p Open brief aan de minister-president p Twee versies van Karel ...
p Open brief aan de minister-president p Twee versies van Karel ...
p Open brief aan de minister-president p Twee versies van Karel ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
p <strong>Open</strong> <strong>brief</strong> <strong>aan</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>minister</strong>-presi<strong>de</strong>nt<br />
p <strong>Twee</strong> <strong>versies</strong> <strong>van</strong> <strong>Karel</strong><br />
Appels Vogel uit 1951<br />
p Bijzon<strong>de</strong>re presentatie in<br />
het Van Gogh Museum<br />
p Henk <strong>van</strong> Os over dé<br />
tentoonstelling <strong>van</strong> 2011<br />
BULLETIN VAN DE VERENIGING REMBRANDT JAARGANG 21 N0 2 ZOMER 2011
Erele<strong>de</strong>n<br />
Mevrouw dr. E. Fre<strong>de</strong>riks, 1994<br />
Mr. W. baron <strong>van</strong> De<strong>de</strong>m, 2002<br />
Mr. J.M. Boll, 2009<br />
Beschermvrouwe H.M. <strong>de</strong> Koningin<br />
BESTUUR<br />
Dr. M. San<strong>de</strong>rs, voorzitter<br />
Drs. C.O.A. baron Schimmelpenninck<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>r Oije, vice-voorzitter<br />
Mevrouw mr. A.A. <strong>van</strong> Berge, secretaris<br />
Drs. A.A. Fock, penningmeester<br />
Drs. F.J. Duparc<br />
Prof. dr. R.E.O. Ekkart<br />
Mevrouw prof. dr. C.W. Fock<br />
Prof. dr. P.A. Hecht<br />
Mevrouw mr. E.M.L. Moerel<br />
Drs. W.M.J. Pijbes<br />
Mevrouw mr. drs. T.S.M. <strong>van</strong> Schie<br />
Dr. C.B. Smithuijsen<br />
Dr. E.J. <strong>van</strong> Straaten<br />
Mevrouw L.C.E. <strong>van</strong> Tets-<strong>van</strong><br />
Tienhoven<br />
Jhr. M.A. <strong>van</strong> Wee<strong>de</strong><br />
VERENIGING REMBRANDT<br />
Denneweg 124<br />
2514 CL Den Haag<br />
T: 070-4271720<br />
F: 070-4271940<br />
E: bureau@verenigingrembrandt.nl<br />
www.verenigingrembrandt.nl<br />
Bankrekeningnummers:<br />
(contributie) 25 22 00 861<br />
IBAN: NL 15 FTSB 0252 2008 61<br />
(algemeen) 21 33 99 385<br />
IBAN: NL 97 FTSB 0213 3993 85<br />
RAAD VAN ADVISEURS<br />
Prof. dr. J.N.M. <strong>van</strong> Adrichem<br />
Prof. dr. J. Th. M. Bank<br />
Mevrouw drs. E. Barents<br />
Prof. dr. C. Blotkamp<br />
Mevrouw prof. dr. C.A. Cha<strong>van</strong>nes-<br />
Mazel<br />
Prof. dr. M. Forrer<br />
Mr. Th. Groenewald<br />
Mr. F.A.J. <strong>van</strong> Hall<br />
Mr. H.F. Heerkens Thijssen<br />
Drs. J.J. Heij<br />
Drs. J.H. <strong>van</strong> Heijningen Nanninga<br />
Mevrouw drs. A.J.W.C.M. Hopmans<br />
Drs. B.F. <strong>van</strong> Ittersum<br />
J.M.N. Leighton<br />
Mevrouw drs. D.H.A.C. Lokin<br />
Drs. G. Luijten<br />
Prof. dr. V. Manuth<br />
BUREAU (9 – 13 UUR)<br />
Mevrouw drs. F.M. Bijl <strong>de</strong><br />
Vroe-Verloop, directeur<br />
Secretaris<br />
Drs. H.M. Blankenberg<br />
Le<strong>de</strong>nadministratie<br />
Mevrouw M.R. Mangroelal<br />
R.F. Vogt<br />
Coördinator relatiebeheer<br />
Mevrouw J. C. Haverkate<br />
Het Bulletin <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt wordt me<strong>de</strong> mogelijk gemaakt door <strong>de</strong> Stichting Zabawas<br />
Mr. A.R.T. Odle<br />
Dr. D. Overbosch<br />
Mevrouw dr. H.H. Pijzel-Dommisse<br />
Mr. L. R. J. rid<strong>de</strong>r <strong>van</strong> Rappard<br />
Mr. S.A. Reinink<br />
Dr. P.H. Rem<br />
Drs. K.J.J. Schampers<br />
Prof. dr. P. Schnabel<br />
Drs. P.J. Schoon<br />
Mevrouw dr. M.F. Simon Thomas<br />
A.L. Stal<br />
A.G.L. Strengers<br />
Drs. C. baron <strong>van</strong> Tuyll <strong>van</strong><br />
Serooskerken<br />
E.W. Veen<br />
Mevrouw ir. M.L.W. Vehmeijer-<br />
Verloop<br />
Mevrouw mr. P.H.E. Voûte<br />
Drs. W. Weijland<br />
KLACHTENCOMMISSIE<br />
FONDSENWERVING<br />
Mr. D.H. Beukenhorst, voorzitter<br />
Mevrouw mr. A.M.C. Marius-<strong>van</strong><br />
Eeghen, secretaris<br />
Mevrouw mr. M.C. Scholten<br />
Dr. J.M. <strong>de</strong> Groot<br />
Mr. H. baron <strong>van</strong> Imhoff<br />
Le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt<br />
kunnen bij het secretariaat extra<br />
Bulletins bestellen voor € 7,- per stuk<br />
(excl. portokosten).<br />
Colofon:<br />
Redactie: Gerdien Wuestman – On<strong>de</strong>rzoek<br />
en tekstproductie, Utrecht<br />
Ontwerp: <strong>van</strong> Rosmalen & Schenk, Amsterdam<br />
Druk: Onkenhout BV, Almere<br />
Omslag:<br />
Stilleven <strong>van</strong> een boeket in wording (<strong>de</strong>tail)<br />
Dirck <strong>de</strong> Bray (ca. 1635-1694)<br />
1674. Olieverf op paneel, 40,5 x 35,7 cm<br />
Koninklijk Kabinet <strong>van</strong> Schil<strong>de</strong>rijen<br />
Mauritshuis, Den Haag
De Vereniging Rembrandt<br />
is een particuliere organisatie,<br />
opgericht in 1883. Zij heeft<br />
als doel door het beschikbaar<br />
stellen <strong>van</strong> gel<strong>de</strong>lijke mid<strong>de</strong>len<br />
musea en an<strong>de</strong>re openbare<br />
verzamelingen effectieve hulp<br />
te bie<strong>de</strong>n bij het verwerven<br />
<strong>van</strong> kunstvoorwerpen.<br />
4<br />
5<br />
6<br />
Steun in cijfers<br />
<strong>Open</strong> <strong>brief</strong> <strong>aan</strong> <strong>de</strong> <strong>minister</strong>-presi<strong>de</strong>nt<br />
Reactie <strong>van</strong> het Bestuur <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt op <strong>de</strong><br />
bezuinigingsplannen <strong>van</strong> het Rijk.<br />
<strong>Twee</strong> <strong>versies</strong> <strong>van</strong> <strong>Karel</strong> Appels ‘Vogel’ uit 1951<br />
Ruud Schenk en Ludo <strong>van</strong> Halem<br />
In 2009 verscheen het schil<strong>de</strong>rij Oiseau <strong>van</strong><br />
<strong>Karel</strong> Appel op <strong>de</strong> kunstmarkt. Dit riep vragen<br />
op over <strong>de</strong> authenticiteit <strong>van</strong> het nagenoeg<br />
i<strong>de</strong>ntieke werk dat het Groninger Museum in<br />
1976 had <strong>aan</strong>gekocht. Een grondig on<strong>de</strong>rzoek<br />
volg<strong>de</strong>.<br />
al 125 12 jaar Nieuws sponsor <strong>van</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> het Vereniging openbaar kunstbezit<br />
Vereniging Rembrandt, meer dan alleen nanciële steun<br />
41<br />
Ogenblik: De tentoonstelling <strong>van</strong> het jaar<br />
Prof. dr. Henk <strong>van</strong> Os<br />
De afgelopen m<strong>aan</strong><strong>de</strong>n was in Museum <strong>de</strong><br />
Lakenhal een grote overzichtstentoonstelling<br />
over Lucas <strong>van</strong> Ley<strong>de</strong>n te zien. Kunsthistorisch<br />
gesproken zal het niet makkelijk zijn <strong>de</strong>ze<br />
expositie te overtreffen, meent Henk <strong>van</strong> Os.<br />
grote<br />
29/40 Kunstvragen<br />
lief<strong>de</strong>s<br />
Fusien Bijl <strong>de</strong> Vroe<br />
Elizabeth Stortenbeker<br />
met steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt<br />
Nieuws <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging<br />
42 Fondsen en le<strong>de</strong>n<br />
45<br />
46<br />
I N HOU D<br />
Vereniging Rembrandt<br />
Gesteun<strong>de</strong> werken uitgelicht<br />
Algemeen<br />
Vereniging Rembrandt<br />
al 125 jaar sponsor <strong>van</strong> het openbaar kunstbezit<br />
14<br />
17<br />
22<br />
26<br />
30<br />
34<br />
37<br />
TEYLERS MUSEUM, HAARLEM<br />
‘Wie wat bewaart, die heeft wat’<br />
<strong>Karel</strong> <strong>van</strong> Man<strong>de</strong>r, ca. 1585-90<br />
FRANS HALS MUSEUM, HAARLEM<br />
De koningin <strong>van</strong> Sheba voor <strong>de</strong> tempel <strong>van</strong><br />
Salomo, Salomon <strong>de</strong> Bray, 1657<br />
MAURITSHUIS, DEN HAAG<br />
Stilleven <strong>van</strong> een boeket in wording<br />
Dirck <strong>de</strong> Bray, 1674<br />
HUIS VAN GIJN, DORDRECHT<br />
Gegraveerd glas ‘Vivat <strong>de</strong> Houtnegotie’<br />
Mey<strong>de</strong>n Visser, 1772<br />
VAN GOGH MUSEUM, AMSTERDAM<br />
Het hooien, Éragny, Camille Pissarro, 1887<br />
STEDELIJK MUSEUM, ’S-HERTOGENBOSCH – SM’S<br />
Collectie siera<strong>de</strong>n, Emmy <strong>van</strong> Leersum, 1964-84<br />
MUSEUM BOIJMANS VAN BEUNINGEN, ROTTERDAM<br />
Une vipère, un vampire, une vitre<br />
Marcel Broodthaers, 1974
VERENIGING REMBRANDT<br />
■ Vereniging Rembrandt<br />
■ Particuliere fondsen<br />
■ BankGiro Loterij<br />
■ Mondri<strong>aan</strong> Stichting<br />
■ Musea<br />
Overheid Particuliere sector<br />
In 2010 heeft <strong>de</strong> Vereniging<br />
Rembrandt 23 <strong>aan</strong>kopen gesteund,<br />
met een totale waar<strong>de</strong> <strong>van</strong><br />
10,6 miljoen euro. Daar<strong>van</strong> is 75%<br />
bijeengebracht door <strong>de</strong> particuliere<br />
sector. De overheid droeg 25% bij<br />
via <strong>de</strong> Mondri<strong>aan</strong> Stichting en <strong>de</strong><br />
<strong>aan</strong>koopbudgetten <strong>van</strong> <strong>de</strong> musea.<br />
4 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
Steun in cijfers<br />
De jongste ontwikkelingen <strong>aan</strong> het<br />
front <strong>van</strong> het kunstbeleid maken<br />
één ding dui<strong>de</strong>lijk: als het <strong>aan</strong> <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse overheid ligt, krijgt <strong>de</strong><br />
Collectie Ne<strong>de</strong>rland <strong>de</strong> komen<strong>de</strong><br />
jaren weinig ontwikkelingskansen.<br />
Door een reeks <strong>van</strong> subsidiekortingen,<br />
die <strong>van</strong>af volgend jaar en vooral<br />
<strong>van</strong>af 2013 door <strong>de</strong> rijksoverheid<br />
op het museumbudget wordt doorgevoerd,<br />
hebben <strong>de</strong> gezamenlijke<br />
musea in <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> jaren enkele<br />
tientallen miljoenen euro’s min<strong>de</strong>r te<br />
beste<strong>de</strong>n. En dan hebben we het nog<br />
niet eens gehad over <strong>de</strong> kortingen<br />
die vrijwel alle gemeenten op hun<br />
cultuurbudget g<strong>aan</strong> doorvoeren. Ook<br />
die zullen veel instellingen gevoelig<br />
g<strong>aan</strong> raken. Om te overleven zullen<br />
musea allereerst investeren in tentoonstellingen<br />
en an<strong>de</strong>re diensten<br />
waarmee zij hun kortingen kunnen<br />
terugverdienen. Mocht er daarna<br />
geld overschieten, dan kan gedacht<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>aan</strong> <strong>de</strong> <strong>aan</strong>koop <strong>van</strong> nieuwe<br />
werken.<br />
Dat er geld overblijft lijkt niet<br />
erg waarschijnlijk. Private fondsen,<br />
<strong>de</strong> loterijen, het bedrijfsleven en <strong>de</strong><br />
particuliere donateurs zullen er<br />
daarom voor moeten zorgen dat <strong>de</strong><br />
Collectie Ne<strong>de</strong>rland in beweging<br />
blijft. Alleen met <strong>de</strong> <strong>aan</strong>koop <strong>van</strong><br />
nieuwe werken wordt het in <strong>de</strong><br />
musea geen stilst<strong>aan</strong>d water. Nu al<br />
zorgt <strong>de</strong> particuliere sector voor het<br />
leeuwen<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> financiering<br />
<strong>van</strong> nieuwe <strong>aan</strong>winsten.<br />
Als we kijken naar <strong>de</strong> <strong>aan</strong>kopen<br />
die <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt in<br />
2010 heeft gesteund, zien we dat is<br />
bijgedragen <strong>aan</strong> 23 werken voor<br />
grote, mid<strong>de</strong>lgrote en kleine musea,<br />
verspreid over het land. Van <strong>de</strong><br />
10,6 miljoen euro die hiermee was<br />
gemoeid, is bijna 8 miljoen door <strong>de</strong><br />
particuliere sector opgebracht, oftewel<br />
75% <strong>van</strong> het totaal. De verwachting<br />
is dat dit percentage <strong>de</strong> komen<strong>de</strong><br />
jaren nog ver<strong>de</strong>r omhoog zal g<strong>aan</strong>,<br />
niet in <strong>de</strong> laatste plaats omdat <strong>de</strong><br />
overheid en haar fondsen <strong>de</strong> 25%<br />
<strong>van</strong> vorig jaar niet meer zullen halen.<br />
Het is <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt er<br />
dan ook veel <strong>aan</strong> gelegen dat zij <strong>de</strong><br />
komen<strong>de</strong> jaren groeit. Om haar stem<br />
als pleitbezorger voor het openbaar<br />
kunstbezit beter te kunnen laten<br />
horen, maar ook om substantieel<br />
te kunnen blijven bijdragen <strong>aan</strong> <strong>de</strong><br />
ontwikkeling en diversiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
museale collecties.
De Vereniging Rembrandt<br />
is een particuliere organisatie,<br />
opgericht in 1883. Zij heeft<br />
als doel door het beschikbaar<br />
stellen <strong>van</strong> gel<strong>de</strong>lijke mid<strong>de</strong>len<br />
musea en an<strong>de</strong>re openbare<br />
verzamelingen effectieve hulp<br />
te bie<strong>de</strong>n bij het verwerven<br />
<strong>van</strong> kunstvoorwerpen.<br />
Vereniging Rembrandt Denneweg 124<br />
2514 CL Den Haag<br />
Bureau 9-13 uur<br />
Telefoon 070 427 17 20<br />
fax 070 427 19 40<br />
bureau@verenigingrembrandt<br />
www.vereniging-rembrandt<br />
<strong>Open</strong> <strong>brief</strong> <strong>aan</strong> <strong>de</strong> <strong>minister</strong>-presi<strong>de</strong>nt Den Haag, 23 mei 2011<br />
Ne<strong>de</strong>rland kent een rijke traditie waarin het openbaar kunstbezit een vitale rol speelt voor en in<br />
<strong>de</strong> samenleving. Ontst<strong>aan</strong> uit een evenwichtig samenspel tussen een verantwoor<strong>de</strong>lijke overheid<br />
en particuliere stichters, sponsors en schenkers. De staat heeft zich al meer dan hon<strong>de</strong>rd jaar<br />
gele<strong>de</strong>n door vermogen<strong>de</strong> particulieren er<strong>van</strong> laten overtuigen dat een goed on<strong>de</strong>rhou<strong>de</strong>n en<br />
toegankelijk openbaar kunstbezit <strong>van</strong> wezenlijk belang is voor <strong>de</strong> samenleving. Altijd is er sprake<br />
geweest <strong>van</strong> een wisselwerking tussen burgerinitiatief en overheid. Die zorg en toegankelijkheid<br />
– <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid die <strong>de</strong> overheid op zich nam – <strong>van</strong> <strong>de</strong> vooral door particulieren<br />
geschonken en betaal<strong>de</strong> kunst heeft verschillen<strong>de</strong> rele<strong>van</strong>te dimensies. Om <strong>de</strong> economische<br />
exploitatie ging het daarbij niet. Het Rijksmuseum kreeg zijn Vermeers niet ca<strong>de</strong>au als belegging<br />
of om <strong>de</strong> kas te spekken. Sterker nog, daar zou niemand een cent voor hebben gegeven.<br />
Vereniging Rembrandt<br />
al 125 jaar sponsor <strong>van</strong> het openbaar kunstbezit<br />
Deze particuliere bijdrage <strong>aan</strong> het culturele kapitaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> samenleving, heeft altijd plaatsgevon<strong>de</strong>n<br />
in <strong>de</strong> wetenschap dat <strong>de</strong> overheid zorg zou dragen, ‘zoals een goed huisva<strong>de</strong>r betaamt’<br />
over het verkregene. De instandhouding <strong>van</strong> <strong>de</strong> basis waarop een museum kan functioneren<br />
geldt daarbij als een conditio sine qua non. Geen mecenaat zon<strong>de</strong>r overheid, of omgekeerd.<br />
Nu <strong>de</strong> rijksoverheid <strong>aan</strong>geeft <strong>aan</strong>zienlijk te moeten bezuinigen op <strong>de</strong> cultuuruitgaven dreigt<br />
niet alleen <strong>de</strong> balans tussen privaat en publiek abrupt te wor<strong>de</strong>n verstoord. Gevreesd moet<br />
wor<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> bezuinigingen <strong>van</strong> het Rijk gevolgd zullen wor<strong>de</strong>n door bezuinigingen door<br />
lagere overhe<strong>de</strong>n. De druk op <strong>de</strong> beschikbare particuliere fondsen zal hierdoor exponentieel<br />
toenemen. Tegelijkertijd wreekt zich dat in <strong>de</strong> zich langzaam herstellen<strong>de</strong> economie<br />
sponsormogelijkhe<strong>de</strong>n al enige jaren zeer broos zijn. De <strong>aan</strong>hou<strong>de</strong>n<strong>de</strong> belastingverhogingen<br />
die met name lagere overhe<strong>de</strong>n doorvoeren hebben direct onevenredig grote na<strong>de</strong>lige gevolgen<br />
voor culturele instellingen (precariorechten, OZB-belasting, toeristenbelasting, het afschaffen<br />
<strong>van</strong> gesubsidieer<strong>de</strong> arbeidskrachten et cetera). De om<strong>van</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> nu voorziene bezuinigingen<br />
op cultuur kan daarom niet los gezien wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> ontwikkelingen die gelijktijdig el<strong>de</strong>rs spelen<br />
en heeft zo een veel grotere uitwerking dan het bedrag alleen doet vermoe<strong>de</strong>n.<br />
grote lief<strong>de</strong>s<br />
met steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt<br />
De continuïteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> succesvolle alliantie tussen publiek en privaat in het openbaar kunstbezit,<br />
waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt het oudste en nog altijd leven<strong>de</strong> voorbeeld is, staat nu on<strong>de</strong>r<br />
druk omdat <strong>de</strong> Staat uitsluitend nog <strong>aan</strong> het economisch ren<strong>de</strong>ment <strong>van</strong> haar verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
voor zorg en toegankelijkheid lijkt te willen <strong>de</strong>nken. Daardoor dreigen er tekorten te ontst<strong>aan</strong> op<br />
plaatsen en voor zaken die geen particulier ooit voor zijn rekening zal kunnen en willen nemen.<br />
In het ergste geval komt een ein<strong>de</strong> <strong>aan</strong> het behoorlijk rentmeesterschap <strong>van</strong> <strong>de</strong> staat voor het<br />
veelal met particuliere mid<strong>de</strong>len opgebouw<strong>de</strong> openbaar kunstbezit.<br />
Vereniging Rembrandt<br />
al 125 jaar sponsor <strong>van</strong> het openbaar kunstbezit<br />
De Vereniging Rembrandt is zeer bereid op korte termijn <strong>de</strong> dialoog <strong>aan</strong> te g<strong>aan</strong> voor een<br />
gezon<strong>de</strong> toekomst <strong>van</strong> ons openbaar kunstbezit.<br />
Bestuur <strong>van</strong> <strong>de</strong> VERENIGING REMBRANDT<br />
Opgericht 24 September 1883. Ingeschreven bij <strong>de</strong> Kamer <strong>van</strong> Koophan<strong>de</strong>l on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> naam <strong>van</strong> Vereniging Rembrandt<br />
Nationaal Fonds Kunstbehoud te Amsterdam nr. 40531186.
LUDO VAN HALEM EN RUUD SCHENK<br />
<strong>Twee</strong> <strong>versies</strong> <strong>van</strong> <strong>Karel</strong> Appels Vogel uit 1951 *<br />
Groninger Museum kocht geen ‘kat in <strong>de</strong> zak’<br />
In 1976 kocht het Groninger Museum,<br />
met steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt,<br />
het schil<strong>de</strong>rij Vogel (1951) <strong>van</strong> <strong>Karel</strong> Appel.<br />
De verkoper was <strong>de</strong> beken<strong>de</strong> fotograaf Ad<br />
Windig (1912-1996), die het werk begin<br />
jaren vijftig <strong>van</strong> Appel zelf had gekregen in<br />
ruil voor het fotograferen <strong>van</strong> diens schil-<br />
<strong>de</strong>rijen. Sindsdien is het vaak in collectie-<br />
opstellingen <strong>van</strong> het Groninger Museum te<br />
zien geweest, en ook in tentoonstellingen<br />
el<strong>de</strong>rs. Groot was daarom <strong>de</strong> verbazing<br />
toen <strong>de</strong> Amsterdamse kunsthan<strong>de</strong>laar Nico<br />
Delaive in 2009 plotseling naar buiten<br />
bracht dat dit schil<strong>de</strong>rij vals moest zijn.<br />
* Met dank <strong>aan</strong><br />
Manja Zel<strong>de</strong>nrust, Arie<br />
Wallert en Joana Pedroso<br />
(Rijksmuseum), Jenny<br />
Kloostra en Marieke <strong>van</strong><br />
Loenhout (Groninger<br />
Museum), Antonien Rijksen<br />
(<strong>Karel</strong> Appel Foundation),<br />
Marjan <strong>de</strong> Visser, Jan<br />
Diepraam en René Windig.<br />
In 2009 had Delaive het schil<strong>de</strong>rij<br />
Oiseau <strong>van</strong> Appel op <strong>de</strong> TEFAF verkocht,<br />
dat eer<strong>de</strong>r door Appel-expert<br />
Jan Nieuwenhuizen Segaar was voorzien<br />
<strong>van</strong> een echtheidsverklaring. 1<br />
Blijkbaar pas daarna ont<strong>de</strong>kte<br />
Delaive via internet <strong>de</strong> Groninger<br />
versie, die exact hetzelf<strong>de</strong> was. Ook<br />
an<strong>de</strong>re beken<strong>de</strong> kunsthan<strong>de</strong>laren en<br />
specialisten bleken niet op <strong>de</strong> hoogte<br />
te zijn <strong>van</strong> het best<strong>aan</strong> <strong>van</strong> dit werk<br />
en <strong>de</strong> ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> conclusie luid<strong>de</strong> dat<br />
het Groninger schil<strong>de</strong>rij vals moest<br />
zijn, want ‘Appel was veel te temperamentvol<br />
om twee keer hetzelf<strong>de</strong><br />
werk te schil<strong>de</strong>ren’, zoals <strong>de</strong><br />
Amsterdamse galeriehou<strong>de</strong>r Nico<br />
Koster het in juni 2009 uitdrukte. Het<br />
NRC Han<strong>de</strong>lsblad kopte: ‘Groninger<br />
Museum kocht kat in <strong>de</strong> zak’. 2<br />
De dag na dit geruchtmaken<strong>de</strong><br />
krantenbericht kwam in het NOSjournaal<br />
<strong>de</strong> zoon <strong>van</strong> Ad Windig,<br />
René Windig, met een plausibele<br />
verklaring voor het best<strong>aan</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
twee <strong>versies</strong>. Zijn va<strong>de</strong>r mocht eind<br />
6 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
1951 of begin 1952 <strong>van</strong> Appel een<br />
schil<strong>de</strong>rij uitzoeken in ruil voor het<br />
fotograferen <strong>van</strong> diens schil<strong>de</strong>rijen.<br />
Hij koos Oiseau, maar <strong>de</strong> kunstenaar<br />
wil<strong>de</strong> eigenlijk geen afstand doen<br />
<strong>van</strong> dit werk. Windig bleef bij zijn<br />
keus, en hij vroeg bovendien <strong>aan</strong><br />
Appel om <strong>de</strong> signatuur weg te schil<strong>de</strong>ren,<br />
want die vond hij lelijk (‘die<br />
hanepoot’). Appel ging akkoord en<br />
zei dat hij even tijd nodig had om <strong>de</strong><br />
juiste kleur weer te verkrijgen. Enkele<br />
weken later kreeg Windig het schil<strong>de</strong>rij,<br />
zon<strong>de</strong>r signatuur. 3<br />
Het verhaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> weggeschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
signatuur was niet nieuw: het<br />
was in 1976 ook al door Ad Windig<br />
verteld <strong>aan</strong> Bram Westers, <strong>de</strong> toenmalige<br />
directeur <strong>van</strong> het Groninger<br />
Museum, die er melding <strong>van</strong> maakte<br />
in zijn steun<strong>aan</strong>vraag bij <strong>de</strong><br />
Vereniging Rembrandt. 4 Wat zowel<br />
Ad Windig als het Groninger<br />
Museum op dat moment niet wist,<br />
was dat Appel <strong>de</strong> signatuur helemaal<br />
niet had weggeschil<strong>de</strong>rd, maar dat<br />
Vogel<br />
<strong>Karel</strong> Appel<br />
1951-52. Olieverf op katoen, 81 x 116 cm<br />
GRONINGER MUSEUM<br />
hij een kopie, zon<strong>de</strong>r signatuur, had<br />
gemaakt <strong>van</strong> het werk waar hij geen<br />
afstand <strong>van</strong> wil<strong>de</strong> doen. 5 De kin<strong>de</strong>ren<br />
<strong>van</strong> Ad Windig kregen een vermoe<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze toedracht toen ze jaren<br />
later het boek <strong>Karel</strong> Appel. Schil<strong>de</strong>rijen<br />
1937-1957 uit 1988 <strong>van</strong> Michel<br />
Ragon inkeken, waar ze tot hun<br />
grote verrassing <strong>de</strong> gesigneer<strong>de</strong> versie<br />
<strong>van</strong> hun schil<strong>de</strong>rij zagen afgebeeld.<br />
ONDERZOEK<br />
In het Groninger Museum zag men<br />
naar <strong>aan</strong>leiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> berichtgeving<br />
geen re<strong>de</strong>n te twijfelen <strong>aan</strong> <strong>de</strong> authenticiteit<br />
<strong>van</strong> Vogel, me<strong>de</strong> dankzij <strong>de</strong><br />
herkomst en het zeer plausibele verhaal<br />
<strong>van</strong> René Windig. Een voorstel<br />
<strong>van</strong> directeur Kees <strong>van</strong> Twist <strong>aan</strong><br />
Delaive om bei<strong>de</strong> <strong>versies</strong> naast elkaar<br />
te exposeren en na<strong>de</strong>r te on<strong>de</strong>rzoeken
Foto: Marten <strong>de</strong> Leeuw<br />
haal<strong>de</strong> het niet, want Oiseau hing<br />
inmid<strong>de</strong>ls bij een particulier in het<br />
buitenland en zou voor <strong>de</strong>ze gelegenheid<br />
niet naar Ne<strong>de</strong>rland kunnen<br />
komen. Daarop werd besloten om<br />
het on<strong>de</strong>rzoek alleen te concentreren<br />
op het Groninger schil<strong>de</strong>rij, temeer<br />
omdat dui<strong>de</strong>lijk was gewor<strong>de</strong>n – na<br />
zorgvuldige vergelijking <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
zwart-wit reproductie die Ad Windig<br />
in 1951 had gemaakt met recente<br />
foto’s <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> <strong>versies</strong> – dat het door<br />
Delaive verkochte schil<strong>de</strong>rij zon<strong>de</strong>r<br />
twijfel het oorspronkelijke werk is.<br />
Alle beschikbare documentatie en<br />
bronnen zijn bestu<strong>de</strong>erd om te zien<br />
of ze het verhaal <strong>van</strong> René Windig<br />
on<strong>de</strong>rsteunen dan wel ontkrachten.<br />
Daarnaast is <strong>aan</strong> het restauratieatelier<br />
schil<strong>de</strong>rijen <strong>van</strong> het Rijksmuseum<br />
gevraagd om materiaaltechnisch on<strong>de</strong>rzoek<br />
naar het schil<strong>de</strong>rij te doen.<br />
Ook werd het vergeleken met an<strong>de</strong>r<br />
werk <strong>van</strong> Appel uit <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong>.<br />
De belangrijkste documenten die<br />
het verhaal <strong>van</strong> René Windig on<strong>de</strong>r-<br />
7 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
Oiseau<br />
<strong>Karel</strong> Appel<br />
1951. Olieverf op doek, 80 x 120 cm<br />
PARTICULIERE COLLECTIE<br />
steunen zijn enkele foto’s die zijn<br />
va<strong>de</strong>r Ad begin jaren vijftig <strong>van</strong> zijn<br />
gezinsleven maakte. Het schil<strong>de</strong>rij<br />
Vogel, dat boven <strong>de</strong> bank in <strong>de</strong><br />
woonkamer hing, is hierop dui<strong>de</strong>lijk<br />
te herkennen. Op <strong>de</strong> vroegste hier<strong>van</strong><br />
is <strong>de</strong> in november 1951 geboren<br />
René Windig als baby te zien, dus<br />
moet <strong>de</strong>ze foto ergens in 1952 zijn<br />
genomen. Dit betekent dat het schil<strong>de</strong>rij<br />
in of voor dat jaar is gemaakt.<br />
Wat zou een an<strong>de</strong>re verklaring voor<br />
het best<strong>aan</strong> <strong>van</strong> dit werk kunnen zijn<br />
dan <strong>de</strong> hierboven geschetste?<br />
Van het vervalsen <strong>van</strong> een Appel<br />
om financiële re<strong>de</strong>nen kon in die tijd<br />
geen sprake zijn. Oiseau was samen<br />
met 23 an<strong>de</strong>re schil<strong>de</strong>rijen die Appel<br />
in Parijs had gemaakt in september<br />
1951 te zien geweest bij Kunstzaal<br />
Van Lier <strong>aan</strong> het Rokin in Amsterdam.<br />
Krantenartikel<br />
NRC Han<strong>de</strong>lsblad<br />
27 juni 2009<br />
Foto: Gallery Delaive<br />
Daar wer<strong>de</strong>n ze <strong>aan</strong>gebo<strong>de</strong>n voor<br />
hon<strong>de</strong>rd gul<strong>de</strong>n per stuk en niet één<br />
schil<strong>de</strong>rij werd verkocht. 6 Financieel<br />
gewin was er niet te verwachten, en<br />
bovendien: waarom dan niet ook<br />
meteen <strong>de</strong> signatuur vervalst, want<br />
Appel signeer<strong>de</strong> zijn schil<strong>de</strong>rijen immers<br />
altijd? Daarbij: wie zou op dat<br />
moment een zo exacte kopie hebben<br />
kunnen maken? Een goe<strong>de</strong> kleurenfoto<br />
<strong>van</strong> Oiseau bestond er zo goed<br />
als zeker nog niet: alle door Windig<br />
gemaakte reproducties waren zwartwit,<br />
zoals praktisch alle reproductiefotografie<br />
<strong>de</strong>stijds. Appel had het schil<strong>de</strong>rij<br />
nog in bezit, dus áls hij <strong>de</strong> kopie<br />
al niet zelf gemaakt heeft, dan moet<br />
het op zijn minst in zijn atelier of met<br />
zijn me<strong>de</strong>weten gebeurd zijn. Het is<br />
weliswaar niet onmogelijk, maar an<strong>de</strong>rzijds<br />
ook niet erg waarschijnlijk<br />
dat <strong>de</strong> toentertijd straatarme Appel<br />
iemand inhuur<strong>de</strong> om een <strong>de</strong>rgelijk<br />
precair en precies klusje uit te voeren.<br />
APPEL IN DE VROEGE JAREN VIJFTIG<br />
<strong>Karel</strong> Appels vertrek naar Parijs in het<br />
najaar <strong>van</strong> 1950 en het betrekken <strong>van</strong><br />
een atelier in een pakhuis <strong>aan</strong> <strong>de</strong> Rue<br />
Santeuil luid<strong>de</strong> een bijzon<strong>de</strong>r creatief
en productief jaar in. Uit 1951<br />
