
Buitenschoolse opdrachten kunnen samenstellen.<br />
De functies en vormen van evaluatie kunnen beschrijven binnen het leertraject van cursisten in de<br />
basiseducatie.<br />
Vooraleer je probeert om de genoemde doelen te behalen, zal het wellicht nodig zijn om je voorkennis en -<br />
vaardigheden bij te stellen en dit met name aan de hand van het materiaal rond het opleidingsaanbod voor<br />
laaggeschoolde volwassenen (via minimaal T en/<strong>of</strong> PP), het leren van laaggeschoolde volwassenen (via minimaal<br />
T en/<strong>of</strong> PP) en doelstellingen in leertrajecten voor volwassenen met een lagere opleiding (via minimaal T en OP).<br />
1 BEGINSITUATIE<br />
Zoals in de inleiding reeds gesteld gaat het in deze tekst voornamelijk over taalopleidingen binnen de BE. Het gaat<br />
dan om de opleidingen:<br />
Nederlands als tweede taal (NT2);<br />
Alfabetisering in het Nederlands als tweede taal (Alfa NT2);<br />
Nederlands als moedertaal (NT1) en<br />
Opstap talen (Engels <strong>of</strong> Frans).<br />
De meeste cursisten zitten in de cursussen NT2 (40%), maar ook de opleiding alfa NT2 (18% in 2006) zit in de lift.<br />
Natuurlijk hebben al deze cursisten taal heel wat gemeenschappelijk: het gaat om laaggeschoolde volwassenen<br />
met een heel diverse achtergrond, maar toch allemaal met een rijke levenservaring 26 .<br />
Gemeenschappelijk aan alle taalopleidingen zelf, is dat er wordt uitgegaan van de leervragen van de deelnemers<br />
26<br />
Voor uitgebreide beschrijvingen van de beginsituatiekenmerken van laaggeschoolde volwassenen verwijzen we je naar andere<br />
tekstdelen (waaronder bvb. de tekst ‘Het leren van (laaggeschoolde) volwassenen’).<br />
blz. 80/115
en dat er veel aandacht wordt geschonken aan attitudes en sleutelcompetenties. Hoewel zelfstandig kunnen<br />
werken in elke opleiding belangrijk wordt geacht, betekent het leren in groep toch telkens een meerwaarde. Ook<br />
wordt er overal gekozen voor de zogenaamde ‘content-based approach’ waarbij de focus op de inhoud ligt en de<br />
taal slechts een middel is en dus van secundair belang.<br />
Toch zijn er ook essentiële verschillen tussen de doelgroepen van de verschillende opleidingen en tussen de<br />
doelenkaders <strong>of</strong> opleidingspr<strong>of</strong>ielen 27 .<br />
Bij NT1 gaat het om moedertaalsprekers die naar school zijn geweest en die al een goede mondelinge<br />
taalbeheersing kunnen bezitten. Hoewel de meeste leervragen van de cursisten betrekking hebben op de<br />
schriftelijke vaardigheden (lezen en schrijven) houdt het leergebied heel wat meer in en zijn er veel hogere niveaus<br />
voorzien dan bij NT2.<br />
Voor de NT2-cursisten wordt enkel het beginnerniveau <strong>of</strong> Richtgraad 1 in de basiseducatie gegeven (voor de<br />
andere niveaus moeten zij naar een CVO gaan).<br />
De doelgroep van de opleiding alfa NT2 verschilt zowel van de NT1- als van de NT2-cursisten omdat ze dikwijls<br />
weinig <strong>of</strong> nooit naar school zijn geweest en dus weinig <strong>of</strong> niet geletterd zijn én tegelijkertijd ook beginners zijn wat<br />
het Nederlands betreft. Hun leerroute is meestal lang omdat ze zoveel moeten leren, maar ook bij hen blijft het<br />
beheersingsniveau van het Nederlands beperkt.<br />
2 AANPAK EN WERKVORMEN<br />
2.1 Algemene aandachtspunten<br />
Volgende aandachtspunten gelden voor alle methodes en werkvormen en zijn van toepassing op alle doelgroepen<br />
en leergebieden. Sommige zijn al eerder aan bod gekomen, maar omdat ze zo belangrijk zijn, worden ze hier nog<br />
eens opgesomd.<br />
In alle taallessen gaat het om functionele vaardigheden, niet om kennis: bvb. de cursisten moeten<br />
informatie kunnen vragen, ze moeten een schoolrapport kunnen lezen en begrijpen, ze moeten een formulier<br />
kunnen invullen, enz..<br />
Alles moet betekenisvol zijn (‘content-based’) niet alleen omdat volwassenen geen tijd meer te verliezen<br />
hebben, maar ook omdat dit de meest effectieve manier van leren is bij laaggeschoolden.<br />
Je moet aansluiting vinden bij de cursisten en bij de zaken en problemen die hen bezighouden. Daarom is<br />
het nodig dat er bij elke les een goede en grondige analyse van de beginsituatie gemaakt wordt.<br />
Er moet aandacht zijn voor de verschillende leerstijlen van de cursisten die misschien totaal anders zijn dan<br />
die van jou als docent, ook al omdat hun achtergronden anders zijn. Kiezen voor een variatie aan<br />
werkvormen komt hieraan tegemoet.<br />
Werken aan zelfstandigheid is een belangrijke doelstelling voor alle lesactiviteiten, zeker omdat de doelgroep<br />
vaak onzeker is en zich afhankelijk opstelt. Dit kan gelinkt worden aan werken aan de sleutelcompetenties<br />
27 Voor een uitdieping van de doelen in de basiseducatie, verwijzen we je naar de tekst ‘Doelstellingen in leertrajecten voor<br />
volwassenen met een lagere opleiding’.<br />
blz. 81/115
‘eigen leren en presteren verbeteren’. Verschillende werkvormen zoals bvb. buitenschools leren (cf. infra)<br />
lenen zich daartoe.<br />
Ook aan leren in een groep moet gewerkt worden, te meer omdat ‘kunnen samenwerken’ een<br />
sleutelcompetentie is. Weinig cursisten kunnen dat, terwijl ze er nochtans veel baat zouden bij hebben. Ook<br />
de lesgever zelf gaat hier niet altijd vrijuit. Onderzoek heeft immers uitgewezen dat de interactie in<br />
lesgroepen in de basiseducatie bijna steeds interactie is tussen de lesgever en een cursist (dikwijls zelfs een<br />
<strong>of</strong> andere vorm van feedback), en zelden <strong>of</strong> nooit tussen cursisten zelf.<br />
In de taalopleidingen moet er gewerkt worden aan de 4 taalvaardigheden: luisteren, spreken, lezen,<br />
schrijven. Hoewel er in reële communicatiesituaties steeds sprake is van een mix van taalvaardigheden, is<br />
het belangrijk dat een lesgever de verschillende componenten weet te onderscheiden om ze te kunnen<br />
trainen en evalueren. Wel worden ze zo geïntegreerd mogelijk aangeboden.<br />
Bij elk taalaanbod - zeker ook bij NT2 – geldt dat receptie voor productie komt. Dit komt overeen met de<br />
natuurlijke taalverwerving: kinderen hebben een stille periode – en bij het ene kind duurt die langer dan bij het<br />
andere - waarin ze al veel begrijpen zonder dat ze iets (kunnen) zeggen. Elke volwassen taalgebruiker<br />
begrijpt veel meer woorden en uitdrukkingen dan hij zelf gebruikt.<br />
In principe gaat het erom dat een taalgebruiker een bepaalde taaltaak moet kunnen uitvoeren: bvb.<br />
informatie vragen <strong>of</strong> gegevens noteren. Elke taaltaak is ingebed in een concrete taalgebruiksituatie <strong>of</strong> met<br />
andere woorden in een context. In de basiseducatie wordt een brede waaier van relevante contexten<br />
aangeboden die inspelen op wat de taalgebruiker nodig heeft; ook contexten die afgeleid zijn van de<br />
individuele behoeften van de cursisten (bvb. contacten met de school van de kinderen) krijgen hun plaats.<br />
Andere voorbeelden van contexten zijn: wonen, maatschappelijke diensten, …. Zij sluiten aan bij de<br />
koepelcontexten uit het Europees Referentiekader voor Vreemde Talen en de Vlaamse opleidingspr<strong>of</strong>ielen.<br />
Ook voor NT1 werden ze overgenomen en in de opleidingen NT2 moeten alle contexten in de loop van de<br />
opleiding aan bod komen, maar kennen zij verder wel een vrije spreiding. Die kan opeenvolgend zijn <strong>of</strong><br />
cyclisch zoals dat in de reeks SpreekRecht 28 het geval is.<br />
Een ander belangrijk gegeven bij het taalaanbod zijn de verschillende soorten teksten waarmee de<br />
taalleerder geconfronteerd wordt. Tekst is een algemene benaming voor elke gesproken <strong>of</strong> geschreven<br />
boodschap die verwerkt wordt. Zo zijn er bijvoorbeeld informatieve teksten maar ook persuasieve (bvb. een<br />
verzoek) <strong>of</strong> prescriptieve (bvb. een instructie).<br />
Nog andere parameters waar je als docent rekening mee moet houden bij het taalaanbod en de oefeningen,<br />
zijn het publiek en het verwerkingsniveau, omdat die mee bepalen <strong>of</strong> iets gemakkelijk <strong>of</strong> moeilijk is. Ook de<br />
eisen voor correctheid zijn verschillend.<br />
Zo onderscheidt men 3 types van publiek:<br />
de taalgebruiker zelf (bvb. wanneer je zelf een boodschappenlijstje maakt);<br />
een bekende taalgebruiker waarmee je regelmatig communiceert, zoals de lesgever;<br />
een onbekende taalgebruiker die je niet <strong>of</strong> nauwelijks kent, zoals de ambtenaar in het gemeentehuis.<br />
28<br />
(Nieuwe) SpreekRecht wordt uitgegeven door Uitgeverij Van In, Wommelgem. Meer info op<br />
http://www.vanin.be/cms_master/vo/default.asp?WebpageId=1450#.<br />
blz. 82/115
Daarnaast zijn er ook 4 verwerkingsniveaus:<br />
De kopiërende wijze (KW) is het laagste verwerkingsniveau. De taalgebruiker moet iets letterlijk<br />
nazeggen <strong>of</strong> overschrijven. Dit niveau komt enkel voor bij alfa NT2.<br />
De beschrijvende wijze (BW) houdt in dat de taalgebruiker de aangeleverde informatie in zich opneemt<br />
zoals ze wordt aangeboden <strong>of</strong> de informatie weergeeft zoals ze zich bij hem heeft aangediend. In de<br />
informatie wordt geen transformatie aangebracht.<br />
De structurerende wijze (SW) houdt in dat de taalgebruiker een actieve inbreng heeft in de wijze waarop<br />
hij de aangeboden informatie in zich opneemt <strong>of</strong> zelf informatie presenteert. Naargelang zijn luister- <strong>of</strong><br />
leesdoel selecteert hij bepaalde elementen uit een geheel, brengt hij een nieuwe ordening aan <strong>of</strong> geeft<br />
het geheel in verkorte vorm weer. Naargelang van zijn spreek- <strong>of</strong> schrijfdoel zal hij aan zijn tekst een<br />
persoonlijke ordening meegeven. Voor NT2 zijn enkel de niveaus BW en SW van toepassing.<br />
De evaluerende wijze (EW) is de moeilijkste en tref je enkel aan in de hogere niveaus van NT1. Hier<br />
moet de taalgebruiker kritisch omgaan met de aangeboden tekst: hij moet die confronteren met zijn<br />
eigen kennis van de wereld en een geargumenteerd en onderbouwd standpunt kunnen geven.<br />
2.2 De taakgerichte aanpak<br />
2.2.1 Situering<br />
In de basiseducatie waar het bij het taalleren om communicatie en inhoud gaat, worden voornamelijk 2 methoden<br />
gebruikt die hieraan beantwoorden: de functioneel-communicatieve methode en het taakgericht werken.<br />
Bij de taakgerichte aanpak, die gekoppeld is aan de leertheorie van het sociaalconstructivisme, vormen taken de<br />
kern. Het uitgangspunt is dat men best een taal leert door in die taal iets te doen, omdat dit ook het meest de<br />
natuurlijke taalverwerving benadert. Wel moet een goede taaltaak aan 4 voorwaarden voldoen:<br />
1. Er moet wat te leren zijn <strong>of</strong> m.a.w. om die taak uit te voeren moet er een klo<strong>of</strong> zijn tussen wat de taalleerder<br />
al kent en de vereiste taalvaardigheid.<br />
2. De taalleerder moet intrinsiek gemotiveerd zijn: het moet een taak zijn die aanleunt bij zijn interessegebieden.<br />
Daardoor wordt de lerende geïntrigeerd door de inhoud en is hij gefocust op de taak. Het is opvallend hoe<br />
cursisten dan veel meer durven en allerlei leerbelemmeringen afnemen.<br />
3. De interactie is eveneens belangrijk. Dit slaat zowel op de relatie tussen de taalleerder en de lesgever die<br />
eerder coachend dan sturend zal optreden, als op de relatie tussen de lerenden. Samen aan iets werken is<br />
zeer leerrijk!<br />
4. Daarbij komt nog het integratief aspect: niet alleen de 4 vaardigheden (luisteren, spreken, lezen en schrijven)<br />
komen geïntegreerd aan bod, maar ook elementen zoals woordenschat, grammaticaregels, …. (cf. ook infra).<br />
Bovendien willen we je verwijzen naar het document ‘Kenmerken van een goede taakgerichte activiteit’ (Vienne,<br />
2002) dat je kan terugvinden op de elektronische leeromgeving.<br />
blz. 83/115
2.2.2 Hoe gebeurt het?<br />
Er wordt een taak voorgesteld (bvb. een activiteit plannen). Om een bepaalde taak te kunnen uitvoeren worden in<br />
