Herleefd verleden Strijd om Valkenburg ZH in mei 1940

Digitale versie
CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG
Portengen, Jan.
Herleefd verleden : strijd om Valkenburg ZH in mei 1940 /
Jan Portengen. - Delft : Eburon. - III.
Met lit. opg.
ISBN 90-5166-436-2
NUGI 641
Trefw.: Valkenburg (Zuid-Holland) ; geschiedenis ;
Wereldoorlog II / Meidagen (1940) ; Valkenburg (Zuid-Holland).
Herleefd verleden
Strijd om Valkenburg ZH
in mei 1940
Jan Portengen

Verantwoording
Dit boek is samengesteld aan de hand van de vele verslagen en boeken
over de gebeurtenissen van 10-5 mei 1940 in en om Valkenburg, aangevuld
met recente interviews en onderzoek.
De hierna genoemde verslagen zijn voor dit boek bewerkt:
1)- "Weergegeven indrukken van de in de gemeente Valkenburg ZH
beleefde oorlogsdagen van Vrijdag 10 mei 1940 tot en met 14 mei 1940
door Jac. van der Zwart, wonende Middenweg 8 te Valkenburg". Opgemaakt
12 november 1940.
2)- "Valkenburg ZH 1940. Als krijgsgevangene in en om Valkenburg.
Oorlogsherinneringen van Berend Borst en ter herinnering aan: Jan Varkevisser
Jz. 10 t/m 15 mei 1940". Opgemaakt december 1941.
3)- "Valkenburg 10-14 mei 1940. Verslag van Piet van Duyn". Opgemaakt
24 januari 1941.
4)- "Uit de geschiedenis der gemeente Valkenburg ZH door de burgemeester
A.C. de Wilde". Opgemaakt na 1943.
5)- "Tussen Kogels en Granaten. Met foto's van Piet van Duyn". Een in de
ik-vorm geschreven verhaal van soldaat Ben Collignon.
Voorts is gebruik gemaakt:
1)- van de gevechtsverslagen en dergelijke die bij de Sectie Militaire Geschiedenis
van de Kon. Landmacht ter inzage zijn waar ook het bovengenoemde
dagboek van Ben Collignon berust.
2)- van het gemeentearchief van Valkenburg.
3)- van de boeken en bronnen die achterin dit boek zijn aangegeven.
2
Met dank aan hen die daadwerkelijk aan de totstandkoming van dit boek
hun medewerking hebben verleend, met name:
Gerrit Russchenberg: hij maakte de verscheidene dorps- en streekkaarten
die in dit boek staan, toetste de militaire aspecten van de verhalen aan de
standaardwerken op dat gebied en schreef de bijdragen "Fokkers boven
Valkenburg" (2.27 en 3.15); "Vliegveld Maaldrift" (2.28 en 3.16) en
"Geallieerde akties" (3.17).
M.J. Vos: hij heeft veel onderzoek verricht in het gemeente-archief, van
zijn hand is de bijdrage "Plaatselijk bestuur" (1.7 en 8.12).
J. Pen: hij creëerde "Bloemen leggen" (8.18).
G.J. Hillenaar: hij schreef "Herdenking" (8.19) namens het bestuur van de
Vereniging voor Oud-Strijders 4RI.
Niet minder daadwerkelijk maar op een andere wijze werd veel
steun ondervonden van de gemeentesecretaris S. Dijs en voor wat betreft
het gemeentearchief diens rechterhand Bram van Zuylen. Zonder daarmee
tekort te doen aan de zeer gewaardeerde medewerking van de andere
medewerkers aldaar.
Vervolgens zij dank aan de velen die informatie verstrekt hebben op
velerlei manieren; hen die foto's, krantenknipsels en soortgelijke gegevens
ter beschikking hebben gesteld; zij die door het lezen en commentaar
leveren het mogelijk maakten stijl, spelling maar ook betrouwbaarheid en
inhoud te verbeteren. En tenslotte bedankt degenen die door het bestellen
van dit boek de verschijning ervan mogelijk maakten!
Maart 1995 Jan Portengen
3

Inhoud
Hoofdstuk 1 Hoogste paraatheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 - 7 - 4
Hoofdstuk 2 De morgen van de eerste dag . . . . . . . . . . . . . . . . 22 - 27 - 14
Hoofdstuk 3 De middag en avond van de eerste dag . . . . . . . . 88 - 115 - 58
Hoofdstuk 4 Zaterdag 11 mei 1940 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 - 147 - 74
Hoofdstuk 5 Zondag 12 mei, eerste Pinksterdag . . . . . . . . . . . 144 - 193 - 97
Hoofdstuk 6 Maandag 13 mei, tweede Pinksterdag . . . . . . . . 168 - 225 - 113
Hoofdstuk 7 Dinsdag 14 mei, capitulatie . . . . . . . . . . . . . . . . 186 - 251 - 126
Hoofdstuk 8 Na de capitulatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206277 - 139
Bijlagen
Lijst van persoonsnamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 - 327 - 164
Boeken en bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 - 334 - 167
1. Omgekomen burgers . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 - 295 - 148
2. Gesneuvelde Nederlandse militairen . . . . . . . 231 - 300 - 151
3. Onderscheiden militairen . . . . . . . . . . . . . . . 243 - 319 - 160
4. Enige gesneuvelde Duitse militairen . . . . . . . 245 - 321 - 161
NB: de bladzijdenummering op drie manieren:
links: oorspronkelijke nummering van het boek.
midden: nummering van de digitale versie van het boek.
rechts: nummering conform digitale versie maar zoals in Acrobat reader
wordt weergegeven.
4
5

