downloaden - Breda

eda
W a n d e l ‘ n s . . .
Historische Kilometer
B r e d a

HANDIG OM TE WETEN
In dit gidsje stellen wij het oudste gedeelte van de stad Breda
aan u voor.Aan de hand van de routebeschrijving maakt u kennis
met de belangrijkste historische bezienswaardigheden. Ook nieuwe
monumenten zoals bijvoorbeeld het Chassé Theater maken
deel uit van de wandeling. Over sommige gebouwen in deze stad
is zoveel te vertellen dat we een deel van de tekst blauw hebben
gemaakt. In deze kleur staat de meest relevante informatie.
De echte liefhebbers kunnen ook de rest van de tekst lezen.
Op deze manier proberen wij de Historische Kilometer voor
iedereen zo aantrekkelijk mogelijk te maken.
U kunt de route lopen aan de hand van de beschrijving vanaf
pagina 5 en het kaartje op de midden-pagina’s.
WANDELEN MET EEN VVV-GIDS
Iedere laatste zaterdag van de maand en tijdens schoolvakanties
kunt u deze of een andere wandeling lopen o.l.v. een VVV-gids.
U brengt dan ook een bezoek aan het terrein van het Kasteel
van Breda (zie www.vvvbreda.nl).
Groepen kunnen het hele jaar op afspraak wandelen met een
gids. Belt u daarvoor even met de VVV Breda 0900-5222444
(€ 0,45 per minuut). Die kan voor u ook koffie met gebak of
andere extra’s verzorgen. Bovendien kan de VVV bemiddelen bij
tal van andere leuke groepsactiviteiten in Breda.
Nog even dit: laat u niet misleiden door de titel van dit boekje.
De Historische ‘kilometer’ telt namelijk ± 4 kilometer.
BEGINPUNT EN EINDPUNT
Het beginpunt van de Historische Kilometer is de VVV Breda in
de Willemstraat. Het eindpunt is het Begijnhof waarna u terug
kunt lopen naar de VVV of verder kunt naar de binnenstad van
Breda.Wij vertrouwen erop dat u op een prettige manier kennis
maakt met Breda en wensen u veel wandelplezier! Mocht u een
aandenken aan Breda willen meenemen, dan biedt de VVV een
ruim assortiment Breda-souvenirs.
VVV Breda
Willemstraat 17-19 Grote Markt 38
4811 AJ Breda 4811 XS Breda
Tel: 0900 – 522 24 44 (€ 0,45 per minuut)
info@vvvbreda.nl
www.vvvbreda.nl
2
breda

DE WANDELING
Deze wandeling voert u, op enkele uitzonderingen na, door wat
het oudste deel van Breda genoemd mag worden.
Het gaat hier om de historische binnenstad, zoals deze
omstreeks 1330 door de Heer van Breda, in opdracht van de
Hertog van Brabant, door stenen muren en poorten werd
omgeven.
Het is voor de duidelijkheid misschien goed om die eerste stadsmuur
in gedachte even te volgen, zodat u een betere indruk
krijgt van het middeleeuwse Breda, waar u met behulp van dit
gidsje doorheen wandelt.
Breda was omsloten door een stadsmuur, versterkt met torens
en poorten. Die begon bij het Kasteel van Breda en liep
vervolgens door langs het water van de Mark, richting Haven,
Tolbrugstraat (poort), Markendaalseweg, Karnemelkstraat,
Eindstraat (poort), Houtmarkt, Oude Vest,Vlaszak,
Veemarktstraat (poort), ten noorden van de Catharinastraat,
om tenslotte in het Valkenberg bij het kasteel de ring te sluiten.
3

BREDA GROEIT
Een uitbreiding van de stad kwam tot stand onder Hendrik
de Derde van Nassau, die vanaf ca. 1535 nieuwe verdedigingswallen
liet aanleggen, waaraan nog de hele eeuw gewerkt werd.
In 1537 was de hele muur rond het ‘eitje’ gesloopt.
Hij verlegde de stadsgrens naar het huidige singelgebied, zodat
een driehoekige vorm ontstond, waarvan de Boschstraat,
de Ginnekenstraat en de Haagdijk de punten vormden.
Tot de zeventiger jaren van de negentiende eeuw was de
buitenste gracht tevens de gemeentegrens. Na het slopen van de
poorten en vestingwerken en het graven van de tegenwoordige
singels, werden de eerste stadsuitbreidingen gerealiseerd op
de daarvoor vrijgekomen strook grond, beginnend met de buurt
rond het station. Pas na 1927, toen de Belcrumpolder werd
geannexeerd, kon de stad verder uit haar nauwe keurslijf
groeien.
STEEDS GROTER
Breda was dus voor die tijd een kleine gemeente, omgeven door
veel grotere zoals Princenhage,Teteringen, Ginneken en Bavel.
Deze gemeenten werden dan ook de grootste leveranciers van
grond: in 1942 Ginneken en Princenhage, in 1961 de Vuchtpolder,
Heusdenhout en Ypelaar en in 1976 de Haagse Beemden.
Sinds de gemeentelijke herindelingen van 1997 behoren ook
Bavel, Ulvenhout, Prinsenbeek en Teteringen tot Breda. Breda,
dat in 1927 nog slechts 30.000 inwoners telde, is nu uitgegroeid
tot een stad met ruim 170.000 inwoners.
4

START VAN DE WANDELING
DOOR DE WILLEMSTRAAT NAAR HET VALKENBERG
EN HET KASTEEL VAN BREDA
1
U verlaat de VVV en gaat rechtsaf de Willemstraat in.
Als u nog even achterom kijkt,
vangt u nog net een glimp op van
het station, dat in 1975 tot stand
kwam. Het oude, uit de 19 e eeuw
daterende gebouwtje, noemden
de Bredanaars spottend 'het visitekaartje
van de stad', daarmee
gaven zij eigenlijk aan dat dit fraaie
bouwwerk niet bepaald een
representatief stationsgebouw
kon worden genoemd voor
'Het Haagje van het Zuiden'.
Breda kende overigens in de negentiende eeuw twee stationsgebouwtjes.
Het uit 1873 daterende en in deze eeuw nog eens verbouwde
oude station, was niet het eerste station van Breda.Twintig
jaar eerder was Breda reeds door het zgn. 'Belzenlijntje' verbonden
met Antwerpen. Deze lijn had een eigen stationnetje in de buurt
van de Etnastraat. De Bredanaars hebben ook een spotnaam
bedacht voor hun huidige station, dat naar de architect ir. Bak, het
'bakblik' wordt genoemd.
De Willemstraat en omgeving, tot stand gekomen rond 1880, na
het slopen van de vestingwallen rond de stad, werd 'de Nieuwe
Stad' of ook wel 'het Noorderkwartier' genoemd. De komende
jaren ondergaat de spoorzone een gedaanteverwisseling. Er komt
een nieuw station voor treinen en bussen. Na aansluiting op
de HSL naar Amsterdam krijgt Breda ook een rechtstreekse
verbinding met Antwerpen.
We beginnen nu echt de wandeling richting de singel.
U treft op de hoek met de Academiesingel
en de Willemstraat het beeld 'Liefdeszuster
van St.Vincent de St. Paul de Chartres' aan.
Dit bronzen beeld van Jos van Riemsdijk is
een symbolisch beeld voor het religieuze
verleden van Breda. De Liefdeszuster geeft
de dienstverlening weer, zoals de Gasthuiszusters
die eeuwenlang in de praktijk
brachten.
5