kwam een flink <strong>aan</strong>tal schil<strong>de</strong>rijen in<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse museumcollecties terecht.<br />
Deze bepalen nog steeds het<br />
beeld <strong>van</strong> zijn vroege kunstenaarschap.<br />
Memorabele stukken uit dat jaar zijn<br />
Ontmoeting (Centraal Museum),<br />
Stierige kat (Museum Boijmans Van<br />
Beuningen), Oerbeest (Ste<strong>de</strong>lijk<br />
Museum Schiedam), Vierkante man<br />
(Rijksmuseum) en <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> grote<br />
doeken Het kleurige leven en<br />
Vrouwen, kin<strong>de</strong>ren, dieren in het<br />
Ste<strong>de</strong>lijk respectievelijk het Cobra<br />
Museum voor Mo<strong>de</strong>rne Kunst. In <strong>de</strong><br />
zomer <strong>van</strong> dat jaar maakte Appel zijn<br />
wandschil<strong>de</strong>ring voor <strong>de</strong> foyer <strong>van</strong><br />
het Amsterdamse Ste<strong>de</strong>lijk Museum<br />
(nu <strong>de</strong> Appelbar geheten) en <strong>van</strong> 8<br />
tot 29 september exposeer<strong>de</strong> hij bij<br />
Van Lier. Aan het eind <strong>van</strong> het jaar<br />
<strong>de</strong>ed hij in Luik met vijf schil<strong>de</strong>rijen<br />
mee <strong>aan</strong> <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> en laatste grote<br />
tentoonstelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> Cobragroep,<br />
waar<strong>van</strong> hij in 1948 me<strong>de</strong>oprichter<br />
was geweest.<br />
Die creatieve energie leid<strong>de</strong> tot<br />
een ‘honger’ naar materiaal die<br />
moeilijk gelijke tred kon hou<strong>de</strong>n met<br />
zijn financiële mid<strong>de</strong>len. Vroege en<br />
late biografen maken dan ook<br />
melding <strong>van</strong> strooptochten langs<br />
vlooienmarkten om ou<strong>de</strong> doeken te<br />
bemachtigen en <strong>van</strong> het hergebruik<br />
<strong>van</strong> schil<strong>de</strong>rijen <strong>van</strong> voorg<strong>aan</strong><strong>de</strong><br />
jaren uit Amsterdam. 7 Sporen <strong>van</strong><br />
on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong> voorstellingen <strong>van</strong><br />
die ou<strong>de</strong>re doeken zijn vaak gemakkelijk<br />
waar te nemen. In <strong>de</strong> verf die<br />
Appel dik opbracht (impasto) zijn<br />
vormen zichtbaar die evi<strong>de</strong>nt niet<br />
overeenkomen met <strong>de</strong> nieuwe voorstelling<br />
en die ook geen eigenhandige<br />
veran<strong>de</strong>ringen zijn (pentimenti).<br />
Behalve <strong>van</strong> reeds beschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
doeken maakte Appel ook gebruik<br />
<strong>van</strong> jutezakken en witte meelzakken<br />
uit ou<strong>de</strong> Amsterdamse voorraad en<br />
8 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
Het gezin <strong>van</strong> <strong>de</strong> fotograaf<br />
Ad Windig, 1952<br />
er zijn zelfs schil<strong>de</strong>rijen op ou<strong>de</strong><br />
postzakken bekend. 8<br />
Het nieuwe werk dat Appel bij Van<br />
Lier liet zien, moet in het voorjaar en<br />
<strong>de</strong> zomer <strong>van</strong> 1951 zijn gemaakt.<br />
Dat valt samen met <strong>de</strong> opdracht voor<br />
<strong>de</strong> Appelbar die hem formeel op 27<br />
april werd verleend. Als voorstudie<br />
maakte Appel eerst het schil<strong>de</strong>rij<br />
Het kleurige leven en vervolgens een<br />
reeks gouaches, die hij op 10 juli in<br />
Amsterdam presenteer<strong>de</strong> <strong>aan</strong> <strong>de</strong><br />
adviescommissie die <strong>de</strong> opdracht<br />
begeleid<strong>de</strong>. De wandschil<strong>de</strong>ring werd<br />
tussen eind juli en eind september<br />
uitgevoerd; verschillen<strong>de</strong> figuren en<br />
motieven zijn in min of meer gewijzig<strong>de</strong><br />
vorm tot <strong>de</strong> voorstudies te<br />
herlei<strong>de</strong>n. 9<br />
Oiseau en an<strong>de</strong>re bij Van Lier<br />
tentoongestel<strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen en<br />
gouaches zijn niet alleen in tijd (en<br />
daardoor stilistisch) met <strong>de</strong> wandschil<strong>de</strong>ring<br />
in <strong>de</strong> Appelbar verbon<strong>de</strong>n,<br />
maar ook qua techniek. 10 De figuren<br />
in <strong>de</strong> wandschil<strong>de</strong>ring zijn opgebouwd<br />
uit verschillen<strong>de</strong> vormen die<br />
elk in één kleur zijn uitgevoerd (soms<br />
opgebouwd uit meer<strong>de</strong>re lagen) en<br />
die elkaar nauwelijks raken. Hier en<br />
Foto: Ad Windig, archief René Windig<br />
Foto: archief <strong>Karel</strong> Appel Foundation
daar zijn correcties te zien, maar het<br />
geheel maakt een trefzekere indruk.<br />
Tussen <strong>de</strong> vormen is een enkele keer<br />
een (kale) on<strong>de</strong>rlaag zichtbaar en op<br />
sommige plaatsen sporen <strong>van</strong> een<br />
on<strong>de</strong>rtekening <strong>van</strong> zwarte contourlijnen.<br />
De kleurvlakken vertonen wel<br />
nuances maar nauwelijks textuur.<br />
Ook Vogel uit het Groninger Museum<br />
is op zo’n manier geschil<strong>de</strong>rd, met<br />
weinig tot geen impasto.<br />
ONDERTEKENING<br />
Opmerkelijk is dat voor dit schil<strong>de</strong>rij<br />
een katoenen doek met keperbinding<br />
9 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
Tentoonstelling ‘<strong>Karel</strong><br />
Appel’, Kunstzaal Van Lier,<br />
Rokin 126, Amsterdam,<br />
8-29 september 1951<br />
Infraroodreflectogram <strong>van</strong><br />
<strong>Karel</strong> Appels Vogel uit <strong>de</strong><br />
collectie <strong>van</strong> het Groninger<br />
Museum<br />
Foto: Joana Pedroso /Arie Wallert, Rijksmuseum
is gebruikt. Noch met het blote oog,<br />
noch met röntgenfotografie of infraroodreflectografie<br />
(IRR) zijn sporen<br />
<strong>van</strong> een ou<strong>de</strong>re voorstelling of pentimenti<br />
waar te nemen. Het is niet<br />
onmogelijk dat dit katoenen doek in<br />
oorsprong een ‘witte meelzak’ was.<br />
Deze waren na <strong>de</strong> <strong>Twee</strong><strong>de</strong> Wereldoorlog<br />
door Amerik<strong>aan</strong>se <strong>aan</strong>voer in<br />
grote hoeveelhe<strong>de</strong>n voorhan<strong>de</strong>n en<br />
vorm<strong>de</strong>n een goedkoop alternatief<br />
voor het schaarse linnen. 11 Doordat<br />
het schil<strong>de</strong>rij bij restauratie in 1983-<br />
84 is bedoekt, is <strong>aan</strong> <strong>de</strong> achterzij<strong>de</strong><br />
geen informatie meer te ontlenen<br />
10 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
(zoals een opdruk) die voor <strong>de</strong>ze<br />
herkomst een <strong>aan</strong>wijzing zou<br />
kunnen geven.<br />
On<strong>de</strong>rzoek met röntgenfotografie<br />
of IRR lever<strong>de</strong> evenmin een <strong>aan</strong>wijzing<br />
op dat er op <strong>de</strong> voorzij<strong>de</strong> <strong>van</strong><br />
het doek een weggeschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> handtekening<br />
zou zijn. IRR onthult wél d<br />
at <strong>de</strong> Groningse Vogel een on<strong>de</strong>rtekening<br />
heeft. Er zijn doorlopen<strong>de</strong><br />
contouren waarneembaar rond <strong>de</strong><br />
vormen waaruit <strong>de</strong> kop <strong>van</strong> <strong>de</strong> vogel<br />
is opgebouwd en bij <strong>de</strong> vleugels<br />
lijnen die uit meer<strong>de</strong>re kortere <strong>de</strong>len<br />
best<strong>aan</strong>. Deze on<strong>de</strong>rtekening beves-<br />
<strong>Karel</strong> Appel <strong>aan</strong> het werk<br />
in <strong>de</strong> foyer <strong>van</strong> het Ste<strong>de</strong>lijk<br />
Museum Amsterdam, 1951<br />
tigt <strong>de</strong> veron<strong>de</strong>rstelling dat het<br />
schil<strong>de</strong>rij een kopie is. 12 Bekend is<br />
dat Appel gewend was zon<strong>de</strong>r enige<br />
compositorische voorbereiding te<br />
schil<strong>de</strong>ren, maar het maken <strong>van</strong> een<br />
(nauwkeurige) kopie vergt die voorbereiding<br />
wel. Door <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rtekening<br />
lijkt er ook een overeenkomst<br />
in metho<strong>de</strong> met <strong>de</strong> Appelbar te zijn.<br />
Niet alleen <strong>de</strong> documentatie maar<br />
ook <strong>de</strong> beknopte materiaaltechnische<br />
waarnemingen en <strong>de</strong> kunsthistorische<br />
context geven voldoen<strong>de</strong><br />
<strong>aan</strong>leiding om <strong>aan</strong> te nemen dat <strong>de</strong><br />
Groningse Vogel <strong>de</strong>stijds gewoon
Foto: archief Ste<strong>de</strong>lijk Museum Amsterdam<br />
door Appel zelf is geschil<strong>de</strong>rd.<br />
Het schil<strong>de</strong>rij laat zich dan het beste<br />
omschrijven als een repliek, dat wil<br />
zeggen een eigenhandige of eigentijdse<br />
in het atelier vervaardig<strong>de</strong><br />
kopie. 13 Hoewel het vervaardigen<br />
daar<strong>van</strong> binnen <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne kunst<br />
geen gemeengoed meer is, is het<br />
niet on<strong>de</strong>nkbaar dat dit gebeur<strong>de</strong>.<br />
De enige inconsistentie is het ontbreken<br />
<strong>van</strong> een signatuur, maar<br />
daarvoor is een plausibele verklaring,<br />
verstrekt door René Windig. Ie<strong>de</strong>re<br />
<strong>aan</strong>wijzing voor een an<strong>de</strong>re hand<br />
dan die <strong>van</strong> Appel ontbreekt en is<br />
onlogisch. Dat Oiseau hem heel<br />
dierbaar was, lijkt te wor<strong>de</strong>n bevestigd<br />
doordat Appel het niet alleen<br />
kopieer<strong>de</strong> maar er in 1952 ook nog<br />
een kleinere versie <strong>van</strong> maakte<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> titel Tijgervogels<br />
Ludo <strong>van</strong> Halem is conservator<br />
20ste-eeuwse kunst <strong>van</strong> het Rijksmuseum<br />
Amsterdam en Ruud Schenk is conservator<br />
mo<strong>de</strong>rne kunst <strong>van</strong> het Groninger<br />
Museum<br />
Noten<br />
1. Deze echtheidsverklaring was in<br />
2008 afgegeven ten behoeve <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> veiling <strong>van</strong> het werk bij veilinghuis<br />
Perrin Royere Lajeunesse te<br />
Versailles, waar Delaive het kocht.<br />
2. S. Smallenburg, ‘Groninger Museum<br />
kocht kat in <strong>de</strong> zak’, NRC<br />
Han<strong>de</strong>lsblad 27 juni 2009. Hierin<br />
wor<strong>de</strong>n naast Delhaive en Koster<br />
twee an<strong>de</strong>re experts geciteerd die<br />
menen dat het (mogelijk) om een<br />
vervalsing gaat: Jan Nieuwenhuizen<br />
Segaar en Rudi Fuchs.<br />
3. René Windig werd in NRC Han<strong>de</strong>lsblad<br />
<strong>van</strong> 29 juni 2009 (bericht<br />
getiteld ‘Appel maakte zelf een<br />
kopie’) geciteerd dat het schil<strong>de</strong>rij<br />
voorzien was <strong>van</strong> ‘een handtekening<br />
op <strong>de</strong> achterkant’. Aanvullend<br />
vertel<strong>de</strong> hij ons dat Appel zijn<br />
naam met potlood op het spieraam<br />
had geschreven en dat het schil<strong>de</strong>rij,<br />
toen <strong>de</strong> kunstenaar eenmaal<br />
beroemd was, in huize Windig<br />
vaak <strong>van</strong> <strong>de</strong> muur werd gehaald<br />
om bezoekers <strong>de</strong> signatuur <strong>aan</strong> <strong>de</strong><br />
achterzij<strong>de</strong> te tonen. Het schil<strong>de</strong>rij<br />
is in 1983-84 echter in opdracht<br />
<strong>van</strong> het Groninger Museum door<br />
Jan Diepraam gerestaureerd,<br />
waarbij het oorspronkelijke spieraam<br />
werd ver<strong>van</strong>gen zon<strong>de</strong>r dat<br />
er documentatie <strong>van</strong> bewaard is<br />
gebleven (restauratierapport in<br />
Collectiearchief GM). Mogelijk<br />
is <strong>de</strong> eventueel met potlood<br />
vermel<strong>de</strong> naam op het spieraam<br />
niet als ‘echte’ signatuur herkend,<br />
<strong>aan</strong>gezien het ‘verhaal’ <strong>van</strong> dit<br />
schil<strong>de</strong>rij juist was dat <strong>de</strong> signatuur<br />
<strong>aan</strong> <strong>de</strong> voorzij<strong>de</strong> stond maar dat<br />
die op verzoek door Appel zelf was<br />
overgeschil<strong>de</strong>rd.<br />
4. Brief <strong>van</strong> 10 maart 1976 (archief<br />
11 V ERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
GM). In het archief <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging<br />
Rembrandt (Stadsarchief<br />
Amsterdam) is geen <strong>aan</strong>vullen<strong>de</strong><br />
informatie over <strong>de</strong> <strong>aan</strong>koop te vin<strong>de</strong>n:<br />
in <strong>de</strong> notulen <strong>van</strong> <strong>de</strong> betreffen<strong>de</strong><br />
verga<strong>de</strong>ring (11 juni 1976)<br />
wordt alleen vermeld dat <strong>de</strong> steun<strong>aan</strong>vraag<br />
<strong>van</strong> het GM gehonoreerd<br />
wordt. De steun<strong>aan</strong>vraag betrof<br />
een krediet: het schil<strong>de</strong>rij kostte<br />
50.000 gul<strong>de</strong>n; daar<strong>van</strong> werd<br />
20.000 door het GM meteen zelf<br />
betaald; <strong>aan</strong> <strong>de</strong> VR werd een lening<br />
<strong>van</strong> 30.000 gul<strong>de</strong>n gevraagd,<br />
die in drie jaarlijkse termijnen werd<br />
terugbetaald.<br />
5. Appel had Oiseau tot en met 1978<br />
nog in bezit, zo blijkt uit een<br />
reproductiefoto <strong>van</strong> Henk <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong>r Vet in het Rijksbureau voor<br />
Kunsthistorische Documentatie.<br />
Daarna werd het verkocht <strong>aan</strong> een<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse verzamelaar. In 1991<br />
Tijgervogel<br />
<strong>Karel</strong> Appel<br />
1952. Olieverf op doek, 47 x 59 cm<br />
(huidige verblijfplaats onbekend)<br />
wordt Willy d’Huysser Gallery in<br />
Brussel als herkomst vermeld in <strong>de</strong><br />
tent. cat. Cobra-Post-Cobra, Oosten<strong>de</strong><br />
(Provinciaal Museum voor<br />
Mo<strong>de</strong>rne Kunst).<br />
6. C. <strong>van</strong> Houts, <strong>Karel</strong> Appel: <strong>de</strong> biografie,<br />
Amsterdam 2000, p. 177.<br />
7. S. Vinkenoog, Het verhaal <strong>van</strong> <strong>Karel</strong><br />
Appel. Een proeve <strong>van</strong> waarneming,<br />
Utrecht z.j. [1963], p. 77 ff.;<br />
Van Houts, op.cit. (noot 6), p. 167.<br />
8. Brief <strong>Karel</strong> Appel <strong>aan</strong> Tonie Sluyter:<br />
‘Als je naar me toekomt, wil je dan<br />
al die jutezakken meenemen en die<br />
witte meelzakken, alles bij mekaar<br />
zijn het er 15 geloof ik,’ geciteerd<br />
in Van Houts, op.cit. (noot 6),<br />
p. 167.<br />
9. Zie M. Bax, ‘De Appelbar’, Jong Holland<br />
3 (1987) 3, pp. 4-13.<br />
10. Oiseau behoort tot een reeks schil-<br />
<strong>de</strong>rijen <strong>van</strong> dier- en vogelfiguren<br />
die ternauwernood binnen het<br />
beeldvlak passen (soms zelfs net<br />
niet) en een gekleur<strong>de</strong> achtergrond<br />
hebben. In <strong>de</strong> publicatie <strong>van</strong> M.<br />
Ragon, <strong>Karel</strong> Appel. Schil<strong>de</strong>rijen<br />
1937-1957, Amsterdam 1988,<br />
zijn ze als groep afgebeeld (nrs.<br />
663-670). Oiseau (nr. 664) wordt<br />
hier ten onrechte als ‘gouache’<br />
omschreven.<br />
11. Zie hierover http://www.aboutrestoration.eu/cursus/page003.html<br />
(geraadpleegd op 17 mei 2011).<br />
12. On<strong>de</strong>rzoek naar en het voorkomen<br />
<strong>van</strong> on<strong>de</strong>rtekeningen op an<strong>de</strong>re<br />
(vroege) schil<strong>de</strong>rijen <strong>van</strong> Appel is<br />
ons niet bekend.<br />
13. H. Hutter, ‘Original – Kopie – Replik<br />
– Paraphrase’, Bildhefte <strong>de</strong>r<br />
Aka<strong>de</strong>mie <strong>de</strong>r bil<strong>de</strong>n<strong>de</strong>n Künste in<br />
Wien (1980) 12-13, pp. 3-5.<br />
Foto: archief <strong>Karel</strong> Appel Foundation
NIEUWS VAN DE VERENIGING<br />
Museum Boerhaave verwerft<br />
portret geleerd echtpaar uit<br />
Gou<strong>de</strong>n Eeuw<br />
Dankzij een spoedprocedure <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Vereniging Rembrandt en het Hendrik<br />
Muller’s Va<strong>de</strong>rlandsch Fonds slaag<strong>de</strong><br />
Museum Boerhaave er in mei <strong>van</strong> dit jaar<br />
in een 17<strong>de</strong>-eeuws Noord-Ne<strong>de</strong>rlands<br />
portret <strong>van</strong> een wiskundige en zijn vrouw<br />
<strong>aan</strong> te kopen. Met <strong>de</strong>ze steun spreekt <strong>de</strong><br />
Vereniging Rembrandt ook haar waar<strong>de</strong>-<br />
12 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
ring uit voor <strong>de</strong> ambitie <strong>van</strong> dit museum<br />
op een goed niveau zijn collectie wetenschappelijke<br />
instrumenten kunsthistorisch<br />
te illustreren.<br />
Dergelijke dubbelportretten met nauwkeurig<br />
afgebeel<strong>de</strong> meetinstrumenten en<br />
tekeningen zijn zeldzaam. Het schil<strong>de</strong>rij<br />
brengt <strong>de</strong> wetenschap <strong>van</strong> <strong>de</strong> Gou<strong>de</strong>n<br />
Eeuw op prachtige wijze in beeld. De<br />
man heeft een passer en een kaart <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
vestingstad Groenlo in han<strong>de</strong>n, terwijl <strong>de</strong><br />
vrouw een schietlood vasthoudt. Op <strong>de</strong><br />
tafel liggen on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re een boek met <strong>de</strong><br />
stelling <strong>van</strong> Pythagoras, een kompas, een<br />
passer en een grafometer (voor het meten<br />
<strong>van</strong> hoeken) – instrumenten zoals die zich<br />
ook in <strong>de</strong> collectie <strong>van</strong> Museum Boerhaave<br />
bevin<strong>de</strong>n.<br />
Al <strong>de</strong>ze voorwerpen en documenten<br />
hebben te maken met <strong>de</strong> landmeetkun<strong>de</strong>,<br />
een tak <strong>van</strong> wetenschap die <strong>van</strong> oudsher<br />
nauw is verbon<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
cultuur door haar toepassing bij het <strong>aan</strong>leggen<br />
<strong>van</strong> pol<strong>de</strong>rs, <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>- en vestingbouw<br />
en <strong>de</strong> cartografie. Met het schil<strong>de</strong>rij<br />
wil het museum het menselijke aspect <strong>van</strong><br />
het wetenschappelijk bedrijf in beeld brengen,<br />
en <strong>de</strong> historische context <strong>aan</strong>geven<br />
waarbinnen onze wetenschappelijke<br />
hel<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> 17<strong>de</strong> eeuw opereer<strong>de</strong>n.<br />
Vereniging Rembrandt<br />
Uit het persbericht <strong>van</strong> het museum, 10 juni 2011<br />
Museum Boerhaave ervaart<br />
nieuwe norm Zijlstra als overval<br />
Museum Boerhaave, ons<br />
Rijksmuseum voor <strong>de</strong><br />
Geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Natuurwetenschappen<br />
en <strong>de</strong> Geneeskun<strong>de</strong>, zet<br />
alles op alles om open te<br />
blijven voor het publiek.<br />
Vandaag (10 juni)<br />
maakte staatssecretaris<br />
Zijlstra bekend <strong>van</strong>af<br />
2013 alleen nog die<br />
musea te willen subsidieren,<br />
die gemid<strong>de</strong>ld over<br />
2010 en 2011 hebben<br />
vold<strong>aan</strong> <strong>aan</strong> <strong>de</strong> norm<br />
eigen inkomsten (17,5%<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> rijksbijdrage).<br />
Wie dat niet haalt, krijgt<br />
alleen nog financiering<br />
voor het in stand hou<strong>de</strong>n<br />
en beheren <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
collectie. Bijdragen voor<br />
<strong>de</strong> publieksfunctie vallen<br />
dan geheel weg. Aldus<br />
dreigt Ne<strong>de</strong>rlands enige<br />
museum met een genees-<br />
kundige collectie uit zicht<br />
te verdwijnen. Museum<br />
Boerhaave zal zich dat<br />
niet laten gebeuren.<br />
Het voorstel <strong>van</strong> Zijlstra<br />
komt neer op een veran<strong>de</strong>ring<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> spelregels<br />
tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> wedstrijd en<br />
dit is voor Museum<br />
Boerhaave onacceptabel.<br />
In 2010 heeft het <strong>minister</strong>ie<br />
het museum laten<br />
weten dat het tot en met<br />
2012 <strong>de</strong> tijd zou hebben<br />
om naar <strong>de</strong> norm ‘eigen<br />
inkomsten’ toe te groeien.<br />
De staatssecretaris wil<br />
<strong>de</strong>ze norm nu met terugwerken<strong>de</strong><br />
kracht al <strong>van</strong>af<br />
2010 doen gel<strong>de</strong>n.<br />
Museum Boerhaave is<br />
<strong>de</strong> sterkste groeier on<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> rijksmusea. Het succes<br />
spreekt uit <strong>de</strong> sterk<br />
stijgen<strong>de</strong> bezoekers-<br />
<strong>aan</strong>tallen en eigen<br />
inkomsten. Het museum<br />
haalt volgens plan zeker<br />
in 2012 <strong>de</strong> norm ‘eigen<br />
inkomsten’ die met het<br />
<strong>minister</strong>ie is afgesproken.<br />
Wellicht lukt dit al dit<br />
jaar.<br />
...meer dan alleen nanciële steun
De Vereniging Rembrandt maakt zich ernstige<br />
zorgen over het besluit <strong>van</strong> museumgoudA het<br />
schil<strong>de</strong>rij ‘The schoolboys’ <strong>van</strong> Marlene Dumas<br />
te verkopen. De richtlijnen hoe te han<strong>de</strong>len bij<br />
verkoop <strong>van</strong> stukken uit <strong>de</strong> verzameling zijn<br />
vastgelegd in <strong>de</strong> zogeheten LAMO (zie ka<strong>de</strong>r).<br />
Dreigen<strong>de</strong> verkoop<br />
schil<strong>de</strong>rij Dumas<br />
MuseumgoudA heeft zich niet <strong>aan</strong> <strong>de</strong>ze leidraad<br />
gehou<strong>de</strong>n door dit schil<strong>de</strong>rij niet eerst <strong>aan</strong> an<strong>de</strong>re<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse musea <strong>aan</strong> te bie<strong>de</strong>n. Wel heeft <strong>de</strong><br />
organisatie het besluit te verkopen zelf naar buiten<br />
gebracht en inhou<strong>de</strong>lijk gemotiveerd. Het museum<br />
laat op zijn website weten <strong>de</strong> opbrengst <strong>aan</strong> inrichtingskosten,<br />
restauraties en algemeen collectiebeheer<br />
te zullen beste<strong>de</strong>n.<br />
De structurele bezuiniging, opgelegd door <strong>de</strong><br />
gemeente, <strong>van</strong> 500.000 euro (25% <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentelijke<br />
subsidie) naast <strong>de</strong> financiële problemen die het<br />
museum al had, heeft geleid tot een package <strong>de</strong>al<br />
tussen bei<strong>de</strong> partijen: <strong>de</strong> gemeente Gouda geeft het<br />
museum toestemming het schil<strong>de</strong>rij <strong>van</strong> Dumas te<br />
verkopen en neemt schul<strong>de</strong>n uit het verle<strong>de</strong>n over<br />
voor een bedrag <strong>van</strong> 400.000 euro.<br />
De <strong>aan</strong>gekondig<strong>de</strong> overheidsbezuinigingen zullen<br />
zowel rijks- als gemeentemusea in financiële problemen<br />
kunnen brengen, maar <strong>de</strong>ze oplossen door verkoop<br />
<strong>van</strong> in dit geval een schil<strong>de</strong>rij, zal slechts een oplossing<br />
mogen bie<strong>de</strong>n als eerst <strong>aan</strong> alle richtlijnen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> LAMO wordt vold<strong>aan</strong>. Het is goed hier nog eens<br />
te benadrukken dat werken die zijn <strong>aan</strong>gekocht met<br />
steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt nooit vervreemd<br />
mogen wor<strong>de</strong>n uit het Ne<strong>de</strong>rlands openbaar kunstbezit.<br />
Deze voorwaar<strong>de</strong> is in <strong>de</strong> schenkingsovereenkomst<br />
tussen Vereniging Rembrandt en museum opgenomen.<br />
Me<strong>de</strong> om die re<strong>de</strong>n steunt <strong>de</strong> Vereniging alleen musea<br />
die zijn opgenomen in het museumregister, en die<br />
daarmee tevens <strong>de</strong> LAMO on<strong>de</strong>rschrijven.<br />
Inmid<strong>de</strong>ls heeft <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Museumvereniging<br />
het besluit <strong>van</strong> museumgoudA <strong>aan</strong> haar Ethische Co<strong>de</strong>commissie<br />
voorgelegd. Op dit moment is <strong>de</strong> uitkomst<br />
<strong>van</strong> dit beraad niet bekend, wel bekend is dat het schil<strong>de</strong>rij<br />
The schoolboys al is <strong>aan</strong>gekondigd in <strong>de</strong> veiling<br />
<strong>van</strong> Christie’s op 28 juni in Lon<strong>de</strong>n. De Vereniging<br />
Rembrandt zal <strong>de</strong> kwestie nauwlettend volgen.<br />
13 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
GOED VOORBEELD DOET GOED VOLGEN:<br />
De Utrechtse Rembrandt Cirkel<br />
Een belangrijk element <strong>van</strong> <strong>de</strong> nieuw ingezette strategie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging is<br />
het mobiliseren <strong>van</strong> het enthousiasme <strong>van</strong> onze le<strong>de</strong>n voor ons openbaar<br />
kunstbezit. In <strong>de</strong> huidige tijd, waarin het alleen nog maar over bezuinigingen<br />
lijkt te g<strong>aan</strong> in plaats <strong>van</strong> over <strong>de</strong> inhoud, <strong>van</strong> groter belang dan ooit.<br />
Dit betekent dat <strong>de</strong> Vereniging, naast het uitgeven <strong>van</strong> het Bulletin, <strong>de</strong><br />
Rembrandtkaart en het organiseren <strong>van</strong> ont<strong>van</strong>gsten, ook le<strong>de</strong>n vraagt hun<br />
betrokkenheid bij dat openbaar kunstbezit dui<strong>de</strong>lijk kenbaar te maken. Dat<br />
resulteer<strong>de</strong> inmid<strong>de</strong>ls in een toename<br />
<strong>van</strong> het le<strong>de</strong>ntal <strong>van</strong> het Groot ou<strong>de</strong>rgezelschap<br />
en <strong>van</strong> <strong>de</strong> Titus Cirkel,<br />
maar ook in <strong>de</strong> oprichting <strong>van</strong> twee<br />
nieuwe groepen: <strong>de</strong> el<strong>de</strong>rs in het<br />
Bulletin besproken Caius Cirkel en <strong>de</strong><br />
Utrechtse Rembrandt Cirkel.<br />
De Utrechtse Rembrandt Cirkel,<br />
een gezelschap <strong>van</strong> enthousiaste<br />
kunstliefhebbers uit <strong>de</strong> provincie<br />
Utrecht, wil via <strong>de</strong> Vereniging<br />
Rembrandt financiële steun verlenen<br />
bij <strong>de</strong> <strong>aan</strong>koop <strong>van</strong> kunstwerken<br />
ten behoeve <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
openbare collecties. Hierbij geniet<br />
<strong>de</strong> provincie Utrecht een lichte voorkeur<br />
– mocht een gelegenheid zich<br />
voordoen. De oprichtingsbijeenkomst<br />
werd op 17 juni gehou<strong>de</strong>n in Museum<br />
Catharijneconvent, naar <strong>aan</strong>leiding<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> jongste ‘Rembrandt-steun’<br />
<strong>aan</strong> dit museum bij <strong>de</strong> <strong>aan</strong>koop <strong>van</strong><br />
De doop <strong>van</strong> <strong>de</strong> kamerling, <strong>de</strong> enige Rembrandt<br />
De vier kerkva<strong>de</strong>rs door Abraham in Utrechts openbaar kunstbezit. Aangekocht met<br />
Bloemaert.<br />
steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt in 1976.<br />
DE LAMO<br />
Op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> Museale<br />
Gedragsco<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
Museum vereniging<br />
heeft het Instituut Collectie<br />
Ne<strong>de</strong>rland een Leidraad voor<br />
het Afstoten <strong>van</strong> Museale<br />
Objecten opgesteld. Deze<br />
leidraad, afgekort tot LAMO,<br />
is overgenomen door <strong>de</strong><br />
Museumvereniging, waarmee<br />
het <strong>de</strong> standaardprocedure is<br />
gewor<strong>de</strong>n die een museum in<br />
principe dient te volgen bij<br />
het afstoten <strong>van</strong> een object.<br />
Een <strong>van</strong> <strong>de</strong> eisen die <strong>de</strong><br />
Museale Gedragsco<strong>de</strong> <strong>aan</strong><br />
een professioneel museum<br />
stelt, is dat het on<strong>de</strong>rzoekt<br />
of voor het af te stoten<br />
object een an<strong>de</strong>re museale<br />
bestemming gevon<strong>de</strong>n kan<br />
wor<strong>de</strong>n. Wanneer een an<strong>de</strong>r<br />
museum belangstelling heeft,<br />
kan het dit kenbaar maken<br />
en vervolgens wordt bekeken<br />
of er overeenstemming kan<br />
wor<strong>de</strong>n bereikt over <strong>de</strong><br />
overdracht <strong>van</strong> het object.<br />
Als na drie m<strong>aan</strong><strong>de</strong>n nog geen<br />
museum is gevon<strong>de</strong>n dat<br />
het object wil overnemen,<br />
kan gesteld wor<strong>de</strong>n dat er<br />
voldoen<strong>de</strong> moeite is ged<strong>aan</strong><br />
om het object een museale<br />
bestemming te geven. Het<br />
museum kan dan besluiten het<br />
object op een an<strong>de</strong>re manier<br />
af te stoten, bijvoorbeeld<br />
door het te verkopen of te<br />
vernietigen. De gegevens <strong>van</strong><br />
het object wor<strong>de</strong>n dan uit <strong>de</strong><br />
afstotingsdatabase verwij<strong>de</strong>rd.