de praktijk die zaken aangereikt die de cursisten nodig hebben om de taak te kunnen uitvoeren (bvb. werken met<br />
een agenda, afspraken maken, kijken naar openingsuren, …). Er wordt bewust niet diep op ingegaan en men<br />
streeft ook geen volledigheid na. Eigenlijk is het taalaanbod in de les een weerspiegeling van de taal zoals ze in<br />
het dagelijkse leven voorkomt en moeten de cursisten daarmee leren omgaan. Er kan dus heel snel met<br />
authentiek <strong>of</strong> semiauthentiek materiaal gewerkt worden. Deze methode leent zich bovendien heel goed om<br />
cyclisch te werken en is door deze herhaling ook zeer effectief.<br />
Het is niet de bedoeling dat cursisten meteen alles al begrijpen van een bepaald onderwerp. Door deze aanpak<br />
kunnen ze wat ze geleerd hebben ook snel toepassen in het dagelijks leven.<br />
Voorbeelden van een taak bij NT2-cursisten:<br />
de cursisten krijgen kopies van allerlei folders en brieven (facturen, uitnodiging voor een oudercontact,<br />
oproep van de VDAB, …); ze moeten die sorteren volgens belangrijkheid en aangeven wat ze ermee<br />
moeten doen;<br />
de cursisten moeten reageren op een geboortekaartje dat ze ontvangen: ze moeten het kaartje lezen,<br />
een kaartje als antwoord kiezen en dit schrijven (<strong>of</strong> kijken wanneer er bezoekmogelijkheden zijn, welke<br />
bus ze moeten nemen, bespreken wat ze zullen meenemen, enz.).<br />
In de NT2-reeks SpreekRecht die speciaal voor de basiseducatie werd geschreven, vind je die taakgerichte<br />
aanpak.<br />
2.2.3 Voor wie geschikt?<br />
Omdat in deze aanpak de inhoud primeert is hij geschikt voor alle leergebieden, ook voor wiskunde waar<br />
eveneens de nadruk ligt op het aanleren van contextgebonden functionele competenties die niet los staan van de<br />
realiteit van de deelnemers. De taakgerichte methode geeft immers de mogelijkheid om op een volwassen manier<br />
oplossingsgericht te werken en kan gemakkelijk gelinkt worden aan de sleutelcompetenties. Bovendien heeft<br />
onderzoek uitgewezen dat hoe ingewikkelder en uitdagender de taken zijn, hoe hoger het rendement is.<br />
Opdracht 1:<br />
Brainstorm over mogelijke taakgerichte opdrachten rond het thema winkelen. Bepaal ook voor welk leergebied de<br />
taken bedoeld zijn.<br />
blz. 84/115
2.3 De functioneel-communicatieve methode<br />
2.3.1 Situering<br />
Ook bij de functioneel-communicatieve methode is de inhoud belangrijker dan de vorm. Dat de boodschap<br />
overkomt, is belangrijker dan dat de taal correct is. Eigenlijk werken de functioneel-communicatieve methode en de<br />
taakgerichte methode aan het hetzelfde, zij het op een andere manier.<br />
2.3.2 Hoe gebeurt het?<br />
Bij de communicatieve methode worden allerlei elementen aangereikt zoals begrippen (= woordenschat),<br />
communicatieve routines (bvb. hoe je beleefd iets moet vragen) en taalhandelingen (bvb. informatie vragen). Ook<br />
de taalstructuur (grammatica) wordt op een functionele manier aangeleerd. Dit alles wordt dan ingeoefend zodat<br />
de taalleerder de transfer kan maken naar grotere opdrachten <strong>of</strong> ‘taken’.<br />
In een beginnerscursus NT2 volgens de communicatieve methode bij ‘productkennis’ binnen het thema<br />
‘winkelen’ bijvoorbeeld, krijgen de cursisten een blad met foto’s van producten en daaronder de benamingen<br />
in het Nederlands. Ze krijgen ook allemaal afzonderlijke kaartjes met de foto’s en de benamingen en moeten<br />
die kaartjes dan bij de juiste afdeling leggen. Eerst werd ook al ingegaan op de benamingen van de<br />
afdelingen in een supermarkt.<br />
Bij een taakgerichte aanpak krijgen de cursisten in eerste instantie een aantal foto’s die ze bij de juiste<br />
afdeling moeten leggen. Indien ze het zelf niet goed weten, kunnen ze het samen proberen op te lossen <strong>of</strong><br />
desnoods aan de lesgever hulp vragen. Hetzelfde gebeurt met de woordkaartjes. Achteraf en vooral bij<br />
fouten wordt ingegaan op de verschillende afdelingen in de supermarkt.<br />
Zowel de functioneel-communicatieve als de taakgerichte aanpak zijn inductieve methoden, maar bij de<br />
communicatieve methode reikt de lesgever de elementen aan die hij nodig vindt, terwijl het bij de taakgerichte<br />
methode de leerders zelf zijn die bepalen welke elementen zij nodig hebben om de taak te kunnen uitvoeren.<br />
2.3.3 Voor wie geschikt?<br />
In feite wordt deze methode zeer veel gebruikt in de basiseducatie omdat veel cursisten en met hen de lesgevers<br />
‘koudwatervrees’ hebben voor de taakgerichte aanpak. Zij voelen zich veiliger door van de delen naar het geheel<br />
te werken in plaats van omgekeerd te werk te gaan. Bovendien zijn deze 2 methoden niet tegengesteld en kunnen<br />
ze zelfs in combinatie worden gebruikt.<br />
Het is wel een echte taalmethode waardoor de toepassing enkel voor taalleren geschikt is.<br />
Opdracht 2:<br />
Kies een van de taken uit de brainstorm (opdracht 1) en werk die uit volgens de functioneel-communicatieve<br />
methode.<br />
Indien mogelijk (en in overleg met je docent), kan je het resultaat van deze opdracht gebruiken in één van de<br />
micro-teachingoefeningen (<strong>of</strong> een andere OP-opdracht).<br />
blz. 85/115
2.4 Het ABCD-model van Neuner<br />
2.4.1 Situering<br />
Zowel in de taakgerichte als in de functioneel-communicatieve aanpak kan er voor de lesopbouw gebruik gemaakt<br />
worden van het ABCD-model van Neuner dat uit het Duitse vreemdetalenonderwijs stamt.<br />
Het ABCD-model is een model dat zowel voor de opbouw van een les, als voor een oefening, als voor een groter<br />
geheel (bvb. lessenreeks) kan gebruikt worden. Het voordeel van deze ‘oefeningentypologie’ zoals Neuner ze zelf<br />
noemt, is dat je ze bij elke methode kan inzetten. Vooral voor beginnende lesgevers is het model een goede<br />
houvast omdat je zo vermijdt dat cursisten zonder introductie overdonderd worden <strong>of</strong> dat de volgorde van de<br />
oefeningen niet klopt met bvb. weinig uitdagende oefeningen op het eind.<br />
2.4.2 Hoe gebeurt het?<br />
In vier fasen:<br />
A. Instap <strong>of</strong> presentatiefase<br />
Het thema <strong>of</strong> onderwerp wordt geïntroduceerd. Dit kan gebeuren via het oproepen van voorkennis (vaak ook<br />
herhaling), het aanknopen bij de eigen situatie van de cursisten, het zich inleven in de (nieuwe) situatie.<br />
Belangrijk ook is dat het leerdoel aangegeven wordt, omdat op die manier aangeknoopt wordt bij de<br />
sleutelcompetentie ‘eigen leren en presteren verbeteren’.<br />
B. Aanbod <strong>of</strong> semantiseringsfase<br />
Het aanbod gebeurt via teksten – zowel mondelinge als schriftelijke –, foto’s, tekeningen, enz.. Daarna kan<br />
een eerste een globale verwerking volgen <strong>of</strong> wordt er ingezoomd op geselecteerde relevante gegevens.<br />
C. Verder oefenen en consolideren<br />
Dit gebeurt aansluitend op het tekstaanbod uit B. Het is de langste fase waarbij de sturing door de lesgever<br />
ook geleidelijk aan minder wordt. Je ziet een overgang van oefeningen waarbij weinig inlevingsvermogen<br />
vereist is naar oefeningen die veel inlevingsvermogen vereisen (omdat de inhoud niet helemaal meer aansluit<br />
bij de eigen leefwereld). De setting evolueert van ‘hier en nu’ naar ‘daar en veraf’ en de aanpak van receptief<br />
naar productief met open i.p.v. gesloten vragen waarbij de zelfstandigheid van de cursist toeneemt en de<br />
hulp van de docent vermindert. Het is wel belangrijk is dat er in deze fase ook aandacht blijft voor interactie,<br />
probleemoplossend denken en mogelijkheden tot differentiatie.<br />
D. Transferfase met aansluitende activiteiten en/<strong>of</strong> materiaal<br />
In deze fase is er ruimte voor remediërende activiteiten, uitbreidingsoefeningen, transfer (oefeningen met<br />
hetzelfde doel in een andere situatie/ context (ook bvb. buitenschoolse opdrachten), evaluatie (bvb. ook<br />
zelfevaluatie m.b.t. inhoud en attitudes) en feedback.<br />
blz. 86/115
2.4.3 Voor wie geschikt?<br />
Hoewel het ABCD-model ontworpen is voor taalonderwijs is het door zijn logische en consequente opbouw<br />
bruikbaar voor alle leergebieden in de basiseducatie.<br />
Een voorbeeld: Op de markt (gebaseerd op ‘Bonte Was’, contactuur 8)<br />
Doelgroep: NT2 (RG 1.1)<br />
A. Introductie<br />
Kort gesprekje over de markt a.d.h.v. een foto aan de hand van een aantal vragen:<br />
Wie weet wat dit is?<br />
Wie gaat soms naar de markt?<br />
Waar gaan jullie naar de markt?<br />
Is dat een grote markt <strong>of</strong> een kleine markt?<br />
Wanneer is het markt?<br />
Wie gaat op zaterdag naar de grote markt in Antwerpen? Wie gaat naar de Zuidmarkt in Brussel?<br />
Wat koop je op de markt?<br />
We gaan nu luisteren naar een dialoog op de markt.<br />
B. Aanbod<br />
De cursisten beluisteren een dialoog tussen een klant en een verkoopster. Zij moeten op een blad met een<br />
foto van een kraam en allerlei groenten en fruit de producten omcirkelen die de klant koopt.<br />
Er wordt nagegaan <strong>of</strong> ze het begrepen hebben:<br />
Hoeveel appelen heeft hij gekocht? Hoeveel broccoli? Hoeveel tomaten?<br />
Hoeveel moet hij betalen?<br />
Wat is het duurste product? Wat is het goedkoopste?<br />
C. Verwerking<br />
De cursisten moeten in duo de verknipte dialoog reconstrueren. Daarna proberen ze de dialoog<br />
mondeling uit.<br />
Eventueel volgt er nog een A/B oefening (waarbij de 2 cursisten elk aparte informatie hebben) waarbij<br />
ze kunnen vragen naar de kostprijs van bepaalde producten.<br />
De klas wordt in 2 groepen verdeeld waarbij de ene groep verkopers zijn en de andere groep klanten.<br />
De verkopers krijgen productkaartjes en een prijslijst, de klanten krijgen een boodschappenlijstje en<br />
(speelgoed)geld. De klanten moeten bij verschillende verkopers gaan om hun lijstje af te werken. De<br />
verkopers moeten zorgen dat hun kassa klopt! Na afloop worden de rollen omgewisseld.<br />
E. Transfer en uitbreiding<br />
Naar de supermarkt (…omdat het een avondgroep is. Het zou beter zijn om ze echt naar de markt te<br />
sturen!): alle cursisten krijgen 2 euro en een kaartje met de naam van een product (bvb. pasta, magere<br />
melk, een blik tomaten, enz.). Er wordt samen naar een nabijgelegen supermarkt gegaan waar ze dat<br />
product moeten kopen (eventueel ook moeten vragen waar ze het kunnen vinden). Terug in de klas<br />
wordt alles afgerekend en wordt er nagepraat over de gekochte producten.<br />
Er kan ook ingegaan worden op het gebruik van meervoudsvormen<br />
blz. 87/115
Opdracht 3:<br />
Neem een onderwerp naar keuze uit een leergebied naar keuze en werk dit uit volgens het ABCD-model.<br />
Indien mogelijk (en in overleg met je docent), kan je het resultaat van deze opdracht gebruiken in één van de<br />
micro-teachingoefeningen (<strong>of</strong> een andere OP-opdracht).<br />
2.5 Werken aan luistervaardigheid<br />
2.5.1 Situering<br />
In het taalonderwijs heeft men het steeds over 4 taalvaardigheden: 2 receptieve (luisteren en lezen) en 2<br />
productieve (spreken en schrijven). Ook al worden ze zoveel mogelijk geïntegreerd aangeboden, er moet ook in de<br />
basiseducatie wel degelijk aan de 4 vaardigheden gewerkt worden.<br />
In de basiseducatie moet er een onderscheid gemaakt worden tussen luistervaardigheid in NT1 en<br />
luistervaardigheid voor anderstaligen (NT2, Alfa NT2 en Opstap talen).<br />
Voor de anderstaligen is luistervaardigheid een zeer belangrijke taalvaardigheid. Zo gaan de doelen in de<br />
opleidingspr<strong>of</strong>ielen van NT2 en Opstap talen bijna uitsluitend over luisteren en gespreksvaardigheid. Ook bij Alfa<br />
NT2 wordt veel aandacht geschonken aan luistervaardigheid omdat de mondelinge taalvaardigheid een<br />
voorwaarde is om gealfabetiseerd te kunnen worden (cf. ook supra: ‘receptie komt voor productie’).<br />
Bij moedertaalsprekers in NT1 ligt de zaak helemaal anders: voor hen is luistervaardigheid de eerste<br />
taalvaardigheid die ze het best beheersen. Elke volwassene heeft immers receptief veel meer woorden en<br />