Inhoud hoofdstuk 1
1.1 Ter herinnering
1.2 Geschiedenis
1.3 De burgerwacht
1.4 Het dorp Valkenburg, de inwoners
1.5 Kaart van Valkenburg anno 1940
1.6 Plaatselijk bestuur (M.J. Vos)
1.7 Fall Gelb
1.8 Defensie
1.9 Het leger
Het gebeurde dat de aanklager verscheen voor de
troon van de opperste rechter.
"Heb je mijn oogappel gezien, Valkenburg?
Welk dorp is daarmee te vergelijken?"
De aanklager had meteen zijn praatje klaar. "Ontneem
hen hun vrijheid en zij zullen u vervloeken, zeker
weten!"
Waarom de opperste rechter daartoe besloot weet
niemand maar hij zei: "Ze zijn in uw hand maar ga
niet verder dan dat".
De aanklager daalde af naar de aarde en spoedde
zich richting opgaande zon!
6
7
Hoofdstuk
1
Hoogste
paraatheid
1.1 Ter herinnering
Iedere eerste maandag van de maand om precies twaalf uur wordt er
ergens in Valkenburg op een knop gedrukt. Misschien doet de burgemeester
het zelf, of de secretaris. Of zo maar een willekeurig iemand die toevallig
in de buurt is, zo van: "Jaap, druk even die knop in!" De opdrachtgever
kijkt op zijn horloge, telt de seconden af en zegt: "Ja... nu!" Op dat
moment begint in Valkenburg de sirene te loeien. Tot buiten het dorp
hoorbaar. Lang en doordringend en soms herhaalde keren. Ons jaagt dat
geluid geen angst meer aan, je weet: het is oefening. Sommigen zeggen:
"Waar is dat nog goed voor?" Want menig oude Valkenburger doet dat
geloei denken aan de oorlog. Hun getal wordt steeds kleiner. Hun geheugen
steeds zwakker. Slechts hun ervaringen van de meidagen 1940 zijn
bijkans onuitwisbaar in het geheugen opgenomen.
Voorzover ze zich daarvoor niet afgesloten hebben, dwalen hun
gedachten dan af naar de gebeurtenissen van toen en naar de tijd ervoor:
hoe ze in gerustheid in hun dorp woonden en zich druk maakten over
allerlei onbelangrijke dingen. Hoe ze alle gedachten aan de realiteit van de
oorlogsdreiging verdrongen. Tot ze totaal onvoorbereid en met een schok
tot de rauwe werkelijkheid kwamen. Dit is het verhaal van hen die het
konden navertellen. En dat van anderen die het hunne kort nadien opgeschreven
hebben.

1.2 Geschiedenis
Je kunt je afvragen waarom het dorp Valkenburg door de eeuwen heen
aantrekkingskracht heeft uitgeoefend op veroveraars en strijdende partijen.
Wat troffen de Romeinen hier aan? Een redelijk droge en vlakke delta
van de Rijn dicht achter de duinen. Zo'n meter of zes onder de plaats waar
nu de dorpskerk staat. Ze bouwden er in 37 na Chr. het eerste castellum
dat reeds in 42 wegens wateroverlast vernieuwd moest worden. Vijf jaar
later werd dat fort door de Chauken met de grond gelijk gemaakt. Nog
geen twintig jaar daarna werd een soortgelijke verwoesting uitgevoerddoor
de Kanninefaten onder leiding van hertog Brinno, tijdens de opstand
van
Julius Claudius Civilis. Over de duistere Middeleeuwen daarna is weinig
bekend maar ook tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten was deze
plaats volgens de overlevering slachtoffer van geweld. Tijdens het beleg
van Leiden gebruikten de Spanjaarden het dorp als vestingwal. Na het
ontzet van die stad moesten alle (gebrandschilderde) ramen van de
Valkenburgse kerk vernieuwd worden. Dat zegt genoeg. Daarna was er,
voor zover we weten, een lange tijd van betrekkelijke rust en vrede. Totdat
het vliegveld werd aangelegd.
Ter onderscheiding van het Limburgse dorp Valkenburg (aan de Geul)
staat ons dorp in het kerkzegel van de Nederlandse Hervormde gemeente
als Valkenburg aan den Rijn aangegeven. Opdat vreemde bezoekers niet
in de war zouden raken werd zelfs de plaatsnaam Valkenburg op het bord
bij de Haagse Schouw voorzien van de toevoeging ZH. Dit oeroude dorp
bracht twee kinderen voort, Katwijk aan Zee en Katwijk aan de Rijn, die
in 1619 zelfstandig werden. Beide dorpen groeiden in aantal en belangrijkheid,
het moederdorp nam af in getal en bekendheid.
Het was 26 januari 1940. De eerste gemeenteraadsvergadering van dat
jaar werd conform de gewoonte begonnen met een nieuwjaarsrede van de
voorzitter, burgemeester A.C. de Wilde. Daarna werd overgegaan tot de
orde van de dag. Het geachte raadslid D. de Vries was helaas wegens
ziekte verhinderd. De oranjevereniging ging er mee akkoord over 1939
geen subsidie te ontvangen; gezien de oorlogsdreiging waren de feesten
8
9
Presentielijst van de ledenvergadering van de burgerwacht begin
1940

afgelast. Er zou worden getracht de gemeentelijke zelfstandigheid te bewaren,
de raad besloot daarom de begroting sluitend te maken. De inkomsten
waren ƒ 47.611,47, de uitgaven ƒ 47.611,47. Ook de Christelijke
arbeiderspartij deed zich gelden. Het raadslid de heer J. Schoneveld gaf te
kennen, hoewel ongaarne, nog eens terug te moeten komen op de wethoudersverdeling.
Hij betoogde dat nu jammer genoeg de samenwerking
tussen de Christelijk Historische Unie en de Anti Revolutionaire partij niet
het gewenste resultaat had er toch naar zijn mening geen plaats was voor
een Christelijke Arbeiderspartij in de raad. Het bracht onnodige verdeeldheid
teweeg. De gedachte dat de arbeidersbelangen alleen veilig zouden
zijn bij die partij was vals. "Wij zijn hier om aller belangen te verdedigen,
ook die van de arbeiders!" besloot hij. De beide raadsleden J. van Dijk en
P.J. van Duyn verweerden zich tegen deze aanklacht en werden daarbij gesteund
door de heer P. Zwaan. Vervolgens werd ƒ 700 gereserveerd voor
het aantrekken van een ambtenaar ter secretarie. De aanvangswedde van
de gemeenteopzichter Jac. Haasnoot, wonende te Katwijk aan de Rijn,
werd vastgesteld op ƒ 400. Die van de ambtenaar belast met de werklozenzorg
en werkverschaffing benevens agent der arbeidsbemiddeling en
controleur der werklozen op ƒ 360. De ambtenaar belast met de
werkzaamheden voortvloeiende uit de distributiewet 1939 kreeg uit hoofde
daarvan eveneens ƒ 360 toebedeeld. Tenslotte werd de vergoeding aan het
bijzonder lager onderwijs ter plaatse vastgesteld op ƒ 9,50 per leerling. Dit
alles op jaarbasis. De heer D. Bol bracht de voorzitter wederkerig de beste
wensen over en sprak de hoop uit dat het jaar 1940 vrede mocht brengen.
Waarop de voorzitter de vergadering sloot en het ambtsgebed uitsprak.
Tussentijds vergaderden de burgemeester en de wethouders D. Bol en
P. Zwaan. Ondermeer op 27 februari. Zij besloten bijvoorbeeld de brandweerlieden
over 1939 een beloning van ƒ 2 toe te kennen, per persoon.
Welke beloning zou de sneeuwruimers toekomen? Het bedrag werd vastgesteld
op 40 cent. De bomen langs de Broekweg en op het kerkplein
moesten gesnoeid worden; laat Jac. van der Zwart maar een prijsopgave
doen! De heer P. Kort heeft tijdens de brand bij Korpershoek geholpen en
daarbij een nieuw overhemd verloren. Hij hoopt op een vergoeding van
ƒ 4,80 van de gemeente. De raad bedenkt echter dat hij geen lid is van de
vrijwillige brandweer, mitsdien moet hij elders verhaal halen. Toestem-
10
ming werd gegeven in mei de collecte te houden voor het Algemeen
Steuncomité te Den Haag. En zo ging het door. Op 18 maart werd nogmaals
een B & W vergadering gehouden. De burgemeester deelde mede
dat er in Valkenburg slechts vier werklozen te vinden waren die konden
diepspitten en inmiddels op het in aanbouw zijnde vliegveld waren tewerkgesteld.
Vervolgens konden nog enkele onbelangrijke zaken afgehandeld
worden. De heren hadden een vroegertje. Althans, op papier.
Tijdens de daaropvolgende raadsvergadering, het was de laatste
vergadering voor het uitbreken van de oorlog en werd gehouden op 12
april, was D. de Vries weer gezond aanwezig. De voorgenomen verbreding
van de Middenweg kwam ter sprake en er werd een wijziging van de
politieverordening nr. 11 aangenomen. Sindsdien was het verboden om
"door middel van een radiotoestel of ander instrument muziek of menschelijke
stem hoorbaar te maken op zoodanige wijze dat zulks op de openbare
weg hoorbaar of voor anderen hinderlijk is". D. de Vries wees er vervolgens
op dat de deuren van het brandspuitenhuis bij gelegenheid van de
brand in de kerk vernield waren. Hij achtte het onbehoorlijk dat de brandspuit
door onbevoegden uit de stalling was gehaald! P.J. van Duyn laakte
daarop het optreden van de commandant van de brandweer. Ook J. van
Dijk vond dat de brandweer de mensen uit de kerk had moeten houden. D.
Bol, naast wethouder tevens brandmeester, antwoordde daarop dat de
brandweer haar plicht had gedaan. De voornaamste fout werd gemaakt
door de mensen die in de kerk waren en ongevraagd de klok gingen luiden.
Er waren er die toen hun hoofd kwijt raakten en verkeerde dingen deden.
De commandant heeft zijn best gedaan! Klaarblijkelijk had de affaire de
pers bereikt want J. Schoneveld zei nog dat het niet goed is wanneer ingezetenen
de brandweer afvallen in de courant. Waarop de voorzitter de
discussie beëindigde met de opmerking dat de brandweer, in de huidige
vorm, pas enkele maanden bestond, er was nog weinig ervaring opgedaan!
11
1.3 De burgerwacht
In 1928 opende de voorzitter M.H. van Stijn de vergadering van de
Vrijwillige Valkenburgse Burgerwacht met een hartelijk welkom en besloot
de bijeenkomst met een krachtig betoog om paraat te zijn. Op die