Onlangs heeft Teylers<br />
Museum <strong>de</strong> hand weten<br />
te leggen op een prachtig<br />
bewaard gebleven, vroege<br />
genrevoorstelling door<br />
<strong>Karel</strong> <strong>van</strong> Man<strong>de</strong>r.<br />
De tekening verbeeldt<br />
het spreekwoord ‘Wie wat<br />
bewaart, die heeft wat’.<br />
Moralistische voorstel-<br />
lingen als <strong>de</strong>ze waren <strong>van</strong><br />
essentieel belang voor <strong>de</strong><br />
opkomst en ontwikkeling<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
genreschil<strong>de</strong>rkunst in <strong>de</strong><br />
17<strong>de</strong> eeuw. De <strong>aan</strong>koop was<br />
mogelijk dankzij steun <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Vereniging Rembrandt,<br />
<strong>de</strong> Mondri<strong>aan</strong> Stichting<br />
en een particuliere weldoener<br />
die voor Teylers<br />
Museum heel belangrijk<br />
is: Matthijs <strong>de</strong> Clercq.<br />
14 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011
Teylers Museum<br />
Haarlem<br />
‘Wie wat bewaart, die heeft wat’<br />
<strong>Karel</strong> <strong>van</strong> Man<strong>de</strong>r (Meulebeke 1548-1606 Amsterdam)<br />
Ca. 1585-90. Zwart krijt, pen in bruine inkt, penseel in grijze inkt, gehoogd met witte <strong>de</strong>kverf, op lichtbruin papier, 25,5 x 17,3 cm<br />
Gemonogrammeerd, linkson<strong>de</strong>r: K v M<br />
Geannoteerd on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> voorstelling: Een y<strong>de</strong>l buy<strong>de</strong>l maecket hert t’onvre<strong>de</strong>n / <strong>de</strong>n tyt voorle<strong>de</strong>n, moeten wy beclaghen /<br />
doen wy <strong>van</strong> het speck al te diepe sne<strong>de</strong>n / t hammegen is op wij moeten t hieltgen knaghen<br />
Herkomst: Veiling Sotheby’s, New York, 26 januari 2011, nr. 562<br />
Matthijs <strong>de</strong> Clercq, woonachtig in<br />
New York maar geboren en getogen in<br />
Kennemerland, draagt Teylers Museum<br />
al jaren een warm hart toe. Vanuit zijn<br />
grote lief<strong>de</strong> voor <strong>de</strong> tekenkunst helpt hij<br />
het museum bij <strong>aan</strong>kopen <strong>van</strong> ou<strong>de</strong> en<br />
mo<strong>de</strong>rne Ne<strong>de</strong>rlandse tekeningen. Zo<br />
steun<strong>de</strong> hij vier jaar gele<strong>de</strong>n <strong>de</strong> verwerving<br />
<strong>van</strong> een uiterst zeldzaam werk <strong>van</strong><br />
Pieter Aertsen, waar<strong>aan</strong> ook door <strong>de</strong><br />
Vereniging Rembrandt is bijgedragen<br />
(Zie het zomernummer <strong>van</strong> het Bulletin<br />
2008). Bij zijn 80ste verjaardag, die<br />
Matthijs <strong>de</strong> Clercq in het museum vier<strong>de</strong>,<br />
kon een tentoonstelling wor<strong>de</strong>n ingericht<br />
met meer dan zeventig bla<strong>de</strong>n die hij<br />
voor Teyler heeft gekocht of waar<strong>aan</strong> hij<br />
(substantieel) heeft bijgedragen.<br />
De verwerving <strong>van</strong> <strong>de</strong> tekening door<br />
<strong>Karel</strong> <strong>van</strong> Man<strong>de</strong>r op <strong>de</strong> veiling in New<br />
York dit jaar was nogal speciaal. Dat<br />
kwam me<strong>de</strong> doordat <strong>de</strong> veilingcatalogus<br />
vrij laat beschikbaar was, waardoor het<br />
<strong>aan</strong>bod pas laat bekend werd. Dat maakte<br />
in dit geval nogal wat uit, omdat zowel<br />
Matthijs <strong>de</strong> Clercq als <strong>de</strong> conservator<br />
direct vielen voor <strong>de</strong>ze belangrijke, maar<br />
tevens kostbare tekening. Binnen drie<br />
dagen moesten er sponsors wor<strong>de</strong>n<br />
gevon<strong>de</strong>n! En dan blijkt <strong>de</strong> snelheid en<br />
daadkracht <strong>van</strong> zowel <strong>de</strong> Vereniging<br />
Rembrandt als <strong>de</strong> Mondri<strong>aan</strong> Stichting.<br />
Binnen een dag had<strong>de</strong>n ze specialisten<br />
gemobiliseerd om in New York <strong>de</strong> conditie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> tekening te checken en nog een<br />
dag later zeg<strong>de</strong>n ze in principe bedragen<br />
toe, waarmee een gang naar <strong>de</strong> veiling<br />
zin had. Het zal niet verbazen dat <strong>de</strong><br />
vreug<strong>de</strong> bij ie<strong>de</strong>reen groot was toen <strong>de</strong><br />
<strong>aan</strong>koop lukte.<br />
VOLKSWIJSHEDEN<br />
Van Man<strong>de</strong>rs tekening verbeeldt het<br />
spreekwoord ‘Wie wat bewaart, die heeft<br />
wat’. De weergegeven personen hebben<br />
dui<strong>de</strong>lijk niets bewaard. De jongeman<br />
<strong>aan</strong> <strong>de</strong> tafel staart ra<strong>de</strong>loos in zijn lege<br />
geldbui<strong>de</strong>l en <strong>de</strong> zitten<strong>de</strong> vrouw knaagt<br />
15 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
uitgehongerd op een kaal bot, daarbij<br />
het be<strong>de</strong>len<strong>de</strong> kind negerend. Op <strong>de</strong><br />
achtergrond trekt een vrouw zich in<br />
wanhoop <strong>de</strong> haren uit het hoofd. Alleen<br />
<strong>de</strong> ou<strong>de</strong> man in het mid<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rgaat<br />
zijn lot gelaten. De door Van Man<strong>de</strong>r<br />
zelf geschreven tekst spreekt <strong>van</strong> een<br />
‘y<strong>de</strong>l buy<strong>de</strong>l’ en over <strong>de</strong> tijd toen ‘wy <strong>van</strong><br />
het speck al te diepe sne<strong>de</strong>n [maakten]’,<br />
terwijl we nu ‘moeten t hieltgen (botje)<br />
knaghen’.<br />
De tekening maakt <strong>de</strong>el uit <strong>van</strong> een<br />
serie <strong>van</strong> zes prentontwerpen, alle<br />
illustraties <strong>van</strong> spreekwoor<strong>de</strong>n of volkswijshe<strong>de</strong>n.<br />
Van <strong>de</strong> overige vijf bla<strong>de</strong>n<br />
bevin<strong>de</strong>n er zich vier in <strong>de</strong> Albertina in<br />
Wenen en één in het Metropolitan<br />
Museum of Art in New York. Laatstgenoem<strong>de</strong><br />
verkondigt min of meer <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
boodschap als <strong>de</strong> tekening in Haarlem:<br />
wie te vroeg zijn spaarpot stukslaat,<br />
heeft op zijn ou<strong>de</strong> dag niets meer. Bij <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>re vier bla<strong>de</strong>n gaat het bijvoorbeeld<br />
om: ‘Het zijn sterke benen die <strong>de</strong> weel<strong>de</strong><br />
kunnen dragen’ of ‘Elk meent zijn uil een<br />
valk te zijn’. De tekeningen zijn spiegelbeeldig<br />
in prent gebracht door een<br />
graveur (Nicolaes Braeu?) uit het atelier<br />
<strong>van</strong> Hendrick Goltzius, stadgenoot en<br />
vriend <strong>van</strong> Van Man<strong>de</strong>r.<br />
VAN MANDER EN DE GENREKUNST<br />
De schil<strong>de</strong>r en tekenaar <strong>Karel</strong> <strong>van</strong> Man<strong>de</strong>r,<br />
geboren in het Vlaamse Meulebeke,<br />
stam<strong>de</strong> uit een gefortuneerd, artistiekintellectueel<br />
milieu. Op 26-jarige leeftijd<br />
vertrok hij naar Italië, waar hij drie jaar<br />
in Rome verbleef. De terugweg ging via<br />
Wenen, om <strong>de</strong> kunstenaar Bartholomeus<br />
Spranger te assisteren bij <strong>de</strong> vervaar-<br />
diging <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>coraties voor <strong>de</strong> blij<strong>de</strong><br />
intocht <strong>van</strong> keizer Rudolf II. Terug in<br />
Vl<strong>aan</strong><strong>de</strong>ren bleken <strong>de</strong> politieke en<br />
religieuze tumulten zo groot dat<br />
Van Man<strong>de</strong>r moest vluchten naar <strong>de</strong><br />
Noor<strong>de</strong>lijke Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n.<br />
In 1583 vestig<strong>de</strong> hij zich in Haarlem.<br />
Daar ontstond een hechte vriendschap<br />
met Hendrick Goltzius en Cornelis <strong>van</strong><br />
Haarlem. De door Van Man<strong>de</strong>r uit<br />
Wenen meegebrachte tekeningen <strong>van</strong><br />
Spranger – verjnd, elegant en soms iets<br />
erotiserend – werkten bij dit drietal als<br />
katalysator richting het exuberante,<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse maniërisme. Omstreeks<br />
1600 zou Van Man<strong>de</strong>r die stijl loslaten<br />
en kiezen voor een rustiger classicisme.<br />
Zijn Vlaamse oorsprong is vooral voelbaar<br />
in zijn landschappen en genrestukken.<br />
Ver<strong>de</strong>r is Van Man<strong>de</strong>r bekend als<br />
<strong>de</strong> schrijver <strong>van</strong> het Schil<strong>de</strong>r-boeck (1604),<br />
een belangrijk compendium <strong>van</strong> levens<br />
en werken <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse kunstenaars.<br />
<strong>Karel</strong> <strong>van</strong> Man<strong>de</strong>r en bijvoorbeeld ook<br />
David Vinckboons, allebei uit Vl<strong>aan</strong><strong>de</strong>ren<br />
Spreek <strong>de</strong> spaarpot<br />
niet te vroeg <strong>aan</strong><br />
<strong>Karel</strong> <strong>van</strong> Man<strong>de</strong>r<br />
Ca. 1585-90. Pen in<br />
bruine inkt, penseel in<br />
grijze inkt, gehoogd<br />
met witte <strong>de</strong>kverf,<br />
25 x 16,9 cm<br />
THE METROPOLITAN<br />
MUSEUM OF ART,<br />
NEW YORK
Berglandschap<br />
Hendrick Goltzius<br />
1594. Pen in bruine<br />
inkt, 44 x 35,6 cm<br />
TEYLERS MUSEUM,<br />
HAARLEM<br />
afkomstig, zijn <strong>van</strong> groot belang<br />
geweest voor het ontst<strong>aan</strong> en <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse genrekunst.<br />
Zij waren goed bekend met het werk<br />
<strong>van</strong> Pieter Bruegel, waarin het leven<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> boer en <strong>de</strong> eenvoudige ste<strong>de</strong>ling<br />
uitvoerig is verbeeld, en brachten <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>eën voor dit soort moralistische<br />
voorstellingen mee naar <strong>de</strong> Noor<strong>de</strong>lijke<br />
Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n. Door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> prenten<br />
kwamen <strong>de</strong>ze ‘mo<strong>de</strong>rne’ inventies snel<br />
en gemakkelijk on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>aan</strong>dacht <strong>van</strong><br />
an<strong>de</strong>re kunstenaars.<br />
De <strong>aan</strong>gekochte tekening wordt net<br />
als <strong>de</strong> werken in New York en Wenen<br />
omstreeks 1585-90 gedateerd. Ze stammen<br />
dus uit <strong>de</strong> tijd dat Van Man<strong>de</strong>r pas<br />
kort in Haarlem woon<strong>de</strong>. Opvallend is<br />
dat ze niets laten zien <strong>van</strong> <strong>de</strong> gracieuze<br />
verjning <strong>van</strong> Spranger, die juist toen<br />
Van Man<strong>de</strong>rs grote voorbeeld was, maar<br />
teruggrijpen op <strong>de</strong> vormentaal en on<strong>de</strong>rwerpen<br />
<strong>van</strong> Pieter Bruegel <strong>de</strong> Ou<strong>de</strong>.<br />
De serie laat daarmee zien dat Van Man<strong>de</strong>r<br />
het maniërisme af en toe terzij<strong>de</strong> schoof<br />
voor een ‘laag-bij-<strong>de</strong>-grondse’ uitdrukkingswijze<br />
en thematiek. Ze past in een<br />
trend, wel <strong>de</strong> ‘Bruegel Revival’ of ‘Bruegel<br />
Renaissance’ genoemd, die we bij meer<br />
noor<strong>de</strong>lijke kunstenaars <strong>aan</strong> het ein<strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> 16<strong>de</strong> eeuw zien, zoals bijvoorbeeld<br />
Hendrick Goltzius.<br />
16 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
Van Man<strong>de</strong>rs genretekeningen zijn<br />
dun gezaaid in Ne<strong>de</strong>rland. Alleen het<br />
Rijksmuseum heeft er twee, waar<strong>van</strong> één<br />
recentelijk gekregen uit <strong>de</strong> collectie Van<br />
Regteren Altena. Het nu door Teylers<br />
Museum verworven blad is waarschijnlijk<br />
het laatste, <strong>aan</strong>gezien zijn an<strong>de</strong>re<br />
genretekeningen zich in museale<br />
collecties in het buitenland bevin<strong>de</strong>n.<br />
Ook Van Man<strong>de</strong>rs geschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> genrevoorstellingen<br />
zijn schaars. Er zijn er<br />
wereldwijd slechts twee bekend, die<br />
zich in <strong>de</strong> Hermitage in Sint-Petersburg<br />
en in een Ne<strong>de</strong>rlandse privéverzameling<br />
bevin<strong>de</strong>n.<br />
TERUG IN HAARLEM<br />
Zoals ingewij<strong>de</strong>n weten, bezit Teylers<br />
Museum een weergaloze groep tekeningen<br />
<strong>van</strong> Hendrick Goltzius. Werk <strong>van</strong><br />
an<strong>de</strong>re 16<strong>de</strong>- of vroeg-17<strong>de</strong>-eeuwse<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse kunstenaars is, afgezien <strong>van</strong><br />
dat <strong>van</strong> Jacques <strong>de</strong> Gheyn II, maar sporadisch<br />
<strong>aan</strong>wezig. Van <strong>Karel</strong> <strong>van</strong> Man<strong>de</strong>r<br />
is er één tekening: een 1596 gedateer<strong>de</strong><br />
Militaire campagne, naar een fresco <strong>van</strong><br />
Giorgio Vasari in het Palazzo Vecchio in<br />
Florence, een atypisch werk <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
meester. De laatste jaren is geprobeerd<br />
<strong>de</strong> representatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> 16<strong>de</strong> eeuw uit te<br />
brei<strong>de</strong>n. Zo is er werk gekocht <strong>van</strong> Pieter<br />
Coecke <strong>van</strong> Aelst, David Vinckboons,<br />
Jacob Matham, Dirck Barendsz. en<br />
Pieter Aertsen (<strong>de</strong> laatste twee met steun<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt).<br />
Behalve dat ‘Wie wat bewaart, die<br />
heeft wat’, een dui<strong>de</strong>lijk hiaat vult in <strong>de</strong><br />
vertegenwoordiging <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
16<strong>de</strong> eeuw in Teylers Museum, is het<br />
blad een bijzon<strong>de</strong>r interessant voorbeeld<br />
<strong>van</strong> een vroege genrevoorstelling.<br />
Het museum bezit er <strong>van</strong> vóór 1650<br />
amper tien. Een <strong>aan</strong>vulling op <strong>de</strong>ze<br />
groep, en dan nog wel zo’n vroege, is dus<br />
bijzon<strong>de</strong>r welkom.<br />
Ver<strong>de</strong>r is <strong>de</strong> tekening een excellent<br />
voorbeeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> zogenaam<strong>de</strong> ‘Bruegel<br />
Renaissance’. Hier<strong>van</strong> heeft Teylers<br />
Wie wat bewaart, die heeft wat<br />
Atelier <strong>van</strong> Hendrick Goltzius (Nicolaes Braeu?)<br />
naar <strong>Karel</strong> <strong>van</strong> Man<strong>de</strong>r<br />
Ca. 1590-95. Gravure, 24,2 x 17,6 cm<br />
RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM<br />
Museum met Goltzius’ Bergachtig<br />
landschap uit 1594 een heel bijzon<strong>de</strong>r<br />
exempel. Dit werk wordt wel gezien als<br />
evi<strong>de</strong>nt in competitie met Bruegel<br />
gemaakt. Van dat interessante kunsthistorische<br />
fenomeen bezit het museum nu<br />
dus twee topvoorbeel<strong>de</strong>n.<br />
Kortom, het is om tal <strong>van</strong> re<strong>de</strong>nen<br />
bijzon<strong>de</strong>r gelukkig dat <strong>Karel</strong> <strong>van</strong> Man<strong>de</strong>rs<br />
tekening ‘Wie wat bewaart, die heeft wat’<br />
terugkeert naar <strong>de</strong> stad waar ze ruim 400<br />
jaar gele<strong>de</strong>n is vervaardigds<br />
Michiel C. Plomp<br />
Hoofdconservator Kunstverzamelingen<br />
Literatuur<br />
M. Leesberg, ‘<strong>Karel</strong> <strong>van</strong> Man<strong>de</strong>r<br />
as a painter’, Simiolus 22<br />
(1993/94), pp. 5-57<br />
M. Leesberg, <strong>Karel</strong> <strong>van</strong> Man<strong>de</strong>r.<br />
The New Hollstein Dutch &<br />
Flemish Etchings, Engravings<br />
and Woodcuts 1450-1700,<br />
Rotterdam 1999 (met<br />
uitgebrei<strong>de</strong> introductie<br />
en appendix met <strong>de</strong><br />
werktekeningen)<br />
H. Mie<strong>de</strong>ma (ed.), <strong>Karel</strong> <strong>van</strong><br />
Man<strong>de</strong>r: The lives of the<br />
Illustrious Netherlandish<br />
and German Painters, dl. II,<br />
Doornspijk 1995<br />
E.K.J. Reznicek, Die Zeichnungen<br />
von Hendrick Goltzius, 2 dln.,<br />
Utrecht 1961<br />
From New York with Love. The<br />
drawings collection of Matthijs<br />
<strong>de</strong> Clercq, tent. cat. Haarlem<br />
(Teylers Museum) 2010
Frans Hals Museum<br />
Haarlem<br />
De koningin <strong>van</strong> Sheba voor <strong>de</strong> tempel <strong>van</strong> Salomo<br />
Salomon <strong>de</strong> Bray (Haarlem 1597-1664 Haarlem)<br />
1657. Olieverf op paneel, 58,5 x 103 cm<br />
Resten <strong>van</strong> signatuur en datering on<strong>de</strong>r linker pilaar: ...y 1657<br />
Linkson<strong>de</strong>r nog eens gedateerd: 57 6/5<br />
Herkomst: Veiling Sotheby’s, New York, 27 januari 2011, nr. 238<br />
Hoewel Salomon <strong>de</strong> Bray zowel een bekend architect als een<br />
invloedrijk schil<strong>de</strong>r was, zijn er slechts twee architectuurstukken <strong>van</strong><br />
hem bekend. Eén er<strong>van</strong> is verreweg het interessantst: het toont <strong>de</strong><br />
koningin <strong>van</strong> Sheba knielend voor <strong>de</strong> tempel <strong>van</strong> koning Salomo.<br />
Deze legendarische tempel wordt omschreven in <strong>de</strong> bijbel en gold<br />
als i<strong>de</strong>aalbeeld in <strong>de</strong> architectuur. In <strong>de</strong> 17<strong>de</strong> eeuw probeer<strong>de</strong>n<br />
theoretici, prentmakers en architecten <strong>de</strong> proporties <strong>van</strong> dit bijzon<strong>de</strong>re<br />
bouwwerk te reconstrueren. Ook enkele kunstenaars, on<strong>de</strong>r wie<br />
Rembrandt, hiel<strong>de</strong>n zich bezig met dit vraagstuk. De Brays werk is<br />
– voor zover bekend – het enige bewaard gebleven schil<strong>de</strong>rij uit <strong>de</strong><br />
17<strong>de</strong> eeuw <strong>van</strong> het interieur <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze tempel.<br />
Semiramis<br />
Salomon <strong>de</strong> Bray<br />
1652. Olieverf op paneel,<br />
99,5 x 83,5 cm<br />
FRANS HALS MUSEUM,<br />
HAARLEM<br />
Het Frans Hals Museum heeft dit unieke schil<strong>de</strong>rij met<br />
steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt en <strong>de</strong> Mondri<strong>aan</strong><br />
Stichting <strong>aan</strong> het begin <strong>van</strong> dit jaar kunnen <strong>aan</strong>kopen<br />
bij het veilinghuis Sotheby’s in New York. Hiermee is het<br />
museum een sleutelstuk rijker <strong>van</strong> Salomon <strong>de</strong> Bray. 1<br />
Het werk <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze Haarlemse kunstenaar, die <strong>aan</strong> het<br />
hoofd <strong>van</strong> <strong>de</strong> belangrijke schil<strong>de</strong>rsfamilie De Bray stond<br />
(zie ka<strong>de</strong>r op p. 21), was slechts mager vertegenwoordigd<br />
in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse musea. Het enige an<strong>de</strong>re stuk <strong>van</strong> zijn<br />
hand in het Frans Hals Museum is een halfguur, mogelijk<br />
bedoeld als portrait historié. Het nu <strong>aan</strong>gekochte<br />
17 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
schil<strong>de</strong>rij is niet alleen een cruciaal werk in zijn oeuvre,<br />
maar sluit bovendien goed <strong>aan</strong> op <strong>de</strong> kerkinterieurs <strong>van</strong><br />
Pieter Saenredam in <strong>de</strong> collectie. Terwijl De Bray een<br />
i<strong>de</strong>aalbeeld in <strong>de</strong> architectuur schetste, portretteer<strong>de</strong><br />
Saenredam best<strong>aan</strong><strong>de</strong> gebouwen – die op hun beurt soms<br />
ook weer op <strong>de</strong> legendarische tempel <strong>van</strong> Jeruzalem<br />
waren geïnspireerd, zoals <strong>de</strong> Nieuwe Kerk in Haarlem.<br />
MOMENT EN LOCATIE<br />
De koningin <strong>van</strong> Sheba voor <strong>de</strong> tempel <strong>van</strong> Salomo toont het<br />
moment waarop <strong>de</strong> zwarte koningin <strong>van</strong> Sheba – een<br />
land gelegen ter hoogte <strong>van</strong> het huidige Ethopië – <strong>de</strong> God<br />
<strong>van</strong> Salomo erken<strong>de</strong> (I Koningen 10). Zij stond bekend<br />
als <strong>de</strong> rijkste vrouw <strong>de</strong>stijds; hij als <strong>de</strong> wijste man. Nadat<br />
<strong>de</strong> koningin Salomo talloze ‘raadselen’ had voorgelegd<br />
en zodoen<strong>de</strong> doordrongen raakte <strong>van</strong> zijn wijsheid, zou<br />
ze hebben uitgeroepen: ‘Geloofd zij <strong>de</strong> HEERE, uw God,<br />
Die behagen in u heeft gehad, om u op <strong>de</strong>n troon <strong>van</strong> Israël te<br />
zetten!’ (I Koningen 10:9). In <strong>de</strong> bijbel wordt niet verteld<br />
waar Salomo en zij waren toen <strong>de</strong> koningin tot dit inzicht<br />
kwam. Kunstenaars had<strong>de</strong>n dit oudtestamentische tweetal<br />
al diverse malen uitgebeeld, maar leg<strong>de</strong>n hierbij <strong>de</strong><br />
nadruk op <strong>de</strong> ontmoeting <strong>van</strong> <strong>de</strong> twee, en niet zozeer<br />
op <strong>de</strong> religieuze erkenning.<br />
De Bray koos ervoor het respect dat <strong>de</strong> koningin<br />
toon<strong>de</strong> voor Salomo’s God uit te beel<strong>de</strong>n door haar te<br />
laten knielen in het voorportaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> tempel. Dit was<br />
naar alle waarschijnlijkheid zijn eigen vondst. Hij verlevendig<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> voorstelling met anekdotische <strong>de</strong>tails.<br />
Koning Salomo is opgest<strong>aan</strong> uit zijn zetel om <strong>de</strong> koningin<br />
<strong>van</strong> Sheba te wijzen waar ze kan knielen. Achter hen is het<br />
interieur <strong>van</strong> <strong>de</strong> tempel te zien, waar in het wit gekle<strong>de</strong><br />
geestelijken een offer brengen. Vier zwarte jongetjes uit<br />
het gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong> koningin wachten op <strong>de</strong> trap in het<br />
voorportaal en rechts stroomt een groep nieuwsgierigen<br />
toe. Voor <strong>de</strong> tempel maken <strong>aan</strong> <strong>de</strong> schaduwzij<strong>de</strong> twee<br />
soldaten ruzie, terwijl <strong>aan</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant, in <strong>de</strong> zon, drie<br />
soldaten rustig tegen het gebouw <strong>aan</strong>leunen. Ook binnen<br />
in <strong>de</strong> tempel is een bre<strong>de</strong> strook zonlicht zichtbaar.<br />
Belangrijker nog dan <strong>de</strong> uitwerking <strong>van</strong> het Bijbelverhaal<br />
is <strong>de</strong> uitbeelding <strong>van</strong> <strong>de</strong> legendarische tempel<br />
<strong>van</strong> Salomo. Deze neemt ook het grootste ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong><br />
het beeldvlak in beslag en krijgt door <strong>de</strong> houdingen <strong>van</strong><br />
Salomo en <strong>de</strong> koningin extra nadruk. De tempel is<br />
herkenbaar <strong>aan</strong> <strong>de</strong> namen op <strong>de</strong> koperen pilaren <strong>aan</strong><br />
weerszij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het voorportaal, waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> koning <strong>de</strong><br />
rechter ‘Jachin’ (‘Hij zal bevestigen’) en <strong>de</strong> linker ‘Boaz’<br />
(‘in Hem is onze kracht’) had genoemd.