uitdrukkingen ter beschikking dan hij productief gebruikt. Opmerkelijk is dat in de opleidingspr<strong>of</strong>ielen NT1 enkel<br />
vanaf beheersingsniveau 2, dus in de hogere modules, luistervaardigheiddoelen te vinden zijn. Het gaat dan<br />
bijvoorbeeld over verkeersinstructies begrijpen <strong>of</strong> een presentatie op een oudercontact. Dit betekent echter niet dat<br />
er in de lagere niveaus van NT1 niet aan luistervaardigheid gewerkt wordt; wel is luistervaardigheid daar<br />
ondergeschikt aan de schriftelijke vaardigheden. Ze maakt deel uit van ondersteunende leer- en<br />
communicatiestrategieën en attitudes. Zo is het bijvoorbeeld, om een lees- <strong>of</strong> schrijftaak goed te kunnen uitvoeren,<br />
vereist dat men onbevooroordeeld kan luisteren.<br />
2.5.2 Hoe gebeurt het?<br />
Bij luistervaardigheid moet een onderscheid gemaakt worden tussen verstaan en begrijpen en beide vormen<br />
moeten ingeoefend worden. Immers om iets te kunnen begrijpen, moet je het eerst ook verstaan. Die<br />
verstavaardigheid is trouwens eveneens een voorwaarde voor een goede spreekvaardigheid.<br />
Wat het verstaan voor een anderstalige zo moeilijk maakt, zijn:<br />
de klanken<br />
de klemtoon<br />
de intonatie<br />
het ritme<br />
het spreektempo<br />
de accenten.<br />
blz. 88/115
Allerlei herkennings- en discriminatieoefeningen zijn interessant om hieraan te werken.<br />
Verstaan alleen is echter niet genoeg, men moet het ook kunnen begrijpen! Om iets te kunnen begrijpen, moet de<br />
cursist gebruik maken van zowel zijn eigen kennis (woordenschat, grammatica, soorten taalgebruik, kennis van het<br />
onderwerp, enz.) als van de situatie en de context.<br />
Al deze zaken moeten en kunnen ingeoefend worden. Dialoogjes beluisteren zijn goede oefenvormen.<br />
Aandachtspunten hierbij zijn:<br />
er moeten verschillende luisterronden komen met telkens een andere vraag (<strong>of</strong> vragen)<br />
er moet een introductie zijn (cf. ABCD-model)<br />
de oefenvorm zelf moet zeer eenvoudig zijn, bvb. foto’s met woorden verbinden, ja/neen-vragen <strong>of</strong> juist/foutopgaven<br />
beantwoorden, het juiste antwoord aankruisen, ….<br />
Daarnaast is het ook belangrijk dat de nodige aandacht wordt gegeven aan instructies in de klas en complexere<br />
oefenvormen. Je mag er niet van uitgaan dat dit allemaal zomaar zonder meer begrepen wordt…<br />
Om te werken aan luistervaardigheid in een opleiding NT2 kan je interessant taakgericht materiaal gebruiken dat<br />
door het Centrum voor Taal en Migratie (CTM) werd aangemaakt:<br />
Het leven zoals het is. Burenkuren is een soort radiosoap waarin de journaliste Paula Jambers verslag doet over<br />
haar omgeving. De soap bestaat uit 61 luisterfragmenten voor luisteractiviteiten, een handleiding voor de docent<br />
en kopieerbladen voor de cursisten 29 . Hoewel het materiaal bedoeld is voor gealfabetiseerde anderstalige<br />
volwassenen die geen <strong>of</strong> weinig Nederlands kennen, is het mits enige aanpassing ook best bruikbaar voor<br />
alfacursisten.<br />
2.5.3 Voor wie geschikt?<br />
Uit al het voorgaande moet duidelijk zijn dat er in enkel in de taalvakken aan luistervaardigheid wordt gewerkt.<br />
Opdracht 4:<br />
Kies een luistertaak uit Burenkuren en bereid die voor volgens het ABCD-model. Geef ook aan <strong>of</strong> het een taak<br />
voor NT2-cursisten <strong>of</strong> alfacursisten is en houd hier rekening mee bij de uitwerking.<br />
Indien mogelijk (en in overleg met je docent), kan je het resultaat van deze opdracht gebruiken in één van de<br />
micro-teachingoefeningen (<strong>of</strong> een andere OP-opdracht).<br />
2.6 Taalleren door handelingen <strong>of</strong> de TPR-methode<br />
2.6.1 Situering<br />
Een interessante werkvorm die van bij het begin in een taalcursus kan ingezet worden is de TPR-methode van<br />
Asher (waarbij TPR staat voor Total Physical Response) <strong>of</strong> ‘Taalleren door handelingen’.<br />
29 Zie www.cteno.be/burenkuren voor meer info. Je kan het geheel (de activiteiten, handleiding en kopieerbladen) downloaden<br />
via de website van het Centrum voor Taal en Onderwijs.<br />
blz. 89/115
De achterliggende idee is dat wanneer taalleren gekoppeld wordt aan fysieke actie, de taalverwerving vlotter<br />
verloopt voor de cursist en de taal langer wordt onthouden. Wanneer je de opdracht krijgt: “Neem het boek en leg<br />
het op tafel!” en dit moet uitvoeren, dan zal je dit veel gemakkelijker onthouden dan wanneer er een uitleg gegeven<br />
wordt in de trant van “Hoe noemen we dit? Dit is een tafel.”. Dit komt omdat wanneer we iets lichamelijk doen, we<br />
dit onbewust begrijpen en het onmiddellijk wordt opgeslagen in ons lange-termijngeheugen waardoor we het<br />
gemakkelijker kunnen onthouden. Wanneer we echter iets bewust proberen in te prenten, wordt dit eerst in ons<br />
korte-termijngeheugen opgeslagen waardoor we iets gemakkelijker vergeten.<br />
2.6.2 Hoe gebeurt het?<br />
Bij het werken volgens de TPR-methode worden er instructies gegeven die de cursisten moeten uitvoeren. Eerst<br />
wordt iets voorgedaan, dan wordt het samen met de hele groep uitgevoerd, later gebeurt het apart. Je gebruikt<br />
hiervoor de gebiedende wijs: “Wijs, neem, zet, leg, ga, stop, enz.” en je herhaalt op een gevarieerde manier tot<br />
iedereen mee is.<br />
Belangrijk bij TPR is de succeservaring: je moet enkel dingen doen zonder dat je tot spreken wordt gedwongen. Dit<br />
is parallel met de natuurlijke taalverwerving bij kinderen. Zelfs tegen kleine kinderen die nog niet kunnen praten,<br />
wordt al gezegd: “Ga de bompa maar een knuffel geven.” <strong>of</strong> “Geef eens een handje!”, “Mooi blijven zitten, hé?!”,<br />
“Lach eens naar mama.”, “Steek je armpjes eens uit, dan doe ik je jasje aan...”, ….<br />
Verder is er veel mogelijkheid tot herhaling en differentiatie (cursisten mogen zelf ook instructies geven) en het<br />
tempo kan opgedreven worden <strong>of</strong> de instructies ingewikkeld gemaakt.<br />
Verbeteren gebeurt niet door woorden maar door het zelf opnieuw voor te doen.<br />
Het is ook belangrijk dat je natuurlijk spreekt waarbij je een normale intonatie en een normaal spreektempo<br />
hanteert.<br />
Hoewel het allemaal gemakkelijk lijkt, is een goede voorbereiding wenselijk: op die manier kun je logische en<br />
interessante opdrachtenreeksen maken.<br />
Als echte taalmethode is TPR te beperkt omdat het dan snel onnatuurlijk wordt, maar om nieuwe zaken in te<br />
oefenen die in eerste instantie vooral begrepen moeten worden, is TPR zeer geschikt. Enkele mogelijkheden:<br />
in de eerste kennismakingsles omdat de cursisten op die succesvolle, gemakkelijke manier heel wat kunnen<br />
opsteken en tegelijkertijd al heel actief zijn;<br />
om instructies bij oefeningen duidelijk te maken;<br />
om voorzetsels aan te brengen;<br />
voor grammaticale onderwerpen zoals samengestelde zinnen met ‘als’ <strong>of</strong> ‘nadat’. Hierbij kan je aan bepaalde<br />
cursisten kaartjes met enkelvoudige opdrachten geven die ze moeten uitvoeren. Aan de anderen geef je<br />
opdrachten in de zin van “Als Mohamed de deur opent, moet jij naar het bord gaan”, enz.;<br />
voor het aanbrengen van begrippen en woordenschat waarbij er ook met foto’s en prentmateriaal kan<br />
gewerkt worden;<br />
om het uur aan te leren;<br />
….<br />
blz. 90/115
2.6.3 Voor wie geschikt?<br />
TPR is enkel geschikt voor NT2, Opstap Talen en Alfa NT2. Omdat alfacursisten een goede mondelinge<br />
beheersing van het Nederlands moeten hebben om met enig succes gealfabetiseerd te kunnen worden en echte<br />
tekstuele ondersteuning niet mogelijk is, is TPR vooral voor deze doelgroep zeer interessant.<br />
Opdracht 5:<br />
Reconstrueer – indien je een TPR-oefening kon meemaken <strong>of</strong> observeerde in het werkveld – de opdrachtenreeks<br />
die uitgewerkt werd <strong>of</strong> maak zelf een TPR-oefening, bvb. rond het thema ‘kleuren’, rond ‘schoolbenodigdheden en<br />
voorwerpen in de klas’, … .<br />
2.7 Spreken en gespreksvaardigheid<br />
2.7.1 Situering<br />
Spreken is samen met luisteren een mondelinge taalvaardigheid, met schrijven heeft spreken dan weer gemeen<br />
dat het ook een productieve taalvaardigheid is. Deze competentie is misschien wel de belangrijkste van de<br />
taalvaardigheden; zeker de gespreksvaardigheid die een combinatie is van spreken en luisteren. Voor heel veel<br />
anderstaligen die een cursus volgen, is dat de reden waarom ze naar de taalles in de basiseducatie komen.<br />
Spreken is moeilijk, niet alleen omwille van de uitspraak en de juiste taalhandelingen, maar ook omdat je moet<br />
plannen en praten tegelijkertijd. Bovendien komen er bij spreken ook heel wat andere zaken te pas zoals<br />
spreektaal, taalregisters (formeel / informeel taalgebruik (welke taal gebruik je voor wie?), strategische en<br />
socioculturele kennis (bvb. hoe voer je een telefoongesprek?), enz..<br />
In opleidingen NT2 is spreken en gespreksvaardigheid de belangrijkste taalvaardigheid. Dat is ook het geval voor<br />
Opstap Frans en Engels en voor de meeste modules van Alfa NT2.<br />
Bij NT1 wordt er aan spreekvaardigheid gewerkt op een analoge manier als bij luistervaardigheid. Enkel vanaf het<br />
beheersingsniveau 2, dus in de hogere modules, zijn spreekvaardigheiddoelen te vinden. Dit gaat dan over<br />
spreekvaardigheid in functie van vervolgonderwijs en er worden hoge eisen gesteld. Cursisten moeten<br />
bijvoorbeeld het gebruik van een apparaat kunnen uitleggen, een reisverslag geven, een spreekbeurt houden, in<br />
een discussie een standpunt toelichten (= evaluerend niveau!), …. Toch wordt ook in de lagere niveaus van NT1<br />
aan spreekvaardigheid gewerkt, maar daar is spreekvaardigheid ondergeschikt aan de schriftelijke vaardigheden.<br />
Ze maakt deel uit van ondersteunende elementen, leer- en communicatiestrategieën en attitudes. Alles wat<br />
hierboven opgesomd werd als zijnde wat spreken moeilijk maakt (zoals het juiste taalregister gebruiken bvb.) krijgt<br />
ook in NT1 aandacht.<br />
2.7.2 Hoe gebeurt het?<br />
Er moet aan de uitspraak gewerkt worden, maar spreekdurf is belangrijker dan een foutloze weergave. Dit<br />
impliceert dat de focus zal liggen op verstaanbaarheid en niet op correctheid van uitspraak en intonatie.<br />
blz. 91/115
Mogelijke werkvormen:<br />
Bij het uitwerken van taken krijgen de cursisten al van bij het begin communicatieve opdrachten (bvb. de<br />
leeftijd van iedereen uit de klas achterhalen, elkaar interviewen over persoonsgegevens, een onderzoekje<br />
naar het vervoersgebruik in de groep, enz.). Omdat de inhoud primeert en de vorm daaraan ondergeschikt is,<br />
lukken zulke oefeningen wel;<br />
Andere oefeningen met een informatieklo<strong>of</strong> die in duo kunnen worden opgelost, zijn natuurlijk ook geschikt;<br />
Een afspraak maken;<br />
Iets laten kiezen in groepjes;<br />
Carrousel met foto’s;<br />
Raadspelletjes;<br />
(Eenvoudige!) kwartetten;<br />
Klasgesprekken rond een thema waarbij de input van de cursisten minimaal, maar toch reëel en zinvol is;<br />
Rollenspelen: dit kan eerst naspelen zijn, later nieuwe opdrachten die in dezelfde lijn liggen;<br />
Taalriedels waarmee zowel uitspraak en intonatie als routines kunnen ingeoefend worden.<br />
2.7.3 Voor wie van toepassing?<br />
Er wordt voornamelijk in de taalvakken aan spreekvaardigheid zelf gewerkt, hoewel natuurlijk elke leeractiviteit in<br />
andere leergebieden de gespreksvaardigheid van de cursisten zal ten goede komen. Bij MO is er in de module<br />
communicatie veel aandacht voor het juist hanteren van taalregisters, spreekdurf, omgaan met kritiek, iets<br />
weigeren, ….<br />
Opdracht 6:<br />
Werk een spreekoefening uit rond het thema ‘tv-programma’s’. Je mag kiezen <strong>of</strong> je dit voor een NT1-groep dan wel<br />
voor een NT2-groep doet. Je mag dit ook integreren in een grotere activiteit.<br />
Indien mogelijk (en in overleg met je docent), kan je het resultaat van deze opdracht gebruiken in één van de<br />
micro-teachingoefeningen (<strong>of</strong> een andere OP-opdracht).<br />
