NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE J. P. KUIPER Een te ... - IFOH

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE J. P. KUIPER
Een te eng kader voor een zinvolle discussie
Mijn belangstelling voor de relatie van de mens tot zijn arbeid en de daarmee samenhangende
problematiek is ontstaan in de tijd toen ik verbonden was aan de medische afdeling van het Directoraat
Generaal van de Arbeid. Aanvankelijk hield ik mij — traditiegetrouw — voornamelijk bezig met een
aantal schadelijke factoren in de arbeidssituatie van fysische, chemische, mechanische en microbiologische
aard. Al spoedig echter drong het tot mij door dat er problematiek van geheel andere aard was die
waarschijnlijk minder met de kwantiteit van het menselijk bestaan heeft te maken (de levensduur en de
levensverwachting) maar zoveel te meer met de kwaliteit ervan: de vervulling van het leven, de
authentieke menswording. Voor het eerst in 1965 heb ik getracht in een artikeltje in het Tijdschrift van
Sociale Geneeskunde uitdrukking te geven aan mijn vermoeden dat aandacht voor de zin van de arbeid
wel eens van belang kon zijn voor de bedrijfsgeneeskunde (Kuiper, 1965).
Sindsdien heb ik naar hartelust — maar meermalen ook met onlustgevoelens - deel kunnen nemen aan
discussies over de betekenis van arbeid voor individuen. Dikwijls ontwikkelden deze discussies zich
naar aanleiding van de bespreking van het probleem van het arbeidsverzuim, dat meestal nog met de
oneigenlijke term van ziekteverzuim wordt aangeduid. Ook echter in de commissie die een concept
Herzien Arbeidsbesluit moest opstellen, evenals in de commissie die zich bezig hield met rustpauzes en
voorts bij vele andere gelegenheden speelden bij de besprekingen de opvattingen der deelnemers over de
zin van de arbeid een belangrijke rol.
Het is mij opgevallen dat dergelijke discussies dikwijls in een veel te eng kader plaats vinden. Er wordt
naar mijn mening veelal uitgegaan van een te beperkt begrip arbeid, van een overdreven voorstelling van
de betekenis van vrije tijd en met name in de bedrijfsgezondheidszorg van een te eenzijdig hanteren van
het model van belasting en belastbaarheid. Bovendien wordt onvoldoende rekening gehouden met de
eisen die de eindigheid van de aardse bodemschatten stelt aan het karakter van de arbeid en met het
opgang zijnde proces van ontkoppeling van arbeid enerzijds en levensonderhoud anderzijds. Zonder te
pretenderen daarmee de problematiek van de relatie mens-arbeid volledig en uitputtend aan -de orde te
stellen, laat staan te behandelen, wil ik trachten door de bespreking van de zojuist genoemde punten een
iets ruimer kader te scheppen voor een vruchtbare bespreking over de betekenis die arbeid heeft en kan
hebben voor samenleving en individu. Daarna zal ik een korte schets geven van arbeid zoals die er in een
toekomstige samenleving zou kunnen uitzien en tenslotte enige opmerkingen maken over de obstakels
onderweg van nu naar die samenleving.
Een ruim begrip van arbeid
Van der Ven (1965, p. 11) wijst er op dat arbeid meer en meer wordt gezien als een zeer algemeen
maatschappelijk verschijnsel dat begrepen kan worden als „een zich beschikbaar stellen om iets te
verrichten of tot stand te brengen waar anderen behoefte aan hebben". Deze omschrijving is in
theoretisch opzicht voldoende ruim om aansluiting te vinden bij de nog te bespreken opvattingen van
Dippel. In de praktijk echter blijkt dat het tot stand brengen waar anderen behoefte aan hebben zich
hoofdzakelijk beperkt tot het produceren van goederen en materiële diensten. Het begrip arbeid wordt
meestal beperkt tot het verrichten van betaalde activiteiten binnen het kader van wat enigszins vaag met
bedrijfsleven wordt aangeduid. Buiten het bedrijfsleven in engere zin worden ongetwijfeld allerlei
vormen van arbeid erkend — men denke bijvoorbeeld aan gezondheids- en welzijnszorg - maar er
bestaat een -duidelijke tendens om aan het bedrijfsleven het primaat toe te kennen. Daardoor is het zelfs
mogelijk om een groot aantal activiteiten binnen onze samenleving, die ondubbelzinnig zijn gericht op
het tot stand brengen waar anderen behoefte aan hebben, niet tot arbeid in eigenlijke zin te rekenen. Het
gaat hier om het werk dat dag in dag uit door millioenen huisvrouwen wordt gedaan.

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.2
De aanduiding „werkende vrouw" voor een vrouw die ook aan het bedrijfsleven deelneemt, is eigenlijk
een testimonium paupertatis voor een cultuur waar benepen opvattingen over arbeid heersen.
De overdreven betekenis die aan het bedrijfsleven wordt gehecht als alleenzaligmakende economische
kracht in onze samenleving manifesteert zich op vele wijzen. Voor sommige politieke partijen heeft de
verbetering van het ondernemingsklimaat zelfs de hoogste prioriteit. Want, „tenslotte moeten we het van
het bedrijfsleven hebben" 1 . Niet weinigen zijn zelfs van oordeel dat de omvang van activiteiten buiten
het eigenlijke bedrijfsleven — men denke opnieuw bijvoorbeeld aan welzijnszorg en sociale
voorzieningen — bepaald dient te worden door wat voor het bedrijfsleven aanvaardbaar is.
Het pseudoreligieuze karakter van deze waardering voor het bedrijfsleven en de betekenis die het
bedrijfsleven zich zelf toekent in onze samenleving weerspiegelt zich naar mijn mening in de teksten van
de STER-reclame. Het loflied op Coca Cola is nauwelijks minder dan een commerciële spiritual. Blijde
kinderstemmen zingen vrolijk van margarine en braadvet. Geen godendrank is ooit zo uitbundig
bezongen als het „eerlijke" bier, terwijl de „slanke" karnemelk de gedaante aanneemt van een witte
bosnimf.
Het is mij onmogelijk om vanuit de ideologie van de arbeid als dienstbetoon aan het bedrijfsleven zinnig
te spreken over arbeid in een toekomstige samenleving. Liever volg ik Dippel in zijn zeer ruime
opvatting over het begrip arbeid. Deze auteur 2 omschreef arbeid als „alle moeite, pijn en lijden, die wij
moeten opbrengen om iets tot stand te brengen op de weg van de mensheid in de tijd' (Dippel, 1961, p.
713). Deze omschrijving ondersteunt de opvatting -dat het bij arbeid niet in de eerste plaats gaat om wat
individuen doen, maar wat de samenleving in haar historisch geheel, als mensheid nodig heeft. Hiermee
wordt de mythe van een arbeidsloze samenleving ontzenuwd. Menselijke samenleving zonder arbeid is
onmogelijk. Altijd zal er iets, laten we liever zeggen: veel, te doen zijn om de mensheid haar weg door
de geschiedenis mogelijk te maken.
Maar wat voor onze beschouwingen thans vooral van belang is, is het woordje alle. Het gaat om alle
moeite, pijn en lijden. Dippel noemt niet alleen de materiële, maar „ook de communicatie-arbeid en
arbeid in denken en dichten, in de greep naar het omvattende, naar de zin en de waarheid van leven en
samenleven".
Voor Dippel is arbeid altijd een activiteit die voortkomt uit de verbroken relatie tussen de mens en zijn
wereld. Hij onderscheidt op grond van deze opvatting drie Neorten arbeid (Dippel, 1962, p. 40):
1. Arbeid die voortkomt uit de verbreking van directe relatie met de natuur. Dit is de productieve, de
materiële arbeid, de arbeid die in onze samenleving wordt verricht binnen het kader van het alleen zalig
makende bedrijfsleven. De auteur beschouwt de algemene beperking van het begrip arbeid tot deze productieve
of materiële arbeid waarmee men geld verdient als een armoe-teken Van onze cultuur (p. 42).