De vraag hoe <strong>de</strong> tempel er precies heeft uitgezien, was<br />
– zoals gezegd – in <strong>de</strong> 17<strong>de</strong> eeuw bijzon<strong>de</strong>r actueel. Het<br />
godshuis <strong>van</strong> Salomo was <strong>de</strong> vermeen<strong>de</strong> afspiegeling<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> hemelse tempel <strong>van</strong> God: een volmaakt, harmonisch<br />
gebouw. Salomo had <strong>van</strong> God <strong>de</strong> opdracht gekregen<br />
<strong>de</strong> allereerste tempel voor Hem te bouwen en dit<br />
gaf het bouwwerk een legitimiteit waar religieuze en<br />
wereldlijke lei<strong>de</strong>rs – en hun architecten – graag naar<br />
terugverwezen. In <strong>de</strong> Noor<strong>de</strong>lijke Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n<br />
symbolische vergelijkingen met Gods uitverkoren volk<br />
en <strong>de</strong> tempel <strong>van</strong> Jeruzalem met name <strong>aan</strong> het ein<strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> 80-jarige oorlog (1568-1648) populair in <strong>de</strong><br />
bouwkunst, in preken en in <strong>de</strong> literatuur. Het gebouw<br />
was immers tot stand gekomen in een perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> vre<strong>de</strong><br />
waarin het ‘ware geloof’ zegevier<strong>de</strong> – een perio<strong>de</strong><br />
waar<strong>aan</strong> 17<strong>de</strong>-eeuwse lei<strong>de</strong>rs hun eigen tijd graag<br />
spiegel<strong>de</strong>n.<br />
HET VOLMAAKTE GEBOUW<br />
Hoewel <strong>de</strong> tempel <strong>van</strong> Salomo uitgebreid wordt<br />
beschreven in <strong>de</strong> bijbel (I Koningen 6-7), is <strong>de</strong>ze uitleg<br />
geenszins eenduidig. De tempel werd dan ook op uiteenlopen<strong>de</strong><br />
manieren uitgebeeld in bijbelillustraties<br />
en an<strong>de</strong>re beel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> kunst. Voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
culturele elite uit <strong>de</strong> Gou<strong>de</strong>n Eeuw waren met name<br />
drie gepubliceer<strong>de</strong> reconstructies <strong>van</strong> <strong>de</strong> tempel <strong>van</strong><br />
belang: <strong>de</strong> ontwerpen <strong>van</strong> <strong>de</strong> Franse hebraïcus François<br />
Vatable die in 1540 waren gepubliceerd ter illustratie<br />
<strong>van</strong> een Latijnse bijbeleditie en vervolgens tot in <strong>de</strong> 17<strong>de</strong><br />
eeuw vele malen wer<strong>de</strong>n herdrukt in on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse bijbels; 2 een lijvig traktaat <strong>van</strong> drie <strong>de</strong>len<br />
over <strong>de</strong> tempel <strong>van</strong> <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong> Sp<strong>aan</strong>se jezuïet Juan<br />
Battista Villalpando, dat <strong>aan</strong> het begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> eeuw in<br />
Rome was gepubliceerd (In Ezechielem Explicationes,<br />
1596-1604), en een boek <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse rabbijn<br />
Jacob Judah Leon dat in 1642 in Mid<strong>de</strong>lburg uitkwam<br />
en sterk op Villalpando was geïnspireerd (Afbeeldinghe<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>n Tempel Salomonis). Jacob Judah Leon had ook<br />
een houten maquette <strong>van</strong> <strong>de</strong> tempel laten bouwen<br />
die hij tentoonstel<strong>de</strong> in zijn huis in Amsterdam en op<br />
kermissen in Den Haag, Haarlem en Lon<strong>de</strong>n.<br />
De interesse voor <strong>de</strong> legendarische tempel on<strong>de</strong>r<br />
architecten en kunstliefhebbers blijkt on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re uit<br />
<strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>ntie <strong>van</strong> Constantijn Huygens, <strong>de</strong> gerenommeer<strong>de</strong><br />
kunstkenner en secretaris <strong>van</strong> <strong>de</strong> stadhou<strong>de</strong>r.<br />
In 1634 vroeg hij <strong>de</strong> diplomaat Joachim Wicquefort<br />
in Rome of hij diens exemplaar <strong>van</strong> Villalpando’s<br />
traktaat wil<strong>de</strong> uitlenen, zodat <strong>de</strong> beken<strong>de</strong> architect<br />
Jacob <strong>van</strong> Campen en hijzelf het kon<strong>de</strong>n bestu<strong>de</strong>ren. 3<br />
Salomon <strong>de</strong> Bray moet het boek al geruime tijd eer<strong>de</strong>r<br />
hebben bestu<strong>de</strong>erd. In 1631 verscheen zijn verhan<strong>de</strong>ling<br />
De architectura mo<strong>de</strong>rna ofte Bouwinge <strong>van</strong> Onsen Tijdt.<br />
Hoewel <strong>de</strong> titel <strong>aan</strong>geeft dat <strong>de</strong> verhan<strong>de</strong>ling <strong>aan</strong> <strong>de</strong><br />
18 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
mo<strong>de</strong>rne bouwkunst is gewijd, is <strong>de</strong> inleiding eer<strong>de</strong>r<br />
een algemeen manifest over <strong>de</strong> architectuur. Het blijkt<br />
sterk te zijn geïnspireerd op Villalpando’s gedachtegoed.<br />
4<br />
Villalpando had in opdracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> Sp<strong>aan</strong>se koning<br />
Philips II on<strong>de</strong>rzoek ged<strong>aan</strong> naar <strong>de</strong> tempel en<br />
meen<strong>de</strong> <strong>de</strong>ze te kunnen reconstrueren met behulp<br />
<strong>van</strong> het oud-testamentische boek Ezechiël (waarin<br />
diens visioenen <strong>van</strong> een hemelse tempel wor<strong>de</strong>n<br />
beschreven) en geschriften <strong>van</strong> Plato en Vitruvius. 5<br />
Hij geloof<strong>de</strong> dat <strong>de</strong> schoonheid die Plato en Vitruvius<br />
zagen in <strong>de</strong> reken- en meetkundige verhoudingen <strong>van</strong>
klassieke tempels verwant was <strong>aan</strong> <strong>de</strong> God<strong>de</strong>lijke maten<br />
waarmee hemel, aar<strong>de</strong> en ook het menselijk lichaam<br />
waren gecreëerd. De klassieke <strong>de</strong>nkers had<strong>de</strong>n zelf ook<br />
gewezen op <strong>de</strong> verwantschap tussen <strong>de</strong> proporties <strong>van</strong><br />
het menselijk lichaam en <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ale maatverhoudingen<br />
in <strong>de</strong> architectuur. Hiermee koppel<strong>de</strong> Villalpando <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> <strong>de</strong> Grieken en Romeinen <strong>aan</strong> het christelijke<br />
gedachtegoed. Sterker nog, hij presenteer<strong>de</strong> <strong>de</strong> Grieks-<br />
Romeinse vormgevingsprincipes als afgelei<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
architectuur <strong>van</strong> <strong>de</strong> tempel <strong>van</strong> Salomo – een stelling<br />
die nog ruim an<strong>de</strong>rhalve eeuw voor veel discussie zou<br />
zorgen. 6<br />
19 V ERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
ANACHRONISME<br />
Sommigen meen<strong>de</strong>n dat Villalpando’s reconstructie<br />
in klassieke stijl in feite een anachronisme was, zoals<br />
<strong>de</strong> Itali<strong>aan</strong> Agostino Tornielli het in 1610 omschreef. 7<br />
Salomon <strong>de</strong> Bray ver<strong>de</strong>dig<strong>de</strong> <strong>de</strong> stelling echter met<br />
volle overgave. Net als Villalpando, stel<strong>de</strong> hij dat <strong>de</strong><br />
Korintische kapitelen (met <strong>de</strong> karakteristieke gekrul<strong>de</strong><br />
bla<strong>de</strong>ren) en <strong>de</strong> Korintische or<strong>de</strong> al voor-<br />
kwamen in <strong>de</strong> tempel <strong>van</strong> Salomo, en geen Griekse<br />
uitvinding waren. De bijbel had immers al vermeld<br />
dat <strong>de</strong> (half)zuilen in <strong>de</strong> tempel kapitelen droegen<br />
<strong>van</strong> ‘leliewerk’, en <strong>de</strong> geschiedschrijver Flavius
Juan Battista Villalpando,<br />
plattegrond <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
tempel, uit In Ezechielem<br />
Explicationes, Rome<br />
1596-1604, p. 611<br />
Juan Battista Villalpando,<br />
dwarsdoorsne<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
tempel met zicht op <strong>de</strong><br />
ingang <strong>van</strong> het Sancta<br />
Sanctorum, uit In<br />
Ezechielem Explicationes,<br />
Rome 1596-1604, p. 619<br />
20 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
Josephus had dit al in <strong>de</strong> eerste eeuw na Christus<br />
vertaald als ‘Korintisch’. 8<br />
Ook Jacob <strong>van</strong> Campen lijkt hier<strong>van</strong> overtuigd te zijn<br />
geraakt. Hij inspireer<strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> gebouwen op<br />
Salomo’s tempel, zoals enkele on<strong>de</strong>rzoekers hebben<br />
<strong>aan</strong>getoond. 9 Met name in <strong>de</strong> Nieuwe Kerk te Haarlem en<br />
het nieuwe stadhuis te Amsterdam (het huidige Paleis op<br />
<strong>de</strong> Dam) zijn dui<strong>de</strong>lijke verwijzingen te herkennen. De<br />
vroegste hier<strong>van</strong>, <strong>de</strong> Haarlemse kerk, lijkt vooral geïnspireerd<br />
op <strong>de</strong> reconstructie <strong>van</strong> Vatable met <strong>de</strong> sobere<br />
Dorische zuilen en <strong>de</strong> voorgevel met <strong>de</strong> prominente mid<strong>de</strong>nrisaliet<br />
en vijf rondboogvensters. Alleen <strong>de</strong> gezwenkte<br />
steunberen <strong>aan</strong> <strong>de</strong> buitenzij<strong>de</strong> en <strong>de</strong> altaarachtige,<br />
vierkante preekstoel baseer<strong>de</strong> hij op Villalpando’s<br />
reconstructie. Van Campens ontwerp voor <strong>de</strong> burgerzaal<br />
in het stadhuis is veel sterker geïnspireerd op Villalpando,<br />
niet alleen in <strong>de</strong> prominente, Korintische <strong>de</strong>coratie,<br />
maar ook in proportie, oriëntatie en lengte-as.<br />
In tegenstelling tot Jacob <strong>van</strong> Campen heeft Salomon<br />
<strong>de</strong> Bray – voor zover bekend – geen kans gezien <strong>de</strong> tempel<br />
<strong>van</strong> Salomo in een <strong>van</strong> zijn bouwwerken te ‘citeren’. Zijn<br />
bekendste werken als architect – <strong>de</strong> Zijlpoort in Haarlem,<br />
een nieuwe voorgevel voor het Haarlemse stadhuis, en<br />
<strong>de</strong> consistoriekamer achter <strong>de</strong> Sint Bavokerk – leen<strong>de</strong>n<br />
zich er ook niet goed voor. 10 Het maakt dit schil<strong>de</strong>rij <strong>de</strong>s<br />
te belangrijker om zijn i<strong>de</strong>eën over <strong>de</strong> tempel – en<br />
daarmee zijn architectonische i<strong>de</strong>alen – te begrijpen.<br />
DE BRAYS VISIE OP DE TEMPEL<br />
In dit schil<strong>de</strong>rij uit 1657 koos De Bray voor een doorzicht<br />
<strong>van</strong>uit het voorportaal richting het ‘Sancta Sanctorum’<br />
– het heiligste binnen<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> tempel dat zich in het<br />
schil<strong>de</strong>rij achter het gordijn bevindt. Zijn weergave is<br />
groten<strong>de</strong>els gebaseerd op <strong>de</strong> plattegrond en reconstructie<br />
<strong>van</strong> het tempelinterieur <strong>van</strong> Villalpando, <strong>de</strong> enige <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> bovengenoem<strong>de</strong> drie specialisten die niet alleen het<br />
exterieur maar ook het interieur <strong>van</strong> <strong>de</strong> tempel in beeld<br />
had gebracht. Terwijl Villalpando een grote hoeveelheid<br />
<strong>de</strong>tails en diepteverschillen tentoonspreidt, beperkt De<br />
Bray zich tot een sober<strong>de</strong>re harmonie. Van <strong>de</strong> vele soorten<br />
<strong>de</strong>tails die in <strong>de</strong> bijbel wor<strong>de</strong>n genoemd zon<strong>de</strong>r al te<br />
specieke locatie – in <strong>de</strong> kroonlijsten cherubijnen,<br />
leeuwenkoppen, run<strong>de</strong>ren en open bloemen, op <strong>de</strong><br />
muren on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re palmbomen – toont hij alleen <strong>de</strong><br />
cherubijnen en open bloemen in een regelmatig ritme.<br />
De diepe nissen die Villalpando <strong>de</strong> tempel gaf, zijn bij<br />
<strong>de</strong> Bray niet meer dan ondiepe geledingen in <strong>de</strong> muur,<br />
waardoor <strong>de</strong> basisvorm – een rechthoekige ruimte –<br />
hel<strong>de</strong>r leesbaar blijft. De beroem<strong>de</strong> koperen zuilen<br />
plaatste hij niet zoals Villapando op losse voetstukken,<br />
maar op een doorlopen<strong>de</strong> verhoging die <strong>de</strong> tempel ook<br />
meer eenvoud en samenhang geeft. Dit is dui<strong>de</strong>lijk niet<br />
een reconstructie <strong>van</strong> een schriftgeleer<strong>de</strong>, maar <strong>van</strong><br />
Interieur <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
nieuwe kerk te<br />
Haarlem<br />
Pieter Saenredam<br />
1652. Olieverf op<br />
paneel, 65,5 x 93 cm<br />
FRANS HALS<br />
MUSEUM, HAARLEM
Noten<br />
een begaafd architect met interesse in <strong>de</strong> klassieke<br />
(of eigenlijk: Salomontische) vormgevingsprincipes en<br />
harmonieleer. Juist in <strong>de</strong> beperking toont De Bray zijn<br />
vakmanschap.<br />
Uit een boe<strong>de</strong>linventaris <strong>van</strong> Rembrandt weten we<br />
dat ook <strong>de</strong>ze meester dit gebouw heeft uitgebeeld in<br />
een schil<strong>de</strong>rij. Hij koos ‘<strong>de</strong> inweijdingh <strong>van</strong> <strong>de</strong>n tempel<br />
Salomons’ en schil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> die in ‘in ’t grauw’, dus in monochrome<br />
kleuren. Bij zijn faillissement in 1656 schatte<br />
Rembrandt <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> er<strong>van</strong> op 31 gul<strong>de</strong>n. 11 Helaas is<br />
dit werk – voor zover bekend – niet bewaard gebleven.<br />
Het maakt De Brays geschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> reconstructie uniek.<br />
Het is niet alleen een sleutelstuk in <strong>de</strong> carrière <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
schil<strong>de</strong>r-architect Salomon <strong>de</strong> Bray, maar ook een<br />
onthullend manifest in <strong>de</strong> architectuurgeschie<strong>de</strong>nis s<br />
Anna Tummers<br />
Conservator ou<strong>de</strong> kunst<br />
1. Het enige an<strong>de</strong>re gedocumenteer<strong>de</strong><br />
architectuurstuk door Salomon<br />
<strong>de</strong> Bray, Gezicht in een tempel of<br />
De tempelgang <strong>van</strong> Maria, is in<br />
1933 in Berlijn verhan<strong>de</strong>ld, zie<br />
G. Wuestman in P. Biesboer et al.,<br />
Salomon, Jan, Joseph en Dirck <strong>de</strong><br />
Bray: vier schil<strong>de</strong>rs in één gezin,<br />
tent. cat. Haarlem (Frans Hals<br />
Museum) en Lon<strong>de</strong>n (Dulwich<br />
Picture Gallery) 2008, cat. nr. 11,<br />
p. 56, afb. 1.<br />
2. C.J.R. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Lin<strong>de</strong>n, ‘De symboliek<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Nieuwe Kerk <strong>van</strong><br />
Jacob <strong>van</strong> Campen te Haarlem’,<br />
Oud Holland 104 (1990), pp.<br />
1-31, vooral pp. 6-7.<br />
3. C. Huygens, Briefwisseling, ed. E.J.<br />
Worp, dl. 2, 1913, nrs. 1046 en<br />
1509. De twee<strong>de</strong> <strong>brief</strong> is geschreven<br />
in 1636 op het moment dat<br />
21 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
Huygens het boek terugzond<br />
naar Wicquefort.<br />
4. S. <strong>de</strong> Bray, De architectura mo<strong>de</strong>rna<br />
ofte Bouwinge <strong>van</strong> Onsen<br />
Tijdt, Haarlem 1631, heruitgave<br />
ed. E. Taverne 1971.<br />
5. Zie E.-J. Goossens, Schat <strong>van</strong> beitel<br />
en penseel, Het Amsterdamse<br />
stadhuis uit <strong>de</strong> Gou<strong>de</strong>n Eeuw,<br />
Zwolle 1996, p. 18 ff.<br />
Jan (ca. 1627-1698)<br />
Salomon oudste zoon<br />
Jan is <strong>de</strong> bekendste<br />
kunstenaar <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
familie. Hij schil<strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
zowel historiestukken<br />
als portretten. Na<br />
<strong>de</strong> dood <strong>van</strong> Frans<br />
Hals werd hij <strong>de</strong><br />
toon<strong>aan</strong>geven<strong>de</strong><br />
portrettist <strong>van</strong> het<br />
Haarlemse patriciaat<br />
(zie p. 25 voor een<br />
schil<strong>de</strong>rij <strong>van</strong> zijn<br />
hand).<br />
In 2008 was in het Frans Hals Museum een tentoonstelling<br />
te zien met <strong>de</strong> titel ’t Zit in <strong>de</strong> genen! Deze overzichts-<br />
tentoonstelling liet het publiek kennismaken met het<br />
Haarlemse kunstenaarsgezin De Bray, dat niet min<strong>de</strong>r<br />
dan vier schil<strong>de</strong>rs tel<strong>de</strong>.<br />
6. J.B. Villalpando, ed. T. Morrison<br />
(vertaling) en M.J. Ostwald<br />
(voorwoord), Juan Bautista<br />
Villalpando’s Ezechielem Explanationes:<br />
A Sixteenth-Century<br />
Architectural Text, Lewiston<br />
2009, voorwoord.<br />
7. W. Hermann, ‘Unknown <strong>de</strong>signs<br />
for the “Temple of Jerusalem” by<br />
Clau<strong>de</strong> Perrault’, Essays in the<br />
History of Architecture presented<br />
Wie is wie in <strong>de</strong><br />
familie De Bray?<br />
Salomon (1597-1664)<br />
Het hoofd <strong>van</strong> <strong>de</strong> familie, Salomon <strong>de</strong> Bray,<br />
was een veelzijdig man. Naast schil<strong>de</strong>r<br />
was hij architect, ste<strong>de</strong>nbouwkundige,<br />
dichter, theoreticus en ontwerper <strong>van</strong><br />
zilverwerk. Als schil<strong>de</strong>r produceer<strong>de</strong><br />
hij vooral historiestukken.<br />
Joseph (ca. 1632-1664)<br />
Wellicht om niet te hoeven<br />
concurreren met zijn<br />
va<strong>de</strong>r en oudste broer,<br />
koos Joseph een an<strong>de</strong>r<br />
specialisme. Hij leg<strong>de</strong> zich<br />
toe op het schil<strong>de</strong>ren <strong>van</strong><br />
stillevens en bloemstukken.<br />
Met zijn va<strong>de</strong>r behoor<strong>de</strong><br />
hij in 1664 tot <strong>de</strong><br />
slachtoffers <strong>van</strong> <strong>de</strong> pest,<br />
die zwaar toesloeg bij <strong>de</strong><br />
familie De Bray.<br />
to Rudolf Wittkower, Lon<strong>de</strong>n<br />
1967, pp. 143-158, vooral p. 144.<br />
8. De Bray (noot 4), p. 2, gebruikt<br />
<strong>de</strong> term ‘Lelienwerck’. Zie ook<br />
<strong>de</strong> inleiding op dit werk door<br />
E. Taverne, en I Koningen 7:9.<br />
9. Van <strong>de</strong>r Lin<strong>de</strong>n, op. cit. (noot 2);<br />
Goossens, op. cit. (noot 5); G.<br />
Schwartz, ‘The Temple Mount in<br />
the Lowlands’, in Y. Kaplan (red.),<br />
The Dutch intersection: The Jews<br />
Dirck (ca. 1635-1694)<br />
De jongste <strong>van</strong> <strong>de</strong> drie<br />
schil<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> zonen <strong>van</strong><br />
Salomon <strong>de</strong> Bray begon<br />
als prentmaker, maar zou<br />
uitein<strong>de</strong>lijk in <strong>de</strong> voetsporen<br />
<strong>van</strong> zijn va<strong>de</strong>r en<br />
broers tre<strong>de</strong>n. Net als <strong>de</strong><br />
vroeg overle<strong>de</strong>n Joseph<br />
richtte Dirck zich op het<br />
(bloem)stilleven. Het<br />
Mauritshuis wist onlangs<br />
een <strong>van</strong> <strong>de</strong> zeldzame<br />
schil<strong>de</strong>rijen <strong>van</strong> zijn<br />
hand <strong>aan</strong> te kopen<br />
(zie pp. 22-25).<br />
and the Netherlands in Mo<strong>de</strong>rn<br />
History, pp. 111-119, 461-477.<br />
10. F. Lammertse, ‘Salomon <strong>de</strong> Bray:<br />
Schil<strong>de</strong>r, bouwmeester en theoreticus’,<br />
in Biesboer et al., op. cit.<br />
(noot 1), pp. 9-16.<br />
11. The Getty Provenance In<strong>de</strong>x, Item<br />
0078 from Archival Document<br />
N-1848. Met dank <strong>aan</strong> Marten<br />
Jan Bok <strong>van</strong> <strong>de</strong> Universiteit <strong>van</strong><br />
Amsterdam voor <strong>de</strong>ze verwijzing.
Koninklijk Kabinet <strong>van</strong><br />
Schil<strong>de</strong>rijen Mauritshuis<br />
Den Haag<br />
22 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
Stilleven <strong>van</strong> een boeket in wording<br />
Dirck <strong>de</strong> Bray (Haarlem ca. 1635-1694 Haarlem)<br />
1674. Olieverf op paneel, 40,5 x 35,7 cm<br />
Gedateerd en gesigneerd, linkson<strong>de</strong>r: 1674 D D Bray. F.<br />
Herkomst: Particuliere collectie (2011)<br />
Het bloemstilleven <strong>van</strong> Dirck <strong>de</strong> Bray dat het Mauritshuis<br />
onlangs met steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt verwierf<br />
is uniek in zijn soort. Gewoonlijk tonen 17<strong>de</strong>-eeuwse<br />
bloemstillevens boeketten die keurig zijn gearrangeerd in<br />
<strong>de</strong> vaas. De Bray koos echter voor een moment dat daar<strong>aan</strong><br />
voorafgaat: <strong>de</strong> vaas is maar half gevuld, terwijl een <strong>de</strong>el<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> bloemen nog op tafel ligt, klaar om in het boeket<br />
te wor<strong>de</strong>n gestoken. Het Mauritshuis heeft met dit boeket<br />
in wording zijn representatieve collectie bloemstukken<br />
uitgebreid met een schil<strong>de</strong>rij dat laat zien dat ook min<strong>de</strong>r<br />
productieve kunstenaars soms prachtige en originele<br />
stillevens hebben gemaakt.<br />
Voor wie een beetje thuis is in <strong>de</strong> plantenwereld is het<br />
dui<strong>de</strong>lijk dat <strong>de</strong> bloemen op dit schil<strong>de</strong>rij bloeien in het<br />
voorjaar. Dat geldt niet alleen voor <strong>de</strong> ro<strong>de</strong> anemonen,<br />
maar ook voor <strong>de</strong> blauwe akelei, <strong>de</strong> gevlam<strong>de</strong> tulpen en<br />
<strong>de</strong> narcissen, die in twee soorten voorkomen: <strong>de</strong> gele<br />
in <strong>de</strong> vaas en <strong>de</strong> dubbele witte op tafel. Dit betekent dat<br />
Dirck <strong>de</strong> Bray dit boeket daadwerkelijk zo kan hebben<br />
gezien en nageschil<strong>de</strong>rd, iets wat nu misschien heel<br />
<strong>van</strong>zelfsprekend lijkt, maar in <strong>de</strong> 17<strong>de</strong> eeuw beslist geen<br />
standaardpraktijk was. In <strong>de</strong> regel zijn 17<strong>de</strong>-eeuwse<br />
boeketten namelijk gefantaseerd, een verzameling <strong>van</strong><br />
bloemen uit verschillen<strong>de</strong> seizoenen. Een beroemd<br />
voorbeeld uit <strong>de</strong> collectie <strong>van</strong> het Mauritshuis is het<br />
bloemstilleven dat Ambrosius Bosschaert <strong>de</strong> Ou<strong>de</strong> omstreeks<br />
1618 maakte. Daarop zijn meer dan 30 soorten<br />
afgebeeld, waaron<strong>de</strong>r voorjaarsbloemen als <strong>de</strong> tulp en<br />
typische late bloeiers als rozen. Het ging Bosschaert er<br />
niet om een natuurgetrouwe weergave <strong>van</strong> een boeket<br />
te schil<strong>de</strong>ren, maar om zoveel mogelijk bijzon<strong>de</strong>re<br />
bloemen zo goed mogelijk te laten uitkomen. Daarom<br />
zitten ze allemaal <strong>aan</strong> <strong>de</strong> voorkant <strong>van</strong> <strong>de</strong> vaas en zijn ze<br />
egaal belicht. Zo zijn <strong>de</strong> afzon<strong>de</strong>rlijke bloemen optimaal<br />
zichtbaar en biedt het schil<strong>de</strong>rij iets wat in <strong>de</strong> natuur<br />
zelf niet bestaat: een compact overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest<br />
bijzon<strong>de</strong>re bloemen die op dat moment bij Europese<br />
botanici bekend waren.<br />
In <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> <strong>de</strong> 17<strong>de</strong> eeuw zou<strong>de</strong>n bloemstillevens<br />
min<strong>de</strong>r frontaal en stijf wor<strong>de</strong>n, waardoor ze een<br />
natuurlijker indruk maken. Kunstenaars beste<strong>de</strong>n dan<br />
meer <strong>aan</strong>dacht <strong>aan</strong> een spannen<strong>de</strong> interpretatie <strong>van</strong> het<br />
boeket als geheel. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het werk<br />
dat Jan Davidsz. <strong>de</strong> Heem omstreeks 1670 schil<strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
– zo’n 50 jaar na Bosschaert. 1 De Heem plaatste zijn<br />
boeket tegen een donkere achtergrond, terwijl hij het<br />
liet beschijnen door een fel licht <strong>van</strong> linksboven. Door<br />
dit sterke licht-donkercontrast maakt het boeket een<br />
uitgesproken amboyante indruk. Nieuw is het gebruik<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> dunne korenaren die hier en daar tussen <strong>de</strong><br />
bloemen zijn gestoken. Ze accentueren <strong>de</strong> centrifugale<br />
beweging die het boeket vooral rechtsboven lijkt te beheersen,<br />
waar bijvoorbeeld <strong>de</strong> rood-witgestreepte tulp<br />
als het ware uit het centrum <strong>van</strong> <strong>de</strong> compositie lijkt weg<br />
te schieten. Vergeleken met het nette, symmetrische<br />
boeket <strong>van</strong> Bosschaert, creëer<strong>de</strong> De Heem niets min<strong>de</strong>r<br />
dan een explosie <strong>van</strong> kleur.<br />
BESTUDEERDE WILLEKEUR<br />
Het schil<strong>de</strong>rij <strong>van</strong> Dirck <strong>de</strong> Bray stamt uit <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> tijd<br />
als dat <strong>van</strong> De Heem, maar is <strong>van</strong> een heel an<strong>de</strong>re or<strong>de</strong>.<br />
Het is kleiner en telt min<strong>de</strong>r bloemen, maar belangrijker<br />
is dat het nog sterker <strong>de</strong> indruk maakt een echt<br />
Vaas met bloemen in een venster<br />
Ambrosius Bosschaert<br />
Ca. 1618. Olieverf op paneel, 64 x 46 cm<br />
MAURITSHUIS, DEN HAAG
23 V ERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011
Vaas met bloemen<br />
Jan Davidsz. <strong>de</strong> Heem<br />
Ca. 1670. Olieverf op<br />
paneel, 74,2 x 52,6 cm<br />
MAURITSHUIS, DEN HAAG<br />
Voor <strong>de</strong> verwerving <strong>van</strong><br />
Dirck <strong>de</strong> Brays Stilleven <strong>van</strong><br />
een boeket in wording kreeg<br />
het Mauritshuis steun <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> BankGiro Loterij, <strong>de</strong><br />
Vereniging Rembrandt<br />
(<strong>de</strong>els uit het Stortenbekerfonds),<br />
en een particuliere<br />
verzamelaar.<br />
boeket te zijn. Want hoewel De Heem veel <strong>aan</strong>dacht<br />
heeft besteed <strong>aan</strong> een natuurlijke, spannen<strong>de</strong> belichting,<br />
is het weel<strong>de</strong>rige boeket nog steeds te mooi om<br />
waar te zijn: <strong>de</strong> bloemen bloeien niet tegelijkertijd en ze<br />
zijn uiterst zorgvuldig geschikt, zodat het hele beeldvlak<br />
keurig is gevuld. In vergelijking daarmee oogt De Brays<br />
boeket volledig willekeurig. De halfvoltooi<strong>de</strong> schikking<br />
levert een ongeor<strong>de</strong>nd boeket op waarin vooral rechts<br />
nog enkele langere bloemen lijken te missen als tegenwicht<br />
voor <strong>de</strong> blauwe akelei en <strong>de</strong> gele narcissen <strong>aan</strong> <strong>de</strong><br />
linkerkant. Het schil<strong>de</strong>rij heeft daardoor iets <strong>van</strong> een<br />
momentopname, alsof <strong>de</strong>gene die <strong>de</strong> bloemen schikte<br />
even weggelopen is, waarna <strong>de</strong> kunstenaar <strong>de</strong> gelegenheid<br />
gegrepen heeft om het tafereel vast te leggen.<br />
Toch is ook De Brays schil<strong>de</strong>rij zorgvuldig doordacht.<br />
Dat blijkt ten eerste uit het feit dat <strong>de</strong> kunstenaar voor<br />
24 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
zijn afwijken<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwerp ook een ongewone compositie<br />
heeft gekozen. Net als in het schil<strong>de</strong>rij <strong>van</strong> De Heem<br />
staat in 17<strong>de</strong>-eeuwse bloemstillevens gewoonlijk <strong>de</strong> vaas<br />
dicht bij <strong>de</strong> tafelrand en is ook <strong>de</strong> zijkant <strong>van</strong> het tafelblad<br />
nog te zien. De Bray heeft <strong>de</strong> zijkant echter weggelaten<br />
en <strong>de</strong> vaas ver<strong>de</strong>r naar achteren geschoven, zodat<br />
er een veel groter stuk <strong>van</strong> het tafelblad zichtbaar is. Op<br />
die manier creëer<strong>de</strong> hij meer ruimte om <strong>de</strong> liggen<strong>de</strong><br />
bloemen weer te geven. Ter verhoging <strong>van</strong> <strong>de</strong> spanning<br />
paste hij bovendien een gerafneerd licht-donkercontrast<br />
toe. Van linksboven valt hel<strong>de</strong>r licht op het boeket<br />
en <strong>de</strong> bloemen op <strong>de</strong> voorgrond, maar <strong>de</strong> achtergrond<br />
is <strong>aan</strong> die kant juist donker gehou<strong>de</strong>n, waardoor <strong>de</strong><br />
kleurrijke bloemen er mooi tegen afsteken. Rechts, waar<br />
geen bloemen zijn, is <strong>de</strong> achtergrond lichter, zodat daar<br />
een soort doorkijkje is ontst<strong>aan</strong> dat een gevoel <strong>van</strong> ruimtelijkheid<br />
oproept in <strong>de</strong>ze intieme voorstelling.<br />
SCHOONHEID VAN DE NATUUR<br />
Het schil<strong>de</strong>rij bevindt zich in uitsteken<strong>de</strong> staat, waardoor<br />
nog goed is te zien dat Dirck <strong>de</strong> Bray een vaardig<br />
schil<strong>de</strong>r was met een soepele penseelstreek. De lichtval<br />
op <strong>de</strong> gele narcissen is mooi getroffen, net als <strong>de</strong> subtiele<br />
schaduwwerking bij <strong>de</strong> fel belichte witte narcissen<br />
op <strong>de</strong> voorgrond. De Brays oog voor <strong>de</strong>tail uit zich ook<br />
in <strong>de</strong> vele insecten die hij rondom dit boeket plaatste.<br />
Voor<strong>aan</strong> kruipt een harige rups, rechts vliegen twee<br />
vlin<strong>de</strong>rs (een kleine vos en een witje), links op <strong>de</strong> akelei<br />
zit een libel, terwijl boven <strong>de</strong> gele narcissen <strong>de</strong> snelle<br />
vleugels <strong>van</strong> een zweefvliegje zijn te zien. Ten slotte is<br />
rechts nog een spinnetje het beeld ingezakt, een <strong>de</strong>tail<br />
waarmee <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>r een minuscuul <strong>de</strong>ukje in het<br />
paneel heeft gecamoueerd. De combinatie <strong>van</strong> rups<br />
en vlin<strong>de</strong>r werd in <strong>de</strong> 17<strong>de</strong> eeuw wel gezien als een verwijzing<br />
naar <strong>de</strong> we<strong>de</strong>ropstanding <strong>van</strong> Christus: <strong>de</strong> rups<br />
verpopt zich in een ogenschijnlijk levenloos omhulsel,<br />
waaruit na enige tijd een prachtige vlin<strong>de</strong>r tevoorschijn<br />
komt die opstijgt naar <strong>de</strong> hemel. Dirck <strong>de</strong> Bray, die een<br />
grote belangstelling voor religieuze zaken had, was zich<br />
ongetwijfeld bewust <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze symboliek, maar bij dit<br />
schil<strong>de</strong>rij lijkt <strong>de</strong> schoonheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> – door God geschapen<br />
– natuur belangrijker te zijn geweest. Dat blijkt uit<br />
alle <strong>aan</strong>dacht voor <strong>de</strong>tails, stofuitdrukking en illusionistische<br />
vondsten. Een voorbeeld <strong>van</strong> die laatste categorie<br />
is <strong>de</strong> voor De Bray kenmerken<strong>de</strong> gekalligrafeer<strong>de</strong><br />
signatuur linkson<strong>de</strong>r, die met een pasteuze lichtgele<br />
verf is <strong>aan</strong>gebracht, waardoor het lijkt alsof <strong>de</strong>ze op het<br />
oppervlak ligt.