blz. 92/115
2.8 Lezen in de basiseducatie<br />
2.8.1 Situering<br />
In de leergebieden NT1 en Alfa NT2 maken alfabetisering en het werken aan de schriftelijke vaardigheden de<br />
essentie van het leergebied uit.<br />
Wat is lezen eigenlijk?<br />
Lezen betekent dat je kunt omgaan met geschreven teksten: je kunt een tekst bekijken en beoordelen <strong>of</strong> het je<br />
interesseert om er verder op in te gaan <strong>of</strong> niet. Je kunt hem oppervlakkig <strong>of</strong> grondig lezen en begrijpen en achteraf<br />
kun je er nog iets mee doen: bvb. de essentie onthouden, hem vergeten, de tekst navertellen, er op reageren, ….<br />
Om te kunnen functioneren in onze maatschappij, zeker in dit ICT-tijdperk, is lezen zeer belangrijk. De eisen i.v.m.<br />
geletterdheid, worden ook steeds hoger: wanneer men in 1920 een woord kon ontcijferen, was men geletterd, nu<br />
moet men met een tekst echt iets kunnen doen. Zelfs in beroepssectoren voor laaggeschoolden (bvb. de<br />
schoonmaak) zijn er geletterdheidvoorwaarden.<br />
Bij lezen onderscheidt men verschillende vormen:<br />
aanvankelijk <strong>of</strong> technisch lezen<br />
begrijpend lezen<br />
studerend lezen waarbij men informatie verwerft door te lezen<br />
leesplezier.<br />
Het grote probleem bij leren lezen is dat het zo moeilijk is! Dat komt omdat het geen natuurlijk proces is, maar<br />
moet worden aangeleerd. Het feit dat wij een alfabetisch schrift hebben (eenvoudig met 26 letters, maar zeer<br />
abstract!) maakt het er niet gemakkelijker op.<br />
In het onderstaande gaan we in op het technisch en begrijpend lezen in de basiseducatie.<br />
2.8.2 Aanvankelijk lezen <strong>of</strong> technisch lezen<br />
Het uitgangspunt bij technisch lezen (= het kunnen lezen van woorden) is dat het enkel een middel is om het doel<br />
(het ‘echte’ lezen, zoals begrijpend lezen) te bereiken. Het werken aan technisch lezen moet dus intensief en<br />
efficiënt gebeuren: je kunt het vergelijken met het ‘kraken van een code’. Daartegenover staat dat proberen om via<br />
begrijpend lezen tot technisch lezen te komen, niet werkt en enkel frustrerend is.<br />
blz. 93/115
Om te kunnen leren lezen, zijn er een aantal leesvoorwaarden waaraan moet worden voldaan:<br />
Weten dat geschreven taal een bepaalde oriëntatie heeft: voor het Nederlands is dat horizontaal en van<br />
links naar rechts;<br />
Weten dat er een speciale relatie is tussen het visuele en het auditieve: het alfabetisch principe: weten<br />
dat schrifttekens <strong>of</strong> letters corresponderen met fonemen 30 ;<br />
Een auditieve analyse kunnen maken van een woord (d.i. de fonemen kunnen herkennen): bvb. /kat/<br />
> /k/ - /a/ - /t/;<br />
De klankpositie kunnen bepalen: bvb. /muur/ > Hoor je de /m/ vooraan? In het midden? Achteraan?<br />
De klankvormen kunnen synthetiseren (auditieve synthese): bvb. /b/ - /oe/ - /k/ (in feite: buh-oew-kuh)<br />
opnieuw samenstellen tot /boek/;<br />
Daarnaast ook letters visueel kunnen onderscheiden – vooral ‘b’ en ‘d’ worden nogal eens verwisseld –<br />
en dan leren onthouden naar welke klanken deze letters verwijzen (= ‘fonologische hercodering’): dit<br />
moet met alle letters gebeuren;<br />
Een aantal letters tegelijkertijd kunnen overzien om tot een juiste totaalverklanking te kunnen komen.<br />
Dan pas is iemand in staat om nieuwe, visueel onbekende woorden correct te verklanken.<br />
Leren lezen: stadia in het leerproces<br />
Volgens Kurvers (2009) doorlopen de meeste beginnende lezers (bij het Latijns alfabet zoals het Nederlands)<br />
een aantal stadia vooraleer ze een beetje vloeiend een heel eenvoudige tekst kunnen lezen. Dit geldt zowel<br />
voor kinderen als voor volwassenen.<br />
Fase 1: lezen op basis van visuele herkenning <strong>of</strong> ‘quasi-lezen’<br />
Er is een directe woordherkenning op basis van visuele kenmerken: zoals bvb. bij C&A. Veel kleuters kunnen<br />
dit ook met hun naam.<br />
De cursisten herkennen dan woordbeelden zoals bvb. jas / tas / naam / adres / …. Dikwijls wordt er ook<br />
geraden. De nadelen zijn dat ons geheugen te beperkt is om vele woorden op die manier op te slaan.<br />
Bovendien blijven ze meestal niet onthouden omdat ze niet opgeslagen zijn in het lange-termijngeheugen.<br />
Het is dus niet efficiënt indien het hierbij blijft, ook al omdat de lezers afhankelijk zijn van wie hen het woord<br />
voorleest.<br />
Fase 2: spellend lezen<br />
Er is een indirecte woordherkenning door letters om te zetten in klanken (= decoderen).<br />
Bvb. roos wordt /r/ /oo/ /s/ en dan /roos/.<br />
Het lijkt een achteruitgang omdat het schijnbaar moeiteloze lezen uit fase 1 plaatsgemaakt heeft voor<br />
‘gehakkel’, maar dat is het niet!<br />
Fase3: automatiseren en direct herkennen<br />
Er is een directe woordherkenning op basis van grafische kenmerken. Dit kan enkel na veel oefening.<br />
30<br />
Een foneem is de kleinste klankeenheid die een verschil in betekenis kan geven: bvb. een ‘l’ en een ‘r’; een Brabantse ‘i’ en<br />
een West-Vlaamse ‘i’ zijn daarentegen geen fonemen, hoewel totaal verschillend.<br />
blz. 94/115
Methodieken om te leren lezen: structuurmethode versus globaalmethode<br />
Er zijn momenteel 2 methodes die gebruikt worden in de basiseducatie om tot lezen te komen en die eigenlijk<br />
tegengesteld zijn:<br />
de structuurmethode; een verklankingroute; fonologische route en<br />
de globaalmethode; een hele-woordmethode; directe route.<br />
Structuurmethode<br />
Kenmerken/ voordelen:<br />
Maakt vooral gebruik van klankzuivere woorden;<br />
Er is een duidelijke structuur in de opbouw;<br />
Er is een cursorische opbouw in de oefenvormen;<br />
Gebruikt een expliciet decoderingsproces;<br />
Is gestoeld op het wekken van belangstelling, opbouwen van voorspellend lezen en inzetten van<br />
voorkennis van de cursisten;<br />
Maakt gebruik van meelezen en leesstrategieën opbouwen;<br />
Schrijfvaardigheid ondersteunt het leesproces;<br />
Er is aandacht voor lees- en schijfvoorwaarden;<br />
Ook aandacht voor het begrip van metataal (bvb. Wat zijn woorden, zinnen, letters?).<br />
Nadelen:<br />
Het leerproces van decoderen van woorden is voor sommige cursisten ontoereikend om tot lezen te<br />
komen;<br />
De inhoud is vaak beknopt en niet zo boeiend en sluit niet erg aan bij de dagelijkse leefwereld van de<br />
cursisten.<br />
Globaalmethode<br />
Kenmerken/ voordelen:<br />
Men moet zich niet beperken tot klankzuivere woorden;<br />
De betekenis is belangrijk;<br />
Het taalgebruik komt uit de directe leefwereld van de cursist;<br />
Functionaliteit en sociale redzaamheid primeren;<br />
Men werkt met authentieke tekstsoorten waardoor de link naar de dagelijkse leefwereld van de<br />
cursisten groot is.<br />
Nadelen:<br />
Analfabeten leren er niet zelfstandig mee lezen;<br />
Het blijft bij herkennen van functionele woordbeelden.<br />
Toepassing in de opleidingen NT1<br />
De meeste cursisten die in NT1-cursussen zitten, zijn moedertaalsprekers <strong>of</strong> zijn hier minstens naar school<br />
geweest. Dat deze cursisten nog niet (goed) kunnen lezen, heeft vooral met falen in het leren lezen te<br />
maken.<br />
Hoewel volgens D. Sandra de verklankingroute tot een betere woordherkenning leidt en tot even goed<br />
tekstbegrip, is het niet aangewezen om deze methode bij deze doelgroep te gebruiken, omdat deze te veel<br />
blz. 95/115
frustrerende herinneringen oproept aan hun vroeger leesonderwijs. Bovendien bezitten deze cursisten – al is<br />
dit misschien onbewust – heel wat van de noodzakelijke leesvoorwaarden.<br />
Voor deze cursisten is de directe methode <strong>of</strong> de ‘methode Smith’ een goede oplossing, omdat er vooral aan<br />
leesplezier wordt gewerkt en de aandacht voor de vorm volledig achterwege wordt gelaten. De latente kennis<br />
over de klank-letterkoppeling wordt gereactiveerd op het moment dat ze er zelf aan toe zijn. De teksten die<br />
gelezen worden zijn functioneel, informatief <strong>of</strong> bedoeld om leesplezier te geven. Ze worden voornamelijk<br />
gekozen in functie van de interesse van de groep.<br />
Toepassing in Alfa NT2<br />
De doelgroep van deze opleiding verschilt wezenlijk van die in NT1. De meeste cursisten beheersen het<br />
mondeling Nederlands niet (goed), waardoor ze bijvoorbeeld bij het verklanken dikwijls niet weten <strong>of</strong> het<br />
woord wel bestaat <strong>of</strong> correct is. Volgens Kurvers is de mondelinge beheersing van de taal waarin er<br />
gealfabetiseerd wordt, net een belangrijke voorwaarde. Daarom zijn de eerste alfamodules er op gericht dat<br />
de cursisten een basiswoordenschat verwerven.<br />
Ook al zijn er bij de alfacursisten grote verschillen, dikwijls ook wat leerbaarheid betreft, de meesten onder<br />
hen kunnen evenmin lezen in hun eigen taal 31 . Daardoor missen ze de noodzakelijke leesvoorwaarden zoals<br />
het fonologisch bewustzijn (bewustzijn van de verschillende klanken).<br />
Omdat kunnen decoderen echt essentieel is om te kunnen lezen, wordt zowel door D. Sandra als door J.<br />
Kurvers de structuurmethode voor deze doelgroep als de meest efficiënte gezien. Maar ook deze methode<br />
geeft geen garantie op succes!<br />
Naast technisch lezen gaat er daarom in de alfaklas ook heel veel aandacht naar functioneel lezen, zoals<br />
belangrijke documenten herkennen en informatie uit standaardteksten halen (bvb. een bord met<br />
openingsuren), naar leesplezier (bvb. via voorlezen) en naar studievaardigheden (zoals kunnen plannen).<br />
In de meeste lesgroepen van Alfa NT2 wordt de structuurmethode ‘7/43’ 32 meestal aangevuld met ‘Indiflex’ <strong>of</strong><br />
de globaalmethode ‘Alfa Leerlijn’ gebruikt. CBE Antwerpen heeft op basis van deze 2 methodes zijn eigen<br />
materiaal aangemaakt dat ook door sommige andere CBE’s wordt gebruikt. Het tijdschrift ‘Alfa nieuws,<br />
bulletin voor docenten in de alfabetisering’ (uitgeverij Coutinho) bevat naast artikels ook bruikbare leesteksten<br />
Opdracht 7:<br />
Als je in de mogelijkheid bent om je observatie- en/ <strong>of</strong> participatiestage uit te voeren bij een leergroep Alfa NT2,<br />
kan deze opdracht een zinvolle aanpassing/ toevoeging zijn t.o.v. de algemeen uitgeschreven PP-opdracht<br />
(overleg hierover wel even met je docent):<br />
31<br />
Dit terwijl er bvb. in het Vlaams onderwijs reeds vanaf de kleuterschool bvb. via rijmspelletjes aan die leesvoorwaarden wordt<br />
gewerkt. Op het einde van de kleuterschool kennen veel kinderen trouwens al +/- 17 letters!<br />
32<br />
Meer info over 7/43 op http://www.nederlandsalstweedetaal.nl/nt2artikel.asp?id=300; voor Alfa verwijzen we je naar<br />
http://www.malmberg.nl/mbo/leermiddelen/Alpha.aspx<br />
blz. 96/115
Observeer een beginnende lezer uit een Alfa NT2-groep en beschrijf wat hij kan, maar ook welke fouten hij<br />
maakt. Breng in kaart welke fouten veel voorkomen en geef aan in welk stadium van het leren lezen hij zich<br />
bevindt.<br />
Bekijk het Alfa NT2-materiaal dat in een lesgroep gebruikt wordt en ga na op welke methode het gebaseerd<br />
is. Kan je bepaalde kenmerken terugvinden?<br />
2.8.3 Begrijpend lezen<br />
Situering<br />
Bij begrijpend lezen wil men de betekenis en bedoeling van de tekst (van de woorden en zinnen) achterhalen.<br />
Daarom is er een continue interactie nodig tussen lezer en tekst. Het is ook een complex samenspel van<br />
verschillende processen:<br />
decoderen<br />
integreren van informatie uit de tekst<br />
deze relateren aan gegevens uit de voorkennis.<br />
Er zijn ook verschillende vormen van lezen:<br />
Sommige lezers skimmen waarbij snel de ho<strong>of</strong>dzaak uit het geheel wordt gehaald door de titel te lezen,<br />
de inleidende alinea, en dan verder te zoeken naar de belangrijkste gedeeltes die zorgvuldiger gelezen<br />
worden.<br />
Anderen scannen en zijn gericht op bepaalde deelinformatie.<br />
Een ander onderscheid is dat tussen globaal lezen (waarbij er naar de grote lijnen gekeken wordt) en<br />
intensief <strong>of</strong> in detail lezen.<br />