U steekt de weg over en staat
nu op de brug over de singel.
Deze singelgracht markeert de plaats
waar tot de zeventiger jaren van de
negentiende eeuw de binnenste grens
van de vestingwerken lag. Breda was
van 1530 tot 1870 in dit nauwe
keurslijf opgesloten.
In deze singelgracht staat aan uw
rechterhand de vuurtoren 'The Lighthouse’
van Aldo Rossi. Het idee om
professor doctor Rossi een kunstwerk
te laten maken voor Breda
ontstond in 1985, toen hij exposeerde
in de Beyerd. (Beyerd, blz. 26).
Het duurde echter nog zeven jaar voordat burgemeester Nijpels
de vuurtoren onthulde.The Lighthouse heeft een totale hoogte
van 18 meter.
Als u de brug overgaat, ziet u aan uw linkerhand het
Nassau-Baroniemonument.
Bij de ingang van stadspark het
Valkenberg staat een monument
dat u iets vertelt over de wordingsgeschiedenis
van de stad Breda,
maar vooral over de Heren van de
stad uit het Huis van Nassau en de
600-jarige band tussen Breda en het
Huis van Nassau.
Op 3 juli 1905 werd het Nassau-
Baronie-monument, zoals het
officieel heet, met veel feestelijk
vertoon door Koningin Wilhelmina
onthuld. Het beeld herinnert aan
het feit dat in 1404 Graaf Engelbert,
de eerste Bredase Nassau en zijn gemalin, Johanna van Polanen,
werden ingehuldigd als Heer en Vrouwe van Breda.
De ontwerper is de welbekende dr. P.J.H. Cuypers, die o.m. het
Rijksmuseum en het Centraal Station in Amsterdam ontwierp.
Op dit monument zijn niet alleen de wapenschilden van twintig
gemeenten in en rond de Baronie aangebracht maar ook de
Leeuw van Nassau die boven alles uittorent met koningskroon,
zwaard en wapenschild. In de drie reliëfs is de 'blijde incomste'
van Graaf Engelbert en zijn gemalin afgebeeld. De poorters
bieden de sleutel van de stad aan.
6

U duikt meteen al in de vroege historie van
Breda, als u het pad rechts over het bruggetje
neemt en verder door het Valkenberg wandelt.
Tot 1812 deed dit park dienst als kasteeltuin voor de
Heren van Breda. Het park dankt zijn naam aan een
valkenhuis, dat aan de rand ervan stond en van waaruit de
kasteelbewoners en hun gasten de valkenjacht bedreven.
Het park was van origine een echt bos met hoge bomen.
In de zeventiende eeuw verdween dat karakter door de
aanleg van een tuin naar Franse stijl.
Eén replica van de zeventien beelden
staat verderop in het park, in
een speciaal aangelegd perkje.
Dit perkje is een herinnering aan de
Franse stijltuin.
Het originele beeld van Hercules
is te bezichtigen in het Holland
Casino Breda.
Bij opgravingen in het park zijn
de fundamenten van een middeleeuwse
muurtoren en van de stenen
muur gevonden, die tot 1537 ‘klein Breda’
omringde.
Van twee muurtorens is een klein stukje
opgebouwd.
HET KASTEEL
Vanuit het park, voor de slotgracht, heeft u het mooiste
uitzicht op het Kasteel van Breda.
In dit kasteel is sinds 1828
de Koninklijke Militaire
Academie (KMA) gevestigd.
Daarom is dit monument
voor individuele bezoekers
helaas niet toegankelijk. De
VVV organiseert rondwandelingen
over het terrein van
de KMA onder leiding van
een gids.
Het uitzicht op één van de
belangrijkste monumenten
van de stad zal u duidelijk
maken waarom Breda zich
zo nadrukkelijk Nassaustad
7

noemt. De Heren van Breda, telgen uit
het vorstenhuis Oranje-Nassau, hebben
hier immers gewoond, hofgehouden,
gefeest en hun macht uitgeoefend.
In 1198 stond er op de plaats van het
huidige kasteel al een burcht en vlakbij
die burcht bevond zich het Hof of de
Herberghe van Breda. Dit was een
aanzienlijk huis, waar belangrijke
verwanten, gasten en opperdienaren
onderdak vonden. Er is in de loop der
eeuwen aan dit kasteel bijna voortdurend gesloopt en gebouwd.
In de veertiende eeuw bouwde Jan de Eerste van Polanen een
nieuw kasteel met vier hoektorens en een kapel.
Daar is nu nauwelijks meer iets van over. Van de verbouwing
door Jan IV uit omstreeks 1470 resteert alleen nog het kleine
hoektorentje links van het voorgebouw. Dit heeft de naam
Nassautoren gekregen en was oorspronkelijk een traptoren
bij de naastliggende Rekenkamer van de Nassaus (1462).
Het kasteel zoals u het nu ziet, is tot stand gekomen onder
Graaf Hendrik de Derde van Nassau en Koning-stadhouder
Willem de Derde.
Graaf Hendrik van Nassau, opvoeder en raadsman van Keizer
Karel de Vijfde, was een rijk en invloedrijk
vorst. Hij is voor de stad Breda van
grote betekenis geweest, omdat, na de
verwoestende brand van 1534, onder
zijn leiding de wederopbouw van Breda
tot stand kwam. Hij gaf de beroemde
architect Thomas Vincidor de Bologna
opdracht om van de oncomfortabele
burcht een luisterrijk kasteel te maken.
Uit die periode, maar dat ziet u zo
meteen aan de zuidzijde van het
kasteel beter, dateren ook de toegangsgebouwen
en het Blokhuis.
Van hieruit kijkend naar het hoofdgebouw ziet u dat er later
een verdieping bovenop gebouwd is. Dat gebeurde bij de
verbouwing van het kasteel in de periode 1826–1828, toen
de KMA in het kasteel van Breda werd gehuisvest. Bij deze
gelegenheid werd het overgrote deel van de decoratieve
ornamenten van het kasteel verwijderd.
8

2
Aan het einde van het
park loopt u langs het
poortgebouw van het
kasteel. Links kijkt u
op het Kasteelplein.
Dit plein bevindt zich aan de
zuidzijde van het kasteel. U
heeft zo een mooi uitzicht op
de monumentale poort, de
zgn. Stadhouderspoort met
het wapen van Koning-stadhouder Willem de Vijfde, dat
overigens pas later is aangebracht.
Achter u ziet u het ruiterstandbeeld van Koning-stadhouder
Willem III.
Voor dit standbeeld werd onder de burgerij van Breda een
inzameling gehouden die f 47.000,-- (€ 21.360,--) opbracht.
Voor de oude Nassaustad Breda is de Koning-stadhouder van
grote betekenis geweest. Hij voltooide na anderhalve eeuw de
verbouwing van het kasteel.
Hendrik de Derde van Nassau en zijn (derde) vrouw Mencia de
Mendoza hebben veel in Breda vertoefd, maar verbleven dan
toch bij voorkeur in de vertrekken boven de overigens al lang
geleden gesloopte watermolen op het terrein van het kasteel.
Rechts van de poort bevindt zich het zgn. Blokhuis, de ambtswoning
van de gouverneur van de KMA.Willem van Oranje
woonde daar in een aangrenzende ruimte, maar Prins Maurits
prefereerde de watermolen als dagelijks verblijf.
Prins Philips Willem (1554–1618), de oudste en roomskatholieke
zoon van Willem van Oranje, die vele jaren in Spaanse ballingschap
verbleef en in Diest werd begraven, is de eerste Oranje
geweest, die met zijn vrouw ook in het kasteel ging wonen.
Hij liet het park Valkenberg verfraaien en het kasteel echt als
een paleis inrichten. Bij zijn dood in 1618 werden in Breda
tweeënveertig dagen achtereen de kerkklokken geluid.
Op de plaats van de vensters, links en rechts van de poort,
bevonden zich in de zestiende en zeventiende eeuw sierlijke
open galerijen. Het muisgrijze gebouw links van de kasteelpoort
werd in 1867 als HBS gebouwd en in 2008 grondig gerestaureerd.
Het heeft toen de naam Koningin Wilhelminapaviljoen
gekregen. Er huist nu een permanente expositie over de historie
van het kasteel en zijn bewoners door de eeuwen heen. Het
maakt deel uit van het KMA gebouwencomplex en is op dinsdag
voor publiek geopend.
9