De overlie<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het<br />
St. Lucasgil<strong>de</strong> te Haarlem<br />
Jan <strong>de</strong> Bray<br />
1675. Olieverf op doek,<br />
130 x 184 cm<br />
RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM<br />
Noot<br />
1 Dit schil<strong>de</strong>rij <strong>van</strong> Jan Davidsz. <strong>de</strong><br />
Heem is in 1993 <strong>aan</strong>gekocht<br />
door <strong>de</strong> Stichting Vrien<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> het Mauritshuis, met<br />
een belangrijke bijdrage <strong>van</strong><br />
Hans Heinrich baron Thyssen-<br />
Bornemisza en <strong>de</strong> steun <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Vereniging Rembrandt.<br />
Literatuur<br />
A. Chong en W. Kloek, Het<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse Stilleven 1550-<br />
1720, tent. cat. Amsterdam<br />
(Rijksmuseum), Cleveland<br />
(Museum of Art) 1999-2000,<br />
pp. 265-267, cat. nr. 70<br />
F. Meijer in P. Biesboer et al.,<br />
Salomon, Jan, Joseph en<br />
Dirck <strong>de</strong> Bray: vier schil<strong>de</strong>rs<br />
in één gezin, tent. cat.<br />
Haarlem (Frans Hals<br />
Museum), Lon<strong>de</strong>n (Dulwich<br />
Picture Gallery) 2008, pp.<br />
128-129, 152, cat. nr. 49<br />
KLEIN OEUVRE<br />
Hoewel <strong>de</strong> nieuwe <strong>aan</strong>winst laat zien dat Dirck <strong>de</strong> Bray<br />
een bekwaam meester was, is zijn oeuvre slechts klein<br />
en kennen we <strong>van</strong> hem maar ongeveer zeven bloemstukken,<br />
enkele jachtstillevens en een <strong>aan</strong>tal religieuze<br />
stillevens die passen in zijn katholieke levenssfeer. Hij<br />
was opgegroeid als zoon <strong>van</strong> <strong>de</strong> Haarlemse schil<strong>de</strong>r<br />
Salomon <strong>de</strong> Bray (zie pp. 17-21 voor <strong>de</strong>ze kunstenaar)<br />
en werd waarschijnlijk al op jonge leeftijd <strong>aan</strong> het werk<br />
gezet in het atelier <strong>van</strong> zijn va<strong>de</strong>r. Zijn oudste broer Jan<br />
trad in <strong>de</strong> voetsporen <strong>van</strong> Salomon en ook <strong>van</strong> broer<br />
Joseph zijn enkele schil<strong>de</strong>rijen bekend. Dirck daaren-<br />
tegen werd opgeleid tot boekbin<strong>de</strong>r en was <strong>aan</strong><strong>van</strong>kelijk<br />
waarschijnlijk vooral actief als prentmaker. Mogelijk had<br />
zijn ommezwaai naar <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rkunst te maken met<br />
het overlij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> bijna zijn hele familie tij<strong>de</strong>ns een<br />
pestepi<strong>de</strong>mie in 1664. Alleen Jan en Dirck bleven in<br />
leven. Het lijkt erop dat Dirck een jaar na <strong>de</strong> rampzalige<br />
gebeurtenissen vooral <strong>de</strong> taken <strong>van</strong> <strong>de</strong> overle<strong>de</strong>n Joseph<br />
overnam. Zo was het eerste bloemstilleven dat hij<br />
signeer<strong>de</strong> in 1665 nog begonnen door zijn broer en<br />
lijkt hij met zijn originele kijk op het genre een richting<br />
voort te zetten die Joseph al was ingeslagen.<br />
Dirck <strong>de</strong> Bray lijkt als schil<strong>de</strong>r niet bijzon<strong>de</strong>r productief<br />
te zijn geweest, maar genoot wel enig <strong>aan</strong>zien,<br />
zoals blijkt uit het feit dat hij in 1675 secretaris was<br />
<strong>van</strong> het Haarlemse St. Lucasgil<strong>de</strong>. Samen met <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>re overlie<strong>de</strong>n is hij geportretteerd door zijn broer<br />
25 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
Jan. Dirck <strong>de</strong> Bray is <strong>de</strong> zitten<strong>de</strong> man rechts in dit<br />
groepsportret. Als secretaris <strong>van</strong> het gil<strong>de</strong>bestuur is hij<br />
schrijvend weergegeven. Vermoe<strong>de</strong>lijk in 1678 stopte<br />
De Bray als kunstenaar, om als lekenbroe<strong>de</strong>r toe te<br />
tre<strong>de</strong>n tot het klooster Gaesdonck bij Goch, net over<br />
<strong>de</strong> Duitse grens. Hij maakte er nog maar één schil<strong>de</strong>rij<br />
– in 1680 – en overleed veertien jaar later, nog geen<br />
60 jaar oud.<br />
‘BUITENBEENTJE’<br />
Binnen het kleine oeuvre <strong>van</strong> Dirck <strong>de</strong> Bray vormt <strong>de</strong><br />
nieuwe <strong>aan</strong>winst <strong>van</strong> het Mauritshuis een hoogtepunt.<br />
Het museum bezit al een uitsteken<strong>de</strong> collectie 17<strong>de</strong>eeuwse<br />
bloemstillevens, en met topstukken <strong>van</strong> on<strong>de</strong>r<br />
an<strong>de</strong>ren Ambrosius Bosschaert (1628), Balthasar <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong>r Ast (ca. 1640-50), Willem <strong>van</strong> Aelst (1663), Jan<br />
Davidsz. <strong>de</strong> Heem (ca. 1670) en Rachel Ruysch (1700),<br />
kan het museum een schitterend overzicht bie<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> het genre in <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong>. Enkele<br />
schil<strong>de</strong>rs zijn echter buiten <strong>de</strong>ze reguliere pa<strong>de</strong>n getre<strong>de</strong>n<br />
en hebben afwijken<strong>de</strong> bloemstillevens gemaakt.<br />
Met <strong>de</strong> nieuwe <strong>aan</strong>winst kan het Mauritshuis nu ook dit<br />
facet <strong>van</strong> <strong>de</strong> bloemschil<strong>de</strong>rkunst tonen en laten zien dat<br />
zelfs een ‘buitenbeentje’ werk <strong>van</strong> hoge kwaliteit kon<br />
producerens<br />
Epco Runia<br />
Conservator presentatie
Huis Van Gijn<br />
Dordrecht<br />
Gegraveerd glas ‘Vivat <strong>de</strong> Houtnegotie’<br />
Glas: <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n<br />
Gravering: Mey<strong>de</strong>n Visser (Dordrecht 1751- ca. 1784 Batavia [Jakarta])<br />
1772. Hel<strong>de</strong>r, kleurloos en opaak wit glas, H 22,4 cm, D 11,0 cm<br />
Gravure gesigneerd en gedateerd, op <strong>de</strong> kelk: Mey<strong>de</strong>n Visser 1772<br />
Inscriptie, op <strong>de</strong> kelk: Vivat <strong>de</strong> Houtnegotie<br />
Herkomst: Particuliere collectie, via kunst- en antiekhan<strong>de</strong>l Fri<strong>de</strong>s Laméris, Amsterdam (2010)<br />
Eeuwenlang is <strong>de</strong> han<strong>de</strong>l in hout voor<br />
Dordrecht <strong>van</strong> zeer grote betekenis<br />
geweest. Huis Van Gijn, dat een belangrijke<br />
stadshistorische collectie bezit, kon met<br />
steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt in<br />
2010 een bijzon<strong>de</strong>r gegraveerd glas<br />
<strong>aan</strong>kopen dat hier<strong>aan</strong> herinnert.<br />
Vignet met het stadswapen <strong>van</strong> Dordrecht<br />
Onbeken<strong>de</strong> graveur<br />
1773. Houtsne<strong>de</strong>, 4,7 x 8,2 cm<br />
HUIS VAN GIJN, DORDRECHT<br />
26 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
Sinds <strong>de</strong> Mid<strong>de</strong>leeuwen zakten houtvlotten met een<br />
bemanning <strong>van</strong> soms wel 80 tot 120 mensen stroomafwaarts<br />
naar Dordrecht. Daar wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> vlotten<br />
onttakeld en werd het hout geborgen in balkgaten<br />
(ondiepe watergaten waarin hout werd bewaard voor<br />
ver<strong>de</strong>re verwerking) voordat het ter veiling kwam. Deze<br />
han<strong>de</strong>l heeft tot het begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> 20ste eeuw velen in<br />
Dordrecht een broodwinning bezorgd. De bouw <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
talrijke houtzaagmolens en het ontst<strong>aan</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> scheepsbouw<br />
rond <strong>de</strong> stad waren een direct gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbaarheid<br />
<strong>van</strong> het eikenhout uit gebie<strong>de</strong>n langs <strong>de</strong><br />
Rijn en haar zijrivieren.<br />
Deze belangrijke bedrijfstak heeft in Dordrecht<br />
slechts weinig sporen achtergelaten. De houtzaagmolens<br />
zijn in <strong>de</strong> loop <strong>de</strong>r tijd gesloopt en vrijwel alle balkgaten<br />
zijn volgestort en bebouwd tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> grote uitbreiding<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> stad in <strong>de</strong> vorige eeuw.<br />
GEGRAVEERD GLAS<br />
De nieuwe <strong>aan</strong>winst is een tastbare getuige <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze ooit<br />
zo belangrijke houthan<strong>de</strong>l. Het grote glas – het is ruim<br />
22 centimeter hoog – bestaat uit een forse cuppa op een<br />
stam met een voet. In <strong>de</strong> stam is een dubbele, opaalwitte<br />
spiraal gesmolten. Het glas vertegenwoordigt een type<br />
dat in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n werd gemaakt in het <strong>de</strong>r<strong>de</strong> kwart<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> 18<strong>de</strong> eeuw. Ons glas is in 1772 in Dordrecht met<br />
een diamantstift bewerkt door Mey<strong>de</strong>n Visser.<br />
Over <strong>de</strong>ze Mey<strong>de</strong>n Visser is niet veel informatie<br />
bewaard. Hij werd in 1751 in <strong>de</strong> Augustijnenkerk te<br />
Dordrecht gedoopt als zoon <strong>van</strong> <strong>de</strong> makelaar Joost Visser<br />
en Johanna <strong>van</strong> Rheenen. Een <strong>van</strong> <strong>de</strong> weinige beken<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>tails over zijn leven is dat hij in 1782 werd beschuldigd<br />
<strong>van</strong> ‘’t insl<strong>aan</strong> <strong>van</strong> glazen en an<strong>de</strong>re gewel<strong>de</strong>narijen in<br />
<strong>de</strong> vroege ochtendstond <strong>van</strong> zaterdag 2 maart <strong>van</strong> dat<br />
jaar’. Op 4 maart moest hij zich hiervoor verantwoor<strong>de</strong>n<br />
voor <strong>de</strong> schout. Visser bleek on<strong>de</strong>rtussen dienst te hebben<br />
genomen bij <strong>de</strong> Verenig<strong>de</strong> Oost-Indische<br />
Compagnie en was al op weg naar Indië, waar hij omstreeks<br />
1784 in Batavia overleed. Het <strong>aan</strong>gekochte glas<br />
is voor zover bekend het enige dat zijn naam draagt.<br />
Op <strong>de</strong> kelk <strong>van</strong> het glas heeft Visser het wapen <strong>van</strong><br />
Dordrecht <strong>aan</strong>gebracht. In plaats <strong>van</strong> een gebruikelijke<br />
schildvorm is het wapenteken, een zilveren st<strong>aan</strong><strong>de</strong><br />
balk op een rood veld, opgenomen in een cartouche<br />
die wordt vastgehou<strong>de</strong>n door twee grifoenen. On<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> voorstelling heeft <strong>de</strong> graveur in dunne schrijetters<br />
het glas gesigneerd en gedateerd. Op <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant<br />
Foto’s: F. Herrebrugh
27 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011
‘Het sloopen <strong>de</strong>r houtvlotten<br />
voor <strong>de</strong> stad Dordrecht’<br />
J.E. Grave naar J. Bulthuis<br />
Ca. 1788. Gravure, 15,3 x 21,5 cm<br />
HUIS VAN GIJN, DORDRECHT<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> kelk heeft Visser in kapitalen <strong>de</strong> tekst ‘Vivat <strong>de</strong><br />
Houtnegotie’ gekalligrafeerd.<br />
Als voorbeeld voor het stadswapen heeft Visser een<br />
vignet gebruikt. Dit vignet sier<strong>de</strong> <strong>van</strong> 1699 tot ongeveer<br />
1860 al het ofciële ste<strong>de</strong>lijke drukwerk – meestal<br />
ste<strong>de</strong>lijke veror<strong>de</strong>ningen. Wordt een afdruk <strong>van</strong> dit<br />
vignet <strong>aan</strong> <strong>de</strong> binnenzij<strong>de</strong> <strong>van</strong> het glas achter het gegraveer<strong>de</strong><br />
stadswapen gehou<strong>de</strong>n, dan blijkt dat Visser het<br />
wapen met behulp <strong>van</strong> dit vignet op het glas heeft <strong>aan</strong>gebracht:<br />
vorm en formaat komen exact overeen. Van<br />
<strong>de</strong> hoofdletters die voor <strong>de</strong> inscriptie zijn gebruikt is <strong>de</strong><br />
bron nog niet achterhaald. De stijl <strong>van</strong> <strong>de</strong> kapitalen en<br />
hun versieren<strong>de</strong> elementen doen sterk <strong>de</strong>nken <strong>aan</strong> een<br />
bepaald type drukletter dat rond 1600 in gebruik was.<br />
Vivat <strong>de</strong> houtnegotie, leve <strong>de</strong> houthan<strong>de</strong>l. Dit is <strong>de</strong><br />
wens die werd uitgesproken bij <strong>de</strong> toost of in gedachte<br />
werd gehou<strong>de</strong>n bij het uitdrinken <strong>van</strong> het glas. Dit<br />
type gegraveer<strong>de</strong> glazen werd gebruikt bij bijzon<strong>de</strong>re<br />
gelegenhe<strong>de</strong>n. Bij een bedrijf bijvoorbeeld, nadat <strong>de</strong><br />
boekhouding was gecontroleerd en in or<strong>de</strong> bevon<strong>de</strong>n.<br />
Tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> gebruikelijke, afsluiten<strong>de</strong> feestelijke maaltijd<br />
ging het glas dan rond.<br />
28 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
Gegraveerd glas ‘Anno 1765<br />
Vivat Antony Terwen’<br />
Hendrik Scholting<br />
1765. Glas, H 20 cm D. 10,5 cm<br />
HUIS VAN GIJN, DORDRECHT<br />
(in bruikleen <strong>van</strong> een particuliere verzameling)<br />
DORDTSE GLASGRAVEURS<br />
Mey<strong>de</strong>n Visser was niet <strong>de</strong> enige inwoner <strong>van</strong> Dordrecht<br />
die in <strong>de</strong> 18<strong>de</strong> eeuw, naast zijn ambacht of dagelijkse<br />
werkzaamhe<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> kunst <strong>van</strong> het graveren op glas als<br />
liefhebberij heeft uitgeoefend. Een belangrijke impuls<br />
moet zijn uitgeg<strong>aan</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> in Rotterdam geboren, maar<br />
sinds 1726 in Dordrecht wonen<strong>de</strong> Frans Greenwood<br />
(1680-1763). Greenwood wordt algemeen gezien als<br />
<strong>de</strong> uitvin<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> stippeltechniek, die hij toepaste op<br />
glas. Bij <strong>de</strong>ze techniek ontst<strong>aan</strong> door <strong>de</strong> stipjes dichter<br />
of juist min<strong>de</strong>r dicht bij elkaar te plaatsen prachtig<br />
genuanceer<strong>de</strong> overgangen <strong>van</strong> lichte en donkere partijen<br />
in plastische guren. Greenwoods stippeltechniek<br />
vond in Dordrecht veel navolging. De schil<strong>de</strong>rs Aert<br />
Schouman (1710-1792), Jacobus <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Blijk (1736-<br />
1814) en Gillis Hoolaart (1731-1816) hebben zich <strong>de</strong>ze<br />
techniek eigen gemaakt, hoewel geen <strong>van</strong> drieën ooit<br />
het niveau <strong>van</strong> Greenwood heeft geëvenaard.<br />
De meer gebruikelijke lijngravure, waarin Mey<strong>de</strong>n<br />
Visser werkte, werd ook gebezigd door zilversmid en<br />
stadgenoot Willem Dietze (1736-1794). De kalligrasche<br />
traditie werd binnen Dordrecht voortgezet door <strong>de</strong>
vermogen<strong>de</strong> grofsmid Hendrik Scholting (1710-1780),<br />
die vrijwel uitsluitend heilwensen op glazen en ruiten heeft<br />
gekalligrafeerd. Heilwensen op <strong>de</strong> stad Dordrecht, <strong>de</strong> stadhou<strong>de</strong>r,<br />
<strong>de</strong> schutterij en particuliere personen en bedrijven.<br />
Een voorbeeld is het glas dat Scholting voorzag <strong>van</strong> het<br />
opschrift: ‘Anno 1765 Vivat Antony Terwen ’t Welvaren<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Hout Negotie Hk Scholtingh Mr Smit’. Er zijn in<br />
het 18<strong>de</strong>-eeuwse Dordrecht dus meer glazen met spreuken<br />
op <strong>de</strong> houthan<strong>de</strong>l gemaakt. Dit door Scholting bewerkte<br />
exemplaar, dat tot voor kort onbekend was, heeft Huis Van<br />
Gijn onlangs in langdurig bruikleen verkregen uit een<br />
particuliere verzameling.<br />
Gezien <strong>de</strong> populariteit <strong>van</strong> het graveren <strong>van</strong> glazen in<br />
Dordrecht is het niet verwon<strong>de</strong>rlijk dat ook Mey<strong>de</strong>n Visser<br />
zich is g<strong>aan</strong> oefenen in het hanteren <strong>van</strong> <strong>de</strong> diamantstift.<br />
Dankzij <strong>de</strong> verwerving <strong>van</strong> zijn enig beken<strong>de</strong> glas is er nu niet<br />
alleen een blijven<strong>de</strong> herinnering <strong>aan</strong> Vissers werk in <strong>de</strong> stadscollectie,<br />
maar wordt ook <strong>de</strong> herinnering <strong>aan</strong> <strong>de</strong> belangrijke<br />
rol die <strong>de</strong> houtnegotie in Dordrecht innam versterkt sq<br />
Chris <strong>de</strong> Bruyn<br />
Conservator toegepaste kunst<br />
29 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
Kunstvragen<br />
Fusien Bijl <strong>de</strong> Vroe (55)<br />
Directeur Vereniging Rembrandt<br />
Wat is uw eerste kennismaking<br />
met kunst?<br />
‘Mijn eerste bewuste museumbezoek<br />
was op mijn achtste.<br />
Met een tante die in Amsterdam<br />
woon<strong>de</strong> ging ik naar een tentoonstelling<br />
<strong>van</strong> Boucher in het<br />
Rijksprentenkabinet. Door het<br />
samen kijken naar die prachtige<br />
tekeningen durf<strong>de</strong> ik opeens <strong>van</strong><br />
alles te zeggen tegen die tante<br />
waar ik eigenlijk een beetje bang<br />
voor was.’<br />
Herinnert u zich nog uw eerste kunstreproductie?<br />
‘Dat was een reproductie <strong>van</strong> een roodkrijttekening <strong>van</strong><br />
Leonardo da Vinci, <strong>van</strong> een ou<strong>de</strong> man met een baard. Die heb<br />
ik gekocht toen ik op zestienjarige leeftijd met mijn moe<strong>de</strong>r in<br />
Florence was.’<br />
Wat is uw eerste kunst<strong>aan</strong>koop?<br />
‘Bij een bezoek <strong>aan</strong> <strong>de</strong> Dordtse impressionist D<strong>aan</strong> Muehlhaus<br />
voor een interview, mocht ik een keuze maken uit zijn werk.<br />
Hij open<strong>de</strong> een kast waarin vijf bakken ston<strong>de</strong>n met houten<br />
paneeltjes, <strong>de</strong> één nog mooier dan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re. Ik kon niet kiezen!<br />
Het werd uitein<strong>de</strong>lijk een schil<strong>de</strong>rijtje <strong>van</strong> drie open pioenrozen<br />
in een glas tegen een zwarte achtergrond.’<br />
Naar welk museum gaat u graag terug?<br />
‘Een museum waar ik altijd word geraakt is het Kröller-Müller.<br />
Dat heeft als missie <strong>de</strong> bezoekers te mid<strong>de</strong>n <strong>van</strong> rust en ruimte<br />
<strong>de</strong> kans te bie<strong>de</strong>n “om oog in oog met kunstwerken, zich te<br />
concentreren op <strong>de</strong> immateriële kant <strong>van</strong> het best<strong>aan</strong>”.<br />
Dat is voor mij <strong>de</strong> essentie <strong>van</strong> kunst. En voor mij maakt het<br />
Kröller-Müller Museum die missie waar.’<br />
Welke <strong>aan</strong>koop voor welk museum zou u graag willen steunen?<br />
‘Ik heb geen specifiek werk in mijn hoofd. Het is niet zozeer<br />
één bepaal<strong>de</strong> <strong>aan</strong>koop, maar vooral om <strong>de</strong> passie en <strong>de</strong> kennis<br />
en <strong>de</strong> energie die vrijkomen als een nieuw werk een museum<br />
binnenkomt, dat ik wil steunen.’<br />
Welk werk zou u graag met ie<strong>de</strong>reen willen <strong>de</strong>len?<br />
‘Ik heb niet zo veel museaals in huis, mag ik daar een abstract<br />
antwoord op geven? Wat ik het liefst zou willen <strong>de</strong>len is <strong>de</strong><br />
rust en <strong>de</strong> dialoog die je kunt vin<strong>de</strong>n door en met kunst.<br />
Het kijken, het genieten. Voor mij is dat een ongelooflijke<br />
meerwaar<strong>de</strong>.’
Een bijzon<strong>de</strong>re<br />
presentatie in<br />
het Van Gogh<br />
Museum<br />
Het is altijd een feest om een<br />
nieuwe <strong>aan</strong>koop voor het<br />
eerst op zaal te zien. Maar<br />
zel<strong>de</strong>n is een <strong>aan</strong>winstenpresentatie<br />
zo overtuigend als<br />
die <strong>van</strong> Het hooien, Éragny <strong>van</strong><br />
Camille Pissarro in het Van<br />
Gogh Museum. Het museum<br />
heeft op twee wandjes een<br />
minitentoonstelling ingericht<br />
die op voorbeeldige wijze laat<br />
zien hoe goed dit schil<strong>de</strong>rij op<br />
zijn plaats is in <strong>de</strong> collectie.<br />
Foto: Luuk Kramer<br />
Zelfportret<br />
Vincent <strong>van</strong> Gogh<br />
1887. Olieverf op<br />
karton, 41 x 33 cm<br />
VAN GOGH MUSEUM,<br />
AMSTERDAM (VINCENT<br />
VAN GOGH STICHTING)<br />
30 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
Van Gogh en het pointillisme<br />
Van Gogh experimenteer<strong>de</strong> in 1887 met het<br />
pointillisme. Deze stijl bestaat uit het systematisch<br />
<strong>aan</strong>brengen <strong>van</strong> kleine verftoetsen (pointillé) in<br />
verschillen<strong>de</strong> kleuren die, <strong>van</strong> enige afstand<br />
bekeken, een geheel vormen. Dit had tot doel <strong>de</strong><br />
intensiteit <strong>van</strong> licht en kleur te vergroten. Van Gogh<br />
beschouw<strong>de</strong> het pointillisme als <strong>de</strong> belangrijkste<br />
kunstontwikkeling <strong>van</strong> het moment en werd geinspireerd<br />
door het werk <strong>van</strong> on<strong>de</strong>r meer Georges<br />
Seurat en Camille Pissarro.<br />
Recentelijk heeft het Van Gogh Museum twee<br />
pointillistische werken uit 1887 <strong>van</strong> Camille Pissarro<br />
(1830-1903) weten <strong>aan</strong> te kopen, waardoor nu<br />
voor het eerst zijn invloed getoond kan wor<strong>de</strong>n op<br />
Van Goghs pointillistische werk. Vincent <strong>van</strong> Gogh<br />
en Camille Pissarro ontmoetten elkaar <strong>aan</strong> het ein<strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> 1886 of het begin <strong>van</strong> 1887 en <strong>de</strong> ervaren<br />
‘père Pissarro’ groei<strong>de</strong> uit tot een soort mentor voor<br />
Van Gogh. In <strong>de</strong> toepassing <strong>van</strong> het pointillisme<br />
koos Van Gogh, net als Pissarro, voor een min<strong>de</strong>r<br />
systematische techniek, waarbij hij <strong>de</strong> verf gevarieerd<br />
en vrij opbracht. Zo wissel<strong>de</strong> hij lange streken<br />
en korte toetsen met elkaar af.<br />
Lente op La Gran<strong>de</strong> Jatte<br />
Georges Seurat<br />
Ca. 1882-86. Olieverf op<br />
paneel, 15,2 x 25 cm<br />
BRUIKLEEN PARTICULIERE COLLECTIE<br />
De Seine bij Courbevoie<br />
Georges Seurat<br />
Ca. 1883-84. Olieverf op<br />
paneel, 37 x 45,3 cm<br />
VAN GOGH MUSEUM, AMSTERDAM<br />
De Parijse perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> Van Gogh<br />
viel samen met <strong>de</strong> opkomst <strong>van</strong><br />
Georges Seurat als lei<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
figuur <strong>van</strong> het pointillisme.<br />
Ook Van Gogh erken<strong>de</strong> Seurats<br />
belang als grondlegger <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />
schil<strong>de</strong>rstijl en bijbehoren<strong>de</strong><br />
kleurentheorie. Van Gogh experimenteer<strong>de</strong><br />
een <strong>aan</strong>tal keer met<br />
Seurats strikte en tijdroven<strong>de</strong><br />
uitvoering <strong>van</strong> het pointillisme,<br />
maar koos uitein<strong>de</strong>lijk voor een<br />
vrijere variant.