Naargelang van zijn leesdoel zal een goede lezer op een bepaalde manier lezen. Hij kan ook van strategie<br />
veranderen terwijl hij aan het lezen is: bvb. een moeilijke <strong>of</strong> interessante paragraaf zal hij intensief lezen, de<br />
rest globaal.<br />
Om te kunnen begrijpen wat je leest heb je volgens Westh<strong>of</strong>f (1981) 5 kennisgebieden nodig:<br />
1. kennis van de wereld: bvb. “Toen hij de autowasserette inreed, vergat hij de raampjes dicht te doen en<br />
kon hij direct weer naar huis om andere kleren aan te trekken.”<br />
2. kennis van logische structuren: bvb. “Piet is niet lui, integendeel …”<br />
3. kennis over de waarschijnlijkheid van betekeniscombinaties: bvb. Bij de zin “De kapitein beval de<br />
matrozen het anker…” moet de lezer weten dat “te lichten” waarschijnlijker is dan “te schilderen”.<br />
4. kennis over het waarschijnlijk verloop van de zinnen: bvb. Bij de zin “Heeft er iemand mijn schoenen…”<br />
moet de lezer sneller een werkwoord dan een zelfstandig naamwoord aanvullen.<br />
5. kennis over de waarschijnlijkheid van lettercombinaties: bvb. ‘yrulpzoc’ kan geen Nederlands woord zijn.<br />
Moeilijkheden bij begrijpend lezen kunnen verschillende oorzaken hebben:<br />
het kunnen lezerskenmerken zijn zoals onvoldoende technische leesvaardigheid, te geringe voorkennis,<br />
<strong>of</strong> te weinig motivatie;<br />
te moeilijke teksten;<br />
de didactiek die onvoldoende aangepast is: bvb. productgericht i.p.v. procesgericht.<br />
blz. 97/115
Het ligt voor de hand dat begrijpend lezen zich niet vanzelf ontwikkelt, maar een systematische aanpak vergt.<br />
Hoe gebeurt het?<br />
Er bestaan 3 modellen bij begrijpend lezen:<br />
1. Bottom-up: vanuit de herkenning van woorden en zinnen wordt de hele tekst gelezen en begrepen<br />
2. Top-down: de lezer heeft bepaalde verwachtingen voor hij aan de tekst begint en gaat die<br />
verwachtingen toetsen. Dit gebeurt bij voorspellend lezen.<br />
3. Interactiemodel: dit is de combinatie van 1 en 2.<br />
Bekwame lezers gebruiken leesstrategieën bij het lezen.<br />
1. Strategieën vóór het lezen:<br />
vooropstellen van een leesdoel<br />
activeren van relevante voorkennis<br />
bepalen van verwachtingen over de tekst<br />
…<br />
2. Strategieën tijdens het lezen (om de tekst te begrijpen en het leesbegrip te controleren):<br />
onderscheiden ho<strong>of</strong>d- en bijzaken<br />
structureren <strong>of</strong> schematiseren van de tekst<br />
bijstellen van de leesaanpak, bvb. aanpassen leestempo<br />
afleiden van nieuwe informatie<br />
deze informatie linken aan de aanwezige voorkennis<br />
…<br />
3. Strategieën na het lezen (ter evaluatie van het begrip van de tekst)<br />
evalueren leesaanpak<br />
controleren <strong>of</strong> leesdoel bereikt is<br />
integreren van de nieuwe informatie met de reeds aanwezige kennis<br />
…<br />
Het is dan ook aangewezen om deze strategieën in de basiseducatie aan te leren en in te oefenen. Dit<br />
gebeurt het best door expliciete instructie, ook door het zelf te demonstreren en hardop voor te doen en de<br />
cursisten daarna zelfstandig te laten oefenen. Er moet ook geleerd worden dat de leesstrategieën vooral in<br />
functie van de tekst moeten gekozen worden. Begrijpend lezen leent zich goed tot interactie over de aanpak<br />
van de teksten, tot differentiatie en tutorlezen waarbij sterkere cursisten zwakkere cursisten helpen, enz..<br />
Enkele mogelijke interessante werkvormen<br />
Groepswerk volgens CLIM (voor een voorbeeldtoepassing, zie elektronische bibliotheek, rubriek<br />
‘algemeen’)<br />
blz. 98/115
Coöperatief lezen:<br />
Bvb. in twee groepen: iedereen van groep A heeft een andere tekst waarin een terugkerend woord<br />
vervangen is door een nonsenswoord; iedereen van groep B krijgt een woord en moet het in de tekst<br />
ontbrekend woord invullen;<br />
Bvb. teksten in 2 delen en opnieuw laten samenstellen <strong>of</strong> de tekst(en) in verschillende alinea’s<br />
verknippen en tot een geheel laten samenvoegen;<br />
Bvb. verschillende teksten rond hetzelfde onderwerp met verschillende moeilijkheidsgraden moeten<br />
gelezen worden (bvb. kranten- <strong>of</strong> tijdschriftartikel, artikel uit de Wablieft- krant en de Kleine<br />
Wablieft 33 , zelf aangepaste vereenvoudigde tekst) en de informatie moet samen gelegd worden. Het<br />
is hierbij belangrijk dat de zwakste cursist een eenvoudige tekst heeft met belangrijke informatie<br />
(bvb. met het antwoord op de ‘w-vragen’).<br />
Werken met codificaties (cf. infra)<br />
Tutorlezen <strong>of</strong> peerlezen<br />
Zoekend en kiezend lezen om bvb. een quiz op te stellen<br />
Dobbelen: een dobbelsteen wordt afgeplakt met de vragen ‘Wie? Wat? Hoe? Wanneer? Waar?<br />
Waarom?’<br />
eventueel in combinatie met een tweede dobbelsteen, met werkwoorden, zoals ‘is, wil, heeft, zal, kan,<br />
doet’;<br />
Antwoorden op de vragen bij de tekst die de dobbelende cursist vanwege de combinaties stelt, moeten<br />
door een andere cursist worden gegeven.<br />
Een woordspin (mindmap) maken<br />
De puzzel maken (iedereen van de groep heeft een deel van de informatie); interessant voor<br />
opdrachten waarbij een ordening moet worden gemaakt<br />
Een tekstcollage maken rond een onderwerp<br />
Het kernwoordenspel<br />
Werken met transparante teksten (cf. infra)<br />
‘Toetsvragen’ laten maken over een tekst<br />
Genummerde ho<strong>of</strong>den: groepswerk, waarbij iedereen in elk groepje een nummer krijgt; in groep worden<br />
oplossingen gezocht; een bepaald nummer moet nadien het antwoord geven.<br />
De placematmethode : om voorkennis te activeren en met elkaar te overleggen: groepswerk met in de<br />
groepen 1 voorzitter, 1 notulant, 2 spionnen; iedereen moet op zijn deel van de placemat zijn antwoord<br />
schrijven; waar men het over eens is, wordt door de notulist in het midden geschreven; dan mogen de<br />
spionnen in andere groepjes gaan kijken en eventueel eigen antwoorden aanvullen/ veranderen.<br />
Voor wie geschikt?<br />
Vooral bij NT1 en zeker in de hogere modules wordt op deze manier aan begrijpend (en studerend!) lezen<br />
gewerkt.<br />
Het lezen bij NT2 is beperkt en daar gaat het vooral over lezen van (functionele) teksten die gerelateerd zijn<br />
aan bepaalde contexten, minder in functie van leesvaardigheid.<br />
Bij Alfa NT2 wordt er begonnen met begrijpend lezen, maar de teksten zijn nog erg basaal.<br />
33 Meer info over deze kranten op http://www.wablieft.be/dekrant/.<br />
blz. 99/115
De leesstrategieën kunnen eigenlijk in elk leergebied toegepast worden. In elk leergebied heb je immers te<br />
maken met vormen van begrijpend (<strong>of</strong> studerend) lezen.<br />
Opdracht 8:<br />
Kies een langere tekst uit de Wablieft-krant voor een NT1-groep. Welke werkvorm voorzie je bij het werken met<br />
deze tekst? Werk deze uit en stel ook 6 vragen op over de tekst waarvoor de lezers de leesstrategieën moeten<br />
aanwenden.<br />
Indien mogelijk (en in overleg met je docent), kan je het resultaat van deze opdracht gebruiken in één van de<br />
micro-teachingoefeningen (<strong>of</strong> een andere OP-opdracht).<br />
2.9 Werken met transparante teksten<br />
2.9.1 Situering<br />
Een transparante tekst is een eenvoudige tekst waar men als het ware door kan kijken. Het kan zowel een<br />
informatieve tekst zijn (bvb. uit de Wablieft <strong>of</strong> Kleine Wablieft) als een narratieve tekst (bvb. sprookjes uit diverse<br />
culturen, verhalen over Nasreddin Hodja, … ). Ook allerlei ‘gemakkelijk lezen’-boekjes <strong>of</strong> gemakkelijke strips zijn<br />
bruikbaar.<br />
De methode is gebaseerd op de psycholinguïstiek van F. Smith die stelde: “Lezen is een proces” en “Lezen is<br />
betekenis geven aan een tekst.”.<br />
Werken met transparante teksten heeft de bedoeling om cursisten die (nog) niet zelfstandig kunnen lezen toegang<br />
te geven tot schriftelijke teksten; te zorgen voor leesplezier en ze ‘leeskilometers’ te laten maken, een essentiële<br />
voorwaarde om tot goed lezen te komen.<br />
2.9.2 Hoe gebeurt het?<br />
Werken met transparante teksten gebeurt steeds in 3 stappen:<br />
1. oproepen van een context, van voorkennis;<br />
2. kijken en luisteren, en vragen stellen: de cursisten proberen de inhoud van het verhaal te voorspellen, ze<br />
stellen hypotheses op m.b.t. het begrijpen van de tekst;<br />
3. het eigenlijke (mee)lezen: antwoorden zoeken en vinden op (eigen) vragen; de cursisten kijken na <strong>of</strong> hun<br />
voorspelling <strong>of</strong> hypothese wel klopt.<br />
Bijkomende activiteiten bij de verschillende stappen:<br />
Mondeling werken met visueel materiaal zoals foto’s <strong>of</strong> een vide<strong>of</strong>ragment;<br />
De moeilijke woorden uit de tekst (samengestelde woorden, leenwoorden, meerlettergrepige woorden) als<br />
functioneel woordbeeld presenteren;<br />
blz. 100/115
Bingo met woordbeeldstroken;<br />
Werken met een meeleescassette <strong>of</strong> CD met bvb. ondersteunende geluiden bij het verhaal. Het verhaal zelf<br />
wordt opgenomen met verschillende snelheden: eerst met de normale leessnelheid voor het globale<br />
tekstbegrip, daarna met een trage leessnelheid voor het technische (mee)lezen.<br />
Ook de cursisten kunnen het verhaal individueel <strong>of</strong> in groepjes mee/voorlezen.<br />
Bij wijze van transfer kan er eventueel met gelijkaardig materiaal samen een ervaringstekst geschreven<br />
worden.<br />
2.9.3 Voor wie geschikt?<br />
Deze methode is enkel geschikt voor NT1-leerders uit de lagere niveaus en voor Alfa-NT2-cursisten. Ze kan vooral<br />
ingezet worden voor cursisten die moeite hebben met zelfstandig lezen en die misschien nooit tot zelfstandig lezen<br />
zullen komen. Het wordt dan een vorm van ‘compensatie’.<br />
Opdracht 9:<br />
Kies een tekst uit Wablieft en maak er een transparante tekst van voor NT1-cursisten <strong>of</strong> een Alfa NT2-groep.<br />
Bepaal ook vooraf voor welke doelgroep en houd er rekening mee bij de uitwerking.<br />
Indien mogelijk (en in overleg met je docent), kan je het resultaat van deze opdracht gebruiken in één van de<br />
micro-teachingoefeningen (<strong>of</strong> een andere OP-opdracht).<br />
2.10 Schrijven<br />
2.10.1 Situering<br />
Zoals voor lezen moet er voor schrijfvaardigheid een onderscheid gemaakt worden tussen de aanpak bij NT1, NT2<br />
en Alfa NT2.<br />
Wanneer cursisten naar NT1-cursussen komen om te leren schrijven, is dat omdat ze op het werk logboeken <strong>of</strong><br />
roosters moeten invullen, moeten reageren op e-mails, enz. en vinden dat ze dat onvoldoende kunnen. Bij anderen<br />
is het vanuit het perspectief van sociale redzaamheid omdat ze moeite hebben met formulieren invullen <strong>of</strong> graag<br />
op de computer zouden willen kunnen werken. Nog anderen vinden dat ze te veel spellingfouten maken. In deze<br />
cursussen zal je dus vooral functionele taken moeten gebruiken.<br />
In de NT2-cursussen zijn de eindtermen i.v.m. schrijfvaardigheid zeer beperkt. De nadruk ligt daar op de<br />
mondelinge vaardigheden. De taaltaken bestaan uit formulieren met personalia kunnen invullen, een kaartje <strong>of</strong> een<br />
berichtje kunnen schrijven en eenvoudige notities kunnen nemen.<br />
Dit zijn ook de eindtermen voor Alfa NT2, maar specifiek voor het alfatraject zijn de aandacht voor de<br />
schrijfvoorwaarden en de techniek van het schrijven.<br />
blz. 101/115
Het schrijfproces zelf is denken en doen, maar bestaat voor het grootste deel toch uit denktaken, waarbij gebruik<br />
gemaakt wordt van het lange-termijngeheugen. Het taalgebruikersmodel van Dijkstra en Kempen (1984) (zie<br />
onderstaande figuur) illustreert dit.<br />
Als we een idee, een concept willen uitwerken, maken we gebruik van onze conceptuele taalcomponent waarin<br />
alles zit wat we al weten. We combineren dit met de juiste zinsbouw uit onze syntaxis, vullen dit aan met de juiste<br />
woorden in hun juiste vorm en zetten dit om in tekens die we halen uit ons fonologisch systeem. Dit is niet<br />
eenvoudig en bij elke stap kunnen er belemmeringen optreden.<br />