Meer geschiedenis schuilt er achter de witte pui van het gebouw
'Justinus van Nassau' op de hoek van het Kasteelplein en de
Cingelstraat. Het gebouw heeft tot 1 januari 1993 dienst gedaan
als volkenkundig museum en is nu een luxe appartementencomplex.
Het zou in eerste aanleg gebouwd zijn door de
bastaardzoon van Willem de Zwijger, Justinus van Nassau.
Onderzoekingen doen veronderstellen dat het tóch ouder is.
Het was in 1680 door de overheid gekocht met de bedoeling er
de militaire gouverneurs van de stad Breda te huisvesten, maar
het heeft in de loop der eeuwen allerlei functies gekend: het
deed dienst als gerechtsgebouw, koning Lodewijk Napoleon
logeerde er en zijn machtige broer, de keizer van Frankrijk
berispte er in 1810 de Bredase roomskatholieke geestelijkheid,
omdat deze hem niet met de nodige égards behandelde.
Van 1828 tot 1923 deed het gebouw dienst als ambtswoning van
de gouverneur van de KMA.
Nog even iets over het plein waar u nu staat:
De naam van dit plein geeft al aan dat zijn geschiedenis nauw
verbonden is met het kasteel van de Heren van Breda.
Gevechten rond het kasteel speelden zich vaak op dit plein af.
Eén van die gevechten, waarvan nog een tekening is bewaard, de
zgn. Furie van Haultepenne, brak uit in 1581, nadat de burgers
van Breda tevergeefs hun stad tegen de Spaanse overmacht hadden
verdedigd. Het Kasteelplein was ten tijde van Alva ook een
executieplaats, waar protestanten nadat ze berecht waren in de
Inquisitie, ofwel Bloedraad, de marteldood vonden en in het
openbaar verbrand werden.
DOOR DE CINGELSTRAAT VIA DE KRAANSTRAAT
NAAR DE HAVEN
Vanaf het Kasteelplein gaat u rechtdoor de Cingelstraat
in. De Cingelstraat loopt over in de Kraanstraat
(rechts aanhouden).
Wij zeiden het u al, de plek waar u zich bevindt, straalt overal
historie uit. Op dit grondgebied bevond zich tot in de zestiende
eeuw Het Hof of de Herberghe van de Heren van Breda.
Hier lag een groot aantal voorname huizen, waar opperhovelingen
woonden en waar gasten van het Hof logeerden. Eén van de
voornaamste, in ieder geval ook oudste hofhuizen van Breda, is
het Huis van Brecht (± 1490). Het is aan de rechterzijde van de
Cingelstraat gelegen en is waarschijnlijk één van de weinige
voorname stenen gebouwen, die de grote stadsbrand van 1534
hebben overleefd.
10

Wisselende bestemmingen
en functies heeft ook dit
huis gekend.Vast staat dat
het huis zijn naam dankt
aan de man die het liet
bouwen, Jonker Godevaart
van Brecht. Rijke kooplieden
en officieren hebben
er gewoond, maar het
heeft ook vele jaren dienst gedaan als militair hospitaal. Na de
Tweede Wereldoorlog is het Huis van Brecht als onderdeel van
de KMA voor allerlei doeleinden gebruikt, zoals legering ten
behoeve van de administratieve compagnie en de opslag van
uniformen en uitrusting, terwijl ook de kleermaker en de
eetzalen van de onderofficieren hier hun plaats vonden. In 1952
werd de tentoonstelling ter gelegenheid van de viering van Breda
700 jaar Oranjestad in het Huis van Brecht ingericht. In 1988
werd een aanvang gemaakt met archeologisch onderzoek dat
aan de restauratie, die uiteindelijk ruim twee jaar duurde,
vooraf ging. Sinds 24 november 1993, de 165e verjaardag van de
Koninklijke Militaire Academie, is in het Huis van Brecht de
bibliotheek van de KMA gehuisvest.
Deze wandeling gunt u slechts een oppervlakkige blik in het
straatje links van u, de Schoolstraat. Die blik, hoe vluchtig ook,
zal u duidelijk maken dat er hier niet veel historische verkenning
meer mogelijk is. En toch heeft dit smalle straatje zijn eigen
grote betekenis gehad in de geschiedenis van Breda.
De naam Schoolstraat herinnert er aan, dat de straat tot 1514
voerde naar de toen in de Cingelstraat gevestigde Latijnse
School. Bovendien stond hier in de Middeleeuwen een Heilig
Geesthuis, een verzorgingshuis voor de armen in de stad.
Op de hoek van de Kraanstraat en de Schoolstraat stond de
Herberghe van Thorn, eigendom van de
abdij van Thorn.
Iets verder links in de Schoolstraat
bevindt zich de synagoge van de Joodse
Gemeente. Het gebouw is in de
Tweede Wereldoorlog volledig
verwoest en pas in september 1992
in oude glorie hersteld.
Na de oorlog werd het pand onder
andere gebruikt als fabrieksruimte. Bij
de restauratie werden alle historische
toevoegingen uit de weg geruimd. Alle
oorspronkelijke, wel tot de synagoge
behorende delen, zoals funderingen en
11

stukken muur, werden zoveel mogelijk gespaard. De synagoge is
momenteel in gebruik door de leden van de Nederlandse
Israëlitische Gemeente Breda. Daarnaast wordt de synagoge
gebruikt als studiecentrum voor het joodse geloof en als
ontmoetingsruimte voor Joden en Christenen.
HET SPANJAARDSGAT
3
U vervolgt de Kraanstraat en komt bij de Haven en
het Spanjaardsgat.
Op bijna iedere oude prent van de Bredase Haven ziet u de
houten kraan waarmee tot 1864 in de Haven de schepen
werden gelost. De naam Kraanstraat duidt op die functie,
zoals straatnamen als Visserstraat,Vismarktstraat en Haven al
aangeven dat u hier terechtgekomen bent in het havenkwartier
van de stad Breda.
Voor u ligt het Spanjaardsgat.
Graaf Hendrik de Derde, we kunnen in Breda niet om hem
heen, bouwde omstreeks 1509 ook deze twee stevige
verdedigingstorens, ter versterking van het kasteel. De linkertoren
heet 'Granaattoren' en de rechter de 'Duiventoren'.
De naam Duiventoren is ontleend aan het feit dat er voor
Willem van Oranje postduiven werden gehouden. De beide
torens doen nu dienst als kapellen.
Eén misverstand moeten wij u, bij het bekijken van dit overigens
toch aanlokkelijk stukje Bredase historie, even uit het hoofd
praten. Het hardnekkige verhaal wil namelijk dat hier in 1590 de
overval van Adriaan van Bergen met zijn turfschip zou hebben
plaatsgevonden.
Historici hebben echter aangetoond dat deze twee torens in dit
gebeuren geen rol hebben kunnen spelen, omdat er zich hier
toen nog geen waterpoort bevond. Het Spanjaardsgat, zoals u
12

er nu naar kijkt, is pas in 1610 uitgegraven teneinde de binnengracht
van vers water te kunnen voorzien.
Deze heldhaftige en zo vaak bezongen overval van Adriaan van
Bergen moet zich noordelijker hebben afgespeeld, namelijk op
een plaats, waar in 1940 het monument Het Vosje werd onthuld,
bij het huidige sportterrein van de KMA.
Daar zijn op die bewuste vastenavond van 1590 de soldaten van
Prins Maurits vanonder het turf vandaan gesprongen, nadat het
'wankele oude scheepje' van turfschipper Adriaan van Bergen
eenmaal binnen de muren van het kasteel was geloodst.
'Op Gods genade syn sy uyt het schip gesprongen'. 'Onraad, verraad',
riepen de Spaanse wachten, maar het was al te laat.
De Spaanse bezetters waren totaal verrast en het kasteel
kwam na enkele felle gevechten weer in handen van de Staatse
troepen. De turfschipper had zijn doel bereikt. 'Hun vlag is
van de toren neer', en 'de onze waait in stee', zo zongen de
overwinnaars op 4 maart 1590.
U gaat nu linksaf.Voor u ziet u de voormalige vishal, nu
het overdekte terras van restaurant Binnen.
In 1367 is er al sprake van een vismarkt. De schippers van
Holland, Zeeland en Vlaanderen kwamen over de rivier de Mark
(vele eeuwen lang de voornaamste aanvoerweg) en legden hier
aan. De haven, de waag en de vishal (deze dateert uit ca. 1760)
en de oude kraan hebben vele eeuwen lang hier het stadsbeeld
bepaald. In dit deel van de haven waren tot in de zestiende eeuw
scheepstimmerwerven, maar vooral ook bierbrouwerijen
gevestigd. Een gedeelte van de bierbrouwerij 'De Witte Leeuw'
steekt nog boven de vishal uit. Het is het hoge gebouw, waar nu
Restaurant BINNEN is gevestigd. Het herenhuis ervoor, aan de
Haven op nr. 20, is het voormalige Brouwershuis.
13