Koeienhoedster bij ochtendzon<br />
Camille Pissarro<br />
1887. Gouache en potlood op papier,<br />
20 x 26,5 cm<br />
VAN GOGH MUSEUM, AMSTERDAM<br />
(Aangekocht met mid<strong>de</strong>len uit het<br />
legaat <strong>van</strong> mevrouw Maïté Dubocquet)<br />
Tussen begin 1886 en <strong>de</strong> zomer<br />
<strong>van</strong> 1888 paste Pissarro met volle<br />
overtuiging het pointillisme toe in<br />
verschillen<strong>de</strong> materialen. Op <strong>de</strong>ze<br />
gouache is een koeienhoedster<br />
in <strong>de</strong> vroege ochtendzon te zien.<br />
Pissarro heeft het pointillé overtuigend<br />
ingezet om <strong>de</strong> lichteffecten<br />
rondom <strong>de</strong> vrouw weer te geven.<br />
Met dit werk heeft het Van Gogh<br />
Museum een prachtig voorbeeld<br />
<strong>van</strong> een pointillistische tekening<br />
weten te verwerven.<br />
Het hooien, Éragny<br />
Camille Pissarro<br />
1887. Olieverf op doek, 51 x 66 cm<br />
VAN GOGH MUSEUM, AMSTERDAM<br />
(Aangekocht met steun <strong>van</strong> het Clau<strong>de</strong> Monet<br />
Fonds <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt, <strong>de</strong> BankGiro<br />
Loterij, <strong>de</strong> Mondri<strong>aan</strong> Stichting en het VSBfonds)<br />
In <strong>de</strong> zomer <strong>van</strong> 1887 schil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> Pissarro<br />
een <strong>van</strong> zijn mooiste pointillistische<br />
doeken, Het hooien, Éragny. Op het<br />
schil<strong>de</strong>rij verbeeld<strong>de</strong> hij <strong>de</strong> bedrijvigheid<br />
<strong>van</strong> het hooiseizoen in het Franse dorpje<br />
Éragny, waar <strong>de</strong> kunstenaar samen met<br />
zijn gezin woon<strong>de</strong>. De verschillen<strong>de</strong><br />
hooimijten en boerenfiguren zorgen voor<br />
een dynamische compositie, die wordt<br />
versterkt door <strong>de</strong> levendige verfstreken<br />
in <strong>de</strong> lucht. Het hooi op <strong>de</strong> voorgrond is<br />
opgebouwd uit felle tinten rood, oranje,<br />
roze, paars en groen. De kunsthan<strong>de</strong>laar<br />
Theo <strong>van</strong> Gogh, Vincents broer, kocht<br />
het werk direct <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunstenaar op<br />
8 augustus 1887.<br />
Montmartre: achter<br />
<strong>de</strong> Moulin <strong>de</strong> la Galette<br />
Vincent <strong>van</strong> Gogh<br />
1887. Olieverf op doek, 81 x 100 cm<br />
VAN GOGH MUSEUM, AMSTERDAM<br />
(VINCENT VAN GOGH STICHTING)
Van Gogh Museum<br />
Amsterdam<br />
Het uitbrei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschei<strong>de</strong>n groep<br />
pointillistische schil<strong>de</strong>rijen stond al enkele<br />
jaren hoog op het wensenlijstje <strong>van</strong> het Van<br />
Gogh Museum.<br />
Deze <strong>de</strong>elcollectie, met werken <strong>van</strong> on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren<br />
Georges Seurat en Louis Hayet, bood voorheen onvoldoen<strong>de</strong><br />
houvast om een representatief beeld te geven<br />
32 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
Het hooien, Éragny 1887<br />
Camille Pissarro (Saint-Thomas 1830-1903 Parijs)<br />
1887. Olieverf op doek, 51 x 66 cm<br />
Gesigneerd en gedateerd rechtson<strong>de</strong>r C. Pissarro.1887.<br />
Herkomst: Particuliere collectie via Sotheby’s, Lon<strong>de</strong>n (2010)<br />
<strong>van</strong> het pointillisme ten tij<strong>de</strong> <strong>van</strong> Van Goghs verblijf in<br />
Parijs in <strong>de</strong> jaren 1886-1888. Ook volstond <strong>de</strong> groep<br />
niet om <strong>de</strong> belangrijke invloed <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze kunstenaars op<br />
<strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> Van Goghs eigen techniek en kleurgebruik<br />
in Parijs <strong>aan</strong> het publiek inzichtelijk te maken.<br />
Toen <strong>de</strong> mogelijkheid zich voor<strong>de</strong>ed om een pointillistisch<br />
schil<strong>de</strong>rij <strong>aan</strong> te kopen <strong>van</strong> Camille Pissarro – die<br />
in Van Goghs Parijse tijd voor <strong>de</strong> jonge kunstenaar als<br />
een soort mentor fungeer<strong>de</strong> – was <strong>de</strong> interesse <strong>van</strong> het
museum dan ook meteen gewekt. De onbetwistbare<br />
zeldzaamheid <strong>van</strong> <strong>de</strong>rgelijk werk <strong>van</strong> Pissarro op <strong>de</strong><br />
openbare kunstmarkt maakte het <strong>aan</strong>bod extra bijzon<strong>de</strong>r:<br />
tussen <strong>de</strong> zomer 1886 en het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> 1887 produceer<strong>de</strong><br />
hij slechts vijftien doeken die qua techniek<br />
vergelijkbaar zijn met Het hooien, Éragny. Acht hier<strong>van</strong><br />
bevin<strong>de</strong>n zich reeds in museale collecties.<br />
Binnen <strong>de</strong> pointillistische fase in Pissarro’s oeuvre<br />
vormt Het hooien, Éragny een <strong>van</strong> <strong>de</strong> hoogtepunten. Het<br />
schil<strong>de</strong>rij laat op overtuigen<strong>de</strong> wijze zien hoe <strong>de</strong> kunstenaar<br />
het systematische pointillisme <strong>van</strong> zijn jonge<br />
collega’s Georges Seurat en Paul Signac vertaal<strong>de</strong> naar<br />
een losse, oorspronkelijke variant, waarbij hij een groot<br />
gevoel voor lichtnuances en kleurcontrasten <strong>de</strong>monstreer<strong>de</strong>.<br />
Door <strong>de</strong> zeer goe<strong>de</strong> staat waarin het doek zich<br />
bevindt, hebben <strong>de</strong> originele kleuren nog niets <strong>aan</strong><br />
kracht ingeboet. Ook heeft het schil<strong>de</strong>rij een bijzon<strong>de</strong>re<br />
link met kunsthan<strong>de</strong>laar Theo <strong>van</strong> Gogh, Vincents<br />
broer, die het werk in 1887 direct <strong>van</strong> Pissarro kocht.<br />
Dankzij <strong>de</strong> vrijgevigheid <strong>van</strong> on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re het Clau<strong>de</strong><br />
Monet Fonds <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt, slaag<strong>de</strong> het<br />
Van Gogh Museum er eind 2010 in Het hooien, Éragny<br />
toe te voegen <strong>aan</strong> <strong>de</strong> collectie. Een kleine m<strong>aan</strong>d eer<strong>de</strong>r<br />
had het museum een zeer fraaie pointillistische gouache<br />
<strong>van</strong> Camille Pissarro weten te verwerven, Koeienhoedster<br />
bij ochtendzon, eveneens uit 1887. Door <strong>de</strong>ze mooie toevalstreffer<br />
ontstond <strong>de</strong> mogelijkheid om bei<strong>de</strong> werken<br />
tegelijkertijd <strong>aan</strong> het publiek te presenteren. Omdat <strong>de</strong><br />
nieuwe <strong>aan</strong>winsten zo goed <strong>aan</strong>sluiten bij <strong>de</strong> pointillistische<br />
werken die zich al in <strong>de</strong> verzameling bevon<strong>de</strong>n<br />
en zij op overtuigen<strong>de</strong> wijze <strong>de</strong> invloed <strong>van</strong> Pissarro’s<br />
pointillisme op Van Gogh weergeven, werd besloten ze<br />
in <strong>de</strong>ze context te tonen. Door <strong>de</strong> twee <strong>aan</strong>winsten te<br />
hangen tussen on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re Van Goghs Montmartre:<br />
achter <strong>de</strong> Moulin <strong>de</strong> la Galette en Georges Seurats pointillistische<br />
studie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Seine bij Courbevoie, wordt <strong>de</strong><br />
bezoeker in staat gesteld <strong>de</strong> werken zelf te vergelijken.<br />
Het <strong>aan</strong>kopen <strong>van</strong> Het hooien, Éragny was voor het<br />
Van Gogh Museum een uitgelezen kans. De bijzon<strong>de</strong>re<br />
combinatie <strong>van</strong> factoren – het belang <strong>van</strong> een <strong>de</strong>rgelijk<br />
werk voor ons begrip <strong>van</strong> Van Goghs Parijse experimenten<br />
in kleur en techniek, <strong>de</strong> uiterste zeldzaamheid<br />
<strong>van</strong> Pissarro’s pointillistische werken, <strong>de</strong> afniteit die<br />
het verbeel<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwerp heeft met Van Goghs werk, <strong>de</strong><br />
esthetische <strong>aan</strong>trekkingskracht, <strong>de</strong> uitsteken<strong>de</strong> conditie<br />
<strong>van</strong> het doek en <strong>de</strong> historische band met Theo <strong>van</strong> Gogh<br />
– maakt dat het schil<strong>de</strong>rij i<strong>de</strong>aal binnen <strong>de</strong> collectie<br />
past. Het hooien, Éragny zal nog tot 1 september zijn te<br />
zien in <strong>de</strong> hierboven beschreven context. Hierna zal<br />
het schil<strong>de</strong>rij een an<strong>de</strong>re prominente plaats binnen<br />
<strong>de</strong> vaste opstelling krijgens<br />
Suzanne Veldink<br />
Assistent-conservator<br />
Een uitgebreid artikel over <strong>de</strong> <strong>aan</strong>koop <strong>van</strong> Het hooien, Éragny<br />
is te vin<strong>de</strong>n op www.verenigingrembrandt.nl<br />
33 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
Oprichters Clau<strong>de</strong> Monet Fonds:<br />
‘Nieuwe <strong>de</strong>elnemers <strong>van</strong> harte welkom’<br />
Foto: Co <strong>de</strong> Kruijf<br />
De <strong>aan</strong>koop <strong>van</strong> Het hooien, Éragny door Camille Pissarro<br />
voor het Van Gogh Museum is gesteund <strong>van</strong>uit het Clau<strong>de</strong><br />
Monet Fonds <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt. Dit Fonds op<br />
Naam, bedoeld voor <strong>de</strong> verwerving <strong>van</strong> impressionistische<br />
schil<strong>de</strong>rkunst, werd eind 2009 ingesteld door een echtpaar<br />
in Haarlem. De initiatiefnemers willen anoniem blijven, maar<br />
vertellen graag over hun passie.<br />
Dit schil<strong>de</strong>rij door Pissarro is<br />
<strong>de</strong> eerste <strong>aan</strong>koop <strong>van</strong>uit het<br />
Clau<strong>de</strong> Monet Fonds. Hoe<br />
voelt dat? ‘Voorafg<strong>aan</strong>d <strong>aan</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>aan</strong>koop wer<strong>de</strong>n wij op<br />
een voorbeeldige wijze voorzien<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sbetreffen<strong>de</strong><br />
documentatie en argumen-<br />
tatie. Daardoor voel<strong>de</strong>n we<br />
ons betrokken bij het <strong>aan</strong>koopproces.<br />
De <strong>aan</strong>koop paste<br />
naadloos in <strong>de</strong> doelstelling<br />
<strong>van</strong> het fonds. De presentatie<br />
in het Van Gogh Museum<br />
gaf ons een gevoel <strong>van</strong> grote<br />
voldoening. Het is een unieke<br />
ervaring om een opgetogen<br />
museumdirecteur een prachtig<br />
schil<strong>de</strong>rij te zien presenteren<br />
waar<strong>aan</strong> ons fonds een bijdrage<br />
heeft kunnen leveren,<br />
hoe relatief beschei<strong>de</strong>n ook.’<br />
Waar komt die lief<strong>de</strong> voor het<br />
impressionisme <strong>van</strong>d<strong>aan</strong>?<br />
‘De sfeer die het spel <strong>van</strong> licht<br />
en kleur weet op te roepen<br />
heeft ons bij <strong>de</strong> impressionistische<br />
schil<strong>de</strong>rs altijd geboeid.<br />
Van Monet hebben wij veel<br />
gezien. Zijn Waterlelies, zoals<br />
die on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re te bewon<strong>de</strong>ren<br />
zijn in musea te Parijs,<br />
Zürich en Basel (Fondation<br />
Beyeler) hebben grote indruk<br />
gemaakt. Hier beleef<strong>de</strong>n wij<br />
<strong>de</strong> natuur in optima forma. Het<br />
fonds mag <strong>van</strong> ons <strong>de</strong> naam<br />
<strong>van</strong> Monet met ere dragen.’<br />
Wat beoogt u met dit Fonds<br />
op Naam? ‘De Vereniging<br />
Rembrandt heeft ons altijd<br />
rijkelijk beloond met haar<br />
prachtige Bulletins, haar ont-<br />
<strong>van</strong>gsten en met <strong>de</strong> Rembrandt-<br />
kaart die ons zon<strong>de</strong>r omhaal<br />
gratis toegang verleent tot<br />
vele musea. Wij stellen hier<br />
graag iets tegenover. Nu wij<br />
op leeftijd zijn gekomen willen<br />
wij uit dankbaarheid een langdurige<br />
bijdrage leveren voor <strong>de</strong><br />
verwerving <strong>van</strong> schil<strong>de</strong>rkunst<br />
voor Ne<strong>de</strong>rlandse musea. Het<br />
allermooiste zou voor ons zijn<br />
wanneer ook an<strong>de</strong>re liefhebbers<br />
dit i<strong>de</strong>e zou<strong>de</strong>n omarmen,<br />
zodat het fonds zich kan ontwikkelen<br />
tot een echt themafonds<br />
met een om<strong>van</strong>g die er<br />
werkelijk toe doet wanneer<br />
zich een interessant <strong>aan</strong>koopmoment<br />
voordoet.’<br />
Zijn <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>len <strong>van</strong> het<br />
Clau<strong>de</strong> Monet Fonds<br />
toereikend om goe<strong>de</strong> impressionistische<br />
kunst te kopen?<br />
‘Impressionistische schil<strong>de</strong>rkunst<br />
vormt een uiterst kostbare<br />
categorie <strong>van</strong> kunst. Het fonds<br />
in zijn huidige om<strong>van</strong>g kan bij<br />
<strong>aan</strong>kopen slechts zeer beschei<strong>de</strong>n<br />
bijdragen leveren. Daarbij<br />
komt dat <strong>de</strong> overheid zich<br />
noodgedwongen steeds ver<strong>de</strong>r<br />
terugtrekt uit <strong>de</strong> kunst- en<br />
cultuursector. Daarom is het<br />
noodzakelijk dat wij als kunstliefhebbers<br />
naar vermogen <strong>de</strong><br />
ontstane lacunes gezamenlijk<br />
opvullen. Het is dan ook <strong>van</strong><br />
groot belang <strong>de</strong> om<strong>van</strong>g <strong>van</strong><br />
het fonds te vergroten. Graag<br />
bevelen wij gelijkgestem<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> harte <strong>aan</strong> om zich bij ons<br />
fonds <strong>aan</strong> te sluiten.’<br />
Wat zou u willen zeggen<br />
tegen mensen die overwegen<br />
bij te dragen <strong>aan</strong> het Clau<strong>de</strong><br />
Monet Fonds? ‘Ons besluit<br />
om dit fonds te stichten kwam<br />
voort uit <strong>de</strong> wens om nog bij<br />
leven iets <strong>van</strong> onze welvaart<br />
met an<strong>de</strong>ren te <strong>de</strong>len en iets<br />
duurzaams achter te laten<br />
voor <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> generaties.<br />
Zoals wij al <strong>aan</strong>gaven heeft dit<br />
al snel iets heel moois opgeleverd<br />
waar<strong>aan</strong> wij veel voldoening<br />
ontlenen. Deze ervaring<br />
gunnen wij alle vrien<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Vereniging Rembrandt en<br />
wij hopen dat wij velen hiermee<br />
een ‘kleurrijk’ perspectief<br />
hebben gebo<strong>de</strong>n.’<br />
De oprichters <strong>van</strong> het<br />
Clau<strong>de</strong> Monet Fonds over<br />
<strong>de</strong> Vereniging Rembrandt<br />
‘Directie, Bestuur en <strong>de</strong> vele<br />
adviseurs verdienen groot respect<br />
voor hun onvermoeibare<br />
inspanningen. Dankbaarheid<br />
past bij <strong>de</strong> prachtige <strong>aan</strong>winsten<br />
die zij in een niet aflaten<strong>de</strong><br />
stroom tot stand helpen<br />
brengen. Een recente veelbeloven<strong>de</strong><br />
ontwikkeling vormt<br />
<strong>de</strong> goed bezochte bijeenkomst<br />
voor le<strong>de</strong>n waar museum-<br />
directeuren hun gedroom<strong>de</strong><br />
<strong>aan</strong>kopen mochten toelichten<br />
en <strong>aan</strong>prijzen. Deze formule<br />
draagt zeker bij <strong>aan</strong> een<br />
grotere betrokkenheid <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
le<strong>de</strong>n. Op onverwachte wijze<br />
kunnen hiermee successen<br />
wor<strong>de</strong>n geboekt. Het Bestuur<br />
zou er goed <strong>aan</strong> doen <strong>de</strong><br />
formule tot een traditie te<br />
verheffen.’<br />
Directeur Axel Rüger in gesprek met een<br />
journaliste over <strong>de</strong> nieuwe <strong>aan</strong>winst
Ste<strong>de</strong>lijk Museum ’s-Hertogenbosch – SM’s<br />
’s-Hertogenbosch<br />
Het Ste<strong>de</strong>lijk Museum ’s-Hertogenbosch – SM’s is<br />
een museum voor he<strong>de</strong>ndaagse beel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> kunst<br />
en vormgeving. In zijn collectievorming richt het<br />
zich exclusief op keramiek en siera<strong>de</strong>n. Bij dit<br />
laatste verzamelgebied vormt <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
sieraadvormgeving een belangrijk <strong>aan</strong>dachtsgebied,<br />
en dan met name die <strong>van</strong> <strong>de</strong> sleutelguren<br />
uit <strong>de</strong> afgelopen vijf <strong>de</strong>cennia. Sieraadontwerper<br />
Emmy <strong>van</strong> Leersum is zeker zo’n sleutelguur.<br />
Met hulp <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt wist het<br />
SM’s onlangs een bijzon<strong>de</strong>re en om<strong>van</strong>grijke<br />
collectie <strong>van</strong> haar werk te verwerven.<br />
Ontwerpster Emmy<br />
<strong>van</strong> Leersum toont een<br />
halskraag met sluiting<br />
naar eigen ontwerp,<br />
ca. 1968<br />
In 1993 realiseer<strong>de</strong> SM’s – toen<br />
nog on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> naam Het Kruithuis<br />
– <strong>de</strong> tentoonstelling Gebroken Lijnen/<br />
Broken Lines, Emmy <strong>van</strong> Leersum 1930-<br />
1984, die <strong>aan</strong>sluitend op reis ging<br />
naar Oosten<strong>de</strong> en Montréal. Bij dit<br />
overzicht werd een gelijknamige<br />
monograe uitgegeven. Het lag<br />
in<strong>de</strong>rtijd voor <strong>de</strong> hand dat het<br />
Bossche museum een tentoonstelling<br />
en publicatie zou wij<strong>de</strong>n <strong>aan</strong><br />
het werk <strong>van</strong> Emmy <strong>van</strong> Leersum,<br />
<strong>aan</strong>gezien het in <strong>de</strong> loop <strong>de</strong>r jaren<br />
<strong>de</strong> grootste collectie siera<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
haar hand in binnen- en buitenland<br />
had opgebouwd. Op dit moment<br />
bestaat <strong>de</strong>ze uit 164 siera<strong>de</strong>n en ontwerptekeningen.<br />
Het grootste <strong>de</strong>el<br />
hier<strong>van</strong>, 96 stuks, werd gevormd<br />
door een langdurige bruikleen die<br />
het museum in 1999 ontving uit <strong>de</strong><br />
privécollectie <strong>van</strong> Van Leersums<br />
echtgenoot Gijs Bakker. Toen hij<br />
<strong>de</strong>ze langdurige bruikleen te koop<br />
<strong>aan</strong>bood, was het SM’s <strong>van</strong>zelf-<br />
sprekend zeer geïnteresseerd. Van<br />
Leersums werk speel<strong>de</strong> namelijk<br />
een cruciale rol in <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> naoorlogse sieraadvormgeving<br />
in Ne<strong>de</strong>rland en neemt ook<br />
binnen <strong>de</strong> museumcollectie een<br />
sleutelpositie in.<br />
34 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
Collectie siera<strong>de</strong>n en archief Emmy <strong>van</strong> Leersum<br />
Emmy <strong>van</strong> Leersum (Hilversum 1930-1984 Amsterdam)<br />
1964-1984. Diverse materialen, waaron<strong>de</strong>r goud, zilver, aluminium, textiel, roestvrij staal,<br />
papier (gelamineerd in pvc), acryl, messing en nylon<br />
Gemerkt: GIJS+EMMY, EMMY v LEERSUM of EvL (meesterteken)<br />
Herkomst: Collectie Gijs Bakker, Amsterdam (2010)
BIOGRAFISCHE SCHETS<br />
Emmy <strong>van</strong> Leersum wordt in 1930<br />
geboren te Hilversum. Ze stu<strong>de</strong>ert<br />
in 1962 af <strong>aan</strong> het Amsterdamse<br />
Instituut voor Kunstnijverheid, waar<br />
ze on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re bij Marinus Zwollo<br />
lessen volgt. Na haar studie werkt<br />
ze een jaar in Stockholm. In 1965<br />
opent ze samen met Gijs Bakker het<br />
‘Atelier voor Siera<strong>de</strong>n’ in Utrecht.<br />
Bakker en Van Leersum, die een jaar<br />
later met elkaar trouwen, bedienen<br />
zich in die tijd <strong>van</strong> een gezamenlijk<br />
stempel GIJS+ EMMY.<br />
Bakker en Van Leersum willen<br />
in hun werk tot <strong>de</strong> essentie <strong>van</strong> het<br />
sieraad komen door het te ontdoen<br />
<strong>van</strong> zijn historische ballast. Het materiaal<br />
wordt per ontwerp besloten.<br />
Goud kan gebruikt wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong>wege<br />
zijn hardheid en veerkracht, maar<br />
niet <strong>van</strong>wege <strong>de</strong> glamour. Siera<strong>de</strong>n<br />
zijn er niet om <strong>de</strong> status <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
drager te verhogen, maar dienen<br />
een bewuste, persoonlijke keuze<br />
te zijn, die past in een totaalbeeld.<br />
In <strong>de</strong> galerie <strong>van</strong> Riekje Zwart te<br />
Amsterdam, waar Bakker en Van<br />
Leersum zelf ook exposeren, komen<br />
ze in <strong>aan</strong>raking met het werk <strong>van</strong><br />
kunstenaars als Ad Dekkers, waardoor<br />
zij zeer geboeid raken. Ook<br />
producten uit <strong>de</strong> industriële vormgeving,<br />
met hun glad<strong>de</strong> en neutrale<br />
uiterlijk, hebben hun interesse.<br />
In 1967 exposeren Bakker en Van<br />
Leersum in het Ste<strong>de</strong>lijk Museum<br />
Amsterdam. Ze tonen grote, sobere<br />
halskragen <strong>van</strong> aluminium die uit<br />
een sciencectionlm lijken te<br />
komen. De kragen wor<strong>de</strong>n in combinatie<br />
met jurkjes op mo<strong>de</strong>llen getoond.<br />
Dit is een primeur voor het<br />
museum en betekent <strong>de</strong> doorbraak<br />
<strong>van</strong> het echtpaar. Aan het eind <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> jaren zestig richten Bakker en<br />
Van Leersum zich meer op vormon<strong>de</strong>rzoek,<br />
wat leidt tot series, met<br />
35 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
cirkels en cilin<strong>de</strong>rs als uitgangspunt.<br />
Hel<strong>de</strong>re vormen, waarin telkens<br />
minieme veran<strong>de</strong>ringen wor<strong>de</strong>n<br />
<strong>aan</strong>gebracht op basis <strong>van</strong> geometrische<br />
patronen. Deze werkwijze sluit<br />
<strong>aan</strong> bij eigentijdse stromingen in <strong>de</strong><br />
beel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> kunst, zoals <strong>de</strong> minimal<br />
art. De hiermee gepaard g<strong>aan</strong><strong>de</strong><br />
schaalvergroting en versobering <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> vormentaal zijn goed zichtbaar<br />
in Van Leersums armban<strong>de</strong>n uit die<br />
perio<strong>de</strong>. Dit streven naar essentiële<br />
vormgeving en <strong>de</strong> consequente<br />
uitwerking <strong>van</strong> ontwerpprincipes<br />
zal een constante in haar oeuvre<br />
blijven.<br />
Halverwege <strong>de</strong> jaren zeventig vindt<br />
Van Leersum met het materiaal pvc<br />
(waarmee zij papier lamineer<strong>de</strong>)<br />
een manier om haar ontwerpen<br />
nog directer om te zetten in een<br />
eindproduct. Het leidt tot lichtere<br />
maar nog steeds zeer systematisch<br />
vormgegeven werken. In een reeks<br />
ogenschijnlijk eenvoudige gou<strong>de</strong>n<br />
siera<strong>de</strong>n uit eind jaren zeventig blijft<br />
slechts <strong>de</strong> lijn als beel<strong>de</strong>nd element<br />
over. Series uit <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong>, zoals<br />
‘Gebroken lijnen’, zijn kenmerkend<br />
voor Van Leersums opvattingen. In<br />
het begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren tachtig keert<br />
zij weer terug naar het pvc, waarbij<br />
Armband [40] (serie ‘Vouwen en<br />
inzagingen’)<br />
Emmy <strong>van</strong> Leersum<br />
1970-71. Aluminium.<br />
STEDELIJK MUSEUM ’S-HERTOGENBOSCH -SM’S<br />
kleur nadrukkelijker dan voorheen<br />
haar intre<strong>de</strong> doet. Tot haar dood op<br />
2 november 1984 blijft <strong>de</strong> ontwerpster,<br />
ondanks haar ziekte, werken <strong>aan</strong><br />
haar laatste collectie met <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
intensiteit die het hele oeuvre kenmerkt.<br />
Het b<strong>aan</strong>breken<strong>de</strong> karakter <strong>van</strong><br />
haar werk ontketen<strong>de</strong> een revolutie<br />
binnen het sieraadvak. Nationaal én<br />
internationaal trok het sterk <strong>de</strong> <strong>aan</strong>dacht.<br />
De invloed <strong>van</strong> Van Leersum<br />
op jonge sieraadontwerpers is nog<br />
altijd onvermin<strong>de</strong>rd groot.<br />
BELANG COLLECTIE VAN LEERSUM<br />
Emmy <strong>van</strong> Leersum was een <strong>aan</strong>jager<br />
<strong>van</strong> vernieuwing binnen <strong>de</strong> naoorlog-<br />
se Ne<strong>de</strong>rlandse sieraadvormgeving.<br />
Samen met haar partner Gijs Bakker<br />
heeft <strong>de</strong> vroeg overle<strong>de</strong>n ontwerpster<br />
<strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> het sieraad,<br />
ook in theoretische zin, voorgoed<br />
naar een hoger plan getild. Daarnaast<br />
heeft haar werk in <strong>de</strong> jaren zestig en<br />
zeventig <strong>van</strong> <strong>de</strong> vorige eeuw samen
met dat <strong>van</strong> Bakker in het buitenland<br />
veel belangstelling gegenereerd. Me<strong>de</strong><br />
daardoor is <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse sieraadvormgeving<br />
sindsdien verzekerd <strong>van</strong> een<br />
plek binnen <strong>de</strong> internationale ontwerpwereld.<br />
Dat een collectie siera<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
een <strong>de</strong>rgelijke belangrijke ontwerpster en<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze om<strong>van</strong>g ínclusief archief werd<br />
<strong>aan</strong>gebo<strong>de</strong>n, was dan ook een unieke<br />
kans die het SM’s met bei<strong>de</strong> han<strong>de</strong>n<br />
wil<strong>de</strong> grijpen.<br />
Dit soort collecties komt maar zel<strong>de</strong>n<br />
in zijn geheel op <strong>de</strong> markt. Dat maakt ze<br />
dan ook zeer gewild. Een verzameling<br />
als <strong>de</strong>ze geeft namelijk een uitzon<strong>de</strong>rlijk<br />
beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> ontwikkelingen binnen een<br />
oeuvre. Zeldzame vroege stukken zijn<br />
vertegenwoordigd, maar ook talloze<br />
prototypes, eenmalige experimenten en<br />
eerste exemplaren. Naast <strong>de</strong>ze exclusieve<br />
stukken zijn ook alle sleutelstukken <strong>aan</strong>wezig.<br />
Hiermee verschaft <strong>de</strong> verzameling<br />
in één keer een bijna compleet overzicht<br />
<strong>van</strong> Van Leersums carrière. De interne<br />
processen <strong>van</strong> het oeuvre zoals <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ren<strong>de</strong><br />
vormentaal, technische innovaties<br />
en het wisselen<strong>de</strong> (en vernieuwen<strong>de</strong>)<br />
materiaalgebruik zijn zo dus op <strong>de</strong> voet<br />
te volgen, zeker in combinatie met <strong>de</strong> al<br />
in het SM’s <strong>aan</strong>wezige stukken. Daarnaast<br />
speelt <strong>de</strong> bijzon<strong>de</strong>re herkomst een grote<br />
rol. Er is in dit soort gevallen namelijk<br />
36 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
sprake <strong>van</strong> een dubbel auteurschap; niet<br />
alleen <strong>de</strong> werken zelf zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> hand<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> maker, maar ook <strong>de</strong> uit het oeuvre<br />
gemaakte selectie. Dit geeft <strong>de</strong> collectie<br />
los <strong>van</strong> haar gel<strong>de</strong>lijke en documentaire<br />
waar<strong>de</strong> nog een extra lading; zij verwordt<br />
tot een egodocument, een persoonlijk<br />
verhaal.<br />
De (museale) kwaliteit, historische<br />
betekenis en om<strong>van</strong>g maken verwerving<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze verzameling siera<strong>de</strong>n al meer<br />
dan <strong>de</strong> moeite waard. Bovendien is<br />
<strong>de</strong>ze collectie onlosmakelijk verbon<strong>de</strong>n<br />
met <strong>de</strong> cruciale ontwikkelingen in <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse sieraadvormgeving én met<br />
haar maker. Het Ste<strong>de</strong>lijk Museum<br />
’s-Hertogenbosch is dan ook zeer verheugd<br />
dat <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt zijn<br />
mening <strong>de</strong>elt dat <strong>de</strong> ‘Collectie Emmy <strong>van</strong><br />
Leersum’ in <strong>de</strong>ze verzameling optimaal<br />
tot haar recht komt en dat zij daarom<br />
bereid was <strong>de</strong> <strong>aan</strong>koop er<strong>van</strong> te on<strong>de</strong>rsteunens<br />
Fredric Baas<br />
Conservator collecties<br />
Bronnen<br />
A. von Graevenitz, G. Staal et al., Gebroken Lijnen/<br />
Broken Lines, Emmy <strong>van</strong> Leersum 1930-1984,<br />
’s-Hertogenbosch/Gent, 1993<br />
www.<strong>de</strong>signws.com<br />
Armband [114a] (serie ‘Gebroken lijnen’)<br />
Emmy <strong>van</strong> Leersum<br />
1982-84. PVC, inkt.<br />
STEDELIJK MUSEUM ’S-HERTOGENBOSCH-SM’S<br />
Collier met sluiting [105] (serie ‘Gebroken<br />
lijnen’)<br />
Emmy <strong>van</strong> Leersum<br />
1980-82. Witgoud, geelgoud 14 kt.<br />
STEDELIJK MUSEUM ’S-HERTOGENBOSCH -SM’S
Museum Boijmans Van Beuningen<br />
Rotterdam<br />
Museum Boijmans Van Beuningen verwierf in 2010 Une vipère,<br />
un vampire, une vitre <strong>van</strong> <strong>de</strong> Belgische conceptuele kunstenaar<br />
Marcel Broodthaers. De reeds <strong>aan</strong>wezige verzameling in<br />
Rotterdam toon<strong>de</strong> <strong>de</strong> grasche en lmische kant <strong>van</strong> het oeuvre<br />
en gaf daarmee een mooi beeld <strong>van</strong> het werk dat Broodthaers<br />
in oplage maakte. Met <strong>de</strong> nieuwe <strong>aan</strong>winst, gesteund door <strong>de</strong><br />
Vereniging Rembrandt, kan het museum ook een ruimtelijk en<br />
bovendien uniek werk tonen. Het is een typerend voorbeeld <strong>van</strong><br />
Broodthaers’ spel met woor<strong>de</strong>n, objecten en het begrip kunst.<br />
Marcel Broodthaers, geboren en getogen in Brussel, verdien<strong>de</strong><br />
<strong>aan</strong><strong>van</strong>kelijk zijn brood als journalist, dichter en boekhan<strong>de</strong>laar.<br />
Zijn dichtbun<strong>de</strong>ls verkochten slecht en Broodthaers wil<strong>de</strong><br />
niet langer werk creëren voor een ‘onzichtbaar’ (lees)publiek,<br />
maar een meer directe interactie met <strong>de</strong> beschouwer <strong>aan</strong>g<strong>aan</strong>.<br />
Daarom richtte hij zich <strong>van</strong>af 1964 uitsluitend nog op <strong>de</strong><br />
beel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> kunst.<br />
De kern <strong>van</strong> Broodthaers’ oeuvre, dat on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re bestaat<br />
uit graek, schil<strong>de</strong>rijen, sculpturen, installaties, foto’s en lms,<br />
wordt gevormd door zijn fascinatie voor <strong>de</strong> systematiek <strong>van</strong><br />
taal. Dat uit zich on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re in het veelvuldig gebruik <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> letters <strong>van</strong> het alfabet en verwijzingen naar taalon<strong>de</strong>rwijs<br />
voor kin<strong>de</strong>ren. Dit speelt ook een rol in het werk dat nu door<br />
Museum Boijmans Van Beuningen is <strong>aan</strong>gekocht, Une vipère,<br />
un vampire, une vitre, oftewel ‘Een ad<strong>de</strong>r, een vampier, een<br />
raam’.<br />
Belangrijke inspiratoren voor Broodthaers waren Marcel<br />
Duchamp met zijn ready-ma<strong>de</strong>s en René Magritte, wiens<br />
schil<strong>de</strong>rij La Trahison <strong>de</strong>s images (‘Het bedrog <strong>van</strong> afbeeldingen’,<br />
1929) met <strong>de</strong> tekst: ‘Ceci n’est pas une pipe’ grote indruk<br />
op hem had gemaakt: ‘Ik werd achtervolgd door een schil<strong>de</strong>rij<br />
<strong>van</strong> Magritte waarop woor<strong>de</strong>n zijn afgebeeld. Bij Magritte is<br />
er die tegenstelling tussen het geschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> woord en het<br />
geschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> object, een on<strong>de</strong>rmijning <strong>van</strong> het taalteken en<br />
het geschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong>…’. 1<br />
Broodthaers stel<strong>de</strong> <strong>de</strong> betekenis <strong>van</strong> woord en beeld in <strong>de</strong><br />
mo<strong>de</strong>rne kunst grondig op <strong>de</strong> proef, waarbij het hem niet <strong>aan</strong><br />
gevoel voor humor ontbrak. Hij beschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> bijvoorbeeld<br />
een bot met <strong>de</strong> Belgische driekleur en stel<strong>de</strong> pannen met lege<br />
mosselschalen tentoon. Over dit vroege werk zei <strong>de</strong> kunstenaar<br />
in een interview in 1969: ‘Ik heb toen al geprobeerd via<br />
banale alledaagse voorwerpen een relatie te leggen tussen dat<br />
object en zijn afbeelding… en die tweevoudige i<strong>de</strong>e, het<br />
vlakke en het driedimensionale, on<strong>de</strong>r te brengen in één<br />
entiteit’. 2 De relatie tussen woord, afbeelding en object zou<br />
hem zijn hele ver<strong>de</strong>re leven bezig blijven hou<strong>de</strong>n.<br />
37 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
Une vipère, un vampire, une vitre<br />
Marcel Broodthaers (Brussel 1924 – Keulen 1976)<br />
1974. Acrylverf op doek, acrylverf en sticker op koffer, 83 x 50,8 cm (schil<strong>de</strong>rij) en 18 x 55 x 36,5 cm (koffer)<br />
Herkomst: Particulier bezit (2010)<br />
ABC-LES<br />
Broodthaers vervaardig<strong>de</strong> Une vipère, un vampire, une vitre in<br />
1974, twee jaar voordat hij op 52-jarige leeftijd overleed. Het<br />
werk bestaat uit een koffer met het woord ‘Vipere’ op <strong>de</strong> <strong>de</strong>ksel<br />
en een schil<strong>de</strong>rij met een ‘V’ en <strong>de</strong> met rood on<strong>de</strong>rstreepte<br />
tekst ‘Une vipère, un vampire, une vitre’. Deze raadselachtige<br />
samenkomst <strong>van</strong> ‘het vlakke en het driedimensionale’ is voor<br />
Broodthaers een karakteristiek voorbeeld <strong>van</strong> taal, beeld en<br />
object, samengebracht in één werk. 3 Daarnaast komen ou<strong>de</strong><br />
en nieuwe kunstbegrippen samen: <strong>de</strong> alou<strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rkunst<br />
tegenover een doodgewoon voorwerp, een ready-ma<strong>de</strong>, die<br />
het begrip kunst in <strong>de</strong> 20ste eeuw representeert.<br />
Het werk bevat allerlei verwijzingen, maar een concrete<br />
betekenis geeft <strong>de</strong>ze late creatie <strong>van</strong> Broodthaers niet zon<strong>de</strong>r<br />
meer prijs. Boven<strong>aan</strong> het schil<strong>de</strong>rij prijkt <strong>de</strong> letter V, met daaron<strong>de</strong>r<br />
als een schools taallesje drie voorbeel<strong>de</strong>n <strong>van</strong> woor<strong>de</strong>n<br />
die met <strong>de</strong>ze letter beginnen. De woor<strong>de</strong>n lijken met een<br />
sjabloon geschil<strong>de</strong>rd en samen met <strong>de</strong> bibberige ro<strong>de</strong> lijnen<br />
doen ze haast onbeholpen <strong>aan</strong>. Door het eveneens niet al te<br />
strak geschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> zwarte ka<strong>de</strong>r – of eer<strong>de</strong>r een raam (vitre)? –<br />
heeft het schil<strong>de</strong>rij nog meer weg <strong>van</strong> een abc-les. Dit kin<strong>de</strong>rlijk<br />
onschuldige staat echter in contrast met <strong>de</strong> wat duistere<br />
betekenis <strong>van</strong> <strong>de</strong> woor<strong>de</strong>n. Ze refereren <strong>aan</strong> negatieve<br />
menselijke trekken: vipère betekent ook lasteraar en vampire is<br />
tevens een uitzuiger. Vitre lijkt neutraler, al zou dit woord nog<br />
<strong>de</strong> associatie met casser les vitres kunnen oproepen: schandaal<br />
maken, driftig wor<strong>de</strong>n.<br />
De koffer is ook beschil<strong>de</strong>rd, maar enkel met het woord<br />
‘Vipere’ (zon<strong>de</strong>r accent dit keer). Hij staat een klein stukje<br />
open, wat nieuwsgierig maakt naar <strong>de</strong> inhoud er<strong>van</strong>. Alleen is<br />
<strong>de</strong> koffer leeg, op één zwarte verfvlek rechts on<strong>de</strong>rin na. Dit<br />
roept associaties op met enkele an<strong>de</strong>re met een titel beschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
koffers die Broodthaers tot kunstobject maakte. Bij <strong>de</strong>ze<br />
werken, zoals Valise Charbon (1966), een koffer gevuld met<br />
steenkool, en Erasmus (1974), een koffer met een landkaart,<br />
verwijzend naar Erasmus’ reputatie als eerste wereldburger,
efereert <strong>de</strong> titel <strong>aan</strong> <strong>de</strong> inhoud er<strong>van</strong>. Zou <strong>de</strong> zwarte vlek<br />