2. Arbeid die voortkomt uit de verbroken relatie met de medemens. Tot deze arbeid zou ik niet alleen
willen rekenen alle inspanningen van mensen op microniveau om elkaar beter te leren begrijpen en
zorgvuldiger met elkaar om to gaan, maar ook die op mesoniveau (bijvoorbeeld democratisering in
bedrijven en ontwikkeling van sociaal beleid in ondernemingen) en op macroniveau (tic inspanningen
om te komen tot vrede tussen de volkeren en een rechtvaardicer verdeling van de aardse rijkdommen).
De kritiek op het Rapport van de Club van Rome is voor een belangrijk deel gericht op het vermeende
ontbreken van aandacht voor deze vorm van arbeid ter overwinning van de wereldproblemen.
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.3
Deze tweede soort van arbeid volgens Dippel komt slechts ten dele overeen glimt wat Polak (1966, p.
114) de vierde vorm van arbeid noemt, de culturele arbeid 3 . De door hem genoemde klassieke sectoren:
de agrarische en industriële arbeid behoren tot de eerste soort arbeid van Dippel. De derde klassieke
sector, kilo van de dienstverlenende arbeid, behoort ten dele tot de eerste, ten dele tot do tweede soort
van arbeid volgens Dippel.
Vele activiteiten die voortvloeien uit een welzijnsbeleid — met als kernfuncties zorg, educatie en
recreatie — kunnen tot de tweede soort arbeid worden gerekend.
3. De derde soort arbeid komt voort uit de wetenschap dat de mens op deze planeet leeft zonder enige
aanwijsbare, directe relatie met God en Eeuwigheid. Afgezien van de interesse waarmee enkelingen en
bepaalde instituten zich bezighouden met het zoeken en dienen van God, kunnen we gerust stellen dat
onze samenleving in haar geheel nauwelijks belangstelling heeft voor deze derde soort arbeid. Voor de
velen die God hebben dood verklaard bestaat deze soort arbeid in het geheel niet. Vele anderen denken
God in hun zak te hebben en vestigen de indruk dat alle geheimen van God en Eeuwigheid reeds zijn
opgelost. Voor hen is de arbeid van de derde soort voltooid. Ik zelf denk dat de mensheid nog een lange
weg heeft te gaan voor zij deze Miert arbeid misschien wel als de belangrijkste voor haar ontwikkeling
leert zien 4 .
Geen vrije tijd, maar menselijke tijd
Binnen het enge kader waarin veelal de discussies over de relatie tussen de mens en zijn arbeid plaats
vinden wordt nog al eens tegenover de frustrerende arbeid de bevrijdende vrije tijd gesteld. Binnen de
oppervlakkige filosofie van het heilbrengende bedrijfsleven wordt de arbeid als onaangenaam erkend,
maar op deze ellende van de arbeid volgt de door datzelfde bedrijfsleven mogelijk gemaakte verlossing
door de vrije tijd. Het is te begrijpen dat het weldoende bedrijfsleven wel een beetje dankbaarheid
verlangt van allen die in de ruimte van de vrije tijd zijn geplaatst. Die dankbaarheid kan worden getoond
door de ondankbare taak van de dagelijkse arbeid zo blijmoedig mogelijk te aanvaarden.
Bij haar bespreking van de sociologie van de vrije tijd oefent Lanfant (1974) scherpe kritiek uit op wat
zij noemt de ideologische besmetting van deze tak van wetenschap. Zij zegt (p. 211): „Bij gebrek (aan
een uitgewerkt begrippenstelsel), laat zij op haar eigen terrein een ideologie tot ontwikkeling komen, dat
wil zeggen een onbewuste vervorming (...) van de werkelijkheid die zij tot taak heeft te verklaren". Een
belangrijk onderdeel van haar kritiek is dat de sociologie van de vrije tijd — hetzij als tijd buiten het
werk, hetzij als vrij zijn na het werk - te weinig oog heeft voor het determinisme dat ook in de sfeer van
de vrije tijd een belangrijke rol speelt (o.a. pag. 214) 5 . Zij vraagt zich af (p. 200) of het wel geoorloofd is
om in het dagelijkse leven een scheiding aan te brengen tussen vrije tijd en tijd die onmisbaar is voor
zogenaamde noodzakelijke behoeften 6 .
Haar kritiek loopt — zeer kort geformuleerd — uit op de volgende stellingen (p. 219/ 220):
1. Vrije tijd wordt van werktijd gescheiden door een operationele fictie.
2. Vrije tijd en productiviteit zijn alleen maar met elkaar verbonden via bepaalde economische en
politieke factoren die men bij de analyse laat gelden.
3. De sfeer van de vrije tijd ontwikkelt zich in verband met de economische conjunctuur.
4. Vrijetijdsbezigheden ontwikkelen zich in verband met de vrijetijdsindustrie, de productieapparaten en
culturele organen.
5. De stelling volgens welke de waarden die aan vrije tijd worden toegeschreven de overhand gaan krijgen
op die van de arbeid, berust op een subjectieve voorstelling.
6. De vrijheid van het individu met betrekking tot zijn vrijetijdsbesteding is een begrip dat impliciet
gevormd wordt uit het denkbeeld van een „indifferente vrijheid".
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.4
Op grond van het voorgaande wil ik, hoewel erkennende de arbeidsorganisatorische, sociaaleconomische,
gezondheidkundige en recreatieve waarde van vrije tijd 7 , afzien van een indeling van de
24 uren van een etmaal of van het leven van een mens in werktijd enerzijds en vrije tijd anderzijds.
Nuttiger lijkt me een korte bezinning op de betekenis die tijd antropologisch gezien voor de mens heeft.
Reeds een oppervlakkige waarneming leert ons hoe belangrijk voor de meeste mensen hun levensduur is,
de kwantiteit van hun bestaan. Verreweg de meeste mensen hechten aan hun leven en als dat in gevaar
komt zijn ze bereid tot grote offers om het te redden en te verlengen. Mensen hebben tijd nodig om hun
levensdoelen te kunnen bereiken, kortweg gezegd: om authentiek mens te kunnen worden. Nog anders
gezegd: mensen hebben tijd nodig om hun eigen onvervreemde levensgeschiedenis te kunnen schrijven".
Menselijke tijd is enerzijds tijdsduur, toegemeten tijd (kwantiteit van het bestaan), anderzijds continuïteit,
historiciteit, toegemeten tijd (kwantiteit van het bestaan).
In onze door het bedrijfsleven “geheiligde" cultuur zijn wij er aan gewend geraakt te denken dat tijd geld
is. De overwaarde die wij hechten aan alles wat met geld te koop is belet ons in te zien dat tijd veel
belangrijker is dan geld. Tijd is leven. De erkenning van de eindigheid van ons bestaan moet ons doen
beseffen dat van de vele schaarse goederen onze tijd waarschijnlijk wel de belangrijkste is. Tijd die geen
betekenis heeft voor het maken van onze eigen, onze authentieke levensgeschiedenis is verknoeide tijd.
Op zich zelf is het niet belangrijk met welke zaken we onze tijd vullen: met slapen, reizen, eten,
bankwerken, weven, vrijen of inkopen doen. Alleen van belang is de vraag of de gebruikte tijd ons zelf,
dat wil zeggen onze persoonlijke menswording ten goede komt of niet. Wij kunnen onze eigen tijd verknoeien,
maar dikwijls verknoeien wij ook de tijd van anderen of wordt onze tijd door anderen
verknoeid.