In 1964 werd de haven gedempt (met één stem meerderheid in
de gemeenteraad!) om plaats te maken voor de eerste ondergrondse
parkeergarage van Nederland. Gelukkig werd de haven
in 2007 weer in ere hersteld waardoor Breda een mooi stukje
binnenstad heeft teruggekregen.
VIA DE VISMARKTSTRAAT NAAR DE HAVERMARKT
Bij de Vishal gaat u de Vismarktstraat in. Deze straat
komt uit op de Havermarkt.
Van de plaats waar de vishal (1725) nog aangeeft dat hier vroeger
een levendige handel in zeevis werd bedreven, wandelen we
door de Vismarktstraat naar de Havermarkt. Deze markt is al
ruim vijftig jaar hét uitgaanscentrum van Breda.
De naam Havermarkt ten spijt moet worden vastgesteld, dat de
granen niet hier, maar op de Grote Markt werden verhandeld.
Wel werden hier door de boeren uit de omtrek groenten,
eieren en boter aangevoerd en verkocht. In de zeventiende
eeuw werd hier ook een leermarkt gehouden.
De oude benamingen van dit pleintje: Groenmarkt, Botermarkt
en Korenmarkt duiden de vroegere functies iets beter aan.
Rond 1490 werd de Havermarkt aangelegd als een verbreding
van de Visserstraat.Wie op dit verrukkelijke pleintje in de zomer
op een terrasje een pilsje pakt, ontdekt (overigens ook zonder
dat pilsje) al heel gauw dat dit plein het mooiste uitzicht biedt
op de grote toren van de Grote Kerk.
Vanaf deze plek kunt u ook de mooie brede onderbouw van die
toren bewonderen.
Er is veel te zien op dit pleintje. Links op de hoek van Havermarkt
en Reigerstraat ziet u het huis 'De Arent', gebouwd rond
ca. 1490. Het heeft nu een zeventiende eeuwse trapgevel en is in
1966 geheel gerestaureerd en verbouwd tot restaurant.
Tegenover u op de Havermarkt bevinden zich nog twee panden
die uw aandacht verdienen. Havermarkt nummer 5 dateert uit
de zestiende en zeventiende eeuw. 'De Vogelstruys' op
Havermarkt 21 is een opmerkelijk zeventiende eeuws monument
met een hoge, niet symmetrische trapgevel. Ook dit huis heeft in
de loop der eeuwen allerlei functies en bestemmingen gehad.
Het was in de zeventiende eeuw onder meer refugiéhuis voor
de zusters van Catharinadal.
Van het beeldje 'De Troubadour', dat aan het eind van de
Havermarkt prijkt, zijn vier exemplaren vervaardigd. De andere
drie werden onthuld in Diest, Orange en Dillenburg, de zustersteden
van Breda in de in 1963 tot stand gekomen Unie van
Oranjesteden.
14

Een stukje verder in de Visserstraat
(nr. 31), staat aan de
rechterkant een fraai bakstenen
huis uit de 17e eeuw met overblijfselen
van een zestiende
eeuwse gotische woning,
de Drie Moren geheten.
VIA WINKELGEBIED
’T SAS GAAT U NAAR
HET KERKPLEIN EN
DE GROTE KERK
4
U loopt een stukje terug
richting Havermarkt en
gaat links naast café
brooklyn winkelgebied
’t Sas in.
U neemt vervolgens de
uitgang links naar de
Torenstraat en steekt deze recht over naar het
Kerkplein.
In 1969 werden in Breda de Torenfeesten gehouden uit vreugde
over de afsluiting van de restauratieperiode van de Grote Toren,
die 25 jaar in beslag nam. Al die tijd hebben de Bredanaars, maar
zij niet alleen, tegen een toren aangekeken die zijn schoonheid
achter een netwerk van steigers verborgen hield.
Ook tussen 1995 en 1997 werd de schoonheid van de Grote of
Onze Lieve Vrouwe Kerk tijdelijk verborgen gehouden achter
steigers. In bijna drie jaar tijd werd de kerk wederom van binnen
naar buiten gerestaureerd.
De restauratie was onderverdeeld in drie fasen. In de eerste fase
stonden onder andere werkzaamheden als het schoonspuiten van
de buitenzijde, het repareren van het voegwerk en de
glas-in-loodramen en het schilderen van de binnenzijde centraal.
In de tweede fase werd de vloerverwarming aangelegd. In deze
fase werd ook de toren onder handen genomen. In de derde fase
is de rest van de kerk gerestaureerd.
Uit onderzoek is vast komen te staan dat de bouw van de kerk in
1410 is begonnen. In de zestiende eeuw is de kerk aan de zuidzijde
en aan de noordzijde uitgebreid met enkele kapellen,
de huidige consistoriekamer en de kooromgang. De toren kwam
in 1509 gereed. In 1468 was daarvoor de eerste steen gelegd,
zodat de bouwperiode alles bij elkaar toch wel veertig jaar heeft
geduurd. De torenspits brandde in 1694 af. In de jaren daarna
15

Slingerweg
H
Tramsingel
Haagdijk
Markkade
P
Middellaan
Adriaan
van Bergenstraat
= HOTEL
Belcrumweg
Nieuwe Prinsenkade
Prinsenkade
Nieuweweg
SEELIGKAZERNE
KONINKLIJKE
MILITAIRE ACADEMIE
Haven
Visserstraat
Kraanstraat
Vismarktstr.
School
straat
Spoorstraat
RONDVAART
8
SINGELS VISHAL
Haver
markt Reigerstraat
H
GROTE of
OLV KERK
Stadserf
Kerk H 4
plein STADHUIS
WINKELGEBIED
LUTHERS
KERK
Tolbrug ‘T SAS H
straat Lange Brugstraat Brugstraat
P
Nieuwstraat
Waterstraat
Markendaalseweg
Academiesingel
KASTEEL VAN BREDA
SPANJAARDSGAT
STADHOUDERS
HUIS
POORT
VAN
BRECHT 2
Cingelstraat
3
P
P
Torenstraat Korte
WINKELCENTRUM
DE BARONES
Karrestraat
Eindstraat
Kasteelplein
Grote Markt
P
Karnemelkstraat
P
5
Ridder
straat
Catharinas
Veemark
Halstraat
H
Houtmarkt
Houtmarkt
Passage
St
St Jans
ANTONIU
KATHEDRA
ST. JOOS
KAPEL
H
P

Emmastraat
traat
. Annastraat
E
tstraat
traat
Oude Vest
T
BEGIJN
HOF
WILLEM
MERKXTUIN
S AL
P
Keizerstraat
Stationsplein
Willemstraat
NASSAU
BARONIE
MONUMENT
Valkenberg
6
1
WAALSE
KERK
BISSCHOPS
HUIS
Molenstraat
CENTRALE
BIBLIOTHEEK
Oude Vest
Delpratsingel
Vlaszak
Nonnenveld
Nonnenveld
H
NS Station
Breda
BREDA’S MUSEUM
J.F. Kennedylaan
GRAPHIC DESIGN
MUSEUM
7
Beyerd
Vlaszak
Kloosterplein
H
Stationsweg
P
Seeligsingel
Sophiastraat
Pasbaan
HOLLAND
CASINO CHASSÉ
THEATER
CINEMA
Chassé Promenade
P
Delpratsingel
Boschstraat
Kloosterlaan
Terheijdenstraat
Mauritsstraat
Kloosterlaan
Chasseveld
Claudius Prinsenlaan
STADSKANTOOR
P
POLITIEBUREAU
CENTRUM
Chassésingel
PATHÉ
BIOSCOOP
Wilhelminasingel
P
BOWLING
BREDA