in het exemplaar in Une vipère, un vampire, une vitre het gif<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> ad<strong>de</strong>r voorstellen?<br />
De koffer representeert tenslotte nog een vier<strong>de</strong> Franse<br />
V, <strong>de</strong> V <strong>van</strong> valise. Het transformeren <strong>van</strong> een koffer tot een<br />
kunstobject zal ongetwijfeld zijn inspiratie gevon<strong>de</strong>n hebben<br />
in <strong>de</strong> Boîte-en-valise <strong>van</strong> Marcel Duchamp, ofwel ‘doos in<br />
koffer’, waarin <strong>de</strong> kunstenaar miniatuurreplica’s en reproducties<br />
<strong>van</strong> belangrijke werken uit zijn oeuvre samenbracht.<br />
Duchamp zag dit als een ‘draagbaar museum’, een i<strong>de</strong>e dat<br />
Broodthaers gezien zijn eigen experimenten met ctieve<br />
musea uit <strong>de</strong> late jaren zestig zeker zal hebben <strong>aan</strong>gesproken.<br />
Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze Boîte-en-valises <strong>van</strong> Duchamp bevindt zich in <strong>de</strong><br />
collectie <strong>van</strong> Museum Boijmans Van Beuningen, <strong>aan</strong>gekocht<br />
met steun <strong>van</strong> het Fonds Willem <strong>van</strong> Re<strong>de</strong>.<br />
PRACHTIG TIJDSBEELD<br />
De eerste <strong>aan</strong>winsten <strong>van</strong> Broodthaers voor <strong>de</strong> collectie <strong>van</strong><br />
Museum Boijmans Van Beuningen, waaron<strong>de</strong>r een serie <strong>van</strong><br />
negen zeefdrukken op doek, getiteld Petrus Paulus Rubens<br />
(1973), zijn <strong>aan</strong>gekocht toen <strong>de</strong> kunstenaar nog in leven was.<br />
Enkele jaren na zijn dood hield het museum een tentoonstelling<br />
over zijn werk. Dit overzicht uit 1981, dat tot stand<br />
kwam in samenwerking met <strong>de</strong> weduwe <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunstenaar,<br />
Maria Gilissen-Broodthaers, vorm<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>aan</strong>leiding tot <strong>de</strong><br />
verwerving <strong>van</strong> veertien lms uit <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> 1957-1975. Deze<br />
verzameling uit <strong>de</strong> nalatenschap <strong>van</strong> Broodthaers is uniek in<br />
Ne<strong>de</strong>rland. Daarna is <strong>de</strong> collectie in <strong>de</strong> jaren negentig nog<br />
<strong>aan</strong>gevuld met twee foto’s, verschillen<strong>de</strong> prenten(series) en<br />
een kleine installatie in oplage, Le Manuscrit trouvé dans une<br />
bouteille, die bestaat uit een es, een pagina met tekst en een<br />
doos, een verwijzing naar Manuscript Found in a Bottle (1833)<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Amerik<strong>aan</strong>se schrijver Edgar Allan Poe.<br />
Een groot driedimensionaal werk <strong>van</strong> Marcel Broodthaers<br />
bezat Museum Boijmans Van Beuningen nog niet. Een<br />
<strong>de</strong>rgelijke combinatie <strong>van</strong> een koffer met een schil<strong>de</strong>rij als<br />
Une vipère, un vampire, une vitre is uniek binnen het oeuvre<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze kunstenaar, dat veelal uit werk in oplage bestaat.<br />
In Ne<strong>de</strong>rlandse collecties zijn dan ook weinig unica <strong>van</strong> zijn<br />
hand te vin<strong>de</strong>n. Alleen het Van Abbemuseum in Eindhoven<br />
en het Bonnefantenmuseum in Maastricht bezitten bei<strong>de</strong><br />
39 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
De ou par Marcel Duchamp<br />
ou Rrose Sélavy (La boîteen-valise)<br />
Marcel Duchamp<br />
1952. Gemeng<strong>de</strong> technieken,<br />
41 x 38 x 10,5 cm<br />
MUSEUM BOIJMANS VAN<br />
BEUNINGEN, ROTTERDAM<br />
(Bruikleen Rijksdienst voor<br />
het Cultureel Erfgoed;<br />
<strong>aan</strong>gekocht met steun <strong>van</strong><br />
Fonds Willem <strong>van</strong> Re<strong>de</strong>)<br />
Noten<br />
1. M. Broodthaers, ‘Dix mille<br />
francs <strong>de</strong> récompense. Une<br />
interview d’Irmeline Lebeer’,<br />
in Marcel Broodthaers: Catalogue/Catalogus,<br />
tent. cat.<br />
Brussel (Paleis voor Schone<br />
Kunsten) 1974. Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
vertaling: A. Hakkens (red.),<br />
Marcel Broodthaers <strong>aan</strong> het<br />
woord, Gent/Amsterdam<br />
1998, p. 111. De tekst is<br />
gebaseerd op een gesprek<br />
met Irmeline Lebeer.<br />
2. F. <strong>de</strong> Vree, Marcel Broodthaers,<br />
Marcel Broodthaers,<br />
Amsterdam 1979, p. 15.<br />
3. De Vree, op. cit. (noot 2), p. 15.<br />
Waarom gesteund?<br />
Belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunstenaar<br />
Marcel Broodthaers (1924-<br />
1976) is een veelzijdig kunstenaar,<br />
die in <strong>de</strong> jaren zestig en<br />
zeventig <strong>van</strong> <strong>de</strong> vorige eeuw<br />
een belangrijk stempel is g<strong>aan</strong><br />
drukken op <strong>de</strong> kunst <strong>van</strong> zijn<br />
tijd. Met zijn wortels in het<br />
surrealisme begon hij als dichter. Langzamerhand begon<br />
hij <strong>de</strong> taal te verbin<strong>de</strong>n met beel<strong>de</strong>n. Zo ontston<strong>de</strong>n<br />
kunstwerken die <strong>aan</strong>sloten bij pop art en het nieuwe<br />
realisme <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zestig en later on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el wer<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> conceptuele kunst. Vooral in dit laatste ka<strong>de</strong>r<br />
wordt Broodthaers’ belang het grootst geacht. Hij<br />
reflecteert in zijn werk over <strong>de</strong> functie <strong>van</strong> kunst, <strong>de</strong><br />
relatie tussen woord en beeld, tussen uniciteit en<br />
vermenigvuldiging, over verzamelen en <strong>de</strong> functie <strong>van</strong><br />
het museum. Zijn werken namen vele vormen <strong>aan</strong>, <strong>van</strong><br />
schetsen, gedrukte werken en assemblages tot zaalvullen<strong>de</strong><br />
installaties. Zijn interdisciplinaire <strong>aan</strong>pak bracht<br />
hem op nog an<strong>de</strong>re terreinen, zoals <strong>de</strong> filosofie. Me<strong>de</strong><br />
door zijn intelligente bena<strong>de</strong>ring is hij vergelijkbaar<br />
met Marcel Duchamp. Internationaal wordt zijn plaats<br />
als protagonist <strong>van</strong> <strong>de</strong> conceptuele kunst, wellicht <strong>de</strong><br />
laatste a<strong>van</strong>t-gar<strong>de</strong> in <strong>de</strong> kunstgeschie<strong>de</strong>nis, steeds<br />
hoger ingeschat.<br />
Belang <strong>van</strong> het werk voor het museum<br />
In Ne<strong>de</strong>rlandse musea is Broodthaers’ werk on<strong>de</strong>r<br />
an<strong>de</strong>re vertegenwoordigd in het Van Abbemuseum, het<br />
Bonnefantenmuseum en het Kröller-Müller Museum,<br />
die elk een ensemble <strong>van</strong> werken hebben verzameld<br />
dat in <strong>de</strong> specifieke context <strong>van</strong> dat museum tot zijn<br />
recht komt. In Museum Boijmans Van Beuningen is<br />
Broodthaers vooral op zijn plaats <strong>van</strong>wege <strong>de</strong> surrealistische<br />
context en door <strong>de</strong> verbinding met <strong>de</strong> verzameling<br />
werken uit <strong>de</strong> jaren zestig, zoals die <strong>van</strong> Claes<br />
Ol<strong>de</strong>nburg, Meats (1964) en Soft Washstand (1965),<br />
me<strong>de</strong> met steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt <strong>aan</strong>gekocht<br />
in 2006.<br />
Belang <strong>van</strong> het werk voor Ne<strong>de</strong>rland<br />
Het belang <strong>van</strong> Broodthaers in <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne beel<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
kunst is groot en met <strong>de</strong>ze <strong>aan</strong>koop wordt <strong>aan</strong> <strong>de</strong><br />
verdieping <strong>van</strong> <strong>de</strong> diversiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> in Ne<strong>de</strong>rland<br />
<strong>aan</strong>wezige werken <strong>van</strong> hem recht ged<strong>aan</strong>. De Vereniging<br />
Rembrandt hecht er ver<strong>de</strong>r sterk <strong>aan</strong> dat <strong>de</strong> met haar<br />
steun verworven werken permanent, of – afhankelijk<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> kwetsbaarheid <strong>van</strong> het werk – in ie<strong>de</strong>r geval<br />
zeer regelmatig zichtbaar zijn.s
Kunstvragen<br />
Elizabeth Stortenbeker (82)<br />
Lid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt en oprichtster <strong>van</strong> het<br />
Stortenbekerfonds<br />
Wat is uw eerste kennismaking<br />
met kunst?<br />
‘Mijn broer, zuster en ik waren<br />
oorlogskin<strong>de</strong>ren, dus ik kan me<br />
niet herinneren ooit een museum<br />
te hebben bezocht in die tijd. Met<br />
kunst kwam ik in <strong>aan</strong>raking bij<br />
mijn tante, <strong>de</strong> kunstenares Nicoline<br />
Mid<strong>de</strong>lbeek. Haar huis hing vol met<br />
schil<strong>de</strong>rijen.’<br />
Herinnert u zich nog uw eerste<br />
kunstreproductie?<br />
‘Ja, die heb ik nog altijd en die<br />
vind ik ook nog steeds heel bijzon<strong>de</strong>r.<br />
Het is een reproductie <strong>van</strong> een<br />
geschil<strong>de</strong>rd gezicht op New York. Ik weet alleen niet meer wie<br />
<strong>de</strong> maker is.’<br />
Wat is uw eerste kunst<strong>aan</strong>koop?<br />
‘Mijn eerste <strong>aan</strong>koop was een aquarel met koeien door Pieter<br />
Stortenbeker. Dat was een schil<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> Haagse school én<br />
verre familie: hij was een broer <strong>van</strong> mijn overgrootva<strong>de</strong>r.’<br />
Naar welk museum gaat u graag terug?<br />
‘In Ne<strong>de</strong>rland is dat het Rijksmuseum <strong>van</strong> Oudhe<strong>de</strong>n in Lei<strong>de</strong>n,<br />
waar ik na mijn studie een tijdje als rondleidster heb gewerkt.<br />
Van <strong>de</strong> buitenlandse musea die ik heb bezocht, <strong>de</strong>nk ik <strong>aan</strong><br />
The Fine Arts Museums in San Francisco. Ik ben eens met<br />
een bus <strong>van</strong> Greyhound helemaal <strong>van</strong> Los Angeles naar San<br />
Francisco gereisd, om daar Rembrandts Portret <strong>van</strong> Joris <strong>de</strong><br />
Caulerij te kunnen zien.’<br />
Welke <strong>aan</strong>koop voor welk museum zou u graag willen steunen?<br />
‘Het Stortenbekerfonds is een fonds in <strong>de</strong> ruimste zin <strong>van</strong> het<br />
woord, dat leek me makkelijker voor <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt.<br />
Het is dus niet bedoeld voor één soort kunst. Een <strong>aan</strong>koop waar<br />
ik zeer verheugd over was, is het Gezicht op Dordrecht <strong>van</strong> Jan<br />
<strong>van</strong> Goyen voor het Dordrechts Museum.’<br />
Wat zou u graag uit uw eigen verzameling <strong>aan</strong> een museum<br />
willen schenken, om ie<strong>de</strong>reen <strong>van</strong> mee te kunnen laten genieten?<br />
‘De afgelopen jaren heb ik al verschillen<strong>de</strong> voorwerpen uit familiebezit<br />
geschonken, zoals een albasten reliëf uit <strong>de</strong> 17<strong>de</strong> eeuw<br />
<strong>aan</strong> Museum Catharijneconvent, een <strong>de</strong>kservet <strong>van</strong> damast <strong>aan</strong><br />
het Rijksmuseum en een zilveren theeservies <strong>aan</strong> het Ne<strong>de</strong>rlands<br />
Zilvermuseum. Ik heb het gevoel dat ik bevoorrecht ben, en vind<br />
het heerlijk om dingen te geven <strong>aan</strong> musea waar ze thuishoren.’<br />
40 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
Le manuscrit trouvé<br />
dans une bouteille<br />
Marcel Broodthaers<br />
1974. Glas, karton en<br />
offset-druk op zij<strong>de</strong>papier,<br />
30,3 x 7,8 x 7,8 cm (fles en<br />
doos) en 49,5 x 36,5 cm<br />
(papier)<br />
MUSEUM BOIJMANS VAN<br />
BEUNINGEN, ROTTERDAM<br />
een grotere installatie met palmplanten, respectievelijk<br />
Tapis <strong>de</strong> Sable en L’Entrée <strong>de</strong> l’exposition (bei<strong>de</strong> uit<br />
1974). In an<strong>de</strong>re musea als het Ste<strong>de</strong>lijk Museum in<br />
Amsterdam en het Kröller-Müller Museum in Otterlo<br />
is Broodthaers voornamelijk met graek vertegenwoordigd.<br />
In <strong>de</strong> collectie <strong>van</strong> Museum Boijmans Van<br />
Beuningen is Une vipère, un vampire, une vitre niet alleen<br />
op zijn plek binnen het oeuvre <strong>van</strong> Broodthaers zelf,<br />
maar ook tussen werk <strong>van</strong> tijdgenoten en kunstenaars<br />
die hem inspireer<strong>de</strong>n. Naast <strong>de</strong> reeds genoem<strong>de</strong><br />
Boîte-en-valise <strong>van</strong> Marcel Duchamp bezit het museum<br />
ook <strong>de</strong> grootste verzameling surrealistische kunst in<br />
Ne<strong>de</strong>rland, waar<strong>van</strong> het oeuvre <strong>van</strong> René Magritte<br />
een belangrijk <strong>de</strong>el uitmaakt. Bovendien heeft<br />
Museum Boijmans Van Beuningen een rijkgeschakeer<strong>de</strong><br />
verzameling uit <strong>de</strong> jaren zestig en zeventig<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> vorige eeuw, met on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re conceptuele<br />
kunst en werk <strong>van</strong> Amerik<strong>aan</strong>se pop art kunstenaars<br />
die net als Broodthaers hun inspiratie uit het alledaagse<br />
leven haal<strong>de</strong>n, en daarnaast een bre<strong>de</strong> selectie<br />
kunstwerken <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Nul beweging, het<br />
Franse nouveau realisme en Itali<strong>aan</strong>se arte povera.<br />
Une vipère, un vampire, une vitre wordt kortom binnen<br />
<strong>de</strong> collectie <strong>van</strong> Museum Boijmans Van Beuningen<br />
in een prachtig tijdsbeeld geplaatst en vormt een<br />
wezenlijke <strong>aan</strong>vulling op het oeuvre <strong>van</strong> Broodthaers<br />
in Ne<strong>de</strong>rlands openbaar bezit.<br />
A<strong>de</strong>lheid Smit<br />
Conservator in opleiding<br />
Literatuur<br />
M. Gilissen Broodthaers et al. (red.),<br />
Marcel Broodthaers 28.1.1924/<br />
28.1.1976, tent. cat. Rotterdam<br />
(Museum Boymans-<strong>van</strong><br />
Beuningen) 1981<br />
R. Haidu, The Absence of Work.<br />
Marcel Broodthaers, 1964-1976,<br />
Cambridge (Massachusetts) 2010<br />
A. Hakkens (red.), Marcel Broodthaers<br />
<strong>aan</strong> het woord, Gent/Amsterdam<br />
1998<br />
D. Schultz, Marcel Broodthaers:<br />
strategy and dialogue, Bern 2007<br />
F. <strong>de</strong> Vree, Marcel Broodthaers, Marcel<br />
Broodthaers, Amsterdam 1979<br />
D. Zwirner, Marcel Broodthaers: Die<br />
Bil<strong>de</strong>r – die Worte – die Dinge,<br />
Keulen 1997
OGENBLIK<br />
PROF. DR. H.W. VAN OS<br />
De tentoonstelling <strong>van</strong> het jaar<br />
Een <strong>aan</strong>tal Bulletins gele<strong>de</strong>n heb ik <strong>de</strong><br />
tentoonstelling <strong>van</strong> altaarstukken in <strong>de</strong><br />
kathedraal <strong>van</strong> Antwerpen uitgeroepen tot<br />
<strong>de</strong> meest belangwekken<strong>de</strong> <strong>van</strong> 2010. Voor<br />
<strong>de</strong> bekroning <strong>van</strong> 2011 weet ik het al!<br />
Christus geneest <strong>de</strong><br />
blin<strong>de</strong> <strong>van</strong> Jericho<br />
(met <strong>de</strong> oorspronkelijke<br />
zijpanelen)<br />
Lucas <strong>van</strong> Ley<strong>de</strong>n<br />
1531. Paneel, overgebracht<br />
op doek, mid<strong>de</strong>npaneel<br />
115,7 x 150,3 cm,<br />
zijpanelen 89 x 33,5 cm<br />
HERMITAGE, SINT-<br />
PETERSBURG<br />
Ik kan me tenminste niet voorstellen, dat<br />
er dit jaar kunsthistorisch gesproken een<br />
nog belangrijkere expositie zal zijn dan die<br />
<strong>van</strong> het werk <strong>van</strong> Lucas <strong>van</strong> Ley<strong>de</strong>n in<br />
zijn geboortestad. Net zoals vorig jaar in<br />
Antwerpen het geval was: een tentoonstelling<br />
die hoort op <strong>de</strong> plek waar hij wordt<br />
gehou<strong>de</strong>n en die ook nergens an<strong>de</strong>rs kan<br />
plaatsvin<strong>de</strong>n. Tenminste, ik neem niet<br />
<strong>aan</strong> dat Museum <strong>de</strong> Lakenhal ooit Lucas’<br />
meesterwerk, het altaarstuk met het<br />
Laatste Oor<strong>de</strong>el, zal uitlenen. Ook zullen<br />
an<strong>de</strong>re musea niet zo genereus hun<br />
werken <strong>van</strong> <strong>de</strong> Leidse schil<strong>de</strong>r afst<strong>aan</strong> als<br />
<strong>aan</strong> het museum in zijn geboortestad.<br />
Waarom krijgt <strong>de</strong>ze expositie <strong>van</strong> mij<br />
<strong>de</strong> prijs <strong>van</strong> tentoonstelling <strong>van</strong> het jaar?<br />
Omdat je daar kon zien, waarom Lucas<br />
<strong>van</strong> Ley<strong>de</strong>n al in zijn eigen tijd gold als<br />
een <strong>van</strong> <strong>de</strong> belangrijkste kunstenaars <strong>van</strong><br />
41 V ERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
Europa. Voor Lucas zijn <strong>de</strong> religieuze<br />
voorstellingen, die tot dan toe trouwhartig<br />
en zorgvuldig wer<strong>de</strong>n uitgebeeld, niet<br />
meer dan <strong>aan</strong>leidingen om kunst te maken.<br />
Kunst met een grote K. Bij vele <strong>van</strong> zijn<br />
werken heb je geen i<strong>de</strong>e welk verhaal<br />
wordt voorgesteld. Het gaat om kleurrijke<br />
figuren in overdadige landschappen, om<br />
kleur- en lichteffecten, om treffen<strong>de</strong><br />
tronies en opmerkelijke taferelen. Het<br />
Laatste Oor<strong>de</strong>el wordt bij hem een<br />
meteorologische gebeurtenis. Lucas wil<strong>de</strong><br />
een internationale kunstenaar zijn. Hij<br />
inspireer<strong>de</strong> zich op prenten naar Rafael.<br />
Dürer is voortdurend in zijn werk <strong>aan</strong>wezig.<br />
Met <strong>de</strong>ze Duitse schil<strong>de</strong>rvorst wissel<strong>de</strong><br />
hij als gelijke prenten uit. Wat een<br />
enorm verschil met Ne<strong>de</strong>rlandse schil<strong>de</strong>rs<br />
voor hem. Wat een allure! Wie na <strong>de</strong>ze<br />
tentoonstelling ook nog naar Aken is<br />
geg<strong>aan</strong> voor Joos <strong>van</strong> Cleve in het<br />
Suermondt-Ludwig-Museum en naar<br />
Lon<strong>de</strong>n om Gossaerts werken in <strong>de</strong><br />
National Gallery te zien, zal nooit meer<br />
vergeten: Ne<strong>de</strong>rland had een eigen<br />
renaissance, waar je <strong>van</strong> opkijkt.<br />
Het moet voor <strong>de</strong> makers <strong>van</strong> <strong>de</strong> expositie<br />
in Lei<strong>de</strong>n een grote voldoening zijn,<br />
dat er bij <strong>de</strong>ze gelegenheid talloze kunstliefhebbers<br />
<strong>de</strong> weg naar <strong>de</strong> Lakenhal<br />
hebben gevon<strong>de</strong>n. Veel bezoek is goed<br />
voor jouw museum. Tentoonstellingen zijn<br />
er om door velen gezien te wor<strong>de</strong>n. Dat<br />
spreekt <strong>van</strong>zelf. Maar zo <strong>van</strong>zelfsprekend<br />
was het niet tot voor kort. Vorig jaar werd<br />
in hetzelf<strong>de</strong> museum <strong>de</strong> registratie <strong>van</strong> al<br />
het bezit publiekelijk getoond on<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
titel Werk in Uitvoering. Een verbijsteren<strong>de</strong><br />
hoeveelheid <strong>aan</strong> voorwerpen kwam<br />
wekenlang voorbij op een transportband.<br />
Daarbij was ook een houten bordje met<br />
opschrift, dat je met een schok <strong>de</strong>ed<br />
be<strong>de</strong>nken dat <strong>de</strong> meeste museale instellingen<br />
bestemd waren voor enkelingen:<br />
‘kloppen s.v.p.’ staat erop in vier talen<br />
voor <strong>de</strong> sporadische bezoeker. Nu st<strong>aan</strong><br />
we en masse in <strong>de</strong> rij voor <strong>de</strong> kassa om<br />
Lucas <strong>van</strong> Ley<strong>de</strong>n te kunnen ziens<br />
Foto © Arjan Bronkhorst
NIEUWS VAN DE VERENIGING<br />
Fondsen...<br />
Gespitste oren in het Bijbels Museum<br />
Op 22 mei ontving het Bijbels Museum in Amsterdam<br />
le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het Grootou<strong>de</strong>rgezelschap met hun<br />
kleinkin<strong>de</strong>ren. Meesterverteller Henk <strong>van</strong> Os leid<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> kin<strong>de</strong>ren langs <strong>de</strong> tentoonstelling ‘Petrus en ik’.<br />
Aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong> tentoongestel<strong>de</strong> werken vertel<strong>de</strong><br />
Van Os over <strong>de</strong> vele kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> figuur Petrus en<br />
over <strong>de</strong> manier waarop kunstenaars hem in beeld<br />
hebben gebracht. Petrus als volgeling en vriend <strong>van</strong><br />
Jezus, als ‘meester <strong>van</strong> <strong>de</strong> leugentjes om bestwil’ en<br />
als stichter <strong>van</strong> <strong>de</strong> kerk. Door zijn verhaal te doorspekken<br />
met persoonlijke anekdotes – zoals over <strong>de</strong><br />
natte voet die hij haal<strong>de</strong> in een Gronings kanaal,<br />
nadat hij net als Petrus over het water probeer<strong>de</strong> te<br />
lopen – en door in te spelen op vragen en opmerkingen<br />
wist hij <strong>de</strong> <strong>aan</strong>dacht <strong>van</strong> zijn jonge publiek<br />
vast te hou<strong>de</strong>n. De rondleiding eindig<strong>de</strong> bij het<br />
15<strong>de</strong>-eeuwse beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> berouwvolle Petrus.<br />
Het was bijzon<strong>de</strong>r te zien hoe kleinkin<strong>de</strong>ren én<br />
grootou<strong>de</strong>rs niet alleen het kunstwerk bewon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n,<br />
maar ook zagen wat <strong>de</strong> kunstenaar wil<strong>de</strong> weergeven:<br />
Petrus, bedroefd en alleen, omdat <strong>de</strong> h<strong>aan</strong> drie<br />
keer gekraaid had…<br />
Wat von<strong>de</strong>n <strong>de</strong> kin<strong>de</strong>ren er<strong>van</strong>?<br />
‘Heel interessant’, oor<strong>de</strong>el<strong>de</strong> Eva (15), die <strong>de</strong> middag<br />
met een paar jongere nichtjes bezocht: ‘Sommige<br />
dingen heb ik op school bij godsdienst al gehoord,<br />
maar ik was al weer veel vergeten’. ‘Leerzaam en<br />
leuk’, zei Bess (10), op weg naar <strong>de</strong> limona<strong>de</strong>.<br />
‘Leerzaam, leuk en informatief”, vond ook<br />
Alexan<strong>de</strong>r (9): ‘Een leuke middag!’<br />
Grootva<strong>de</strong>r Aarnout Loudon met<br />
kleinzoon Alexan<strong>de</strong>r.<br />
Meer weten over het Grootou<strong>de</strong>rgezelschap<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging<br />
Rembrandt? Neem contact op met<br />
haverkate@verenigingrembrandt.nl
Nieuws <strong>van</strong> <strong>de</strong> Titus Cirkel<br />
De Titus Cirkel heeft in haar zevenjarige best<strong>aan</strong> bewezen een<br />
succesformule te zijn. Niet alleen is het le<strong>de</strong>ntal uitgegroeid tot<br />
130, maar er zijn ook verschillen<strong>de</strong> an<strong>de</strong>re cirkels en kringen<br />
naar voorbeeld <strong>van</strong> Titus opgericht of nog in oprichting. Dit<br />
bewijst dat particulieren een rol kunnen en willen spelen bij het<br />
on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> openbare collecties.<br />
Het jaardiner <strong>van</strong> <strong>de</strong> Titus Cirkel <strong>van</strong> 2011 is gehou<strong>de</strong>n in het<br />
GEM, het museum voor he<strong>de</strong>ndaagse kunst dat on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el<br />
uitmaakt <strong>van</strong> het Haags Gemeentemuseum. Conservator Doe<strong>de</strong><br />
Har<strong>de</strong>man hield een rondleiding door <strong>de</strong> tentoonstelling <strong>van</strong> Gert<br />
& Uwe Tobias en directeur Benno Tempel gaf een introductie op<br />
het collectiebeleid <strong>van</strong> het museum.<br />
De bijeenkomst stond in het teken <strong>van</strong> het afscheid <strong>van</strong> Frank<br />
Heerkens Thijssen als voorzitter. Frank heeft <strong>de</strong> Titus Cirkel <strong>van</strong>af<br />
<strong>de</strong> oprichting in maart 2004 tot een groot succes gemaakt. Dat<br />
werd gevierd met een feestelijk cabaret en een mooie presentatie<br />
door Fusien Bijl <strong>de</strong> Vroe over <strong>de</strong> werken die <strong>de</strong> afgelopen jaren<br />
zijn gesteund, uiteenlopend <strong>van</strong> <strong>de</strong> Gilbert & George voor het<br />
Kröller-Müller Museum tot <strong>de</strong> collectie siera<strong>de</strong>n <strong>van</strong> Emmy <strong>van</strong><br />
Leersum voor het Ste<strong>de</strong>lijk Museum in ’s-Hertogenbosch.<br />
Voor <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft <strong>van</strong> het jaar st<strong>aan</strong> verschillen<strong>de</strong> activiteiten<br />
op stapel. In oktober wordt een reis naar Istanboel georganiseerd<br />
en het plan leeft om begin november met Titus-familiele<strong>de</strong>n naar <strong>de</strong><br />
museumnacht te g<strong>aan</strong>. Uit alles blijkt een sterke betrokkenheid bij<br />
<strong>de</strong> Titus Cirkel. Tekenend daarvoor is ook <strong>de</strong> grote belangstelling<br />
voor <strong>de</strong>elname <strong>aan</strong> <strong>de</strong> Aankoop- en <strong>de</strong> Evenementencommissie.<br />
Samen zullen we <strong>de</strong> culturele sector in <strong>de</strong>ze tijd <strong>van</strong><br />
bezuinigingen een hart on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> riem steken door enthousiast<br />
door te g<strong>aan</strong> op <strong>de</strong> weg die we sinds 2004 bewan<strong>de</strong>len.<br />
Marlies Vehmeijer<br />
Voorzitter Titus Cirkel<br />
De Caius Cirkel<br />
De Titus Cirkel krijgt er een broertje bij. Momenteel is <strong>de</strong><br />
Caius Cirkel in oprichting, een Fonds op Naam dat is opgezet<br />
door en bedoeld voor jongeren <strong>van</strong>af 25 jaar.<br />
De cirkel is vernoemd naar Caius Clinius Maecenas, <strong>de</strong> eerste<br />
sponsor en beschermheer <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunsten en naamgever <strong>van</strong><br />
het begrip mecenas.<br />
De voorbereidingen voor <strong>de</strong>ze<br />
cirkel begonnen een jaar<br />
gele<strong>de</strong>n. Als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
nieuwe strategieplannen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Vereniging Rembrandt is<br />
<strong>de</strong> focus meer komen te liggen<br />
op <strong>de</strong> intensivering <strong>van</strong> het<br />
contact tussen <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n on <strong>de</strong>rling<br />
en <strong>de</strong> kracht <strong>van</strong> individuele<br />
le<strong>de</strong>n. Aan mij, Claudine <strong>de</strong><br />
With, met 28 jaar het jongste<br />
lid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Titus Cirkel, werd<br />
gevraagd om te on<strong>de</strong>rzoeken<br />
of <strong>de</strong> oprichting <strong>van</strong> een<br />
jongerencirkel hiertoe kon<br />
bijdragen. Wat <strong>de</strong> betekenis<br />
<strong>van</strong> mijn positieve antwoord<br />
zou zijn, is mij een jaar later<br />
volstrekt dui<strong>de</strong>lijk gewor<strong>de</strong>n:<br />
<strong>de</strong> kracht <strong>van</strong> het individu is<br />
niet alleen <strong>van</strong> belang voor<br />
het creëren <strong>van</strong> een groter<br />
financieel draagvlak, maar ook<br />
voor het zichtbaar maken <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> potentie <strong>van</strong> individuele<br />
le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging.<br />
De opzet <strong>van</strong> <strong>de</strong> nieuwe<br />
cirkel stond in grote lijnen<br />
vast, maar nu moest ik g<strong>aan</strong><br />
bepalen met welk verhaal ik<br />
mijn generatiegenoten kon<br />
overtuigen een notariële akte<br />
te on<strong>de</strong>rtekenen. Hoe krijg je<br />
mensen die bezig zijn met<br />
trouwen, een huis kopen,<br />
promotie maken, en soms zelfs<br />
nog nooit <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging<br />
Rembrandt hebben gehoord,<br />
zover een schenking te doen<br />
<strong>aan</strong> een nog op te richten<br />
Fonds op Naam ter on<strong>de</strong>rsteuning<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze club?<br />
Dit baar<strong>de</strong> me enigszins<br />
zorgen, maar als promovendus<br />
vertrouw<strong>de</strong> ik op <strong>de</strong> kracht<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> inhoud. Vanaf het<br />
begin was het voor mij dui<strong>de</strong>lijk<br />
dat <strong>de</strong> nadruk <strong>van</strong> <strong>de</strong> nieuwe<br />
jongerencirkel moest komen te<br />
liggen op <strong>de</strong> bewustwording<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> betekenis en het<br />
belang <strong>van</strong> een mecenas voor<br />
<strong>de</strong> kunsten. Want onze musea<br />
zou<strong>de</strong>n leeg zijn zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
kunstlief<strong>de</strong> <strong>van</strong> voorg<strong>aan</strong><strong>de</strong><br />
generaties. Het topniveau<br />
<strong>van</strong> onze museale collecties<br />
hebben we te danken <strong>aan</strong> het<br />
mecenaat <strong>van</strong> vroeger en nu.<br />
Daarom zou dát <strong>de</strong> boodschap<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> kunsthistorische<br />
ont<strong>de</strong>kkingsreis <strong>van</strong> mijn<br />
generatiegenoten wor<strong>de</strong>n.<br />
Omdat in je eentje piekeren<br />
en brainstormen niet werkt,<br />
heb ik toena<strong>de</strong>ring gezocht<br />
tot twee enthousiaste<br />
me<strong>de</strong>stan<strong>de</strong>rs om mij in dit<br />
proces bij te st<strong>aan</strong> (Cees Röell<br />
en Paul <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Biesen). Als<br />
drie musketiers zijn we <strong>aan</strong> dit<br />
avontuur begonnen. Op het<br />
moment dat we een kerngroep<br />
enthousiaste generatiegenoten<br />
had<strong>de</strong>n geformeerd, raakte<br />
alles in een stroomversnelling.<br />
Het resultaat is dat na <strong>de</strong><br />
Titus Cirkel en het Grootou<strong>de</strong>r<br />
gezelschap nu <strong>de</strong> Caius<br />
Cirkel in oprichting is. Met<br />
grote trots kan ik u mee<strong>de</strong>len<br />
dat mijn generatie het belang<br />
<strong>van</strong> kunst en cultuur absoluut<br />
inziet en dat met een sterke<br />
inhou<strong>de</strong>lijke boodschap het<br />
vuur om te geven is ontstoken.<br />
Claudine <strong>de</strong> With<br />
Meer weten over <strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n<br />
om een cirkel binnen <strong>de</strong><br />
Vereniging Rembrandt op te<br />
richten? Neem contact op met<br />
haverkate@verenigingrembrandt.nl
NIEUWS VAN DE VERENIGING<br />
Fusien Bijl <strong>de</strong> Vroe<br />
nieuwe directeur<br />
Vereniging Rembrandt<br />
In <strong>de</strong> afgelopen m<strong>aan</strong><strong>de</strong>n heeft <strong>de</strong> Vereniging<br />
Rembrandt hard gewerkt om <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> nieuwe<br />
strategie een plan <strong>van</strong> <strong>aan</strong>pak te distilleren.<br />
Het uitgangspunt <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging, <strong>de</strong> betrokkenheid<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> particulier bij het openbaar<br />
kunstbezit, is nu actueler dan ooit.<br />
Het plan <strong>van</strong> <strong>aan</strong>pak zal in hoofdlijnen best<strong>aan</strong><br />
uit drie on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len: het verbre<strong>de</strong>n en vergroten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> betrokkenheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n, het mogelijk<br />
maken <strong>van</strong> een directere communicatie met <strong>de</strong><br />
le<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> spelers in het culturele veld en tot slot<br />
het sterker activeren <strong>van</strong> het particulier initiatief.<br />
Huub Blankenberg, sinds 2003 directeur, heeft<br />
<strong>aan</strong>gegeven dat het nieuwe plan <strong>van</strong> <strong>aan</strong>pak<br />
gebaat is bij een directeur met een hierbij passend<br />
profiel. Daarom heeft hij voorgesteld dat Fusien<br />
Bijl <strong>de</strong> Vroe leiding gaat geven <strong>aan</strong> <strong>de</strong> nieuw<br />
ingerichte organisatie. Zij is sinds 2000 werkzaam<br />
bij <strong>de</strong> Vereniging en gezien haar kennis en vaardighe<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> hiervoor <strong>aan</strong>gewezen persoon. Huub<br />
Blankenberg blijft als secretaris/plaatsver<strong>van</strong>gend<br />
directeur in dienst <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt.<br />
44 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
Voor <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n...<br />
Wat gebeurt er straks<br />
met mijn collectie…<br />
Veel verzamelaars vragen zich af wat er na hun dood met hun collectie<br />
moet gebeuren. Een recent voorbeeld laat zien wat <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Vereniging Rembrandt in zo’n geval kan zijn.<br />
Een echtpaar dat anoniem wil<br />
blijven verzamelt al vele jaren glas.<br />
De kin<strong>de</strong>ren hebben hier geen<br />
bijzon<strong>de</strong>re belangstelling voor.<br />
De collectie hoeft na overlij<strong>de</strong>n<br />
niet intact te blijven, maar het zou<br />
mooi zijn als een <strong>aan</strong>tal stukken<br />
on<strong>de</strong>rdak kon vin<strong>de</strong>n in een<br />
museum, liet het echtpaar weten.<br />
Met <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt<br />
is nu afgesproken dat <strong>de</strong> hele<br />
verzameling wordt gelegateerd <strong>aan</strong><br />
<strong>de</strong> Vereniging. Die inventariseert<br />
D<strong>aan</strong> Dura, overle<strong>de</strong>n op 13 juni 2011<br />
De eerste kennismaking met <strong>de</strong> heer Dura kwam tot<br />
stand naar <strong>aan</strong>leiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> acties <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging<br />
Rembrandt om een reeks <strong>van</strong> twaalf tekeningen <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
16<strong>de</strong>-eeuwse kunstenaar Hans Bol te kunnen helpen<br />
verwerven voor Museum Boijmans Van Beuningen.<br />
Deze kennismaking resulteer<strong>de</strong> in <strong>de</strong> oprichting <strong>van</strong> het<br />
Dura Kunstfonds bij <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt.<br />
Dit huwelijk, zoals <strong>de</strong><br />
heer Dura <strong>de</strong> relatie<br />
zelf be schreef,<br />
ken<strong>de</strong> vele<br />
gelukkige<br />
welke musea in welke stukken<br />
geïnteresseerd zijn en zorgt ervoor<br />
dat <strong>de</strong>ze daar na overlij<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
het echtpaar ook terechtkomen.<br />
De resteren<strong>de</strong> stukken mogen<br />
wor<strong>de</strong>n verkocht en <strong>de</strong> opbrengst<br />
hier<strong>van</strong> gaat naar kunst<strong>aan</strong>kopen<br />
– niet noodzakelijkerwijs glas.<br />
Het echtpaar gaat intussen<br />
gewoon ver<strong>de</strong>r met verzamelen,<br />
maar kijkt bij een nieuwe <strong>aan</strong>koop<br />
eerst of <strong>de</strong>ze in een museum-<br />
collectie kan wor<strong>de</strong>n opgenomen.<br />
momenten. Niet alleen <strong>de</strong><br />
verwerving <strong>van</strong> <strong>de</strong> serie<br />
tekeningen door Bol slaag<strong>de</strong><br />
me<strong>de</strong> dankzij dit fonds, ook<br />
<strong>de</strong> Mae West Lips Sofa naar<br />
ontwerp <strong>van</strong> Salvador Dali,<br />
een wandtapijt naar ontwerp<br />
<strong>van</strong> Peter Paul Rubens, twee<br />
pop art werken <strong>van</strong> Claes<br />
Ol<strong>de</strong>nburg en een schil<strong>de</strong>rij<br />
door Yves Tanguy wer<strong>de</strong>n<br />
met hulp <strong>van</strong> het Dura<br />
Kunstfonds <strong>aan</strong>gekocht<br />
door het Boijmans.<br />
Maar los <strong>van</strong> <strong>de</strong> resultaten<br />
is het voor <strong>de</strong> Vereniging<br />
Rembrandt altijd <strong>van</strong> groot<br />
belang geweest dat <strong>de</strong> heer<br />
Dura het openbaar kunstbezit<br />
in het algemeen, en<br />
dat <strong>van</strong> Rotterdam in het<br />
bijzon<strong>de</strong>r, een warm hart<br />
toedroeg. Hij begreep dat<br />
kunst in een stad een onmisbare<br />
bijdrage is voor een<br />
goed leven in die stad. Hij<br />
begreep het en voel<strong>de</strong> zich<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijk.<br />
De Vereniging Rembrandt<br />
is hem daar dankbaar voor<br />
en voelt zich bevoorrecht<br />
<strong>de</strong> betrokkenheid <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
heer Dura via het Dura<br />
Kunstfonds te mogen<br />
blijven uitdragen.