vergadering werd besloten in het vervolg notulen te maken. De vereniging
had op 29 januari haar tienjarig bestaan gevierd en werd klaarblijkelijk
opgericht begin 1918. In 1931 wordt Piet Noort tot secretaris gekozen en
verzorgt sindsdien de jaarverslagen. Hij schrijft: "Geve Hij die alles regeert
dat wij ook het toekomende jaar niet behoeven op te treden. Niet
genoeg kan er propaganda voor de burgerwacht worden gemaakt omdat
die zich ten doel stelt het wettige gezag te steunen dat door het Communisme
steeds ondermijnt wordt, door hun opruien tot revolutie en
schrikkelijke Godslastering. Ook het Socialisme zoals het zich heden
openbaart leidt onherroepelijk tot revolutie. Daarom Burgerwachters,
weest paraat!"
In 1935 constateert hij tevreden dat een geest van Nationalisme en
Vaderlandsliefde ontwaakt onder de jeugd die zich bewust achter het
wettige gezag schaart om als het moet alle revolutionaire machten het
hoofd te bieden. De Burgerwacht en de Bijzonder Vrijwillige Landstorm
samen zijn in staat 160.000 man op de been te brengen. "Het is dit getal
dat het revolutionaire spook weerhoudt de hand uit te steken naar de dierbare
vrijheden onder onze overheid".
Begin 1940 schreef de secretaris het jaarverslag 1939: Met genoegen wil
ik, ondergetekende, u een overzicht geven van hetgeen voorgevallen is. Na
de vorige jaarvergadering konden geen oefeningen meer gehouden worden
wegens gebrek aan munitie. Deze rust heeft geduurd van 17 maart tot 26
mei 1939. Op die datum had onze eerste oefening plaats, met scherp, in het
duin te Katwijk. Hoewel het voor velen moeilijk is de zomeroefeningen
trouw bij te wonen waren we toch op 28 juli in staat om met een vijftal in
klasse A deel te nemen aan de Kringwedstrijd. Onze schutters bezetten
daarbij de vierde plaats met 242 punten. Bovendien behaalden drie schutters
een persoonlijke prijs. Op de bestuursvergadering van 22 augustus
werd het gebrek aan munitie besproken. Om voor de eindwedstrijd van 12
september 1939 voldoende patronen te hebben moesten we een paar weken
over slaan. Van onze voornemens kwam echter niet veel terecht door
de uitgebroken oorlog tussen onze buurlanden en de daarop gevolgde algemene
mobilisatie. We waren genoodzaakt de eindwedstrijd voor onbepaalde
tijd te verzetten. De bekerwedstrijd om de zilveren Lotsy-beker kon
wel doorgaan. Als steeds werd ook nu fel om de beker gekampt die ten-
12
slotte met 47 punten van de 50 voor dit jaar gewonnen werd door ondergetekende.
Een verzoek aan kapitein Snijders om ook dit jaar schietvaardigheidsproeven
af te nemen werd afgewezen omdat hij in militaire dienst
moest. Dat was een grote handicap voor ons omdat we daarom de patronen
zelf uit de kas moesten betalen. De winteroefeningen die 17 november
1939 begonnen, sterkten de onderlinge band van de Burgerwachters zodat
er op de schietavonden een gezellige sfeer heerste en ook het sportieve
element niet ontbrak! Dit kwam tot uiting op de wedstrijd die drie weken
duurde en waaraan 23 leden deelnamen. Met het tastbaar resultaat hopen
we straks huistoe te gaan. Hiermede heb ik u aangaande de oefeningen het
meest belangrijke meegedeeld en wat het overige aangaat: het bestuur
heeft vijf maal vergaderd waarbij de burgemeester een paar maal aanwezig
was ter bespreking en afwikkeling van de op te richten Vrijwillige Brandweer.
Ons getal is met 1 verminderd zodat we nu 59 leden tellen. De samenstelling
van het bestuur is als volgt: M.H. van Stijn voorzitter, B.
Dubbelaar tweede voorzitter, P. Noort Pzn secretaris, J. Grootendorst penningmeester
en D. Rosmolen algemeen adjunct terwijl de heren P. Kort en
H. Imthorn respectievelijk commandant en ondercommandant zijn. Het
voornaamste heb ik u hiermede medegedeeld aangaande ons verenigingsleven.
Hoewel vele burgerwachten actief naar buiten treden tijdens de
mobilisatie is dat met ons nog niet het geval geweest. We zullen intussen
op alles voorbereid moeten zijn! Laten we hopen dat de verantwoordelijke
staatshoofden elkander mogen vinden om een eind te maken aan het bloedige
conflict opdat de rust wederkere want elk gewapend optreden inzake
onenigheid brengt slechts ellende, armoede en verdriet. Moge het ook voor
de Burgerwachters weggelegd zijn om dit alles te helpen voorkomen door
preventief optreden, de schoonste vrucht daarvan zal niet alleen door ons
zelf maar door heel het volk geplukt worden. P. Noort Pzn.
13
1.4 Het dorp Valkenburg, de inwoners
In 1940 telde het dorp ongeveer 1100 inwoners, ondergebracht in naar
schatting 250 woningen en boerderijen. Het merendeel van de bevolking
behoorde tot de Nederlandse Hervormde gemeente. De Gereformeerde
Kerk beschikte nog niet over een eigen kerkgebouw en kwam bijeen in het