werd hij herbouwd, onder
andere met hout dat door
Koning-stadhouder Willem
de Derde uit zijn bossen
was geschonken.
In 1702 kon de haan er
weer op worden geplaatst.
Het is duidelijk dat de
Heren van Breda, met name
de Nassaus, een belangrijke
bijdrage hebben geleverd
aan de wordingsgeschiedenis
van de Grote Kerk. Die
Heren van Breda liggen
er ook begraven. Hun graftomben
zijn ware kunsthistorische
pronkstukken.
Prins Willem van Oranje,
die in 1584 in Delft werd
vermoord, had in de Grote Kerk onder het prachtige grafmonument
van Graaf Engelbert de Tweede een laatste rustplaats
gereserveerd.Toen Willem werd doodgeschoten was Breda in
Spaanse handen. Daardoor werden zijn stoffelijk overschot en
dat van de na hem komende Oranjevorsten voortaan in Delft
ter aarde besteld.
De van oorsprong katholieke kerk ging na de beeldenstorm van
1566 over in hervormde handen.
Er zijn veel bezienswaardigheden in deze kerk: de Prinsenkapel
(met 16e eeuwse fresco’s en een schitterend met bladgoud
gerestaureerd plafond), de koorbanken, het prachtige koperen
traliewerk, de graftombes van de Polanens, Engelbrecht de
Eerste, Jan de Vierde en Engelbrecht de Tweede van Nassau, de
fraai bewerkte grafschriften ter nagedachtenis aan andere gestorven
edelen, het gerestaureerde orgel uit 1715, de grafzerken
waar u overheen loopt en niet te vergeten de Prinsenbank, waar
traditiegetrouw de Baronnen en de Baronessen van Breda de
dienst volgden.
Koningin Wilhelmina heeft daar gezeten toen zij in 1945 de
bevrijdingsdienst bijwoonde. Nog even enkele feiten en cijfers
over deze in onze ogen mooiste toren van Nederland: hij is
precies 97 meter en 9 centimeter hoog, de eerste trans (torenomgang)
bevindt zich op vijftig meter hoogte en de beiaardier
moet minstens twee maal in de week 276 treden bestijgen
voordat hij vanuit zijn cabine dartelende klanken over de stad
kan uitstrooien.
18

De Grote Kerk wordt nog beperkt gebruikt als bedehuis. Een
beheerstichting heeft zich tot doel gesteld dit prachtige gotische
monument voor een breder publiek te benutten en toegankelijker
te maken.Voor de Hervormden werd het beheer van de
Grote Kerk een te kostbare zaak.
U loopt vanaf het Kerkplein terug naar de Torenstraat
en gaat linksaf. De eerste zijstraat aan uw rechterhand
is de Lange Brugstraat.
Op de hoek van Torenstraat en Lange Brugstraat bevindt
zich nog een zeventiende eeuwse trapgevel uit ca. 1600.
Het uithangbord geeft de oude naam 't Schaekbort (vóór 1727
'Het Dambord') van dit pand aan. Let u eens op de mooie
muurankers.
U vervolgt de Torenstraat die overgaat in de
Karrestraat.
Opvallende monumenten zijn in deze winkelstraat zo op het
eerste gezicht niet te ontdekken. Of misschien toch wel.
Het poortje links met de schapenkoppen en met het wapen van
Breda vormde vroeger de achteruitgang van de vleeshal op de
Grote Markt. Dit gebouw deed tot 1 januari 1995 dienst als
onderkomen voor het Breda's Museum. Het poortje dateert uit
1614, steenhouwer Melchior van Herbach maakte het en het zal
u straks opvallen dat er enige gelijkenis is met de toegangspoort
op de Grote Markt.
5
Op dit punt kunt u kiezen voor een kleine
alternatieve route.
U kunt een tweetal winkelstraten verderop de St. Joostkapel
bezichtigen. Indien u er de voorkeur aangeeft deze kapel niet aan
te doen, vervolgt u vanaf hier de route vanaf het op pag. 20.
U loopt de winkelstraat uit (= Eindstraat) tot aan de stoplichten.
Hier steekt u over en komt zo in de Ginnekenstraat. In deze
straat treft u na ongeveer 100 meter aan de linkerkant de
St. Joostkapel aan.
Deze kapel, de oudste van Breda, werd in verschillende fasen
vanaf ca. 1490 gebouwd, maar er was al rond 1300 sprake van
een kapel op deze plaats. De kapel is gewijd aan St. Joost of
St. Judocus, patroonheilige tegen besmettelijke ziekten. Het nu
verdwenen kerkhof erachter werd in de zeventiende en
achttiende eeuw vooral gebruikt voor bijzondere categorieën
gestorvenen, zoals armlastigen en zelfmoordenaars.
19
*

Het kapelletje zelf heeft in die eeuwen en later, ongeveer alle
bestemmingen gehad die maar denkbaar zijn, zoals bijvoorbeeld
bergplaats voor hooi, schermschool, paardenstal, hovenierswoning,
koestal en kazerne.Tot 1945 was het kapelletje in
gebruik als woning. In dat jaar werd het geheel gerestaureerde
kapelletje weer ingewijd.Aldus werd een belofte ingelost van de
bisschop van Breda die inhield dat een Mariakapel zou worden
gesticht als Breda voor ernstig oorlogsgeweld zou worden
gespaard.
De gebrandschilderde ramen van Gisèle Waterschoot van de
Fracht vertellen u iets over de gebeurtenissen in de oorlog
in Breda en over Maria als beschermheilige van de stad.
Na de St. Joostkapel te hebben verlaten, gaat u rechtsaf terug
de Ginnekenstraat in. Op de hoek van de Eindstraat met de
Karrestraat gaat u rechtsaf de Ridderstraat in.
VIA DE RIDDERSTRAAT NAAR DE GROTE MARKT
*
U gaat linksaf de Ridderstraat in.
In de Ridderstraat waant u zich met een beetje verbeelding in de
Hall of Fame in Los Angeles.Wandelend over de fraaie koperen
gedenktegels moet u maar eens denken aan het volgende verhaal:
begin deze eeuw werd het carnavalsfeest door de Katholieke
Kerk verboden.Wanneer de Kielegatters, zo heten de Bredanaars
tijdens carnaval, vroegen naar de terugkeer van hun carnavalsfeest,
was steevast het antwoord: "Met St. Juttemis." Gelukkig
konden in 1936 de feestmutsen weer uit de kast gehaald worden.
Jaren later ontstond het idee om ieder jaar een gedenktegel voor
Prins Carnaval te leggen. De winkeliers uit de Ridderstraat,
tijdens carnaval Prinsenstraat, hebben de handen ineengeslagen
en dit project gezamenlijk gefinancierd.
In 1991, toen het Bredase carnaval 55 jaar bestond, heeft de
Stichting ter bevordering van Carnavalsviering (BCV) het
opmerkelijke beeldje van St. Juttemis aan de inwoners van Breda
geschonken.
De Ridderstraat komt uit op de Grote Markt.
Om de Grote Markt en haar karakteristieke panden
goed te kunnen bekijken, maken we linksom een rondje
over de Grote Markt.
'Een Bourgondisch marktplein' zeggen stedenbouwkundigen en
kunsthistorici herhalen het. Zij die op dit machtige plein op de
inmiddels verbrede terrasjes een drankje drinken, proeven in die
benaming iets dat naar het goede leven smaakt. Op dit plein
bezoeken de Bredanaars de weekmarkt, zij komen er van een
20