Angela Devilee overle<strong>de</strong>n<br />
Met verslagenheid hebben wij kennisgenomen <strong>van</strong> het overlij<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> Angela Devilee. Geduren<strong>de</strong> meer dan 11 jaar was zij als<br />
me<strong>de</strong>werkster <strong>van</strong> <strong>de</strong> le<strong>de</strong>nadministratie een eerste <strong>aan</strong>spreekpunt<br />
voor veel le<strong>de</strong>n; zij zullen haar hartelijkheid hebben ervaren.<br />
Angela was met haar grote inzet en toewijding een constante<br />
factor in een perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> groei <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt.<br />
Geen verzamelband<br />
voor het Bulletin<br />
Gift Alexan<strong>de</strong>r Pechtold<br />
Hoewel een <strong>aan</strong>tal le<strong>de</strong>n positief<br />
reageer<strong>de</strong> op het i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> <strong>de</strong> heer<br />
B.C. Schouw om een verzamelband<br />
voor het Bulletin te produceren<br />
(zie het najaarsnummer <strong>van</strong> het<br />
Bulletin 2010), is <strong>de</strong> belangstelling<br />
hiervoor toch niet voldoen<strong>de</strong><br />
gebleken om <strong>de</strong> investering te<br />
rechtvaardigen.<br />
Temid<strong>de</strong>n <strong>van</strong> alle bezuinigingen die <strong>van</strong>uit politiek Den<br />
Haag tot ons komen, was het onlangs een vera<strong>de</strong>ming<br />
toen D66-voorman Alexan<strong>de</strong>r Pechtold zijn honorarium<br />
voor een televisieoptre<strong>de</strong>n als gift had overgemaakt naar<br />
<strong>de</strong> Vereniging Rembrandt. Een mooi gebaar!<br />
45 VERENIGING REMB RANDT ZOMER 2011<br />
GESTEUNDE WERKEN UITGELICHT<br />
De collectie verrijkt<br />
Voor vaste bezoekers <strong>van</strong> Museum Boijmans Van Beuningen valt er<br />
momenteel veel nieuws te ont<strong>de</strong>kken. Niet alleen zijn <strong>de</strong> zalen opnieuw<br />
ingericht en is <strong>de</strong> verzameling <strong>aan</strong>gevuld met bruiklenen uit<br />
an<strong>de</strong>re musea, maar ook <strong>de</strong> zaalteksten en etiketten zijn nieuw.<br />
Hieron<strong>de</strong>r <strong>de</strong> teksten die Peter Hecht schreef voor schil<strong>de</strong>rijen <strong>van</strong><br />
Bosch en Magritte, bei<strong>de</strong> met steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt<br />
<strong>aan</strong>gekocht.<br />
Jheronimus Bosch<br />
De marskramer,<br />
circa 1500<br />
De <strong>aan</strong>koop <strong>van</strong> dit<br />
schil<strong>de</strong>rij in 1931<br />
zette Museum<br />
Boymans op <strong>de</strong> kaart.<br />
Bosch’ beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
mens als zwerver in<br />
een vijandige wereld<br />
bleek geweldig tot <strong>de</strong><br />
mo<strong>de</strong>rne verbeelding te<br />
spreken en Rotterdam had<br />
een icoon. Vroeger werd <strong>de</strong><br />
voorstelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> armoedzaaier<br />
geduid als een uitbeelding <strong>van</strong> <strong>de</strong> bijbelse verloren zoon die<br />
zojuist het bor<strong>de</strong>el verlaten heeft. Tegenwoordig wordt hij<br />
<strong>van</strong>wege <strong>de</strong> ransel op zijn rug een marskramer genoemd.<br />
René Magritte<br />
Le modèle rouge III, 1937<br />
De toeschouwer confronteren<br />
met een onbest<strong>aan</strong>baar<br />
beeld in een<br />
bedrieglijk echte techniek,<br />
daar hield Magritte <strong>van</strong>.<br />
De schutting in dit schil<strong>de</strong>rij<br />
ziet er heel gewoontjes<br />
uit, maar die voetschoenen<br />
niet. Wat zij<br />
betekenen is een raadsel.<br />
Gewoonlijk wil een titel<br />
nog wel eens helpen als<br />
een voorstelling onbegrijpelijk<br />
is. Hier niet. De<br />
naam ‘Het ro<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>l’<br />
– rood? mo<strong>de</strong>l? – draagt<br />
alleen maar bij <strong>aan</strong> <strong>de</strong><br />
verwarring.
VERENIGING REMBRANDT<br />
ALGEMEEN<br />
De Vereniging Rembrandt werd on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> naam<br />
Vereeniging Rembrandt tot behoud in Ne<strong>de</strong>rland<br />
<strong>van</strong> kunstschatten opgericht op 24 september<br />
1883. Het doel <strong>van</strong> <strong>de</strong> vereniging is het behou<strong>de</strong>n<br />
en uitbrei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> kunstschatten voor<br />
Ne<strong>de</strong>rland, en het verrijken <strong>van</strong> het openbare<br />
bezit <strong>aan</strong> kunstschatten in Ne<strong>de</strong>rland, het daartoe<br />
vergroten <strong>van</strong> <strong>de</strong> publieke belangstelling voor en<br />
het verhogen <strong>van</strong> <strong>de</strong> kennis <strong>van</strong> het roerend<br />
cultureel erfgoed, in het bijzon<strong>de</strong>r in Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
openbare collecties. De vereniging is ingeschreven<br />
bij <strong>de</strong> Kamer <strong>van</strong> Koophan<strong>de</strong>l te Amsterdam, no.<br />
V40531186.<br />
De Vereniging Rembrandt is bij <strong>de</strong> Belastingdienst<br />
gerangschikt als een Algemeen Nut Beogen<strong>de</strong><br />
Instelling en heeft daardoor <strong>de</strong> zgn. ANBI-status.<br />
Dit betekent dat <strong>de</strong> vereniging over ont<strong>van</strong>gen<br />
schenkingen en/of nalatenschappen geen<br />
(successie)belasting verschuldigd is.<br />
De Vereniging Rembrandt steunt kunst<strong>aan</strong>kopen<br />
<strong>van</strong> musea ten behoeve <strong>van</strong> ons openbaar kunst -<br />
bezit. Van overheidswege wordt dit particulier<br />
initiatief fiscaal on<strong>de</strong>rsteund. Voor giften <strong>van</strong><br />
particulieren gel<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>r bepaal<strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n<br />
aftrekmogelijkhe<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> inkomsten- en<br />
erfbelasting. De Vereniging Rembrandt is geheel<br />
vrijgesteld <strong>van</strong> schenk- en erfbelasting. Zo kan<br />
zij optimaal profiteren <strong>van</strong> uw gift tij<strong>de</strong>ns uw<br />
leven of bij erfstelling.<br />
Op welke wijze levert uw schenking meer op?<br />
p Een gift is een schenking uit vrijgevigheid<br />
zon<strong>de</strong>r dat daar op geld waar<strong>de</strong>erbare <strong>aan</strong>spraken<br />
tegen over st<strong>aan</strong>. De Vereniging Rembrandt is<br />
gebaat bij elke gift. De gift kan in geld of natura<br />
(w.o. kunstvoorwerpen) geschie<strong>de</strong>n en als<br />
eenmalige of peri o dieke schenking ged<strong>aan</strong><br />
wor<strong>de</strong>n. Fiscaal is het het <strong>aan</strong>trekkelijkst voor u<br />
om <strong>de</strong> schenking in vijf of meer vaste termijnen<br />
te voldoen. Voor een <strong>de</strong>rgelijke gift is, evenals bij<br />
erfstellingen of legaten, het inschakelen <strong>van</strong> een<br />
notaris nodig. De Vere ni ging Rembrandt is bereid<br />
<strong>de</strong> notariële kosten voor haar rekening te nemen<br />
bij periodieke giften <strong>van</strong>af € 200,- per termijn.<br />
p Door erfstelling of legaat kunt u uw vermogen,<br />
een bedrag en/of kunstvoorwerpen nalaten <strong>aan</strong><br />
46 V ERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
LIDMAATSCHAP<br />
p gewoon lidmaatschap:<br />
(tenminste) € 60,- per kalen<strong>de</strong>rjaar<br />
p echtpaar/partnerlidmaatschap (twee personen):<br />
(tenminste) € 85,- per kalen<strong>de</strong>rjaar<br />
p jongerenlidmaatschap (t/m 25 jaar):<br />
(tenminste) € 20,- per kalen<strong>de</strong>rjaar<br />
p lidmaatschap voor het leven:<br />
<strong>van</strong>af € 1.200,- (eenmalig)<br />
p partnerlidmaatschap (twee personen): voor<br />
het leven: <strong>van</strong>af € 2.000,- (eenmalig)<br />
p Titus Cirkel:<br />
geduren<strong>de</strong> vijf jaar jaarlijks minimaal € 1.000,p<br />
Grootou<strong>de</strong>rgezelschap:<br />
lidmaatschap € 60,- per kalen<strong>de</strong>rjaar plus<br />
geduren<strong>de</strong> vijf jaar jaarlijks € 500<br />
p bedrijfslidmaatschap:<br />
(tenminste) € 1.000,- per kalen<strong>de</strong>rjaar<br />
p Le<strong>de</strong>n die in <strong>aan</strong>vulling op <strong>de</strong> contributie een<br />
gift <strong>van</strong> (tenminste) € 250,- doen, kunnen voor<br />
dat jaar <strong>de</strong> status <strong>van</strong> Donateur verkrijgen.<br />
GEVEN OM KUNST? DE KUNST VAN HET GEVEN!<br />
<strong>de</strong> Vereniging Rembrandt. De bestemming <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> kunstvoorwerpen kan wor<strong>de</strong>n bepaald in<br />
overleg met <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt. Hiervoor<br />
geldt on<strong>de</strong>r bepaal<strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n <strong>de</strong> genoem<strong>de</strong><br />
vrijstelling <strong>van</strong> erfbelasting.<br />
p Ten slotte noemen wij <strong>de</strong> bijzon<strong>de</strong>re mogelijkheid<br />
dat erfgenamen <strong>de</strong> erfbelasting ge<strong>de</strong>elte lijk<br />
voldoen door overdracht <strong>van</strong> kunstvoorwerpen<br />
<strong>aan</strong> <strong>de</strong> Staat. U kunt ons hierover raadplegen.<br />
Waar<strong>aan</strong> draagt u bij?<br />
U draagt bij <strong>aan</strong> <strong>de</strong> realisatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> algemene<br />
doelstelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt:<br />
verrijking <strong>van</strong> ons openbaar kunstbezit in<br />
algemene zin, of <strong>aan</strong> <strong>de</strong> verwerving <strong>van</strong> kunst<br />
werken op een be paald verzamelgebied.<br />
Mogelijk he<strong>de</strong>n zijn: een Rembrandtfonds op<br />
Naam of een Themafonds.<br />
Wat is een Rembrandtfonds op Naam?<br />
Een persoonlijke manier <strong>van</strong> schenken of nalaten.<br />
Het is een apart fonds, waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> oprichter in<br />
samenspraak met <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt <strong>de</strong><br />
naam bepaalt (bijvoorbeeld <strong>de</strong> naam <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
stichter[s]), <strong>de</strong> doelstelling en <strong>de</strong> wijze <strong>van</strong><br />
besteding. Voor een Rembrandtfonds op Naam<br />
geldt een minimum bedrag <strong>van</strong> € 75.000.<br />
Het lidmaatschap loopt <strong>van</strong> 1 januari tot en met<br />
31 <strong>de</strong>cember. Indien u zich als lid opgeeft ná<br />
1 november ont<strong>van</strong>gt u gratis het lidmaatschap<br />
voor <strong>de</strong> resteren<strong>de</strong> twee m<strong>aan</strong><strong>de</strong>n <strong>van</strong> het ou<strong>de</strong><br />
jaar. U betaalt dan contributie over het nieuwe<br />
jaar. Indien u zich geduren<strong>de</strong> het jaar, maar vóór<br />
1 november als lid <strong>aan</strong>meldt, betaalt u <strong>de</strong> volledige<br />
contributie over het lopen<strong>de</strong> jaar. Opzegging <strong>van</strong><br />
het lidmaatschap graag vóór 1 oktober.<br />
De le<strong>de</strong>n hebben op vertoon <strong>van</strong> hun lidmaatschapskaart<br />
gratis toegang tot <strong>de</strong> permanente<br />
collecties <strong>van</strong> <strong>de</strong> ruim hon<strong>de</strong>rd musea waar<strong>aan</strong> <strong>de</strong><br />
Vereniging Rembrandt steun heeft verleend, alsme<strong>de</strong><br />
tot <strong>de</strong> le<strong>de</strong>nverga<strong>de</strong>ringen en <strong>de</strong> bijzon<strong>de</strong>re<br />
le<strong>de</strong>nbijeenkomsten. Voorts ont<strong>van</strong>gen <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n<br />
het Bulletin met actuele informatie en beschouwingen<br />
door experts en fraaie afbeeldingen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> kunstwerken die met steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging<br />
Rembrandt zijn verworven (echtpaar/partnerle<strong>de</strong>n<br />
ont<strong>van</strong>gen één Bulletin). Voor na<strong>de</strong>re informatie<br />
kunt u contact opnemen met het bureau <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Vereniging Rembrandt.<br />
Wat is een Themafonds?<br />
Deze fondsen wor<strong>de</strong>n in het leven geroepen voor<br />
<strong>de</strong>genen die geïnteresseerd zijn in een bepaald<br />
verzamelgebied. U kunt bijdragen <strong>aan</strong> een<br />
afzon<strong>de</strong>rlijk Themafonds, bedoeld om bepaal<strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>de</strong> openbare collecties te steunen,<br />
bijvoorbeeld 17<strong>de</strong>-eeuwse schil<strong>de</strong>rkunst, religieuze<br />
kunst, prenten en tekeningen, beeldhouwkunst,<br />
kunstnijverheid of mo<strong>de</strong>rne kunst. Op <strong>de</strong>ze wijze<br />
kunt u daadwerkelijk bijdragen <strong>aan</strong> kunst<strong>aan</strong>kopen<br />
in bepaal<strong>de</strong> richtingen. De Vereniging Rembrandt<br />
kent inmid<strong>de</strong>ls <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> Themafondsen:<br />
Themafonds Zilver, Themafonds Prenten en<br />
Tekeningen, Themafonds Glas en Themafonds<br />
Schil<strong>de</strong>rkunst 17<strong>de</strong> eeuw.<br />
Na<strong>de</strong>re informatie<br />
Wij geven u graag na<strong>de</strong>re informatie over <strong>de</strong><br />
vermel<strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n. Hiervoor is een speciale<br />
brochure Geven om kunst? De kunst <strong>van</strong> het<br />
Geven samengesteld, die wij u <strong>de</strong>sgevraagd<br />
toezen<strong>de</strong>n. Wij nodigen u uit om hierover<br />
contact op te nemen met het Bureau (Drs.<br />
H.M. Blankenberg, telefoon 070-427 17 20,<br />
e-mail: blankenberg@verenigingrembrandt.nl).
ONDERSTEUNDE MUSEA<br />
Van Kempen en Begeer, <strong>aan</strong>winst voor het Ne<strong>de</strong>rlands Zilvermuseum Schoonhoven.<br />
De le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt hebben op vertoon <strong>van</strong> het bewijs <strong>van</strong> lidmaatschap vrije toegang<br />
tot <strong>de</strong> vaste collecties <strong>van</strong> <strong>de</strong> musea die sinds <strong>de</strong> oprichting <strong>van</strong> <strong>de</strong> vereniging in 1883 zijn gesteund bij <strong>de</strong><br />
<strong>aan</strong>koop <strong>van</strong> kunstwerken. Dit zijn:<br />
Lidmaatschapskaart R liggend 2011.indd 1 22-10-10 16:47<br />
ALKMAAR • Ste<strong>de</strong>lijk Museum<br />
AMERONGEN • Kasteel Amerongen<br />
AMERSFOORT • Museum Flehite<br />
AMSTELVEEN • Cobra Museum<br />
AMSTERDAM • Allard Pierson Museum<br />
• Amsterdam Museum<br />
• Bijbels Museum<br />
• Joods Historisch Museum<br />
• Museum Amstelkring<br />
• Museum het Rembrandthuis<br />
• Museum Van Loon<br />
• Museum Willet-Holt huysen<br />
• Ne<strong>de</strong>rlands Scheep vaartmuseum<br />
• Pijpenkabinet & Smokania<br />
• Rijksmuseum<br />
• Ste<strong>de</strong>lijk Museum<br />
• Ste<strong>de</strong>lijk Museum Bureau<br />
Amsterdam<br />
• Tropenmuseum<br />
• Van Gogh Museum<br />
APELDOORN • Paleis Het Loo-Nationaal Museum<br />
APPINGEDAM • Museum Stad Appingedam<br />
ARNHEM • Gemeentemusea<br />
ASSEN • Drents Museum<br />
ASTEN • Beiaard- en Natuurmuseum Asten<br />
BARNEVELD • Veluws Museum Nairac<br />
BERG EN DAL • Afrika Museum<br />
BERGEN OP ZOOM • Het Markiezenhof<br />
BEVERWIJK • Museum Kennemerland<br />
BREDA • Breda’s Museum<br />
BRIELLE • Historisch Museum Den Briel<br />
DELFT • Legermuseum<br />
• Museum Lambert <strong>van</strong> Meerten<br />
• Ste<strong>de</strong>lijk Museum Het Prinsen hof<br />
• Volkenkundig Museum<br />
Nusan ta r a<br />
DEVENTER • Gemeentemusea<br />
DORDRECHT • Dordrechts Museum<br />
• Huis Van Gijn<br />
EINDHOVEN • Museum Kempenland<br />
• Ste<strong>de</strong>lijk Van Abbemuseum<br />
ENKHUIZEN • Stg Rijksmuseum Zui<strong>de</strong>rzeemuseum<br />
ENSCHEDE • Rijksmuseum Twenthe<br />
GORINCHEM • Gorcums Museum<br />
GOUDA • Ste<strong>de</strong>lijke Musea<br />
’S-GRAVENHAGE • Gemeentemuseum Den Haag<br />
• Haags Historisch Museum<br />
47 VERENIGING REMBRANDT ZOMER 2011<br />
Vrije toegang tot <strong>de</strong> vaste collecties<br />
• Koninklijk Kabinet <strong>van</strong><br />
Schil<strong>de</strong>rijen Mauritshuis<br />
• Museum Meermanno<br />
• Museum Mesdag<br />
GRONINGEN • Groninger Museum<br />
HAARLEM • Frans Hals Museum<br />
• Historisch Museum Haarlem<br />
• Teylers Museum<br />
HARLINGEN • Gemeentemuseum Het<br />
Hannemahuis<br />
HATTEM • Voerman Museum<br />
’S-HEERENBERG • Kasteel Huis Bergh<br />
HEINO/WIJHE • Museum De Fundatie/Kasteel<br />
Het Nijenhuis<br />
HELMOND • Gemeentemuseum Helmond<br />
’S-HERTOGENBOSCH • Noordbrabants Museum<br />
• SM’s - Ste<strong>de</strong>lijk Museum<br />
HEUSDEN A/D MAAS • Het Gouverneurshuis<br />
HILVERSUM • Museum Hilversum<br />
HOORN • Westfries Museum<br />
KATWIJK • Katwijks Museum<br />
LAREN • Singer Museum<br />
LEEK • Nationaal Rijtuigenmuseum<br />
LEENS • Borg Verhil<strong>de</strong>rsum<br />
LEERDAM • Nationaal Glasmuseum<br />
LEEUWARDEN • Fries Museum<br />
• Keramiekmuseum Princessehof<br />
LEIDEN • Museum Boerhaave<br />
• Prenten ka binet <strong>de</strong>r Rijks-<br />
univer si teit<br />
• Rijksmuseum <strong>van</strong> Oudhe<strong>de</strong>n<br />
• Rijksmuseum voor Volken kun<strong>de</strong><br />
• Ste<strong>de</strong>lijk Museum De Lakenhal<br />
LOOSDRECHT • Kasteel-Museum Sypestyn<br />
MAARSSEN • Slot Zuylen<br />
MAASTRICHT • Bonnefantenmuseum<br />
MARKEN • Marker Museum<br />
MIDDELBURG • Zeeuws Museum<br />
NIJMEGEN • Museum Het Valkhof<br />
OTTERLO • Kröller-Müller Museum<br />
• Ne<strong>de</strong>rlands Tegelmuseum<br />
PURMEREND • Purmerends Museum<br />
RIDDERKERK • Huys ten Donck (alleen <strong>de</strong> tuinen)<br />
ROERMOND • Ste<strong>de</strong>lijk Museum Roermond<br />
ROTTERDAM • Atlas <strong>van</strong> Stolk/Het Schielandhuis<br />
(Historisch Museum Rotterdam)<br />
• Kunsthal Rotterdam<br />
• Maritiem Museum Rotterdam<br />
• Museum Boijmans Van Beuningen<br />
• NAi Ne<strong>de</strong>rlands Architec tuur-<br />
in sti tuut<br />
• Wereldmuseum Rotterdam/<br />
Museum voor Volkenkun<strong>de</strong><br />
ROZENDAAL • Kasteel Rosendael<br />
DE RIJP • Museum In ‘t Houten Huis<br />
RIJSWIJK (ZH) • Museum Het Tollenshuis<br />
SCHIEDAM • Ste<strong>de</strong>lijk Museum<br />
SCHOONHOVEN • Ne<strong>de</strong>rlands Zilvermuseum<br />
SLUIS • Oudheidkundige Verzameling<br />
Belfort Sluis<br />
SNEEK • Fries Scheepvaart Museum<br />
TIEL • Flipje en Streekmuseum Tiel<br />
Sociëteit<br />
TILBURG • Audax Textielmuseum<br />
• De Pont, Stichting voor<br />
he<strong>de</strong>ndaagse kunst<br />
UDEN • Museum voor Religieuze Kunst<br />
UITHUIZEN • Menkemaborg<br />
UTRECHT • Centraal Museum<br />
• Geldmuseum<br />
• Museum Catharijneconvent<br />
• Museum Speelklok<br />
VAASSEN • Kasteel <strong>de</strong> Cannenburch<br />
VLISSINGEN • Zeeuws maritiem muZEEum<br />
VOORBURG • Museum Swaensteyn<br />
VOORSCHOTEN • Kasteel Duivenvoor<strong>de</strong><br />
WEESP • Gemeentemuseum<br />
WOERDEN • Stadsmuseum Woer<strong>de</strong>n.<br />
ZAANDAM • Museum <strong>van</strong> het Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
Uurwerk<br />
ZALTBOMMEL • Maarten <strong>van</strong> Rossummuseum<br />
ZIERIKZEE • Maritiem Museum Zierikzee<br />
• Stadhuismuseum<br />
ZUTPHEN • Museum Henriëtte Polak in<br />
De Wil<strong>de</strong>man<br />
• Ste<strong>de</strong>lijk Museum<br />
ZWOLLE • Museum <strong>de</strong> Fundatie/Paleis <strong>aan</strong><br />
<strong>de</strong> Blijmarkt<br />
• Ste<strong>de</strong>lijk Museum
WWW.VERENIGING REMBRANDT.NL<br />
Zijn uw buren al lid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Rembrandt?