3 Kaartje van Valkenburg en omgeving 1940.
14
15
Kaart van Valkenburg 1940

zogenaamde zaaltje De Vries. De Rooms Katholieke gemeenschap behoorde
tot de parochie van Katwijk aan de Rijn.
Er waren twee bakkers, Meurs had zijn winkel en bakkerij op de plaats
waar tegenwoordig het Castellumplein is. De Vries gebruikte daartoe het
pand dat nu als Hoofdstraat 16 te boek staat. Hun beider ovens brandden
niet ver van elkaar. Slager van Kesteren oefende zijn beroep uit aan de
overzijde van de weg en de plaats waar de huidige zijn keurwerk verricht.
Voorts was er in het dorp van alles te koop: kruidenierswaren bij Albert
van der Meij in de Broekweg of bij Meyer op de hoek van de Rijnstroomlaan
en de Straatweg (Borculo). Daar was ook het sigarenwinkeltje van
Stien van der Marel. Voor de verkwikking van de inwendige mens was er
het café " Het wapen van Valkenburg" van de heer Ramp op de Broekweg.
Smid Van Stijn leverde naast allerlei tuingereedschappen ook fietsen en
kachels. Voor een pot verf kon je terecht bij Varkevisser op de plaats waar
nu Jan van den Berg zijn fietsen aan de man brengt.
1.5 Kaart van Valkenburg anno 1940
We denken ons in hoe Valkenburg er in 1940 moet hebben uitgezien. De
grenzen van de gemeente worden ten oosten bepaald door de Oude Rijn.
Aan de overzijde daarvan ligt Oegstgeest. Ten noordwesten maakt de
Kleine Watering scheiding tussen Katwijk en Valkenburg. Aan onze zijde
van dat water staan wat dicht opeen gebouwde arbeiderswoningen. Langs
de Straatweg nog een paar huizen maar verder is het Joght onbebouwd. De
meeste huizen staan daar aan de Rijnzijde van de weg. Ten westen wordt
de grens tussen Katwijk en Wassenaar om en nabij bepaald door de
Molensloot. Ten zuiden en zuidoosten door de Wassenaarse Watering
waarmee de grondgebieden van respectievelijk Wassenaar en Voorschoten
afgepaald worden. Zodoende behoort het gehele vliegveld tot de gemeente
Valkenburg. De Rijndijk waarin begrepen de HaagseSchouw en het stukje
Valkenburgseweg tot de Wassenaarse Watering is grondgebied van Voorschoten.
Wat het dorp betreft: geen provinciale autoweg N206 doorsnijdt
het polderland. Marinus Post is nog geen verzetsheld en de naar hem genoemde
straat bestaat nog niet. Ook aan burgemeester Lotsy is geen straat
opgedragen.
16
De huizen aan de Middenweg grenzen aan het eeuwenoude Marktveld en
vandaar is er vrijwel een onbeperkt uitzicht op de polder, het vliegveld en
de duinen! De Valkenburgseweg, zo heet de gehele weg vanaf de Haagse
Schouw tot in Katwijk aan de Rijn toe! De Valkenburgers noemen hun
gedeelte de Straatweg (dat gebruik is overgenomen in dit boek!). Dat
Valkenburgse gedeelte van die weg heet tegenwoordig Voorschoterweg,
Hoofdstraat en Katwijkerweg.
De Broekweg is al sinds de Middeleeuwen gelegen tussen het dorp en
de Broek, de vlakke weidevelden die nu tot vliegveld zijn gemaakt. Ruim
honderd meter voor dat pas aangelegde vliegveld staat de boerderij van
Jan van Egmond.
Aan de Achterweg, waarover sinds onheuglijke tijden het dorp ten zuidwesten
verlaten kan worden, ligt de boerderij Torenvliet waar Van Leeuwen
bedrijfsvoerder is. De naam komt van de eeuwenoude buitenplaats
Torenvliet waartoe de veehouderij oorspronkelijk behoorde. De Torenvlietswatering
ligt ten zuiden van de boerderij.
De Zonneveldslaan was oorspronkelijk de voornaamste verbinding
tussen de middeleeuwse ridderhofstede Sonnevelt (omtrent 1752 afgebro-
17
Het raadhuis van Valkenburg aan de Straatweg, daarnaast de "Oude pastorie".