drankje genieten onder de platanen of zij komen er het jazzfestival
of carnaval vieren.
Voor al die Bredanaars, maar voor hen niet alleen, is de Grote
Markt vooral het hart van een mooie, oude stad gebleven.
De Grote Markt, het hoogst gelegen punt van de stad, was in
vroegere eeuwen ook al in gebruik als marktplaats. Er werden
vooral granen verhandeld. De gewone weekmarkten, die nu op
dinsdag- en vrijdagochtend worden gehouden, dateren van 1321.
En nu we het toch over die markten hebben, al vóór 1694 was
het de gewoonte dat het carillon van de Grote Toren speelde
tijdens marktdagen.
Maar de Grote Markt, waarvan de oudste naam 'De Plaatse' is,
was ook wel het toneel van minder plezierige zaken. Er werden
ook terechtstellingen voltrokken. Het torentje op het dak van
het stadhuis herinnert daar nog aan. In dat torentje hing een
klok die werd geluid als op het schavot voor het stadhuis
terechtstellingen plaatsvonden.Tijdens het proces dat daaraan
vooraf ging, zat de dader opgesloten in het 's Heeren Gevangenhuys
in de Molenstraat.
In de zeventiende en achttiende eeuw werden voor het eerst
doodvonnissen voltrokken op het schavot voor het stadhuis.
De lijken werden na de terechtstelling door de 'moosmeier',
de man van de stadsreiniging, naar een gebied buiten de stad
gebracht. Het beulszwaard van de laatste scherprechter van
Breda uit 1692 wordt nog in het Breda's Museum bewaard.
Aan uw linkerhand ziet u het pand op nr. 19. Dit heette 'Het
Lam' of 'Het wit Lam', voordat Prins Philips Willem in 1614
toestemming gaf om hierin de Vleeshal onder te brengen.
Alleen op deze plek mocht vlees worden verkocht.
Over het poortje met de twee liggende leeuwen, het wapen van
Breda en de schapenkoppen, vervaardigd door de Bredase steenhouwer
Melchior van Herbach, hebben wij in de Karrestraat al
het één en ander verteld.
In 1617 kreeg het kruis en voetbooggilde St. Joris toestemming
om de bovenverdieping
van het gebouw te gebruiken.Vandaar
het bijzonder
rijk bewerkte fronton
(spitsversiering) met de
afbeelding van St. Joris en
de draak en de kruisboog
boven de poort.
De wimpel onder het
fronton geeft als jaartal
1772 aan, zodat mag
21

worden aangenomen dat het gebouw in
dat jaar van een nieuwe voorgevel is
voorzien.
Van 1933 tot 1998 was hier het Stedelijk
en Bisschoppelijk en later het Breda’s
Museum gevestigd.
Tegenwoordig huist dit museum in het
hoofdgebouw van de voormalige
Chassékazerne aan de Keizerstraat.
Het bevrijdingsmonument 'Judith' van
Niel Steenbergen vlak voor de voormalige
Vleeshal, geeft aan dat de Grote
Markt voor de Bredanaars ook de plaats
is waar zij de meest ellendige en meest
vreugdevolle momenten uit de jongste
geschiedenis van de stad in hun herinnering
bewaren.
De algemene evacuatie van de Bredase
bevolking op 12 mei 1940 en de feestelijke
bevrijdingsparade van de eerste Poolse pantserdivisie op
1 november 1944, nadat de stad op 29 oktober door de Polen
was bevrijd, zijn uitersten in die oorlogsherinneringen.
Schuin aan de overkant op de Grote Markt vindt u het
stadhuis van Breda en tevens de dependance van de
VVV.
De hoofdingang van het stadhuis bevindt zich boven het bordes,
dat bewaakt wordt door twee zandstenen leeuwen. Het stadhuis,
zoals dat er nu uitziet, kwam pas in 1767 tot stand. Het zijn
eigenlijk vier huizen, die toen door de bouwmeester van Oranje,
Philips Willem Schonck, achter één gevel werden verborgen. Het
oudste deel is de grote hal.Al in de vijftiende eeuw werd daarnaast
ook een zgn. 'Cleyn raedthuys' in gebruik genomen.
In 1898 kwam het meest rechtse huis, het 'Liggend Hert' erbij,
dat nog steeds een aparte gevel heeft.
Ondanks het feit dat het stadhuis slechts beperkt geopend is
voor het publiek, willen we u de volgende informatie over
de binnenzijde ervan toch niet onthouden.
Vrouwe Justitia boven de hoofdingang en het houten beeld
achter in de hal geven aan dat in het stadhuis vroeger ook recht
gesproken werd.
De balie van de vroegere rechtbank, eens staande tegen de
achtermuur van de hal, wordt nu in het Breda's Museum
bewaard.
22

Links in de hal hangt een grote
kopie van het beroemde schilderij
van Velazquez 'Las Lanzas',
dat de overgave van Breda aan
de Spaanse bevelhebber
Spinola (1625) in beeld brengt.
Het oorspronkelijke schilderij
hangt in het Prado te Madrid.
Het stadhuis wordt nog
gebruikt voor openbare raadsvergaderingen
en voor het
sluiten van huwelijken.
De burgemeester, wethouders
en gemeenteambtenaren
huizen sinds 1992 in het
nieuwe Stadskantoor aan de
Claudius Prinsenlaan.
Door het poortgebouw rechts van het stadhuis lopen we het
Stadserf op. Midden op dit pleintje herinnert het beeldje De
Turfschipper van Gerarda Rueb, aan de legendarische overval in
1590 van Adriaan van Bergen met zijn Turfschip (de VVV Breda
verkoopt een replica van het beeldje).
U loopt via het poortje weer terug
naar de Grote Markt en gaat linksaf.
De tweede straat links is de St.
Janstraat. Hier gaat u in.
Op de hoek van de Halstraat /
St. Janstraat staan we voor het gebouw
met de pilaren: het garnizoenscommando.
Vroeger werd het gebouwtje ‘hoofdwacht’
genoemd.Voordat die hoofdwacht
daar introk, stond op deze plaats de
St. Janskapel met daar weer achter de
gebouwen van de Ridderorde van St. Jan.
De leden van deze orde verzorgden hier
zieken en armen.
De straatnaam herinnert aan deze
ridders van St. Jan. In de kapel begon
de grote stadsbrand van 1534.
De St. Janstraat heeft ooit ook de
Veterstraat geheten, waarschijnlijk naar
de huydvetters of leerlooiers, die in de
St. Janstraat hun beroep uitoefenden.
23

Aan uw rechterhand in de
St. Janstraat staat de Antonius
Kathedraal, een opvallend rijk
uitgevoerde waterstaatskerk.
Deze kerk is in 1836 gebouwd
als eerste katholieke kerk na
de schuilkerkenperiode, die
officieel gebouwd mocht worden.
In 1853 werd het de
eerste bisschopskerk (kathedraal)
van het nieuwe bisdom
in Breda. De zetel van de
bisschop van Breda keerde in
2001, na een afwezigheid van
32 jaar, terug naar de
Antoniuskerk die daarmee de
status van kathedraal opnieuw verwierf. De afgelopen jaren is
de kathedraal grondig gerestaureerd.Aan de voorgevel zijn
duidelijk de drie soorten antieke zuilen te zien.Van onder naar
boven: Dorische, Ionische en Corinthische zuilen. Het beeld
boven de ingang stelt ‘de Godsdienst’ voor. Binnen valt direct de
schitterende houten preekstoel op. Hierin is in verschillende
panelen het leven van H.Antonius uitgebeeld.
Even verder bevinden zich restanten of alleen maar herinneringen
aan twee zeer voorname hofhuizen, het Huis Ocrum, waarin
tot 1994 de Kunstacademie St. Joost was gevestigd en het Huis
Hersbeeck, thans pastorie. In 1667 verbleven in beide huizen de
Engelse gezanten, die deelnamen aan de Vredesonderhandelingen
van Breda. De afgevaardigden van de Raad van State gebruikten
het pand (nr. 16) wanneer zij in de stad op dienstreis waren.
Ook koning Lodewijk Napoleon heeft er gelogeerd.
De erker van dit pand had een controlerende functie. Zo kon de
pastoor goed in de gaten houden wie er naar de kerk ging.
Het Huis Ocrum (nr. 18) was van 1848 tot 1952 rooms burgerweeshuis.
Dat kunt u nog zien aan de kinderkopjes die aan de
negentiende eeuwse voorgevel van het academiegebouw zijn
aangebracht. De rode kleur van dit huis (na de restauratie
aangebracht) zal in de loop der jaren naar grijs-rood verkleuren.
6
Aan het eind van de St. Janstraat gaat u rechtsaf de
Molenstraat in.
In de Molenstraat ziet u rechts de bibliotheek, ontworpen door
architect Herman Hertzberger. In de bibliotheek is ook het
UITpunt gevestigd. Omdat de Molenstraat vrij smal is, heeft de
architect ruimte gecreëerd door de bibliotheek schuin oplopen-
24