Deze waardering van menselijke tijd biedt de gelegenheid het begrip uitbuiting veel ruimer te nemen dan
waarschijnlijk door Karl Marx werd bedoeld. Hij noemde het zich toeëigenen door de kapitalist van de
door de arbeider geproduceerde meerwaarde uitbuiting. Eigenlijk eigende de kapitalist zich daarmee een
stuk levenstijd toe van de arbeider. Zeer ruim genomen kan men uitbuiten omschrijven als het
verknoeien of stelen van de tijd van een ander, die tijd zodanig in beslag nemen dat zij waardeloos is
voor de eigen menswording van die ander. Deze meer fundamentele benadering van het probleem van
de uitbuiting laat toe ook vele vormen van uitbuiting te zien buiten de economisch bepaalde klasseverhouding.
Ook zonder economische noodzaak kan de uitgebuite arbeider op zijn beurt zijn vrouw en
kinderen uitbuiten. Als wij uitbuiting — dat wil zeggen ontvreemding van tijd — in verband brengen
met vervreemding, dan zien we in dat in elke samenleving het gevaar van uitbuiting dreigt, ook in de
socialistische maatschappij.
Toegepast op de verhouding van de mens tot zijn arbeid kunnen we zeggen dat de menselijke waarde
van de arbeid ligt in zijn betekenis voor de persoonlijke menswording van de mens die deze arbeid
verricht. Als hij deze waarde niet heeft, dan kan men die achteraf niet verlenen door aan de waardeloze
arbeid een stukje vrije tijd toe te voegen waarvan de menselijke waarde overigens ook nog in twijfel mag
worden getrokken 8 . De indeling in werktijd en vrije tijd is om deze reden reeds irrelevant.
Vruchtbaarder dan een kwantitatieve indeling van de chronologische tijd in werktijd enerzijds en vrije
tijd anderzijds lijkt mij een kwalitatieve onderscheiding naar aard van elkaar opvolgende activiteiten en
onderlinge samenhang daarvan.
Bij levende wezens nemen we een voortdurende afwisseling in maximale en minimale activiteiten waar.
Ook bij de mens vinden we deze endogene 9 ritmiek op alle niveaus, dat wil zeggen, zowel op cellulair
niveau als op dat van de mens als zingever.
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.5
Sommige wisselingen in de intensiteit van een activiteit verlopen als een zeer langzame golfslag:
etmaals-, maand-, jaarritmen. Hoogfrequente ritmen zijn vooral op cellulair niveau te vinden. Het
karakter van een middenfrequentie hebben ritmen als die van de hartslag, de ademhaling enz.
In abstracto kunnen wij de lichamelijkheid van de mens zien als een voortdurende wisseling van
interferentiepatronen van enkelvoudige, hoog-, midden- en laagfrequente ritmen. Er is sprake van een
vloeiend evenwicht. Elk interferentie-patroon is een evenwicht van korte duur, dat weer opgevolgd
wordt door een nieuw evenwicht. De schommelingen in activiteit dienen te verlopen binnen dikwijls
enge grenzen. Als het organisme niet voor bijzondere opgaven wordt gesteld, verlopen de schommelingen
ruim binnen de fysiologische grenzen. Zodra door een of andere invloed of inspanning deze
grenzen in lichte mate worden overschreden, treden regulatie mechanismen op die voorkomen dat de
uitslag te sterk zou worden. Deze regulatie kan spontane compensatie worden genoemd. Bij een sterke of
langdurige beïnvloeding ziet het organisme — mutatis mutandis geldt dit ook voor de mens als
psychisch wezen en als zingever — geen kans binnen de duur van de beïnvloeding voldoende te
compenseren. Er ontstaat daardoor een achterstand. Om deze achterstand op te heffen is een opzettelijke
compensatie nodig. Idealiter zou de arbeid zo gestructureerd en zouden de arbeidsomstandigheden zo
gunstig moeten zijn, dat de werkende mens genoeg zou hebben aan zijn spontane compensatie. Dit is
waarschijnlijk reeds het geval bij de niet al te grote groep gelukkige mensen die hun eigen werk kiezen
en dit in eigen tempo op eigen wijze uitvoeren. Het lukt de meeste mensen in het algemeen niet — of het
is hun niet gegund — om tijdens hun activiteiten hun achterstand voldoende in te halen. Voor hen zal
dus een opzettelijke compensatie tot stand moeten worden gebracht. De structuur en de duur van een
dergelijke compensatie, die als een recuperatie kan worden opgevat, zijn afhankelijk van de individuele
disposities der personen voor wie de compensatie geldt en van de voorafgaande belasting.
Begrippen als werktijd en vrije tijd geven weinig inzicht in de zaken waar het hier in wezen om gaat.
Enerzijds is de opzettelijke compensatie dikwijls nodig tijdens de werktijd (althans tijdens de arbeidsgebonden
tijd), anderzijds geldt voor de bezigheden in de zogenaamde vrije tijd hetzelfde beginsel van
een harmonieuze afwisseling van activiteit en rust.
Op nog een andere wijze is een kwalitatieve beoordeling van menselijke tijd mogelijk, namelijk door
acht te slaan op de aanwezigheid van drie fundamentele aspecten: het spelaspect, het educatieaspect en
het arbeidsaspect. In zijn spel staat de mens als uniek individu centraal. In de opvoedingssituatie, waar
het in beginsel weliswaar gaat om het heil van de op te voeden mens, staat zijn individuele bestaan niet
meer centraal. De opvoeding is er juist op gericht hem tot sociaal wezen uit te doen groeien. In de
arbeidssituatie functioneert de individuele mens als sociaal wezen. Het gaat daar principieel niet om hem
als individu, maar om de belangen van de samenleving. Er zullen nauwelijks menselijke activiteiten te
noemen zijn waarin niet alle drie aspecten aanwezig zijn of althans behóren te zijn. Men kan zich zelfs
afvragen of tijd waarin activiteiten worden verricht waaraan een der aspecten ontbreekt eigenlijk wel
menselijke tijd kan worden genoemd. Dit geldt des te sterker wanneer aan een activiteit slechts één der
drie aspecten is te herkennen. Er dient - althans dat is mijn mening — een harmonieuze verhouding te
bestaan tussen de drie genoemde kwalitatieve aspecten van menselijke tijd. Deze verhouding is mede
afhankelijk van de levensfase waarin een mens verkeert en van de aard van de activiteiten waar hij zich
mee bezig houdt. Wat de arbeid betreft, ook al overheerst daar het arbeidsaspect, het spel- en het
educatieaspect dienen daarin ook herkenbaar aanwezig te zijn. Zo zal ook in vele zogenaamde
vrijetijdsbezigheden het arbeidsaspect, het „tot stand brengen waar anderen behoefte aan hebben" niet
ontbreken.
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.6
Belasting of behoeftenbevrediging?
De relatie — en daarmee de wisselwerking — tussen de mens en zijn wereld, anders gezegd, de wijze
waarop de mens omgaat met zijn wereld, kan op verschillende manieren worden beschreven. De wereld
kan voor de mens in het teken staan van de last of de opdracht. De verhouding tussen de wereld als last
en de mens als belastbaar wezen, kan dan met het begrip belasting worden aangeduid. De wereld kan
voor de mens ook voorraadschuur betekenen. De relatie van de nooddruftige mens met zijn wereld kan
dan worden beschreven als behoeftenbevrediging. Wanneer de wereld als veld van positieve vrede — dat
wil zeggen een situatie zonder structureel geweld — congruent is met de wil en het vermogen tot
vrijheid van de mens, dan wordt de omgang van mens en wereld gekarakteriseerd door het begrip
vrijheidsbeleving.
Er zijn uiteraard meer gezichtspunten van waaruit de verhouding van mens en wereld kan worden
beschreven (Kuiper, 1975). Wij zullen ons thans beperken tot de eerste twee genoemden, daar het
verschil tussen deze beide benaderingen enigszins karakteristiek is voor het probleem waar wij ons thans
mee bezighouden.