2.10.2 Hoe wordt er gewerkt?<br />
NT1<br />
zinsontleder<br />
Conceptueel systeem<br />
Conceptueel geheugen<br />
syntaxis zinsgenerator<br />
woordherkenner lexicon woordgenerator<br />
spraakherkenner fonologie articulator<br />
Lange termijn geheugen<br />
perceptie productie<br />
Omdat de schrijfproblemen zo divers kunnen zijn bij cursisten in een NT1-groep, worden meestal met iedereen de<br />
schrijfdoelen bepaald en een stappenplan afgesproken. Er wordt ook getracht om interessante en betekenisvolle<br />
opdrachten te zoeken die aansluiten bij de interessesferen van de cursisten. Dat kan bvb. gebeuren via<br />
oefeningen op de computer en correspondentie met andere lesgroepen (al dan niet via e-mail). Ook verhalen<br />
schrijven <strong>of</strong> poëzie volgens een vast stramien horen erbij. Bij het schrijven wordt dikwijls een 3-stappenplan<br />
gebruikt:<br />
1. De afweging om wel <strong>of</strong> niet te schrijven;<br />
2. De compositiefase (wat moet er precies geschreven worden en hoe?);<br />
3. De transcriptiefase <strong>of</strong> het daadwerkelijke schrijven.<br />
Cursisten uit het laagste niveau die moeite hebben om de juiste woorden te vinden, krijgen die woorden ‘cadeau’:<br />
blz. 102/115
zij mogen die woorden met een streepje (<strong>of</strong> streepjes voor elke lettergreep) aanduiden en achteraf worden die<br />
genoteerd door de lesgever. Die woorden worden dan extra ingeoefend.<br />
Aan spelling wordt o.a. gewerkt via taalspellen, flitswoorden en ‘strategisch spellen’. Hierbij worden de woorden<br />
ingedeeld in 3 typen woorden:<br />
1. luisterwoorden die je kunt schrijven zoals je ze hoort;<br />
2. regelwoorden waarbij je een regel moet toepassen;<br />
3. inprentwoorden (die je helemaal <strong>of</strong> gedeeltelijk moet leren) ;<br />
naargelang het type woord en is de aanpak telkens anders.<br />
Er wordt eveneens veel aandacht gegeven aan het zelfbeeld en houding van de NT1-cursisten, zodat ze<br />
bepaalde moeilijkheden kunnen relativeren en ook leren bij wie ze met welke vraag terecht kunnen.<br />
NT2<br />
Bij NT2 worden schrijfoefeningen meestal geïntegreerd aangeboden en maken zij deel uit van een grotere setting.<br />
Alfa-NT2<br />
In de alfalessen gaat de grootste aandacht bij het schrijven uit naar het technisch schrijven. De cursisten moeten<br />
leren spellen, wat geen sinecure is gezien de mogelijke visuele verwarringen (bvb. ‘b’ en ‘d’), het feit dat onze<br />
spelling niet zuiver fonetisch is en de mogelijke moedertaalfilter (bvb. daardoor hebben Arabischsprekenden<br />
moeite met ons klinkersysteem) (cf. ook supra). Ook de motorische vaardigheden die door kinderen verworven<br />
worden in de kleuterschool, moeten noodzakelijkerwijze grotendeels verweven worden in het alfatraject. Toch<br />
wordt er ook gewerkt aan functioneel schrijven als formulieren invullen enz.<br />
2.10.3 Voor wie geschikt?<br />
Er wordt vooral aan schrijfvaardigheid gewerkt in de cursussen van NT1 en Alfa NT2, in mindere mate ook bij NT2.<br />
Schrijfvaardigheid is echter ook zeer belangrijk binnen de cursussen ICT, waar werken met internet ook inhoudt<br />
dat men kan e-mailen, chatten, enz.<br />
Opdracht 10:<br />
Werk een schrijfopdracht uit voor een NT1-groep die aansluit bij een gelezen tekst uit Wablieft (laat cursisten bvb.<br />
een vraag stellen naar bijkomende informatie, een reactie geven, een eigen verslag opmaken, …).<br />
Indien mogelijk (en in overleg met je docent), kan je het resultaat van deze opdracht gebruiken in één van de<br />
micro-teachingoefeningen (<strong>of</strong> een andere OP-opdracht).<br />
blz. 103/115
2.11 Wat met de ondersteunende elementen woordenschat en grammatica?<br />
2.11.1 Woordenschat<br />
Situering<br />
Zeker in een taalmethode waarin de focus op de inhoud ligt, is woordenschat belangrijk. Voor veel mensen<br />
immers is een taal leren in de eerste plaats ‘woorden leren’! De lesgever dient wel een goede selectie te<br />
maken van de woordenschat die aangeboden wordt. Hierbij zijn 2 criteria van toepassing:<br />
frequentie (gaat het om veelgebruikte en nuttige woorden en uitdrukkingen?) en<br />
relevantie (bvb. woorden die verband houden met de school <strong>of</strong> met een beroep <strong>of</strong> opleiding <strong>of</strong> met de<br />
sociale situatie zoals ‘inburgering’, ‘inschrijvingsbewijs’, …).<br />
Ook bepaalde grammaticale items (bvb. onregelmatige werkwoorden) kunnen als idioom worden<br />
aangebracht.<br />
Hoe gebeurt het?<br />
Alle woorden en uitdrukkingen moeten in een zinvolle context worden aangeboden en gesemantiseerd. Het<br />
inoefenen gebeurt eerst receptief, dan pas productief. Herhaling is hierbij essentieel: blijkbaar moet alles<br />
minstens vijf maal (!) aan bod gekomen zijn, liefst in een verschillende context, eer er van verwerving sprake<br />
kan zijn. Omdat de meeste laagopgeleiden geen eigen woordleerstrategieën hebben, is bij hen zelfs nog<br />
meer herhaling nodig. Dit alles pleit voor een cyclische aanpak van woordenschat.<br />
Voor wie?<br />
Zowel in NT1, NT2 en Alfa NT2 wordt er aan woordenschatuitbreiding gewerkt, maar steeds in functie van<br />
andere taalvaardigheden en nooit als doel op zich.<br />
2.11.2 Grammatica<br />
Situering<br />
In de basiseducatie wordt normaal gezien niet bewust <strong>of</strong> niet expliciet geoefend op grammaticale<br />
onderwerpen. Vormcorrectheid is geen eindterm voor niveau 1. Dit ligt in het verlengde van de ‘Focus on<br />
Form’ zoals dat ook in het taakgericht taalonderwijs gebeurt. Daarbij staat de betekenis centraal, maar kan<br />
er aanvullend aandacht zijn voor de vorm, indien de taalleerders dit zelf nodig vinden.<br />
Wel kan grammatica impliciet aan bod komen. Zo leren de cursisten grammaticale items herkennen en<br />
kunnen ze zelf bepaalde regels afleiden aan de hand van analoge voorbeeldzinnen (bvb. i.v.m. de<br />
meervoudsvorming <strong>of</strong> de voltooid tegenwoordige tijd). Belangrijk is echter dat men oefent binnen relevante<br />
communicatieve situaties en dat men zich beperkt tot de grammatica van de gesproken taal. Omdat de<br />
meeste laaggeschoolde taalleerders geen metalinguïstisch bewustzijn hebben waardoor ze niet kunnen<br />
blz. 104/115
eflecteren over de taal, is het doel van deze oefeningen om te komen tot een vorm van grammaticaal<br />
bewustzijn.<br />
Hoe gebeurt het?<br />
Er zijn lesgevers die eigenlijk nooit aan grammatica werken. Grammaticale onderwerpen komen dan wel aan<br />
bod als idioom <strong>of</strong> woordenschat in luister- en spreekoefeningen. Een persoonsvorm in de verleden tijd is<br />
immers misschien wel moeilijk om zelf te vormen, maar is gemakkelijk te begrijpen en kan gemakkelijk<br />
overgenomen worden in antwoorden in conversaties.<br />
Ook TPR is een interessante methode om cursisten met bepaalde grammaticale items te laten kennismaken.<br />
Om cursisten bewust te maken van de woordvolgorde in een Nederlandse zin, kan je ‘bodygrammar’<br />
gebruiken waarbij de cursisten met een grote woordplaat <strong>of</strong> blad op de juiste plaats moeten gaan staan.<br />
Ook allerlei taalspelletjes waarbij de focus verschuift van een enge toepassing van de regels naar<br />
functioneler taalgebruik zijn geschikt.<br />
Voor wie geschikt?<br />
Grammatica is enkel een ondersteunend kenniselement in taalcursussen.<br />
Opdracht 11:<br />
Ga je akkoord met onderstaande uitspraken? Motiveer je antwoord (aan de hand van de tekst in punt 2.11):<br />
Je moet er van in het begin op hameren dat de cursisten correct spreken. Het is beter dat ze weinig zeggen<br />
als ze toch niet in staat zijn om juiste zinnen te formuleren. Als ze zinnen verkeerd formuleren, leren ze deze<br />
fouten nooit meer af.<br />
Taalonderwijs is vooral het leren van woorden en het leren van grammaticale regels.<br />
Vormcorrectheid wordt grotendeels vanzelf verworven. Grammaticaonderwijs heeft slechts een beperkt<br />
effect.<br />
2.12 Codificaties<br />
2.12.1 Situering<br />
Werken met codificaties is een werkvorm die veel door de Braziliaanse pedagoog Paolo Freire werd gebruikt om<br />
achtergestelde volwassenen bewust te maken en te ‘emanciperen’.<br />
Eigen ervaringen <strong>of</strong> probleemsituaties van de deelnemers staan centraal en vormen het uitgangspunt. Het is de<br />
bedoeling dat ze afstand nemen van hun eigen werkelijkheid en zo tot reflectie en actie te komen.<br />
Wat zijn codificaties?<br />
Het zijn coderingen van de eigen woon-, leef- en werksituatie. Dit gebeurt in de vorm van bvb. foto’s, tekeningen,<br />
teksten, filmfragmenten, … Een codering roept bij de deelnemers reacties, herinneringen, gevoelens, … op. Al die<br />
blz. 105/115
ervaringen worden ‘gecollectiveerd’: er wordt naar de structurele achtergrond van die ervaringen gekeken. Op<br />
basis hiervan wordt gezamenlijk naar een oplossing gezocht<br />
Een goede codificatie moet aan een aantal voorwaarden voldoen:<br />
in de codificatie moet het uitgangspunt verwerkt zijn;<br />
de voorstelling moet duidelijk zijn;<br />
de inhoud moet eenvoudig zijn, anders wordt de codificatie een raadseltje;<br />
toch moet de codificatie reacties oproepen, meerdere zienswijzen mogelijk maken;<br />
ieder thema staat niet op zich: de codificatie moet een opening bieden naar verbreding van het thema.<br />
2.12.2 Hoe gebeurt het?<br />
Bij het werken met codificaties zijn er verschillende stappen:<br />
1. Inventariseren<br />
“Wat zie je?”<br />
Alles wordt zonder meer via een brainstorm geïnventariseerd. Geen interpretatie!<br />
2. Associëren<br />
“Wat denk je daarbij?” <strong>of</strong> “Wat roept het bij je op?” “Waar herinnert dit je aan?”<br />
Het is niet de bedoeling om te discussiëren, maar je mag wel doorvragen: “Wat bedoel je er precies mee?”,<br />
“Wat heeft het met jouw situatie te maken?”<br />
3. Collectiveren van de ervaringen<br />
“Zien jullie overeenkomsten <strong>of</strong> verschillen in alles wat jullie hebben aangedragen door deze codificatie?”<br />
4. Actie<br />
“Hoe zouden we dit nu kunnen oplossen?”, “Hoe kunnen we eraan werken?”<br />
Die actie kan er bijvoorbeeld in bestaan om zich te verdiepen in het thema.<br />
2.12.3 Voor wie geschikt?<br />
Deze manier van werken waarin is vooral geschikt binnen NT1 en MO voor moedertaalsprekers, omdat je er toch<br />
heel wat mondelinge vaardigheden voor nodig hebt. Je moet je mening, je gevoelens kunnen uitdrukken, luisteren<br />
naar wat de anderen zeggen en dit alles kunnen interpreteren. Door de hoge participatiegraad van de deelnemers<br />
en doordat het een introductie kan zijn op heel wat interessante educatieve activiteiten is deze werkvorm zeer<br />
geschikt voor genoemde doelgroepen.<br />
Sommige docenten gebruiken het werken met codificaties ook in NT2-groepen en Alfa NT2-groepen. Dit kan, op<br />
voorwaarde dat de docent zijn lesgroep goed kent en bijgevolg kan helpen bij het formuleren van associaties en<br />
interpretaties zodat het niet te frustrerend wordt voor de cursisten. Hij moet alles ook helder kunnen structureren.<br />
Verder moet het thema zorgvuldig uitgekozen worden: het moet aansluiten bij de leefwereld van de cursisten.<br />
blz. 106/115
Een voorbeeld van lesactiviteiten bij een codificatie (gezien in een NT1-groep, CBE Willebroek)<br />
Aanleiding: Reacties van NT1-cursisten op allochtone vrouwen met hennaversieringen op hun handen<br />
1. De codificatie gebeurde bij een foto met hennahanden.<br />
2. Actie (stap 4 van de codificatie)<br />
We willen meer te weten komen over de Islam.<br />
We willen een moskee bezoeken.<br />
3. Lesactiviteiten<br />
De cursisten bereiden een bezoek aan de moskee voor (bvb. via een stappenplan).<br />
De cursisten vragen toestemming om de moskee te bezoeken via e-mail.<br />
Dictee van definitieve versie van aanvraag<br />
Begrijpend lezen: Ramadan in België (uit Wablieft).<br />
Schrijven over de gelezen tekst: Wat vind jij van de Ramadan?<br />
Een uitnodiging maken voor de andere NT1-groepen.<br />
De cursisten regelen het vervoer.<br />