de wanden te geven. Op de
plaats van de bibliotheek
(op de hoek met de Oude
Vest) bevond zich vroeger
een poort. Boven deze
poort bevond zich
's Heeren Gevangenhuys,
waar de zwaarst gestraften
werden ondergebracht.
De plaats is nog met keitjes in het asfalt aangegeven. De asfaltweg
is de plaats van de oude stadsgracht.
Op de hoek Molenstraat en de Oude Vest gaat u linksaf.
Op deze hoek ziet u aan de overkant een voornaam monument
uit de geschiedenis van Breda: de Kloosterkazerne.
Het is een deel van het vroegere zusterklooster St. Catharinadal,
dat hier sinds 1295 gevestigd was. Het huidige gebouw
dateert uit 1504.
In 1645 werden de zusters Norbertinessen vanuit Breda naar
Oosterhout verdreven.
Bekendheid kreeg dit complex, omdat het werd ingericht tot
Illustere School, een hoger onderwijsinstituut, dat op initiatief
van Frederik Hendrik in het leven werd geroepen.Vanwege
gebrek aan belangstelling werd de school in 1669 gesloten.
In 1814 werden de overgebleven gebouwen definitief ingericht
als kazerne. In 2003 is deze kazerne geheel gerestaureerd door
Holland Casino Breda. In het Holland Casino is een museumpje
ingericht over de geschiedenis van het gebouw (gratis entree
aan de voorzijde). Naast de Kloosterkazerne ziet u het
Chassé Theater. Dit theater is eveneens ontworpen door
25

Herman Hertzberger, de ontwerper van de bibliotheek.
De naam Chassé is van Generaal Chassé, bekend door de Slag bij
Waterloo en de verdediging van de Citadel van Antwerpen. Hij ligt
in de Bredase wijk Ginneken begraven.
Onder het golvende dak bevinden zich drie toneelzalen en drie
filmzalen, twee toneeltorens en een grote foyer. Bij de vormgeving
van het dak heeft de architect zich laten inspireren door een
beeldhouwwerk van een liggende vrouw, genaamd ‘femme couchée
qui rêve’.Van buiten is het gebouw stemmig wit/grijs met veel
groenig glas. Binnen overheerst de kleur rood. Heel knap heeft
Hertzberger de kopse kant van het aangrenzende kazerne-gebouw
uit de vorige eeuw naar binnen laten komen. Het Chassé Theater
en Holland Casino hebben een gezamenlijke entreehal.
VIA DE VLASZAK EN DE BOSCHSTRAAT NAAR DE
VEEMARKTSTRAAT
Als u een klein stukje terugloopt, gaat u rechtsaf de
Vlaszak op.
Een markant kunstwerk domineert de Vlaszak. Bijna iedere
Bredanaar kent het. Over de betekenis ervan wordt
nog regelmatig gespeculeerd: een stier, een roestig beeld,
zijn maar enkele suggesties. Maar in werkelijkheid stelt het
roestbruine, gevlekte werk van staal de 'Binding van Isaäc'
voor. Het beeld is 7,5 meter hoog en is gemaakt door de
Israëlische kunstenaar Menashe Kadishman.
Het werk grijpt terug op het bijbelse verhaal van Abraham
die de opdracht krijgt zijn zoon Isaäc te offeren. Op het
laatste moment weet een engel Abraham tegen te houden. Een
ram die verstrikt is geraakt in het struikgewas wordt vervolgens
geofferd.Abraham die zoveel deed in de naam van God, werd hiermee
op de proef gesteld.
7
Bij het verkeerslicht gaat u even naar rechts, de
Boschstraat in.
Op nummer 22 was al vóór 1246 een gasthuis gevestigd, dat tot
1530 buiten en daarna binnen de stadsmuren stond. Het gebouw
heette de Beyerd (of beyaert) wat oorspronkelijk ziekenzaal,
gemeenschappelijke eetzaal in een gasthuis of passantenhuis
betekent. Het instituut heeft verscheidene functies gekend.
In eerste instantie was het een gasthuis, waar zieken en armen
verzorgd en bijgestaan konden worden.
In de zestiende eeuw deed het dienst als pesthuis en heeft het
ook nog dienst gedaan als ‘Dolhuis’ (gekkenhuis).Tot 1955 was
het een Oude Mannenhuis. Mensen die werden opgenomen in het
26

Gasthuys moesten vaak
een aanzienlijke som geld
betalen. En zover hun
gezondheid het toeliet
moesten ze werken in de
eigen bakkerij, brouwerij
of groentetuin om in hun
onderhoud te voorzien.
Het gasthuis had weliswaar
een eigen brouwerij, maar
wie zich aan de drank of
aan ‘toeback’ te buiten
ging, verbeurde voor
zekere tijd zijn maaltijd, zo
schreef het strenge reglement
voor.
Vanaf juni 2008 is hier het Graphic Design Museum gevestigd,
het eerste museum ter wereld dat zich geheel richt op Graphic
Design. De moeite waard om eens te bezoeken!
U loopt terug en steekt de Vlaszak over.
In het trottoir, maar ook in het
gebouw links, ziet u een aanduiding
van de vroegere Gasthuispoort. Deze
poort ontleende haar naam aan het
Gasthuis (nu het Graphic Design
Museum).
U komt, links aanhoudend, uit in de Veemarktstraat.
De oorspronkelijke naam van deze straat is de Gasthuisstraat.
De straat wordt voor het eerst vermeld in een oorkonde in het
archief van het klooster St. Catharinadal uit 1340 als
Gasthuusstrate. Hiermee is het een van de vroegst vermelde
straten in Breda. De naam Veemarkt en later ook Veemarktstraat
heeft op den duur de oorspronkelijke naam geheel verdrongen.
Van het Bisschopshuis (nr. 46), een beetje achteraf in de
Veemarktstraat, ziet u jammer genoeg alleen de voorkant.Alleen
aan de achterkant is namelijk het achttiende eeuwse karakter
bewaard gebleven. Hier woonde in de zestiende eeuw de
thesauriergeneraal van Prins Maurits en de burgemeester van de
stad Breda, Godevaert Montens. Het huis werd in 1869 aan het
Bisdom verkocht, maar pas in 1872 kreeg de bisschop toestemming
om van het grootseminarie Hoeven naar Breda te verhuizen.
27

In de Veemarktstraat loopt u gemakkelijk voorbij aan de
Lutherse Kerk, want die ligt verscholen achter een vrij onopvallende
poort. Het Lutherse kerkgebouw (nr 11) heeft van
oorsprong het karakter van een schuilkerk. In de tijd van de
Republiek der Verenigde Nederlanden mochten immers alleen
de hervormden als zodanig herkenbare kerkgebouwen beheren.
De Lutheranen bouwden dus in 1782 achter het huis, genaamd
'Repos Ailleurs' (rust elders), hun kerk en hielden daar zonder
dat het in het oog viel hun samenkomsten.
De nog steeds aanwezige wapenspreuk 'Repos Ailleurs' op het
nieuwe huis dat de Lutherse Kerk verbergt, heeft nog aanleiding
tot verwarring gegeven. Omdat dit ook het devies was van
Marnix van St.Aldegonde, de tekstdichter van het Wilhelmus
en raadsheer van Willem de Zwijger, heeft enige tijd de indruk
bestaan dat deze hier ook zou hebben gewoond. Maar Marnix
heeft, zo is aangetoond, op een andere plaats in de stad
gelogeerd toen hij met de Prins in Breda vertoefde.
U draait zich nu om en loopt terug tot aan de St.Annastraat.
U ziet aan de rechterkant
op nummer 38 een
Jugendstilgevel, die u ook in
Wenen zou kunnen aantreffen.
Zelfs de kleuren zijn
origineel. Het pand hiernaast
(nr. 40) heeft een
mooie originele houten
winkelpui uit de negentiende
eeuw.
DOOR DE ST.ANNASTRAAT NAAR DE CATHARINA-
STRAAT EN HET BEGIJNHOF
U gaat links de St.Annastraat in.
De St.Annastraat, aangelegd in 1518, heet zo sinds 1519.
Vóór die tijd werd de straat Korte Nieuwstraat genoemd
en er is ook nog sprake geweest van de Hoendermarkt, omdat
in deze straat kippen (hoenders) werden verhandeld. De naam
St.Annastraat verwijst naar de Annadevotie die rond 1500 op
haar hoogtepunt was.
De St.Annastraat ontstond waarschijnlijk omdat de Heren van
Breda van het Kasteel voor hun paarden en rijtuigen een directe
toegang wilden hebben vanuit de Molenpoort naar het
Valkenberg. De poort aan uw rechterhand geeft toegang tot de
Willem Merkxtuin. In 1984 nam Ir.Willem Merkx afscheid als
burgemeester van Breda. Zijn wens om van het braakliggend
terrein achter de patriciërshuizen aan de Catharinastraat een
28