ken) en de Hoge Rijndijk (de Straatweg). De boerderij Zonneveld is nagenoeg
op dezelfde plaats gelegen niet ver van de zuid-oosthoek van het
vliegveld. Daar waar de Zonneveldslaan de Straatweg nadert was ooit het
herenhuis Rhijnvliet gelegen. Nu staat er ten zuiden van de laan een gelijknamige
boerderij door Jan van der Marel bewoond.
Het vliegveld is een vierkant vlak van 1000 x 1000 meter. Ten noordwesten
begrensd door de Grote watering die sinds oudsher nog geen
tweehonderd meter ten noorden van de kerk van Valkenburg in de Rijn
uitmondt. Ten zuidwesten van het vliegveld ligt de reeds genoemde
Molensloot. Aan de zuidoostelijke zijde van het veld voert de Kaswatering
het overtollige water af naar de rivier. In dit boek zijn verscheidene situatie
tekeningen van het dorp en de directe omgeving verwerkt, om een
indruk te geven hoe en waar de huizen zich (in 1940) bevinden en waar de
gebeurtenissen van de komende dagen zich afspelen.
1.6 Plaatselijk bestuur (door M.J. Vos)
De wet wijst de gemeenteraad aan als het hoofd van een gemeente. Op 14
juni 1939 werd een zeven man tellende raad gekozen, die in september
1939 in functie trad en ook tot in de oorlogsperiode zijn arbeid verrichtte.
Er namen in 1939 drie politieke partijen deel aan de gemeenteraadsverkiezing,
dat waren de Christelijk Historische Unie, de Anti-Revolutionaire
Partij en de Christelijke Arbeiderspartij. Gekozen werden: D. Bol,
P.J. van Duijn, J. van Dijk, N. van der Nagel, D. de Vries en P. Zwaan. In
de raadsvergadering van 5 augustus 1938 werden D. Bol en P. Zwaan
gekozen als wethouder. Per 16 december 1938 was de gemeentesecretaris
A.C. de Wilde benoemd als burgemeester-secretaris; hij was de opvolger
van burgemeester P. Lotsy, die ontslag nam om gezondheidsredenen. Het
college van B. en W. vergaderde doorgaans éénmaal per veertien dagen.
Zo werd er vergaderd op 18 maart 1940 doch de eerstvolgende vergadering
had 3 juni 1940 plaats.
De uitslag van de verkiezing van de leden van de IIe Kamer der Staten
Generaal, gehouden in 1936, kan een breder inzicht geven in de politieke
voorkeur van de Valkenburgse gemeenschap. Die uitslag luidde:
18
Sociaal Democratische Arbeiders Partij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Vrijheidsbond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Vrijzinnig democratische bond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Christelijk democratische bond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Christelijk Historische Unie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Roomsch-Katholieke Staatspartij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Staatkundig Gereformeerde Partij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Hervormd Gereformeerde Staatspartij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Anti Revolutionaire Partij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
R.S.A.P. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
N.S.B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Valkenburg telde ruim 1000 inwoners waarvan de kiesgerechtigden verplicht
waren hun stem uit te brengen. De situatie in Valkenburg was niet
anders dan die in de rest van ons land en zelfs niet als in de rest van de
wereld. Armoede en werkloosheid waren kenmerkend voor het decennium
voorafgaande aan wereldoorlog nummer twee. Als instellingen van weldadigheid
waren aangewezen de Hervormde gemeente en de Gereformeerde
Kerk ter plaatse (artikel 3 van de Armenwet). Daarnaast was werkzaam het
Nationaal Armencomité en wel de plaatselijke afdeling sinds 1934.
19
1.7 Fall Gelb
In het diepste geheim werden in Duitsland plannen gemaakt die in het
kader van operatie "Fall Gelb" ondermeer zouden leiden tot de "Slag om
de residentie 1940" (E.H. Brongers). Als verrassing besloten Hitler en zijn
staf tot de inzet van parachutisten en luchtlandingstroepen om Rotterdam
en Den Haag snel in handen te krijgen. De gehele operatie werd opgedragen
aan de Generalmajor K. Student die daartoe de beschikking kreeg over
de Flieger Division 7 en de 22e Luftlande Infanterie Division. De verovering
van de residentie werd opgedragen aan Generalleutnant L.W. Graf
von Sponeck. Hij moest zo mogelijk in één klap de regering, de koningin
en de defensietop in handen krijgen. Von Sponeck werd persoonlijk door
de Führer op het hart gedrukt de Koningin daarbij alle eerbied te betonen
die haar toekwam. Bij zijn aanvalsplan maakte hij dankbaar gebruik van

de drie vliegvelden die om de residentie lagen en besloot zijn aanval te
richten op Ockenburg ten zuiden, Ypenburg ten oosten en Valkenburg ten
noorden van de stad. Om de Nederlandse defensie te misleiden zouden de
gevechtsvliegtuigen eerst massaal richting Engeland koersen, daarna boven
zee omkeren en vervolgens de vliegvelden bombarderen. Op het vliegveld
Valkenburg moest volgens plan meer dan drieduizend man landen.
De "Fallschirmjäger van de 7. Fliegerdivision" kregen tot taak de weg vrij
te maken voor de latere landing van de transportvliegtuigen, de Junkers
JU52. Dat vliegtuig kon veertien zwaar bewapende infanteristen vervoeren.
Ook konden stukken zwaar geschut en motorfietsen worden ingeladen.
De soldaten, zowel de parachutisten als de infanteristen, waren goed
voorzien van wapens en munitie. De meesten waren goed geoefend en
voorbereid. Ook beschikten ze over een ontwikkeld superioriteitsgevoel.
Ze rekenden erop het karwei binnen één á twee dagen te klaren en dat het
minstens een halve dag zou duren voordat er een tegenaanval van enige
betekenis op gang zou komen. Ook de Duitse militaire attaché had vanuit
Den Haag goed zijn best gedaan. Onder het voorwendsel de bollenvelden
te bewonderen maakte hij uitgebreide rapporten over ondermeer de bewaking
van het vliegveld Valkenburg en de opstellingen van de wapens. Met
verbazend gemak wist hij gedetailleerde gegevens daaromtrent te verzamelen
en door te geven. En was een zekere Hündorff niet tot gedurende
enige maanden voor het uitbreken van de oorlog als ordonnans in dienst
bij de vrijwillige brandweer van het dorp Valkenburg? Wel toevallig dat
de man, die tijdens de bezetting van het dorp de leiding in handen had, ook
Hündorff heette. Volgens de brandweercommandant was het dan ook
diens broer. Logisch dat de Duitsers elk huis in Valkenburg precies konden
vinden!
Op 9 mei was alles geregeld. De eerste soldaten bestemd om naar Valkenburg
en Ypenburg te worden vervoerd stonden klaar op het vliegveld
Paderborn. "6e compagnie Fallschirmjägerregiment II" werd er gebruld. In
het donker liepen ze naar hun twaalf Junker JU52 vliegtuigen. Ze wilden
niet denken aan wat gebeuren ging. Misschien zongen ze. Misschien dachten
ze na over het "Tagesbefehl" van de Generalleutnant. Grote en eervolle
taken wachten ons. Ik ben er van overtuigd dat de divisie, stuk voor stuk
tot de laatste man, zijn plicht en roeping zal vervullen. We zullen laten
20
zien dat we volwassen kerels zijn die, hoe zwaar het ook zal worden, weten
door te bijten. We hebben altijd gewonnen, ook nu zullen we overwinnen.
Wees allemaal van de belangrijkheid van je opdracht doordrongen. Van
ons doorzettingsvermogen hangt alles af. Ons parool: Trots, sterk en
trouw zullen we overwinnen! Graf Von Sponeck eindigde: "Voorwaarts
nu, met God voor Führer en Rijk!"
Aan boord van het vliegtuig werd ieder een plaats gewezen. De motoren
werden gestart. Log waggelden de transportvliegtuigen naar de startbaan.
Even later kwamen ze los van de grond. Het was 45 minuten voor uur X.
Over precies honderd minuten moesten ze springen. Ze verdrongen de gedachte
daaraan. Trots, sterk en trouw voor God, Führer en Rijk! Stiekem
deed een fles de ronde, "Neem een slok, dat helpt."
In Valkenburg draaide de burgemeester zich nog eens om in zijn bed.
21
1.8 Defensie
De Valkenburger Piet van Duyn beschrijft in zijn ons nagelaten geschrift
dat er hoge officieren in het dorp gekomen waren om te bezien of de polder
als militair vliegveld geschikt zou zijn. Dat was in oktober 1938.
Voorts dat de kranten bol stonden van de discussies die toen op gang
kwamen. Belanghebbenden waren de boeren, de gemeente Katwijk (die
verwachtte dat het vliegveld een haar passende naam zou krijgen) en het
onbetekenende dorpje Valkenburg (dat uiteindelijk met de eer ging strijken).
De aanleg ervan werd uitbesteed aan de Heidemaatschappij die
daartoe een drieduizend werklozen uit de wijde omgeving ter beschikking
kreeg. Het project had veel belangstelling ondermeer doordat er nogal wat
arbeidsonrust ontstond. Reden: het loon van de ene arbeider verschilde van
dat van de andere, afhankelijk van de plaats van herkomst! Desondanks
vorderde het werk goed en nadat een gedeelte was gereedgekomen zouden
er proeflandingen worden gedaan in mei 1940. Intussen was de mobilisatie
afgekondigd en werden omtrent 150 militairen ter verdediging op het
vliegveld gelegerd. Piet schreef: "Deze soldaten brachten hun tijd zo'n
beetje door met hengelen, zwemmen en pionieren. De oorlogsdreiging
werd echter hoe langer hoe erger en de bezetting werd in de namiddag van
8 mei uitgebreid tot ongeveer 450 man met als commandant kapitein C.