In de Nederlandse bedrijfsgeneeskunde bestaat nog steeds zo'n sterke voorkeur voor de optiek van de
mens-arbeid relatie als belasting, dat aan andere benaderingen nauwelijks aandacht wordt geschonken.
De beïnvloeding vanuit de situatie wordt in het zogenaamde model van belasting en belastbaarheid
aangeduid met het begrip last of uitwendige belasting. De reactie op deze beïnvloeding, die zich op alle
niveaus van het mens zijn afzonderlijk of gelijktijdig kan manifesteren, wordt functionele belasting
genoemd. Hoewel In principe wordt aangenomen dat de mens in zijn psychisch en geestelijk functioneren
belast kan zijn, bestaat er in de bedrijfsgeneeskunde een tendens om de optiek van belasting en
belastbaarheid te beperken tot het niveau van de mens als organisme 10 . Een centraal begrip in het
belastingmodel is het begrip belastbaarheid. Met dit begrip wordt een eigenschap of een vermogen van
de mens als systeem of een van zijn vele subsystemen aangeduid 11 . Het geeft de grens aan waarbij de
reactie of een sterke beïnvloeding nog juist niet leidt tot een structurele verandering van het
geobserveerde systeem. De belastbaarheid is afhankelijk van de tijdsduur der beïnvloeding. Hoe korter
deze tijd, hoe sterker de beïnvloeding kan zijn zonder schade te veroorzaken. Het begrip belastinggraad
geeft aan welk deel van de belastbaarheid als maximaal vermogen in beslag werd genomen. Van een
overbelasting kan worden gesproken als de belastinggraad zo groot is dat er te eniger tijd schadelijke
effecten kunnen optreden. Aanvankelijk had de bedrijfsgeneeskunde alleen oog voor de schadelijkheid
van de overbelasting. De laatste jaren begint men ook aandacht te besteden aan de problematiek van de
onderbelasting. Hiermee hangt samen de overtuiging dat een bepaalde, optimale belasting gunstig en
noodzakelijk is voor het menselijk functioneren.
Het feit dat de bedrijfsgeneeskunde reeds zo lang en vrijwel uitsluitend werkt met dit model van
belasting en belastbaarheid, is een aanduiding van het nut ervan. Ik wil dat nut niet in twijfel trekken,
maar wijzen op het accent dat de situatie, de menselijke wereld in dit model krijgt. Niet de eigenschappen
van de mens staan centraal, maar de gegevenheid van de situatie. Hierdoor heeft het model zijn
beperkingen voor een welzijnsbeleid in de arbeidssituatie. Het lijkt mij daarom voor de bedrijfsgeneeskunde
onontbeerlijk om naast het belastingmodel andere benaderingen te gebruiken die primair
uitgaan van de geaardheid van de mens. Een dergelijke benadering is bijvoorbeeld die van de mens als
behoeftig wezen, een wezen wiens basisbehoeften bevredigd moeten worden. Ik zal hier niet uitweiden
over het karakter van deze basisbehoeften. Het zij voldoende er op te wijzen dat er een scala van
behoeften is die reikt van de fysiologische behoeften tot aan de behoefte aan zelfverwerkelijking, en zo
men wil tot de behoefte aan transcendentie.
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.7
Bij deze benadering wordt de wereld gezien als voorraadschuur van voorzieningen waarmee menselijke
basisbehoeften bevredigd kunnen worden. Menselijke situaties kunnen, daar zij wel altijd geschikt
moeten zijn om meerdere behoeften gelijktijdig te kunnen bevredigen, polyvalente voorzieningssystemen
worden genoemd. Evenals bij het belastingmodel spreekt ook bij deze benadering de tijd een rol.
De bevrediging van een behoefte kan enige tijd worden uitgesteld, maar er is een limiet aan die tijd, die
niet overschreden kan worden zonder schade aan de mens te berokkenen 12 . Het niet voldoende bevredigd
worden van essentiële behoeften wordt aangeduid met het begrip deprivatie. In een situatie waarin
verschillende personen gelijktijdig verblijven dient rekening te worden gehouden met de individuele
verschillen in behoeften die onder andere verband houden met leeftijd en sexe. In het algemeen kan
gezegd worden dat menselijke situaties geschikt zijn om te dienen als polyvalente voorzieningssystemen
voor menselijke behoeften, indien voor de daarin vertoevende personen — rekening houdende met
leeftijd en geslacht, met de verwachtingen die er ten aanzien van de voorzieningen worden gekoesterd 13
en met de uithoudtijden der verschillende op bevrediging wachtende behoeften — de adequate
voorziening voortdurend aanwezig is en op peil wordt gehouden.
Wanneer men nu met betrekking tot de arbeid als menselijke situatie de beide benaderingen met elkaar
vergelijkt, dan wort het duidelijk dat zij elkaars onmisbare complement zijn.
In het belastingmodel staat de arbeid zelf centraal. Aan de mens wordt een opdracht verstrekt, een last
opgelegd. Deze benadering leidt wel tot een humanisering van de arbeid doordat zij bewust rekening
houdt met de kwetsbaarheid, de breekbaarheid van de mens, uitgedrukt in het begrip belastbaarheid.
Binnen deze benadering komt de vraag naar voren: hoe veel mogen wij van een mens vergen? Aan het
arbeidsaspect van de situatie wordt de hoogste prioriteit toegekend. Dat is, gezien de voorgaande
beschouwingen, legitiem. Het werk moet worden gedaan, de mens functioneert in de arbeidssituatie in
de eerste plaats als sociaal wezen. Het belastingmodel wil alleen de garantie scheppen dat hij er niet aan
kapot gaat.
Bij het behoeftemodel staat niet de situatie als opdracht of last centraal, maar de authentieke mens met
zijn behoeften die bevredigd moeten worden, wil zijn persoonlijke menswording kunnen slagen. Hier
staat niet centraal wat de arbeid verlangt, wat de samenleving nodig heeft, waaraan anderen behoefte
hebben maar wat de werker zelf nodig heeft. Hier geldt niet de vraag: „hoeveel mogen wij van een mens
vergen?", maar de vraag: „wat mogen wij een mens onthouden?" We spreken hier niet van overbelaste
of onderbelaste, maar van gedepriveerde mensen.
De benadering van de mens als behoeftig wezen, ook in de arbeidssituatie onderstreept de reeds eerder
uitgesproken opvatting dat ook in de arbeidstijd het spel- en het educatieaspect van menselijke tijd
aanwezig moeten zijn. Het belasting model verwijst niet naar deze aspecten en is daarom niet geschikt
om exclusief te worden gebruikt. Anderzijds zou eenzijdig hanteren van het behoeftemodel ons doen
vergeten dat arbeid inderdaad een bovenpersoonlijk gebeuren is. De synthese van beide benaderingen
bestaat hierin dat een mens altijd sociaal wezen is en dat het een basisbehoefte voor hem is deel te
nemen aan de sociale werkelijkheid, die zich onder andere openbaart in de arbeid.
Arbeid in een materieel eindige wereld
De problematiek van de materieel-energetisch eindige wereld mag als voldoende bekend worden
verondersteld. Indien het de mensheid gelukt om van de 2 miljoen miljard kwh zonneënergie die
dagelijks door het aardoppervlak worden opgenomen 14 een substantieel gedeelte op te vangen en te
reserveren voor menselijk gebruik, dan zullen veel van de huidige problemen opgelost kunnen worden.
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.8
In principe blijft ook dan echter de aarde een in materieel-energetisch opzicht beperkte voorraadschuur.