De cursisten bereiden vragen bij het bezoek aan de moskee voor (+ ‘Sinterklaasmandje’ als<br />
cadeau).<br />
De cursisten schrijven een verslag over het bezoek als afsluiting.<br />
Quiz: Wat weet je nog over de Islam?<br />
Opdracht 12:<br />
Zoek een tekst, filmfragment, foto, … die je zelf interessant vind (<strong>of</strong> die aansluit bij de interesses van een<br />
lesgroep). Probeer daar (alleen <strong>of</strong> met collega's) een codificatie bij te maken. Bedenk ook een 3-tal activiteiten die<br />
daar 'als actie' kunnen op volgen.<br />
Indien mogelijk (en in overleg met je docent), kan je het resultaat van deze opdracht gebruiken in één van de<br />
micro-teachingoefeningen (<strong>of</strong> een andere OP-opdracht).<br />
2.13 Buitenschools leren<br />
2.13.1 Situering<br />
Omdat de transfer van wat in de les geleerd wordt, naar de ‘buitenwereld’ nodig is en ook omdat de meeste<br />
cursisten weinig talige contacten in het Nederlands hebben buiten de les, moet het buitenschools leren een<br />
belangrijk onderdeel zijn van de lespraktijk in de basiseducatie. Belangrijk aandachtspunt hierbij is dat het leren<br />
binnen en buiten de klas elkaar aanvult.<br />
Bovendien is dit ook een goede gelegenheid om aan verschillende sleutelcompetenties, leervaardigheden en<br />
attitudes te werken.<br />
Buitenschools leren heeft bijgevolg een driedubbel doel: verwerving van taal, oriëntering op de maatschappij en<br />
zelfstandig leren.<br />
blz. 107/115
Het is belangrijk dat buitenschools leren voor de cursist een motiverende succeservaring wordt. Daarom moeten<br />
de eerste opdrachten zeer eenvoudig zijn en uitsluitend receptief. Soms kan het ook aangewezen zijn om de<br />
eerste opdrachten klassikaal (bvb. samen naar de bibliotheek gaan) <strong>of</strong> in het centrum zelf te laten uitvoeren (bvb.<br />
een schaar, nietjesmachine, krijt, … vragen bij een collega <strong>of</strong> op het secretariaat).<br />
Er zijn verschillende vormen van buitenschools leren:<br />
Vanaf het begin kunnen zogenaamde ‘bewustmakingopdrachten’ gegeven worden: hierbij moeten de<br />
cursisten in lijstjes (eventueel met tekeningen) aankruisen waar en wanneer ze dagdagelijks Nederlands<br />
hebben gehoord. Deze oefeningen kunnen gedurende de hele taalopleiding herhaald worden.<br />
Een volgende stap (vanaf Richtgraad 1.2) is ‘taalleren in praktijksituaties’. Eigenlijk zijn dit individuele<br />
opdrachten waarbij de cursisten taaltaken moeten uitvoeren die direct met hun eigen leefsituatie te maken<br />
hebben: bvb. een afspraak bij de dokter maken, naar een oudercontact gaan, iets vragen aan de buren, …<br />
De lesgever kan zo een leervraag van een cursist tot een interessante oefening maken die voor de hele<br />
groep bruikbaar en nuttig is. Belangrijk hierbij is dat de cursisten meer zicht krijgen op hun eigen<br />
taalleerproces en ondervinden hoe ze kunnen bijleren en welke manieren van leren er zijn.<br />
Ook vanaf Richtgraad 1.2 kunnen taalstages georganiseerd worden. Een taalstage geeft aan anderstalige<br />
cursisten de mogelijkheid om hun Nederlands taalniveau te verbeteren door gedurende een periode<br />
(ongeveer 40u) mee te werken als vrijwilliger in een organisatie. In een taalstage staat het taalcontact<br />
centraal en niet het werk op zich. Het is de bedoeling dat de natuurlijke taalverwerving wordt gestimuleerd en<br />
dit vooral ook bij cursisten die vaak moeilijk kunnen doorstromen naar een opleiding <strong>of</strong> werk. Onderzoek naar<br />
de effecten van taalstages (Peytier, E. & S. Vanpoucke, 2007) heeft aangetoond dat naast een grotere<br />
taalvaardigheid ook de maatschappelijke integratie enorm toeneemt.<br />
Omdat buitenschoolse opdrachten <strong>of</strong> taalstages soms toch een te hoge drempel voor laaggeschoolde<br />
cursisten vormen, worden in verschillende centra voor basiseducatie ‘taalcontact-projecten’ georganiseerd.<br />
Dit zijn laagdrempelige projecten waarbij leslokalen in de school voor één dag omgetoverd worden tot<br />
‘taalstad’ met als settings diverse maatschappelijke diensten zoals de VDAB, de gemeente <strong>of</strong> de Post. De<br />
betrokken ambtenaren en loketbedienden van deze diensten leren zich op die manier ook aan te passen aan<br />
de noden en behoeften van de cursisten uit de basiseducatie.<br />
Buitenschoolse activiteiten gebeuren het best op een regelmatige basis. Anders is het effect te minimaal en moet<br />
er te veel uitleg gegeven worden.<br />
2.13.2 Hoe wordt er gewerkt?<br />
Buitenschoolse activiteiten vragen veel voorbereiding.<br />
Om te beginnen moet de lesgever die buitenschoolse activiteiten wil integreren in zijn lessen, oog hebben voor de<br />
kansen en mogelijkheden om die activiteiten te organiseren. Hij moet proberen om ze te doen aansluiten bij<br />
thema's en onderwerpen in de klas en bij de leefwereld, leervragen en de behoeften van de cursist. Cursisten naar<br />
een school sturen bvb. is interessant voor ouders, maar niet voor jonge mensen zonder kinderen <strong>of</strong> voor oudere<br />
cursisten.<br />
Er moet ook voor gezorgd worden dat de verschillende taalvaardigheden aan bod komen: luisteren naar wat er op<br />
de markt gezegd wordt, een folder vragen, de openingsuren van een apotheek nagaan, enz..<br />
Omdat de cursist zich eigenlijk in een zwakke positie bevindt in de interactie met eventuele gesprekspartners is het<br />
blz. 108/115
goed dat die vooraf verwittigd worden (bvb. winkeliers, ambtenaren, enz.). Het is opvallend welke grote<br />
welwillendheid er dan aan de dag gelegd wordt om de cursisten daadwerkelijk te helpen. Bij de echte taalstages is<br />
uiteraard een echte voorbereiding en coaching van de begeleiders op de stageplaats nodig.<br />
Omdat de cursist die buitenschoolse opdrachten individueel zonder begeleiding moet kunnen uitvoeren, moet de<br />
opdracht zeer duidelijk zijn en daarom is een degelijke voorbereiding en nabespreking nodig.<br />
Dit alles gebeurt in 3 stappen:<br />
1. De voorbereiding in de klas<br />
In de klas zelf wordt de opdracht duidelijk gemaakt. Iedereen moet goed weten wat de opdracht precies<br />
inhoudt. Dit gebeurt a.d.h.v. een opdrachtenblad, dat eventueel ook voorzien is van heldere tekeningen <strong>of</strong><br />
foto's. Vooral voor analfabete cursisten is dit belangrijk. Hierop staan zaken als: ‘Wat moet ik doen? Waar<br />
moet ik de opdracht uitvoeren? Wat moet ik weten? Wie kan mij helpen? ….’.<br />
Er worden extra oefeningen gegeven die in de veilige omgeving van de groep kunnen gemaakt worden. Dat<br />
kunnen bijvoorbeeld aanspreekvormen zijn <strong>of</strong> manieren om iets te vragen/ om te zeggen dat je iets niet<br />
begrijpt. Ook de zinsconstructie bij inversievragen kan bvb. geoefend worden. Deze oefeningen worden eerst<br />
in duo voorbereid, daarna voor de hele groep gebracht.. Rollenspellen kunnen hier interessant zijn, omdat er<br />
zeker ook aan de houding en durf van de deelnemers zal moeten gewerkt worden.<br />
Wel mogen er geen nieuwe zaken aan bod komen: enkel de aanwezige taalvaardigheid mag geactiveerd<br />
worden.<br />
2. De uitvoering van de taak zelf<br />
Wanneer de cursisten de taak individueel moeten uitvoeren, krijgen ze een bepaalde tijd (bvb. een week) om<br />
hun opdracht uit te voeren. Er moet voortdurend naar geïnformeerd worden, al is het maar om hen aan te<br />
moedigen. Zwakke cursisten mogen de opdracht in duo uitvoeren. Sommige opdrachten zijn receptief (bvb.<br />
informatie in het station zoeken), bij andere komen er verschillende vaardigheden aan te pas (bvb. een folder<br />
<strong>of</strong> een afvalkalender vragen in het gemeentehuis).<br />
Een opdrachtenblad dat moet ingevuld worden, is hierbij een hulp.<br />
3. De nabespreking<br />
Niet alleen de resultaten van de opdracht worden besproken (product), er volgt ook een evaluatie over wat er<br />
goed ging en wat er niet goed ging (proces). Misschien maakten cursisten een negatieve ervaring mee <strong>of</strong><br />
misschien waren er moeilijkheden met de instructie. Cursisten die probeerden te ontsnappen aan de taak uit<br />
onzekerheid moeten extra aangesproken worden.<br />
Hierbij kan gewerkt worden met een zelfevaluatielijst voor de cursisten waarop ze zelf noteren wat ze moeilijk<br />
en gemakkelijk vonden. Deze kan niet alleen een uitgangspunt zijn voor de nabespreking, maar ook voor<br />
nieuwe buitenschoolse opdrachten <strong>of</strong> lesonderwerpen.<br />
Net zoals bij het hierboven beschreven taalleren in praktijksituaties, wordt bij taalstages zo'n stappenplan gevolgd.<br />
De taalstages vragen natuurlijk een veel grondiger voorbereiding. Waar moet allemaal aan gedacht worden?<br />
De cursisten, de mogelijke stagebegeleiders en de collega’s moeten grondig geïnformeerd worden.<br />
Er moeten contacten gelegd worden met mogelijke stageplaatsen en er moeten cursistenpr<strong>of</strong>ielen worden<br />
opgesteld.<br />
Nadat een stageplaats werd gekozen moeten er afspraken gemaakt worden met de stageplaats en de<br />
cursisten.<br />
blz. 109/115
Er moet afgesproken worden op welke manier er begeleid zal worden en op welke manier er geëvalueerd zal<br />
worden. Bij een taalstage is het aangewezen dat er zowel een tussentijdse procesevaluatie als een<br />
eindevaluatie gebeurt.<br />
Er moeten duidelijke en zinvolle opdrachten uitgewerkt worden.<br />
Bij de voorbereiding worden de mogelijke stages eerst voorgesteld en besproken en worden de cursisten begeleid<br />
bij hun keuze. Ook wordt er bij de voorbereiding aandacht besteed aan de leerhouding en stiptheid van de<br />
cursisten 34 .<br />
2.13.3 Voor wie geschikt?<br />
Omdat bij deze manier van werken de transfer van wat er in de groepscontacten werd geleerd, optimaal is en er<br />
ook aan de sleutelcompetenties en de leer- en communicatieattitudes van de deelnemers wordt gewerkt, is het<br />
werken met buitenschoolse activiteiten geschikt voor alle leergebieden.<br />
Dit geldt ook voor de stages, hoewel het niet gemakkelijk zal zijn om voor iedereen geschikte stageplaatsen te<br />
vinden. Voor de taalstages bij NT2 is de voorwaarde wel een zekere taalvaardigheid. Anderzijds zijn taalstages<br />
ook zeer geschikt voor ‘stagneerders’ en alfacursisten.<br />
Opdracht 13:<br />
Werk een buitenschoolse opdracht uit rond een bezoek aan de bibliotheek. Bepaal zelf de doelgroep, maar<br />
omschrijf eerst goed de beginsituatie. Maak ook een bijhorend opdrachtenformulier voor de cursisten.<br />
Overleg met je docent <strong>of</strong> de uitwerking van deze opdracht een andere OP-opdracht kan vervangen.<br />
3 TOETSING EN EVALUATIE<br />
3.1 Inleiding<br />
Evaluatie is in de basiseducatie pas formeel belangrijk geworden na de invoering van de modularisering en de<br />
daaraan gekoppelde certificering. In het kader van doorstroming moet immers kunnen aangegeven worden <strong>of</strong> de<br />
cursisten de einddoelen hebben behaald. Evaluatie is uiteraard ook een essentiële activiteit in het leerproces.<br />
Omdat veel van de deelnemers in de basiseducatie echter negatieve schoolervaringen hebben en slechte<br />
herinneringen aan toetsen en examens, probeert men in de basiseducatie zoveel mogelijk ‘anders’ te evalueren.<br />
Dit kan omdat er door de overheid geen bepaalde evaluatievorm wordt opgelegd.<br />
34<br />
Lessuggesties, lesvoorbereidingen, een stappenplan, enz. kan je vinden in: VAN CAUTEREN, A. en VLEMINCKX, M.,<br />
NT2/Alfa NT2: Taalstages! Ook iets voor u? Handleiding voor begeleiders, Mechelen, Vocvo, 2007: Bij deze handleiding hoort<br />
ook een cd-rom en een dvd.<br />
blz. 110/115
Ook de sleutelcompetenties worden mee opgenomen bij het evalueren. Die sleutelcompetenties die<br />
opleidingsoverschrijdend zijn en de handelingsbekwaamheid in verschillende contexten vergroten, zijn immers in<br />
de basiseducatie zeer belangrijk.<br />
3.2 Instroom<br />
In het kader van de cursistenbegeleiding die in de basiseducatie toch de nodige aandacht dient te krijgen, ontstond<br />
op een gegeven moment een behoefte aan nieuwe instrumenten voor intake en plaatsing.<br />