fraaie tuin te maken, werd vervuld.Als afscheidscadeau bood de
Bredase bevolking haar burgemeester deze fraaie beeldentuin
aan.Vanuit de W. Merkxtuin heeft u een mooi uitzicht op de
achterkant van de patriciërswoningen in de Catharinastraat.
De tuin is tussen 9.00 en 17.00 gratis toegankelijk voor publiek.
U vervolgt uw route door de St.Annastraat en u slaat
rechtsaf de Catharinastraat in. Links de poort in die
toegang geeft tot het Begijnhof.
Het Begijnhof, het meest rustieke plekje in de Bredase binnenstad,
heeft zijn bestaan, in ieder geval op deze plaats, te danken
aan de Heren van Breda.
De geschiedenis van het Bredase Begijnhof gaat terug tot 1267.
Het Begijnhof heeft tot 1531 dichter bij het Kasteel gelegen,
maar in dat jaar schonk Hendrik de Derde van Nassau aan
vrome vrouwen dit stuk grond in het Valkenberg, langs wat
vroeger de Katerstraat werd genoemd.
De grond waarop voorheen het Begijnhof was gelegen, had
Hendrik nodig voor de verbouwing van zijn kasteel. De begijnen
gingen gebruik maken van de aan de straat gelegen Sint
Wendelinuskapel, die net gereed was en van 1530 dateert. In
1590 en opnieuw na 1648 werd de kapel ter beschikking gesteld
aan de Waalse gemeente en dat is nog steeds zo. Bij de overgave
van de stad aan de Staatse troepen werd de merkwaardige
overeenkomst gesloten, dat de begijnen en hun pastoors in deze
kerk ook in de toekomst wel mochten worden begraven.
Dat is het geval geweest tot de begijnen in 1830 een eigen
begraafruimte kregen op de r.k. begraafplaats Zuylen. In de
Waalse kerk bevinden zich nog grafzerken van begijnen en
29

pastoors van na 1648. Hun diensten deden ze in een paar
verbouwde huisjes, die op het hof tegen de kapel aanlagen.
De begijnen kregen weer een eigen kerk in 1836/37. Deze
bevindt zich achteraan op het Begijnhof. Bij alle wisselingen van
bezetters in de Tachtigjarige Oorlog, bleef het Begijnhof toch
bestaan, omdat het de bijzondere bescherming genoot van de
Prinsen van Oranje.
Die binding bleef bestaan en iedere keer als een lid van het Huis
van Oranje de stad bezocht, stonden een ontvangst in het huisje
van ‘juffrouw meesteres’ en het eten van de saffraangele
begijnenrijst traditioneel op het programma. Met deze traditie
is gebroken op Koninginnedag 1981.
Het Begijnhof werd meer dan 700 jaar lang bewoond door
begijntjes, tot de laatste van hen, zuster Frijters, overleed op
Goede Vrijdag 1990.Aan het leven en werken van de begijntjes
wordt nog herinnerd in het Begijnhofmuseum op
nummer 29.
De tuin van het Begijnhof is een kruidentuin. U vindt er honderden
soorten kruiden. Rechts vooraan in die kruidentuin vindt u
een beeld van Hans Bayens, voorstellend twee begijnen (de VVV
Breda verkoopt hiervan een replica). In de jaren 60 van de
negentiende eeuw werd het Begijnhof uitgebreid met een tweede
hofje. Daar prijkt sinds enkele jaren een beeldje, voorstellend
Johanna van Polanen, stichtster van de Wendelinuskapel en echtgenote
van graaf Engelbrecht, de eerste ‘Bredase’ Nassau.
In 1980 werd het hof voorzien van een nieuw poortgebouw.
Daarmee werd de oude situatie die in 1953 was veranderd
ongeveer hersteld. Boven de poort in de Catharinastraat en in
de gevel van de kerk staan beelden van de schutspatrones van
de begijnen, de heilige Catharina met het rad. Catharina is
namelijk ‘geradbraakt’, omdat zij niet met keizer Maxentius wilde
trouwen. Zij had haar leven aan God gewijd.
In het poortgebouw is de Stichting Cultuurbehoud Breda
gevestigd met o.a. het Miniaturenkabinet van kunstenares Tine
Merkx.
U verlaat het Begijnhof (links van u ziet u de Waalse
Kerk) en u gaat rechtsaf de Catharinastraat in.
In de mooie, maar vooral intieme Waalse Kerk, hadden de officieren
en cadetten hun eigen banken. De vader van de dichter
Jacques Perk was hier van 1868 tot 1872 Waals predikant.
In 1983 werd de geheel gerestaureerde Waalse Kerk weer in
gebruik genomen. Ze wordt heden gebruikt voor tentoonstellingen
en concerten.
Tegenover de Waalse Kerk in het pand Catharinastraat nr. 20
30

logeerden afgevaardigden van
de Staten van Holland,
Zeeland en West-Friesland.
In 1667 waren zij aanwezig bij
de onderhandelingen voor de
Vrede van Breda, die werden
gevoerd in het Kasteel van
Breda.Toen de Vrede van
Breda was gesloten, werd in
de stad een groot feest
gehouden en stonden voor
dit huis fonteinen opgesteld,
waar louter wijn uit spoot.
De Catharinastraat heeft ondanks alle vernieuwingen nog steeds
een voornaam aanzien.Vroeger heette deze straat Katerstraat.
Het woord 'kater' zou ontleend zijn aan 'couter', dat landbouwgrond
betekent en hier rond het Hof van de Heren van Breda in
royale mate aanwezig was. Sinds de Franse tijd is de naam van de
straat officieel veranderd in Catharinastraat.
In 1812 veranderden de Franse
bezetters de naam in Rue St. Cathérine.
Over het bijzonder fraaie, uit 1614
daterende huis, Catharinastraat 9
(het Huis van Wijngaerde), bestond
lange tijd, vanwege de initialen in het
schilderwerk boven de gevel, het
misverstand dat hier de Vrede van
Breda zou zijn gesloten.
De druiventros en de initialen hebben
echter betrekking op de man, die het
huis in 1614 liet bouwen: Hendrik van
Wijngaerde.
8
Hier eindigt de wandeling 'Historische Kilometer'.
U kunt eventueel nog linksaf naar de Grote Markt of
rechtsaf het Kasteelplein op. U loopt dit plein over,
door het Valkenbergpark richting station en VVV.
Wij hopen dat u een plezierige wandeling heeft gehad en dat u
ons eventuele op- of aanmerkingen laat weten via telefoonnummer
0900-5222444 (€0,45 per minuut) of via e-mail:
marketing@vvvbreda.nl.
Tot ziens in Breda!
31

W a n d e l ‘ n s . . .
DE ISTORISCHE KILOMETER
H
Dit boekje ‘Wandel 'ns... de Historische
kilometer’ is een uitgave van:
www.vvvbreda.nl
breda
Wandelt u ook eens onze Shops & Fun route.
Uitgave : VVV Breda 2011
Vormgeving : Ad Vermeulen, Studio 9, Breda
Topografische ondergrond © Gemeente Breda
Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorg samengesteld.
Aansprakelijkheid ten aanzien van wijzigingen of onvolledigheden
in de vermelding kan niet worden aanvaard.