Dit heeft consequenties voor de aard van de menselijke arbeid. Wij hebben als mensheid na een
honderdduizenden jaren durende periode waarin de mens zich in een combinatie van machteloosheid,
behoedzaamheid en respect onderwierp aan de krachten van de natuur, een slechts enkele duizenden
jaren durende periode achter ons waarin de mens op steeds brutaler en agressievere wijze deze krachten
aan zich onderwierp. De ongebreidelde exploratie en exploitatie van de aardse schatten werd tot voor
betrekkelijk kort nooit bekritiseerd. Integendeel: hoe meer iemand aan, de aarde wist te ontrukken, hoe
meer hij geprezen werd, hoe rijker hij ook werd. Sinds enige tijd zijn wij ons wel gaan realiseren dat aan
deze exploitatie ongunstige externe effecten verbonden zijn die zich onder andere manifesteren in het
verlies van milieufuncties (Hueting, 1974). We gaan ons nu ook afvragen of aan de exploratie en de
exploitatie zelf geen perk moet worden gesteld. In principe kan worden gesteld dat de minimale opbrengst
van de materiële arbeid voldoende moet zijn om alle aardbewoners een bestaansoptimum te
garanderen. Daarmee bedoel ik een zodanig systeem van voorzieningen dat geen enkele mens door
materiële deprivaties gehinderd wordt persoonlijk mens te worden en bij te dragen aan het scheppen van
cultuur. In termen van mensheid gesproken ligt de benedengrens van de materiële of productieve arbeid
daar waar de mensheid over voldoende materieel-energetische voorzieningen beschikt om op weg te
blijven. De bovengrens van de productieve arbeid ligt daar waar de materieel-energetische balans dreigt
verstoord te raken, namelijk als per tijdseenheid meer materie en energie worden verbruikt dan in
diezelfde tijd aan materie kan worden teruggewonnen of aan energie kan worden verzameld. Velen zijn
er van overtuigd dat deze balans in feite nu al ernstig verstoord is of althans verstoord zou zijn als de
hele wereldbevolking op dezelfde grote voet zou leven als thans de bevolkingen van het Westen. In
toenemende mate zal met name in het Westen rekening gehouden moeten worden niet een vermindering
van arbeid die in de eerste plaats beslag legt op materie en energie. Dat komt voor een belangrijk deel
neer op een vermindering van de productieve arbeid, of om het anders te zeggen: op een desacralisatie
van het bedrijfsleven. Niet weinigen vrezen daardoor een onaanvaardbaar grote werkloosheid en de
huidige sociaal-economische situatie van de Westelijke wereld schijnt hen daarin gelijk te geven.
Natuurlijk zal er — indien althans de vermindering van de te leveren productie niet gepaard gaat met
arbeidstijdverkorting - een grote werkloosheid ontstaan, als men alleen de productieve arbeid als arbeid
wil erkennen en honoreren. Indien de samenleving meer oog krijgt voor de arbeid van de tweede soort
— de arbeid van de derde soort laat ik hier buiten beschouwing — dan zal blijken dat er nog een
schreeuwend te kort is aan werkers. Daar de arbeid van de tweede soort (huishoudelijke arbeid,
verzorgende arbeid enz.) niet op een betrekkelijk klein aantal plaatsen is geconcentreerd zoals (de
productieve arbeid (in industrieplaatsen en op industrieterreinen), maar over een heel land gelijkelijk is
verdeeld, hoeft ook niet de dwaze situatie te ontstaan zoals wij die nu kennen, waarbij op één plaats
werklozen thuis zitten te kniezen en op een andere plaats handen te kort komen om het werk klaar te
krijgen. Het is niet onwaarschijnlijk dat voor velen de arbeid van deze tweede soort in veel sterker mate
het spel- en educatieaspect kan bezitten dan hun huidige arbeid in het bedrijfsleven. Natuurlijk realiseer
ik mij dat een samenleving die minder goederen produceert voor zich zelf een geringere materiële
welstand zal bezitten. Tussen het bestaansoptimum en onze huidige luxe bestaat nog een ruime marge.
Wie het beginsel van een beneden- en een bovengrens van menselijke productie aanvaardt, zal ook de
consequentie van een minder luxueus bestaan moeten aanvaarden. Wij kunnen nog niet overzien welk
een winst aan menselijke relaties wij daarvoor in ruil zullen ontvangen.
Ontkoppeling van arbeid en levensonderhoud
Onder levensonderhoud verstaan wij gewoonlijk in de eerste plaats de voorzieningen ter bevrediging van
de fysiologische basisbehoeften van de mens: voedsel, kleding, beschutting tegen weer en wind.
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.9
Het bestaansoptimum is meer dan dat, maar we mogen toch wel in het algemeen stellen dat de mens
voor wat wij levensonderhoud noemen voornamelijk voorzieningen van materieel energetische aard
nodig heeft. Het hoeft daarom ons niet te verbazen dat sinds mensenheugenis — en waarschijnlijk ook in
de prehistorie — de mogelijkheid tot levensonderhoud onlosmakelijk verbonden was aan de deelname
aan de materiële arbeid. Dat wij in het zweet ons aanschijns ons brood zullen eten is de Bijbelse
uitdrukking voor deze oeroude ervaring, die tevens een maatschappelijke overtuiging werd. Dat er
gewerkt moest worden om den brode is voor de mensheid tot nu toe vanzelfsprekend geweest. De
keerzijde van vleze overtuiging hield in dat wie niet werkte ook niet zou eten 15 . Ook in onze
samenleving leeft deze overtuiging nog sterk. Daarnaast ontwikkelt zich echter een andere tendens die
leidt tot een ontkoppeling van arbeid enerzijds en levensonderhoud anderzijds. Vooral de sociale
wetgeving legitimeert de consumptie (het levensonderhoud) zonder dat daarvoor als tegenprestatie
arbeid, dat wil zeggen deelname aan het bedrijfsleven, wordt geëist 16 .
In 1974 hadden wij in ons land gemiddeld 140.000 werklozen, 350.000 personen die wegens ziekte niet
werkten en 340.000 langdurig zieken of minder validen (Kruze, 1974). Wanneer wij daarbij optellen de
1.400.000 mensen van 65 jaar en ouder, dan komen we al ver over de twee miljoen potentiële 17
„kostwinners". Als wij allen die krachtens de Algemene Weduwen en Wezenwet en krachtens de
bijstandswct een uitkering ontvangen daarbij tellen, komen we op nog een hoger aantal 18 .
Wij mogen terecht stellen (dat onze samenleving het recht op levensonderhoud als waarde op zich in de
wetgeving heeft verankerd. Het tegendeel zou ook vreemd zijn als wij letten op de wijze waarop in onze
samenleving wordt gedacht over het al of niet toelaten van nieuwelingen tot de samenleving. Deze wordt
openbaar in verschijnselen als anticonceptie 19 en abortus provocatus. Hoe langer hoe meer gaat het
principe gelden dat wij nieuwe wereldburgers pas mogen toelaten als er voldoende garanties bestaan dat
zij liefdevol ontvangen en op menswaardige wijze kunnen worden verzorgd. Zowel voor- als tegenstanders
van een niet aan banden gelegde abortus provocatus scharen zich achter dit beginsel. Zij die
abortus in bepaalde gevallen aanbevelen doen dit omdat zij vrezen dat de zich ontwikkelende vrucht te
weinig kansen zal hebben op een menswaardig bestaan. Zij die zich tegen abortus verklaren zijn van
oordeel dat wanneer eenmaal het proces van zich ontwikkelend menselijk leven op gang is gekomen de
garanties moeten worden geschapen voor een opvang en verdere begeleiding van de nieuwe medemens
na zijn geboorte. Als het genoemde beginsel door brede lagen van de bevolking aangehangen wordt, dan
moeten we de consequentie aanvaarden dat eenmaal geaccepteerd menselijk leven geaccepteerd blijft.
We hebben hiermee niet alleen wettelijk, maar ook sociaal cultureel het recht op levensonderhoud als
een zelfstandig recht aanvaard. Als wij daarnaast als zelfstandig recht het recht op arbeid erkennen,
kunnen we niet langer bedoelen dat dit indirect een recht op levensonderhoud betekent. Het recht op
arbeid kan in de toekomst hoe langer hoe meer het recht betekenen deel te mogen nemen aan het
maatschappelijke gebeuren dat wij arbeid noemen.
