WILLEM HENDRICUS DE HEUS - Het Utrechts Archief

zestig personeelsleden. Op een in 1843 door hem aangekocht landgoed aan de Grift
in Apeldoorn bouwde hij een tweede fabriek voor de produktie van koperen
scheepsbladen.
Met de bloei van zijn koperpletterij was de zakelijke honger van De Heus nog
niet gestild. Toen het Utrechtse stadsbestuur in 1841 besloot om de openbare
verlichting met olielantarens te vervangen door gasverlichting, diende hij een
verzoek in om eveneens aan het Vredenburg een gasfabriek te mogen oprichten. In
de daarop volgende onderhandelingen omtrent gaslevering aan de stad bood hij
betere voorwaarden dan zijn concurrenten, J. Warin, oprichter en directeur van de
Amsterdamsche Pijp-Gas-Compagnie, en F. Droinet, eigenaar van een fabriek voor
draagbaar gas in Lauwerecht. Het contract tussen De Heus en het stadsbestuur voor
de levering van steenkolengas voor een periode van 20 jaar ging in op 1 september
1842.
De Heus kreeg de beschikking over het noordwestelijke bastion van het
kasteel Vredenburg, waar hij de oliemolen De Eendracht liet afbreken. In de
gewelven werden enkele gasovens gebouwd. Aangebouwd aan de koperpletterij
werd de gasfabriek ingericht tussen de beide bastions en op het Vredenburg
kwamen twee gashouders te staan, die ieder 22.000 tot 26.000 kubieke meter gas
konden bevatten. Het Spanjaardsgat bleef als steenkolenopslagplaats gehandhaafd.
Nog tijdens de onderhandelingen met het stadsbestuur kocht De Heus de
schouwburg op het Vredenburg van de erven van C. van Leeuwen. Toen een
expansieve groei van zijn gasfabriek na een zestal jaar uitbleef, verkocht hij het pand
door aan J.G.A. Bosch.
In zeven maanden tijd liet De Heus de hoofdstraten binnen de singels
openbreken om er zo'n 15 kilometer ijzeren gaspijpen aan te leggen. De oude
olielantarens werden vervangen door 300 gaslantarens met een brandtijd van 2200
tot 2400 uren per jaar, hetgeen neerkwam op ongeveer zes uren per etmaal. Hij
leverde aan het stadsbestuur ook gas voor de verlichting van de openbare
gebouwen en bovendien bood hij particulieren verbruikerscontracten aan. Voor de
technische kennis nodig voor de gasproduktie kon hij een beroep doen op de diverse
wetenschappelijke rapporten die sinds 1838 op initiatief van de Maatschappij ter
Bevordering van Nijverheid waren gepubliceerd. Toen de gasleverantie in 1844
daadwerkelijk een winstgevende onderneming bleek te worden, bouwde De Heus
buiten de Rijnbarrière in Arnhem een tweede fabriek, die hij tot 1870 exploiteerde.
De aanvankelijke euforie over de gasverlichting sloeg tijdens de
contractperiode om in onvrede. De Heus was duur met zijn gas. Dat bleek in de
daaropvolgende jaren na vergelijkingen met andere steden. Alleen in Arnhem (!)
moest men beduidend meer betalen. Bovendien nam het aantal klachten over
ondraaglijke fabrieksdampen jaarlijks toe. De Heus onderschreef dit, en om zijn
fabriek te ontlasten vroeg hij in 1855 aan de koning een concessie voor de bouw van
een tweede fabriek buiten Tolsteeg op eerder door hem aangekochte percelen. Het
stadsbestuur was van mening dat de oprichting van een nieuwe fabriek buiten
Tolsteeg zou moeten leiden tot de ontruiming van de fabriek aan het Vredenburg. De
Heus wilde zijn Vredenburgcomplex echter juist aanhouden. De enorme financiële
steun die hij voor de oprichting van de tweede fabriek verlangde, was voor het
stadsbestuur reden om de onderhandelingen stop te zetten. Een verzoek van De
Heus om een perceel grond aan het Vredenburg te mogen overnemen ten behoeve
van de uitbreiding van zijn gasfabriek, werd afgewezen. In 1857 diende hij opnieuw
een verzoek in tot uitbreiding van de gasfabriek, ditmaal vergezeld van het aanbod
om de gasprijs te verlagen. Voorwaarde was daarbij echter wel dat het lopende
contract zou worden verlengd met een periode van zestien jaar. Na twee rapporten
van de commissie van fabricage en uitvoerige beraadslagingen besloot het