van Zuilen. De verloven waren weer ingetrokken en donkere schaduwen
tekenden zich af".
Beter geïnformeerde bronnen vertellen dat de bewaking van het vliegveld
Valkenburg was toevertrouwd aan twee compagnieën van het 4e regiment
infanterie (1-III-4RI en 3-III-4RI). Versterkt met een sectie zware
mitrailleurs, dat wil zeggen drie stukken. Voorts waren er rondom het
vliegveld twaalf opstellingen met lichte mitrailleurs. In iedere post stonden
twee lichte mitrailleurs en bevonden zich zes soldaten onder bevel van een
sergeant of korporaal. Vanuit iedere post kon dus naar twee zijden worden
geschoten. De drie zware mitrailleurs waren opgesteld bij de Grote Watering
in inderhaast opgeworpen versterkingen. Twee stonden ten westen
van de hangars B1 en B2. Eén ten noordoosten van hangar A1. Volgens
een voormalig sergeant bestond de bemanning uit tien manschappen, een
korporaal en een sergeant. Ze waren gelegerd in het seminarie te Katwijk
aan de Rijn. Te dien tijde deden ze 24 uur onafgebroken dienst en werden
daarna afgelost. De aflossing kwam omtrent zeven uur 's-avonds aangemarcheerd.
De afkomende wacht liep vervolgens weer naar Katwijk terug.
Volgens hem waren de zware mitrailleurs niet zo dicht bij de hangars
opgesteld als de tekening doet vermoeden. Het wapen was, toen hij op 9
mei werd afgelost, niet ingesteld op luchtafweer.
Om ongewenste vreemdelingen uit het kamp te houden was bij iedere
poort tot het vliegveld een bewaking: zes soldaten en een sergeant bij het
hek aan de Broekweg, hetzelfde getal bij de brug over de Grote Watering.
Die brug vormde, met de zogenaamde kampweg, de verbinding van het
vliegveld met de Wassenaarseweg. Halverwege die kampweg was een
"staande patrouille" actief, samengesteld uit een sergeant met twee soldaten.
De totale sterkte van de vliegveldbewaking was omtrent 450 man.
Hoewel de militaire leiding rekening hield met luchtlandingen, de Duitsers
hadden daarvan reeds met succes gebruik gemaakt, was er geen
luchtafweergeschut. Ter bestrijding van parachutisten waren er aan de
noordzijde van het vliegveld kleiwallen opgeworpen waarin schuttersputjes.
Die moesten in geval van acuut gevaar worden bemand met de niet
daadwerkelijk op post zijnde soldaten. Slechts voorzien van hun eigen
geweren.
22
De vliegveldbewaking verkeerde sinds 8 mei in de hoogste staat van paraatheid
tussen 3.15 uur en 8.00 uur. Dat hield in dat het piket zich die
nacht voor een deel ter versterking in de mitrailleuropstellingen had moeten
bevinden en dat de rest van de algemene reserve in de schuttersputten
bij de kleiwallen had moeten zitten, liggen of staan. Maar om de één of
andere reden was daarvan afgeweken. Luitenant Möller was in de vroege
morgen van 10 mei 1940 wachtcommandant en zal zich opgehouden hebben
bij de mitrailleurposten 2 en 3, aan de Valkenburgse zijde van het
vliegveld. De aan hem toegevoegde vaandrig moest zich in post 8 op
houden. Dat was op de zuid-westelijke hoek van het veld. In die nacht
lagen omtrent vijf en tachtig man in de mitrailleuropstellingen. Dat was
ongeveer een derde deel van de voor dat doel beschikbare mannen. Het
resterende tweederde deel was "algemene reserve" waarvan de helft, het
piket, ter ruste lag en de andere helft sliep. De manschappen waren allen
ondergebracht in de meest noordelijke hangar (nummer A3). Toezicht op
de algemene reserve was toevertrouwd aan kapitein H.J. de Vries, commandant
van het geheel was kapitein C. van Zuilen. De bataljonscommandant
was majoor Mallinckrodt. Hij gaf op 9 mei aan Van Zuilen opdracht
om alle mitrailleurs, ook die van de reserve, in gevechtsopstellingen te
plaatsen.
Al met al leek het vliegveld zwaar verdedigd. Het gevaar dat de mitrailleurs
rond het veld elkaar zouden beschadigen was onderkend en als aanvaardbaar
beoordeeld. Achteraf werd geconstateerd dat de zo opgestelde
mitrailleurs het de commandant onmogelijk maakte centraal vuur-leiding
te geven. In het heetst van de strijd was alles afhankelijk van het inzicht
van de stuksbemanningen. Beter ware geweest ergens in de duinen stelling
te nemen en vandaar het vliegveld te bestrijken. Maar "achteraf kijk je een
paard in zijn kont!" zeggen ze in Valkenburg. En zij kunnen het weten.
Wat betreft de motivatie van de verdedigers: een gedeelte van hen was
sinds kort daar geplaatst en nauwelijks bekend met het terrein. Majoor
Mallinckrodt had gewaarschuwd dat het nu menens zou worden en daarom
serieus te oefenen. Jan Soldaat dacht dat het wel mee zou vallen. Onder
hen waren er heel wat uit Schiedam en de bollenstreek afkomstig. Er
heerste een gemoedelijke sfeer onder de jongens. Op het vliegveld waren
23