Arbeid in een veranderende samenleving
Zo langzamerhand zijn wij er wel van overtuigd geraakt dat de toekomst de mensheid niet zo maar
overvalt. De mens krijgt de toekomst die hem toekomt, dat wil zeggen, de toekomst, die ontstaat, hetzij
door het doen van zijn keuzen, hetzij hoor het nalaten van het kiezen van iets anders dan wat thans
bestaat. Het is geen natuurwet dat in de toekomstige samenleving arbeid zal ontstaan die gekarakteriseerd
zal zijn door de door mij geschetste kwaliteiten. Wat ik hier doe is niet mij wagen aan
voorspellingen, maar het opperen van een mogelijkheid, een der mogelijkheden die een samenleving
zichzelf kan kiezen.
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.10
De arbeid die de bovengenoemde kenmerken vertoont, zou een plaats kunnen krijgen in de door
Theobald (1967) beschreven vrije maatschappij. In die maatschappij is de ontkoppeling tussen arbeid en
levensonderhoud principieel aanvaard en consequent uitgewerkt in een wettelijke regeling. De
fundamentele economische zekerheid wordt verschaft in het recht op een van overheidswege verplicht te
verstrekken inkomen, het zogenaamde verschuldigde inkomen. Ieder lid van de samenleving kan —
onbezorgd voor zijn levensonderhoud — zijn krachten geven aan die organisaties en die activiteiten die
hijzelf het meest zinvol acht en die hem de meeste kansen bieden op wezenlijke relaties en op
zelfverwerkelijking. Theobald onderscheidt in deze vrije maatschappij twee types arbeidsorganisaties, de
marketives en de consentives. Onder marketive verstaat hij iedere organisatie of persoon die zich bezig
houdt met de productie van ecofacts 20 om daarmee winst te maken. Deze marketives zullen behoren tot
de belangrijke krachten die veranderingen in de samenleving veroorzaken. De activiteit ervan zal
volgens Theobald (p. 192) gericht moeten zijn op een werkelijke verbetering van de omstandigheden en
niet op het winstgevend maken van ongecontroleerde vernieuwingen. Zij zullen het karakter hebben van
wat ik elders (Kuiper, 1975) heb omschreven als inclusieve ondernemingen. Het ondernemen van ons
huidige bedrijfsleven is bijna uitsluitend exclusief van karakter. Exclusief is die vorm van ondernemen
waarbij uitsluitend het primaire, exclusieve doel van de onderneming wordt nagestreefd. De exclusieve
onderneming levert de op de markt gevraagde goederen en diensten zonder zich te bekreunen om
eventuele schadelijke externe effecten of zich af te vragen of de door haar geleverde ecofacts wel nuttig
zijn voor de samenleving. De inclusieve onderneming zal dit wel doen. Inclusief ondernemen zou zich
voordoen als bijvoorbeeld een ingenieursbureau geen plannen zou willen ontwikkelen waarbij het milieu
onnodig zou worden aangetast of de vrede tussen twee landen in gevaar zou worden gebracht. In het
kader van de nationale economie zal een inclusieve onderneming zich positief richten op het belang van
de samenleving en geen goederen produceren die slechts schijnbehoeften kunnen bevredigen 21 .
Consentives zijn alle niet op winst gerichte productiehuishoudingen waarvan de leden op basis van
vrijwilligheid overeenkomen samen te werken. Zij ontvangen uit deze onderneming geen loon, maar
stellen zich tevreden met het eerder genoemde verschuldigde inkomen. Marketives zullen de ecofacts
produceren die het meest doelmatig kunnen worden voortgebracht. Consentives zullen normaliter niet
geïnteresseerd zijn in massaproductie.
Ik laat buiten beschouwing de vraag of de door Theobald genoemde oplossing voor een vrije
maatschappij de enig mogelijke of zelfs de beste is. Het is er mij alleen om begonnen enigszins aan te
geven hoe het principe van de ontkoppeling van arbeid en levensonderhoud verder uitgewerkt kan
worden in een moderne samenleving. Niemand hoeft in een dergelijke samenleving om den brode te
werken. Wie wat extra materiële luxe in zijn leven wil, kan zich bij een marketive aansluiten en het daar
ongetwijfeld heersende strengere regime op de koop toe nemen. Wie best tevreden is met zijn
bestaansoptimum zal zich aansluiten bij een consentive en wie door wat voor oorzaak ook niet is
uitgegroeid tot een sociaal wezen, zal zich wel op zijn eigen houtje vermaken. In elk geval biedt deze
vrije maatschappij voldoende voorwaarden om arbeid van de tweede 22 en derde soort 23 te verrichten en
om de eigen menselijke tijd zo in te delen dat de aspecten van spel, educatie en arbeid harmonieus over
de dag zijn verdeeld. Opzettelijke compensatie zal in die situatie hoe langer hoe minder noodzakelijk
zijn. Het is niet onwaarschijnlijk dat de marketives, juist door de concurrentiepositie met de consentives
op de arbeidsmarkt, in toenemende mate rekening zullen moeten houden met het beginsel dat de werkers
in de arbeid mogelijkheden hebben tot creativiteit en persoonlijke besluitvorming. Nog minder dan thans
zullen het spelaspect en het educatieaspect ook in de arbeid van de marketives kunnen ontbreken. Om
misverstand te voorkomen wil ik er uitdrukkelijk op wijzen dat de ontwikkeling van vrije maatschappijen
in de welvarende landen van het Westen niet ten koste moet gaan van de landen wier bevolkingen
thans nog lang niet gemiddeld op het bestaansminimum leven, laat staan op het bestaansoptimum. Als de
ontwikkeling van vrije maatschappijen niet gepaard gaat met een grotere mondiale solidariteit, dan betekent
zij geen winst voor de mensheid.
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.11
Wij zijn nog niet zo ver
Wanneer in een samenleving als de onze de algemene wil bestond om een vrije maatschappij te creëren
vergelijkbaar met de bovenbeschrevene, dan zouden we op zeer korte termijn daaraan kunnen beginnen.
Voorzover ik het kan zien zijn de materiële voorwaarden daarvoor aanwezig.
Mentaal zijn wij als bevolking in haar geheel echter nog lang niet zo ver.
Ik wil hier enige van de belangrijkste obstakels noemen op de weg naar de vrije maatschappij.
1. Emotioneel hebben wij de ontkoppeling van arbeid en levensonderhoud nog niet of onvoldoende
geaccepteerd. 0 wee, als de eenmaal aanvaarde en in de samenleving opgenomen nieuwe
mensenkinderen „lui" blijken te zijn en zich niet willen voegen in onze arbeidsideologie, dat wil
dan meteen zeggen in onze bedrijfslevenideologie. Ik ben het met Theobald eens dat het recht op
onderhoud, op het verschuldigde inkomen, absoluut onvervreemdbaar moet zijn. Niet alleen de
ijverige deelnemers aan een consentive zullen het krijgen, maar ook de thuis rondlummelende
luilakken, de prostitué's en de gevangen zittende misdadigers 24 . Kwant (1967, p. 32) sprak eens
de overtuiging uit, dat wij jonge mensen moeten leren zinvol bezig te zijn zonder het „moeten"
van de arbeid. „Wij zullen moeten afleren, het ,sociale zijn' van een mens zo te verbinden met de
functie in het arbeidsbestel 25 als wij dit thans doen." Ik denk dat Kwant gelijk heeft. Een vrije
maatschappij zullen we niet bereiken als de fundamentele waarden er van niet via de opvoeding
een authentiek bestanddeel van onze cultuur worden.