Zo werd een intaketoets ICT ontwikkeld om op een snelle manier de competenties van cursisten die een opleiding<br />
ICT willen volgen, te screenen. Die intaketoets bestaat uit 4 delen: visuele geletterdheid, traditionele geletterdheid,<br />
studievaardigheid en leervaardigheid. Op basis daarvan worden de kandidaat-cursisten naar de basiseducatie <strong>of</strong><br />
naar centra voor volwassenenonderwijs georiënteerd.<br />
In de Huizen van het Nederlands worden de cursisten die NT2 willen volgen op een analoge manier getoetst.<br />
Naast de lees- en schrijftest en de niveaubepalingstoets moet elke kandidaat-cursist die minimum 8 jaar onderwijs<br />
heeft genoten, de covaartest (= test cognitieve vaardigheden) afleggen waarin gepeild wordt naar zijn<br />
leervermogen. Op basis hiervan wordt hij <strong>of</strong>wel doorverwezen naar de basiseducatie <strong>of</strong>wel naar een CVO. Het kan<br />
ook zijn dat hij bij een CVO in een ‘verlengd’ <strong>of</strong> ‘traag’ traject terechtkomt.<br />
Ook voor het leergebied wiskunde in de basiseducatie vindt men het belangrijk dat de cursisten op een snelle en<br />
accurate manier in de juiste module terechtkomen. Daartoe werd een plaatsingstoets voor wiskunde ontwikkeld die<br />
uit een mondeling en een schriftelijk deel bestaat. Het mondelinge deel is er op gericht om zicht te krijgen op de<br />
strategieën die de cursist hanteert.<br />
Heel wat centra koppelen eveneens een zelfgemaakte, al dan niet beperkte toets toe aan een uitgebreide intake.<br />
Voor Alfa NT2 wordt er soms gebruik gemaakt van de Nederlandse Begintoets Alfa (Cito, 2008).<br />
3.3 Voortgangsassessment<br />
De formatieve evaluatie die vooral een feedbackfunctie heeft en bedoeld is om het leerproces te sturen, is zeer<br />
belangrijk in de basiseducatie. Het is de bedoeling om op basis hiervan in te spelen op de noden van de cursisten.<br />
Zo kan het zijn dat sommige van de cursisten extra ondersteuning nodig hebben <strong>of</strong> dat er gezorgd moet worden<br />
voor de individuele remediëring van een cursist. Het is echter ook mogelijk dat er in de les te weinig aan een<br />
bepaalde basiscompetentie is gewerkt en dat daaraan nog met de hele groep moet gewerkt worden. Een vorm van<br />
formatieve evaluatie kan hier licht op werpen.<br />
3.4 Uitstroom<br />
Aan het einde van elke module moet voor de cursist duidelijk zijn in welke mate hij de doelen van de cursus bereikt<br />
heeft. Hiervoor hebben de verschillende leergebieden een andere toetswijze.<br />
In NT1-opleidingen wordt voor de modules van het begin- en het tussenniveau vooral gebruik gemaakt van<br />
permanente evaluatie via observaties. Het is immers vooral deze groep die negatieve herinneringen heeft aan de<br />
blz. 111/115
schoolse toetsen en examens.<br />
Omdat de cursisten van de hogere modules echter in staat moeten zijn om grotere gehelen te verwerken <strong>of</strong> op<br />
korte tijd iets te leren in functie van een doorstroming naar verder leren (bvb. tweedekansonderwijs) <strong>of</strong> naar werk,<br />
kunnen echte summatieve toetsen <strong>of</strong> testen wel aangewezen zijn.<br />
In het leergebied NT2 wordt er in de verschillende centra voor basiseducatie op een zeer verschillende manier<br />
getest: soms gebeurt dat via echte toetsen, maar meer en meer maakt men gebruik van permanente evaluatie.<br />
Ook buitenschoolse opdrachten en taalstages kunnen hierbij een interessante toetsvorm zijn.<br />
Zeker voor de alfacursisten die dikwijls ogenschijnlijk kleine vorderingen maken, zijn alternatieve<br />
evaluatievormen zoals zelfevaluatie, portfolio, groepsevaluatie aangewezen. Omdat het de bedoeling is om de<br />
cursisten handelingsbekwaam te maken buiten de lescontext, probeert men ook bij de evaluatie de ‘buitenwereld’<br />
naar binnen te brengen bijvoorbeeld via echte praktijkopdrachten <strong>of</strong> simulaties.<br />
Omdat MO-modules veelal kort zijn en ook attitudes als eindtermen werden opgenomen, is een gewone toetsing<br />
daar niet geschikt. De toetsing gebeurt <strong>of</strong>wel door een geïntegreerde buitenschoolse opdracht <strong>of</strong> door een<br />
combinatie van verschillende andere toetsvormen zoals een observatie bij een rollenspel <strong>of</strong> een ander spel,<br />
een gesprek over de manier hoe men samen een opdracht uitgewerkt heeft, enz. Wel is het belangrijk dat de<br />
cursisten vooraf weten hoe er geëvalueerd zal worden en op welke punten ze beoordeeld worden. Dit geldt<br />
trouwens voor elk leergebied.<br />
Voor het leergebied wiskunde geldt dan weer dat de klassieke schriftelijke toetsen heel wat nuttige en<br />
objectieve informatie kunnen geven. Men probeert het wel op een cursistvriendelijke manier te doen door het<br />
toetsen bijvoorbeeld als een extra oefening voor te stellen om stresssituaties te vermijden. Daarnaast wordt er ook<br />
geëvalueerd via realistische opdrachten en vraagstukken.<br />
Het leergebied ICT heeft echt gekozen voor permanente evaluatie omdat men het belangrijk vindt om de<br />
deelnemers op verschillende momenten te beoordelen. Hiervoor wordt gewerkt met een porfolio dat ook wel<br />
toetstaken bevat. Omdat een ICT-module beperkt is (60u) worden enkel de belangrijkste doelen die meermaals<br />
aan bod komen, geëvalueerd.<br />
Besluit<br />
In deze tekst werd ingegaan op een aantal mogelijke methodieken die kunnen gehanteerd worden bij het lesgeven<br />
aan laaggeschoolde volwassenen, alsook op de plaats van de evaluatie binnen het leertraject van de deelnemers.<br />
Zoals reeds uit de afgeleide doelstellingen bij deze tekst duidelijk wordt, beogen we je met de in deze tekst<br />
aangeboden informatie concrete handvatten te geven voor de praktijk. Dit is ook de reden waarom de in deze tekst<br />
uitgeschreven opdrachten, meestal opgevat werden als (een aanzet tot) mogelijke OP- en PP-opdrachten.<br />
Uiteraard kunnen we hierin, binnen het bestek van dit differentieel traject, niet volledig zijn: voor elk leergebied uit<br />
de basiseducatie kunnen nog zoveel meer didactische wenken worden aangereikt… Vandaar hebben we<br />
onderstaande literatuurlijst wat ruimer opgevat dan in voorgaande tekstdelen: er worden een heel aantal werken in<br />
opgelijst die interessant zijn in het kader van verdere verdieping. Bovendien willen we je in dit kader ook graag<br />
blz. 112/115
verwijzen naar de ‘digitale bibliotheek’ bij deze syllabus: daarin vind je artikels uit diverse tijdschriften, referenties<br />
naar boeken, audiovisueel materiaal, …, urls,… met als bedoeling is dat je er – in de lijn van je vakbekwaamheid/<br />
het leerdomein waarbinnen je wenst te werken <strong>of</strong> werkt – informatie kan raadplegen.<br />
Literatuur<br />
BERENST, J. en HACQUEBORD, H.H., Volwassen(en) leren lezen. Leesstrategieën in theorie en praktijk, Eburon,<br />
Delft, 1996.<br />
BOHNENN, E. e.a., Laaggeletterd in de Lage Landen. Nederlandse Taalunie, Den Haag, 2004.<br />
BOHNENN, E. e.a., Handboek NT1: voor docenten en opleiders. De Witte Uitgeverij, Leiden, 2009.<br />
BOSSERS, B. (red.), Vakwerk! Achtergronden van de NT2-lespraktijk. Lezingen NT2-conferentie Heino 2003, BV<br />
NT2, Amsterdam, 2004.<br />
BOSSERS, B. (red.), Vakwerk 2. Achtergronden van de NT2-lespraktijk. Lezingen NT2-conferentie Vierhouten<br />
2004, BV NT2, Amsterdam, 2005.<br />
BOSSERS, B. (red.), Vakwerk 3. Achtergronden van de NT2-lespraktijk. Lezingen NT2-conferentie Hoeven 2006,<br />
BV NT2, Amsterdam, 2006.<br />
CENTRUM VOOR TAAL EN MIGRATIE (CTM) en STEUNPUNT NT2, Bonte Was. Multimediale basiscursus<br />
Nederlands voor anderstalige volwassenen, Leuven, 2002. Zie ook http://www.arts.kuleuven.be/bontewas/.<br />
CITO, Begintoets Alfa, Cito, Arnhem, 2008. Zie ook: http://www.cito.nl/pend/bve_te/ve/eind_fr_nt2_alfa.htm<br />
D’HERTEFELT, G., Sleutel tot succes: een handreiking voor het evalueren van sleutelcompetenties in de<br />
basiseducatie, VOCB, Mechelen, 2006.<br />
D’HERTEFELT, G. en VAN TENDELOO, T., Kader voor evaluatie in de basiseducatie, VOCB, Mechelen, 2007.<br />
DIEPENBROEK, J. en DE LEEUWE, M., Didactiek voor computerlessen aan senioren: een praktische gids voor<br />
docenten, Visual Steps B.V., Uithoorn, 2004.<br />
DIJKMAN, W.M., Didactiek en lerende volwassenen: leren pr<strong>of</strong>essionaliseren, Spruyt, Van Mantgem & De Does,<br />
Leiden, 1993.<br />
DIJKSTRA, A. en KEMPEN, G., Taalpsychologie, Wolters-Noordh<strong>of</strong>f, Groningen, 1993.<br />
ERKENS-MOL, I. en TAK-STOOP, W., Strategisch Spellen. Een nieuwe methode om goed te leren spellen. In:<br />
Tijdschrift voor Remedial Teaching, 1996.<br />
GEERDENS, A. en SCHOEMAKER, E. Nieuwe SpreekRecht, Uitgeverij Van In, Wommelgem, 2007.<br />
blz. 113/115
HAMMEN-POLDERMANS, R., Onder volwassenen: Werkboek Sociale Kennis en Vaardigheden voor educatief<br />
werkers, De Tijdstroom /SLO, Utrecht, 1992.<br />
HOOGEVEEN, P. & WINKELS, J., Het didactische werkvormenboek: variatie en differentiatie in de praktijk, Van<br />
Gorcum, Assen, 2006.<br />
HULSTIJN, J., Handboek Nederlands als tweede taal in de volwasseneneducatie, Meulenh<strong>of</strong>f Educatief,<br />
Amsterdam,1996.<br />
KERKHOFF, A. en LIEMBERG, E. (red.), Handleiding portfoliomethodiek NT2, CINOP, ’s-Hertogenbosch, 2002.<br />
Zie ook www.cinop.nl/portfoliont2<br />
KURVERS, J. en MOOREN, P. (red.), Moeilijk lezen Makkelijk Maken. De veelzijdige zwakke lezer, Biblion<br />
Uitgeverij, Leidschendam, 2002.<br />
KURVERS, J., De ladder op en af: Training van Alfa-docenten in Minnesota. In: Alfanieuws. Bulletin voor docenten<br />
in de alfabetisering,1,22-24, 2009.<br />
LOMBAERTS, A., Het leven zoals het is. Burenkuren, Departement Onderwijs van het Ministerie van de Vlaamse<br />
Gemeenschap, Brussel, 2003. Zie ook www.CTenO.be/burenkuren.<br />
MADDENS, N. e.a., Voorbeeldtoetsen NT2 voor Richtgraad 1 (niveau 1.2), CTM, Leuven, 2004. Te downloaden<br />
via www.cteno.be.<br />
PEETERS, A. en LOWYCK, J. , Ontwikkeling van een systeem van assessment ten behoeve van de centra voor<br />
basiseducatie, AVL, Leuven, 2004.<br />
PEYTIER, E. en VANPOUCKE, S., Ik kijk naar de wereld met andere ogen. Eindrapport van het onderzoek naar<br />
de meerwaarde van taalstages bij NT2- en Alfa-NT2-cursisten uit de basiseducatie, Karel de Grote-Hogeschool<br />
Antwerpen, 2007.<br />
ROPPE, S. e.a., Voorbeeldtoetsen NT2 voor Richtgraad 1 (niveau 1.1), CTM, Leuven, 2003. Te downloaden via<br />
www.cteno.be.<br />
SANDRA, D. e.a., Zo helder en toch zoveel fouten! Wat leren we uit psycholinguïstisch onderzoek naar<br />
werkwoordfouten bij ervaren spellers? In: Vonk, JG 31, Nr. 3, 2001.<br />
SCHEELEN, R., Buitenschoolse opdrachten en taalstages, VOCB, Antwerpen, 1999.<br />
STOCKMANN, W. en DALDEROP, K., Portfolio Alfabetisering NT2, Cito, Arnhem, 2005.<br />
Taakgericht Taalonderwijs. In de lijn van de leerder (themanummer). Moer. Tijdschrift voor het onderwijs in het<br />
Nederlands, 1997- 6.<br />
THOLEN, B. (red.), 7/43, NCB, Utrecht, 1989.<br />
VAN CAUTEREN, A. en VLEMINCKX, M., NT2/Alfa NT2: Taalstages! Ook iets voor u? Handleiding voor<br />
begeleiders, Vocvo, Mechelen, 2007<br />
blz. 114/115
VAN DER ZOUW, K. (red.), Alfa, leren lezen en schrijven in NT2 niveaus 1 – 3, Malmberg, ’s-Hertogenbosch,1997<br />
(e.v.).<br />
VAN KEER, H., Een boek voor twee. Strategieën voor begrijpend lezen via peer tutoring, Garant, Antwerpen,<br />
2002.<br />
VANMONTFORT, M. en LANSSENS, A., De computer: een struikelblok voor laaggeschoolden?, In: Vonk, JG 30,<br />
Nr. 1, 2000.<br />
VEENSTRA, U. en ROOS, M. (red.), Extra 7/43 Indiflex ANT2, ROC Amsterdam / NCB Utrecht.<br />
VIENNE, M., Tussen Taal en Wereld. Nederlands geven aan anderstalige volwassenen: een multimediale training<br />
lesvaardigheid, CTM, Leuven, 2004.<br />
VON-WERKGROEP NT2, Taakgericht taalonderwijs: een onmogelijke taak? Wolters Plantyn, Antwerpen-<br />
Deurne,1996.<br />
WESTHOFF, G. J., Voorspellend lezen. Een didactische benadering van de leesvaardigheidstraining in het<br />
moderne-vreemdetalenonderwijs, Wolters Noordh<strong>of</strong>f, Groningen, 1981.<br />
blz. 115/115