uiteraard ook koks, schrijvers en dergelijke lieden geplaatst. Sommigen
daarvan hadden nog nooit hun geweer afgeschoten.
1.9 Het leger
Een divisie bestond uit de staf, een compagnie pioniers, twee mitrailleurcompagnieën,
een compagnie pantserafweergeschut, een compagnie
luchtdoelmitrailleurs, een batterij luchtdoelartillerie, drie regimenten
infanterie en een regiment artillerie.
Een infanterieregiment was samengesteld uit een staf, een compagnie
mortieren (6 mortieren), een batterij van 6-Veld (4 stukken), een compagnie
pantserafweergeschut (6 stukken), drie infanteriebataljons. Totale
sterkte omtrent 2500 man.
Een infanteriebataljon bevatte een staf, drie compagnieën tirailleurs (ieder
omtrent 160 man) en een mitrailleurcompagnie. Totale sterkte ongeveer
750 man. Een sectie infanterie telde gewoonlijk ongeveer 30 manschappen.
Overste Buurman was commandant van het vierde regiment infanterie,
dat een belangrijke rol zou spelen in de beschreven gebeurtenissen. Hij
achtte het Nederlandse leger in 1939 zwakker dan in 1914. Om deze en
nog andere redenen rekende hij er vast op dat de Duitsers dit keer binnen
zouden vallen. Destijds werden de soldaten afgericht bij het onderdeel
waarbij ze ook ten tijde van oorlog zouden worden ingedeeld. In 1939 was
dat niet zo. Hij had oefeningen in straatgevechten gepland in Valkenburg
maar om politieke redenen mochten die niet doorgaan.
Na de inval in Noorwegen kregen de bataljonscommandanten schriftelijke
bevelen hoe te handelen in geval van een overval. Voorop stond: aanvallen,
zich niet laten intimideren door bedreigingen met represailles tegen
gevangenen, kameraden of burgers. Bevelen van gevangen genomen chefs
om de wapens neer te leggen mochten niet worden opgevolgd, werden
kameraden daarvan de dupe dan moesten ze gewroken worden.
24
25
Kaart van het vliegveld en de defensie.

Inhoud hoofdstuk 2
2. 1 De aanval
2. 2 Andere kijk
2. 3 Zonneveld
2. 4 Boerderij Van Egmond
2. 5 Torenvliet
2. 6 Burgervader
2. 7 In het hospitaal
2. 8 Ordonnans
2. 9 Ora et Labora
2.10 Binnekade
2.11 Paulus Noort
2.12 Slager Van Kesteren
2.13 Jaap van der Zwart
2.14 Vroege vogels
2.15 Abraham Oosterlee
2.16 Richting Haagse Schouw
2.17 Van Gunsteren
2.18 Herovering Haagse Schouw
2.19 Een klas artilleristen naar het pontje
2.20 Een klas artilleristen naar de Sandtlaan
2.21 Vliegveld verkenners
2.22 Huzaren in actie
2.23 Berend Borst
2.24 De prikactie van Mallinckrodt
2.25 Willem de Zwijger
2.26 Aan en afvoer
2.27 Fokkers boven Valkenburg (Gerrit Russchenberg)
2.28 "Vliegveld" Maaldrift (Gerrit Russchenberg)
2.29 Buurmans daden
2.30 Kanonnen van Katwijk
2.31 Krijgsgevangen
2.32 Troepenverplaatsingen
2.33 Verkenning uit Rijnsburg
2.34 Strijd om de Sandtlaanbrug
2.35 Hendrik van Egmond
26
27
Hoofdstuk
2
De morgen
van de eerste dag
2.1 De aanval
X tijd was bepaald op 3.55 uur (5.35 uur Duitse tijd), door de Führer persoonlijk
vastgesteld. De opdracht voor de Duitse commandant behelsde
het veroveren van het vliegveld Valkenburg, de bezetting en het afsluiten
van de Oude Rijn en de verkeersbruggen daarover en ten slotte op te rukken
naar Den Haag. Het zat de Duitsers mee, het was prachtig lenteweer in
de vroege morgen van 10 mei 1940. Op vele vliegvelden in Nederland
stonden de vliegtuigen al vanaf drie uur warmgedraaid klaar. De legerleiding
was gewaarschuwd dat het uur was aangebroken. Het is zover! Het
was niet de eerste keer dat majoor Sas vanuit Berlijn die boodschap doorgaf,
steeds was het vals alarm geweest. Maar toch, er waren nu wel zeer
verdachte troepenverplaatsingen aan de grens. Weest op uw hoede! werd
er gezegd tegen de hogere commandanten en die gaven het weer door,
naarmate ze het nodig vonden. Een groot deel van de soldaten in en om
Den Haag mocht desondanks rustig gaan slapen. Er werden reeds tussen
1.36 en 2.45 uur op grote hoogte vreemde vliegtuigen waargenomen die
richting Engeland koersten waarvan sommigen met ontstoken boordlichten.
Hoewel er naar verluid al om halfvier die morgen vliegtuigen door het

De aanval op 10 mei 1940 in kaart gebracht.
28
luchtdoelgeschut om Den Haag werden beschoten, lag een groot deel van
de soldaten nog steeds lekker te slapen toen omstreeks vier uur de eerste
bommen op de Alexanderkazerne vielen.
De wacht van het vliegveld Valkenburg was alert, dat wel. Om 3.30 uur
maakten ze al melding van motorgeronk. Dat werd doorgegeven aan de
commandant kapitein Van Zuilen, aan diens baas en aan de commandant
van de luchtverdediging. Om 4.00 uur kon worden vastgesteld dat het
Duitse vliegtuigen waren. Ook dat werd aan dezelfde kopstukken doorgegeven.
Toen ook kwam Van Zuilen te weten dat het oorlog was. Hij had
gewoonlijk zijn onderkomen in het wachtgebouwtje bij de brug over de
Grote Watering en liet het oorlogsbericht door een ordonnans doorgeven
aan kapitein De Vries, de commandant van de algemene reserve. Die moet
op dat moment bezig geweest zijn de manschappen te verzamelen.
e stonden naar zeggen om 4.15 uur aangetreden bij hangar A3 en waren
aarzelend bezig zich naar hun posten te begeven. "De Duitsers zijn op weg
naar Engeland!" werd er gezegd. Het deed de zenuwen bedaren maar
spoorde niet aan tot haast. Het lijkt erop of we precies weten hoe en wanneer
alles gebeurde. De meeste gegevens zijn echter van achteraf verstrek-
29
Aanval op het vliegveld Valkenburg