2. Ook in een ander opzicht zijn wij als samenleving nog sociaal onvolwassen. Er bestaan nog
steeds zeer sterke weerstanden tegen het opgeven van eigen voorrechten ten behoeve van het
behoud van de aarde en haar totale bevolking. Het Kaïnswoord: „Ben ik mijn broeders hoeder"
wordt nog te vaak gehoord met betrekking tot verre volkeren en zelfs in praktische politiek
vertaald. Er is meer ergernis over de ongebreidelde procreativiteit van de arme volken dan over
het gebrek aan sociale creativiteit van de eigen samenleving. Het zal nog meer tot een ieder en
vooral tot de jeugd moeten doordringen dat ontwikkelingshulp geen filantropie is, maar het doen
wedervaren van een fundamenteel recht aan hen die om wat voor reden dan ook geen kans zien
zelf hun levensonderhoud voldoende te garanderen. Ik heb hoop dat dit besef zal groeien
inumrntate de leden van onze samenleving zich meer wereldburger gaan voelen.
3. Er zijn nog steeds grote verschillen in inkomens in onze samenleving. Weliswaar is er een
tendens tot nivellering die geëffectueerd wordt in 'de voort(kwende verhoging van het wettelijk
vastgestelde minimuminkomen enerzijds on do progressieve belastingheffing anderzijds, maar
ook de netto inkomens liggen nogal ver uiteen. De tendens tot nivellering wordt overigens lang
niet door ieder toegejuicht 26 . Er zal niet weinig weerstand bestaan tegen de gedachte van een
voor ieder in principe gelijk verschuldigd inkomen 27 . Nu is het wel duidelijk dat veel van de
thans bevoorrechten — waartoe de schrijver zich zelf rekent — in grote moeilijkheden zouden
geraken als zij in zeer korte tijd van hun huidige inkomen de sprong zouden moeten maken naar
het gemiddelde verschuldigde inkomen. Globaal genomen zal een groot percentage van deze
bevoorrechten een belangrijke bijdrage leveren aan het goed doen functioneren van onze samenleving.
Een epidemie van ernstige financiële problemen binnen deze groep zal ongetwijfeld een
bedreiging vormen voor welvaart en welzijn van de hele samenleving. Er zal op zijn minst een
voldoende ruime overgangsperiode moeten zijn waarin de thans bevoorrechten de kans krijgen
orde op zaken te stellen. Theobald zoekt voor dit probleem een oplossing door aan hen die op
deze wijze in de knoei zouden komen boven het verschuldigde in komen een toegewezen
besteding toe te kennen.
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.12
Noten
4. Eerder wees ik er reeds op dat de waardering voor het bedrijfsleven in onze samenleving
pseudoreligieuze trekken vertoont. Het is voor niet weinigen schijnbaar onmogelijk in te zien dat
de leuze „van het bedrijfsleven moeten we het hebben" berust op een gebrekkige analyse van de
voorwaarden waaraan een moderne samenleving moet voldoen opdat het bedrijfsleven überhaupt
kan functioneren. Wat zou er van de agrarische, industriële en andere bedrijven te« recht komen
zonder onderwijs, sociale verzekeringen, gezondheidszorg enz.? Ontmythologisering van het
bedrijfsleven zal wel een der voorwaarden moeten zijn voor de ontwikkeling van een vrije
maatschappij. Het is te hopen dat de marketives van de toekomst zich dan ook van wat meer
volwassen „reclame” zullen bedienen.
5. Tenslotte moet ik nog wijzen op de in brede kringen aangehangen opvatting dat mensen alleen
bereid zullen zijn tot een bepaalde inspanning als zij daarvoor geldelijk beloond worden. In de
kringen van mijn beroepsgenoten — de artsen — leeft deze overtuiging zelfs zo sterk dat zij als
argument wordt aangevoerd tegen een dienstverband voor artsen 28 . Als een groep die zichzelf
nogal hoogacht reeds dit oordeel heeft over de eigen groepsgenoten, welk oordeel zal men dan
wel hebben over allen die vanuit het groepsvooroordeel minder hoge opvattingen hebben over
plicht en verantwoordelijkheid? Het zijn overigens niet alleen de artsen die zo denken over het
belang van de geldelijke beloning. Op grote schaal zijn wij geneigd om de werkwilligheid van
onze medemens te wantrouwen. Wij vrezen dat velen in een vrije maatschappij lekker lui thuis
zullen blijven. Wij zijn wat dit betreft in het algemeen nog niet voet verder dan Luttenberg die in
1841 schreef (p. 53): „En deze ledigheid en de daarmee gepaard gaande wangedragingen worden
hier en daar vermeerderd en gevoed door de gemakkelijkheid, waarmee lieden in de kracht
hunner jaren onderstand kunnen verkrijgen zonder te arbeiden." Wij zullen meer oog moeten
krijgen voor de vele vormen van niet geldelijke beloning om van de overwaardige ideeën over de
financiële prikkel voor de arbeid te genezen. Maar dat zal meteen betekenen dat wij tal van
huidige arbeidssituaties zullen afkeuren omdat zij deze niet-geldelijke beloning (= voldoening) in
het geheel niet kunnen verschaffen.
1. Wie zijn jeugd enige tientallen jaren geleden op het platteland doorbracht herinnert ikh nog goed de slogan die in de nieuwste tijd weer
door de Boerenpartij werd gehanteerd: „Van de boeren moet u het hebben." Deze slogan is even eenzijdig, maar minstens zo
waardevol als de hedendaagse belijdenis dat we het van het bedrijfsleven moeten hebben.
2. Dippel was werkzaam als chemisch ingenieur bij Philips. Op grond van zijn christelijk culturele denkarbeid, neergelegd in tal van
publicaties, werd hem een eredoctoraat in de theologie verleend. In een memoriam werden zijn verdiensten door van Veen (1971)
geschilderd.
3. Polak (pag. 111) noemt als uitingen van cultuur: Kunst, beschaving, kennis, research, wijsbegeerte, onderwijs, litteratuur. Dippel
(1962; p. 41) spreekt ruimer over cultuur als de kunst van samenleven. Hij zegt dat cultuur niet bepaald wordt „door het aantal
geestelijken, geleerden of kunstenaars, dat ergens esoterisch boven de massa zweeft of als vrij gestelde massa passief laat genieten (...),
maar door de mate waarin deze moeite en inspanning door allen zelfstandig gesteund, begrepen en meegeleden wordt en de vruchten
door allen gedeeld worden: arbeid van de IWeedo en de derde soort."
4. Ik spreek hier uitdrukkelijk over de mensheid en niet over de vele enkelingen die ook thans reeds het zoeken naar God de hoogste
prioriteit in hun leven verlenen.
5. Vergelijk ook het oordeel van Dippel (1962, p. 52) over de moderne vrije tijd: “Men doet het voorkomen alsof de arbeider in de
bedrijven een nummer wordt. Ik wil beweren dat hij veel meer in de vrije tijd als een nummer wordt behandeld door de krachten, die
hem de essentiële zedelijke potenties van de cultuur afnemen."
6. In de In Oostbloklanden uitgevoerde enquêtes over tijdsbudget, worden de volgende categorieën van tijd genoemd:
a. productieve tijd;
b. tijd voor huishoudelijke arbeid;
c. reistijd, tijd voor het doen van inkopen;
d. tijd nodig voor fysiologische behoeften;
e. tijd na het werk, dat wil zeggen alle tijd die niet aan a. t/m d. wordt besteed.
7. Ik denk hierbij niet alleen aan de dagelijkse tijd buiten het werk, maar ook aan een rustpauze tijdens de arbeid, de weekends en de
vacanties.
8. Ik ga op deze plaats niet in op de kenmerken waaraan arbeid moet voldoen om deze waarde te bezitten. Ik heb er alleen op willen
wijzen dat arbeidstijd onvervangbare levenstijd is.
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.13
9. Hoewel het karakter van de ritmen mee bepaald wordt door de situatie, mogen we aannemen dat na de lange evolutiegeschiedenis voor
de huidige individuen de schommelingen in activiteit overwegend endogeen zijn. Voor de mens als organisme geldt dit het sterkst. Als
psychisch wezen en als zingever zal zijn actuele relatie tot de wereld vaak een grote rol spelen dan zijn endogene ritmiek.
10. Naar mijn mening hangt deze tendens samen met de in de gehele geneeskunde nog overheersende opvatting dat de geneeskunde een
toegepaste natuurwetenschap is, geen toegepaste menswetenschap.
11. Bijvoorbeeld het vermogen tot opname van zuurstof, tot verwerking van informatie, tot ontgifting van het organisme.
12. Voor de fysiologische behoeften die op materieel-energetische wijze bevredigd moeten worden is deze limiet gemakkelijker aan te
geven dan voor de relationeel-informatieve behoeften. Hoe lang een mens zonder zuurstof kan of zonder beschutIiI)g tomen kou, is of
bekend of vrij gemakkelijk te onderzoeken. Hoe lang een mens zonder koestering kan of zonder bepaalde informatie is veel moeilijker
vast te stellen.
13. Van een diner mag men iets anders verwachten dan van een voetbalwedstrijd, van een huwelijk iets anders dan van de arbeid.
14. Op pagina 135 van de Nederlandse vertaling van het Tweede rapport aan de Club van Rome (Mesarovic en Pestel, 1974) worden enige
feiten vermeld ten aanzien van de zonne-energie.
15. Dat zich door alle tijden heen een zekere elite boven deze maatschappelijke overtuiging heeft gesteld laat ik hier verder onbesproken.
16. Ik wil hier nogmaals wijzen op de paradoxale situatie dat enerzijds miljoenen mensen een „vergoeding" krijgen zonder dat zij er iets
voor doen, terwijl anderzijds miljoenen (de huisvrouwen) deze „vergoeding" niet krijgen voor wat zij wel doen.
17. Hoe groot hun potentie om de „kost" te winnen nog is, laat ik buiten beschouwing. In een samenleving waar arbeid en
levensonderhoud nog onlosmakelijk aan elkaar verbonden zijn is ook voor gewezen kostwinners de mogelijkheid om deel te nemen
aan de maatschappelijke consumptie veelal minder dan aanvaardbaar minimaal.
18. Voor hoeveel in dienstverband werkende personen met een vast in praktisch onaantastbare positie (bijv. Rijksambtenaren) bestaat er
overigens ook nu reeds nauwelijks een verband tussen arbeidsprestatie en levensononderhoud? Voor hoevelen heeft de wijze waarop
zij aan hun arbeid gebonden zijn me van een consentive dan van een marketive? (zie p. 22).
19. Het is interessant waar te nemen dat ook op een ander zeer belangrijk terrein van het menselijk leven en beleven een ontkoppeling
tussen twee aspecten van mens en samenleving heeft plaats gevonden. Ik doel op de ontkoppeling van voortplanting.
20. Ecofacts zijn economische goederen of diensten.
21. Vrije maatschappij betekent niet dat de overheid geen belangrijke bij de sociaal economische ordening. Uiteraard zal het ook tot de
overheid behoren om op nationaal niveau te waken over de mondiale energie-materie balans.
Ik moge in dit verband vermelden de taken die door Noordzij e.a. (1974, p. 82) aan de overheid worden toegedacht:
a. de overheid dient initiatieven te nemen om te komen tot een reële berekening van onze welvaart;
b. de overheid moet maatregelen treffen om een rechtvaardige van een verminderde materiële welvaart te bewerkstelligen;
c. de overheid moet maatregelen bevorderen ter vergroting van het welzijn, d.w.z. meer geluk en hogere „quality of life". Ik wil
hier, om misverstand te voorkomen, van mijn kant wel aan toevoegen, dat welzijn o.a. inhoudt het bevorderen van de
participatie van de bevolkingin zaken die haar rechtstreeks aangaan. Het onmisbare complement van een krachtig centraal
beleid is een bewuste en consequente doorvoering van het decentralisatiebeginsel.
22. Men denke bijvoorbeeld aan experimenten op het gebied van onderwijs en gezondheidszorg. Naar mijn mening zouden de organisaties
van de gezondheidszorg altijd het karakter van consentives moeten hebben.
23. Het zal in elk geval niet meer nodig zijn dat het levensonderhoud van een theoloog wordt bedreigd die door zijn opvattingen in strijd
komt met de grof oorspronkelijk verbonden was.
24. Uiteraard met aftrek van de logieskosten.
25. Ik interpreteer hier arbeidsbestel als het „geïdeologiseerde bedrijfsleven”.
26. In bepaalde kringen wordt stereotypisch gesproken over het afromen van het inkomen door de fiscus. Onlangs hoorde ik voor de radio
een VVD spreken over het „structurele geweld" van ons belastingsysteem. Het is duidelijk dat mensen die deze term voor onze
belasting„druk" gebruiken weinig benul zullen hebben van het structurele geweld dat miljoenen wereldburgers arm houdt en
ondervoed (zie punt 2 op p. 23).
27. Afgezien dan van de lonen die in een marketive zullen worden verdiend.
28. Het valt mij op dat artsen wanneer zij zelf in dienstverband zijn gaan werken - bijvoorbeeld als sociaal geneeskundige - dit argument
blijven hanteren. Dit wijst m.i. op het ideologische karakter ervan.
Literatuur
Dippel, C. J., Het andere schema; Over de eenheid van woord en arbeid In: Wending, 16, 696, 1961.
Dippel, C. J., Techniek en cultuur in Verkenning en verwachting. Boekencentrum, 's-Gravenhage, 1962.
Hueting. R., Nieuwe schaarste en economische groei. Agon Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1974.
Kruse, F.H. A. M., De veranderende arbeidsmarkt en de andersgeschikte in WAO balans en perspectief. Uitgave GMB, Amsterdam, 1974.
Kuiper. J.P., De vraag naar de zin van de arbeid als uitgangspunt voor bedrijfsgeneeskundig denken en handelen. In: T. Soc. Gen., 43, 840,
1965.
Kuiper. J.P., Het zal ónze zorg zijn. Inleiding tot de gezondheidkunde: basis van een inclusieve gezondheidszorg. Van Gorcum, Assen,
1975.
Kwant, R. C., Filosofie van de arbeid. De Nederlandse Boekhandel, Antwerpen, 1964.
Lanfant, M. F., Sociologie van de vrije tijd. Aula boeken 515, Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 1974.
Luttenberg, G., Proeve van onderzoek omtrent het Armenwezen in ons Vaderland. W.C.J. Tjeenk Willink, Zwolle, 1841.
Mésarovic, M. en E. Pestel, De mensheid op een Kruispunt. Tweede Rapport aan de Club van Rome. Agon Elsevier, A'dam/Brussel, 1974.
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5

NIET MEER WERKEN OM DEN BRODE Pag.14
Noordzij, G. e.a., Onrust langs de groeigrenzen. Beschouwingen n.a.v. het rapport van de Klub van Rome en reakties daarop. H. Nelissen,
Bloemendaal, 1974.
Polak, F. L., De nieuwe wereld der automatie. W. de Haan, Hilversum; Standaard Wetensch. Uitg., Antwerpen, 1966.
Theobald, R., Gewaarborgd inkomen in een vrije maatschappij. Stichting Werkgroep 2000. Paul Brand, Hilversum/Antwerpen, 1967.
Veen, J.M. van, In memoriam Dr. C. J. Dippel. In: Wending 26, 619, 1971.
Ven, F.J.H. M. van der, Geschiedenis van de arbeid, Oudheid en vroege middeleeuwen. Aulaboeken 228, Het Spectrum,
Utrecht/Antwerpen, 1965.
J. P. KUIPER uit: Werken en werken in een veranderende samenleving (red. M.R. van Gils,) 1975, ISBN 90 265 0226 5