Luchtfoto van het vliegveld Valkenburg genomen op 10 mei omtrent 10.00 uur.
30
te verklaringen afkomstig. De tijdens de oorlogshandelingen opgemaakte
rapporten werden vernietigd.
Toen om kwart over vier de eerste bommen bij de hangars vielen was de
verdediging rond het vliegveld nog steeds niet versterkt, waren de
schuttersputjes in de kleiwallen onbemand. Onder de verzamelde militairen
brak paniek uit. Ze stoven vele kanten uit. Door sloten en greppels de
polder in. Het gros begaf zich over de Grote Watering naar de kleiwallen.
Toen echter een tweede bombardement volgde, dit keer meer gericht op
die vanuit de lucht goed zichtbare verdedigingswallen, zochten ook zij die
daar aangekomen waren een goed heenkomen. Het keukenpersoneel en de
overige niet bij de bewaking betrokken manschappen volgden wat later
hun voorbeeld. Het wijde veld op en daardoor nog meer kwetsbaar, als
hazen voor de jagers. Toch bleven er op hun post. Of keerden later terug.
Om half vijf kwam de eerste lading parachutisten naar beneden, omtrent
de Haagse Schouw, in de Ommedijkse polder. Het waren zes vliegtuigen
dus waren het er niet meer dan tachtig. Het lijkt er op dat zij voornamelijk
één doel hadden: het bezetten van de autoweg tussen de Haagse Schouw
en Wassenaar. Reeds om half vijf werd er een luitenant van de huzaren
krijgsgevangen gemaakt bij Den Deijl! De officier werd daarna naar de
Haagse Schouw gebracht en telde daar om en nabij vijftig parachutisten!
De Rijnbrug was op dat moment door hen bezet. Zij die dichter bij het
vliegveld neerkwamen vroegen bij Zonneveld de weg naar de Rijnbrug!
Het getal van hen die de strijd met de vliegveldbewaking aanbonden zal
dus niet groot geweest zijn.
Een kwartier later landde een tweede zwerm parachutisten. Het moet
een kleiner getal geweest zijn want één van de vliegtuigen was neergeschoten
en in zee neergestort. Overigens werden de inzittenden daarvan
gered en naar Engeland overgebracht. Deze tweede landing vond plaats op
het Noordelijk deel van het vliegveld tot zelfs voorbij de Grote Watering.
Zij die op het vliegveld terechtkwamen hadden niet veel kans het te overleven,
ze landden vlak voor de mitrailleurlopen van de vliegveldbewaking!
Die bij de kleiwallen neerkwamen hadden het minder moeilijk. Ze konden
de reeds verschrikte bewakers op de vlucht jagen of gevangen nemen en
trokken het dorp binnen. Gijs Vis zag ze komen. De Nederlandse soldaten
31

kropen door heggen en sloten over de weilanden, ongewapend en sommigen
maar half gekleed. De Duitsers renden met tientallen over de Broekweg.
Naast elkaar kwamen vriend en vijand richting dorp. De Duitsers
hadden haast en keken nauwelijks naar de Nederlandse soldaten om. Ze
moesten het dorp en vervolgens de Sandtlaanbrug gaan bezetten.
Omstreeks half zes begon de landing van 52 vliegtuigen die met korte
tussentijden op het veld neerkwamen. Eén minder dan de bedoeling was
want die werd onder Veenendaal neergeschoten. Een ander werd tijdens de
landing geraakt en kwam brandend neer. Omstreeks half zeven dienden
zich nogmaals minstens drie vliegtuigen aan die eigenlijk op Ypenburg
hadden moeten landen, ze wisten nog plek te vinden. Tenslotte konden er
twee niet meer landen wegens plaatsgebrek, hun voorgangers waren tot de
assen in de zachte bodem weggezakt en zagen geen kans weer op te stijgen.
De twee moesten uitwijken. Eén landde om 06.48 uur op het strand,
mogelijk is dat vliegtuig weer opgestegen. De tweede om 6.50 uur op Ockenburg.
Veel Duitsers sneuvelden. Willem Ooms, die er na de capitulatie
op uitgestuurd werd om de kadavers van het vee te begraven, zag meer dan
één vliegtuig op het veld staan waarin de Duitsers nog immer gezeten
waren. Hun "kist" was hun tijdelijke begraafplaats geworden.
De bedoeling was dat om 9.25 uur een tweede echelon zou landen, met 39
vliegtuigen. Na enige malen rond het veld gevlogen te hebben, werd dui-
Op het vliegveld gelande Junker JU52 transportvliegtuigen
32
delijk dat daarvoor geen plaats was. Er werd geprobeerd in de directe
omgeving aan de grond te komen. Daarbij werd één vliegtuig neergeschoten
en kwam bij Maaldrift terecht. Dat was om 9.30 uur. Er werd besloten
op het strand tussen Katwijk en Wassenaarseslag te landen. Om 9.35
kwamen daar vijf vliegtuigen aan de grond, om 9.45 acht en om 9.55 uur
nogmaals vijf toestellen. De groep van acht landde bij paal 90, 91 en 92.
De infanteristen en bemanningsleden trokken onmiddellijk de duinen in en
vormden daar gevechtsgroepen onder aanvoering van respectievelijk de
Leutnants Müller, Jenneveld en Erdman, onder Feldwebel Polyka en Oberleutnant
Voigt. De eerste twee groepen trokken in de richting Wassenaar,
de overigen maakten in eerste instantie de duinen onveilig en deden dan
hier, dan daar aanvallen op het vliegveld. De laatstgenoemde "Gruppe
Oberleutnant Voigt" telde 136 manschappen. De overige twintig vliegtuigen
moesten echter onverrichter zake terugkeren naar het vliegveld Werl.
Om 16.40 uur werd nogmaals geprobeerd om zes vliegtuigen op Valkenburg
te laten landen. Eén ervan week uit naar Ockenburg, de overigen
moesten eveneens terug naar Duitsland. Zo waren er tenslotte in totaal 857
Duitse militairen geland op en in de directe omgeving van Valkenburg
33
Parachutisten landen op het vliegveld Valkenburg

welk getal vermeerderd dient te worden met 174 bemanningsleden van de
gestrande vliegtuigen. Hoeveel er reeds gesneuveld waren is moeilijk te
schatten. In de duinen en de Wassenaarseslag zwierven 321 infanteristen
rond met 60 bemanningsleden.
De goed bewapende en vechtlustige soldaten, die in eerste instantie aan
de grond kwamen, maakten ondanks toch wel heftige weerstand korte met-
Gesneuvelde parachutist
ten met de verdediging. Daarbij geholpen door jachtvliegtuigen die weinig
moeite hadden met de van boven kwetsbare opstellingen want ook de
sectie zware mitrailleurs, opgesteld om en nabij de hangars, was op dat
moment niet ingesteld op luchtafweer. Stuk voor stuk werden de Nederlandse
mitrailleurs tot zwijgen gebracht. Tegen halfzeven was het vliegveld
in Duitse handen en het verzet gebroken. Een en twintig Nederlandse
soldaten waren gesneuveld, zij die niet gevlucht waren werden krijgsgevangen
gemaakt.
Voor de Duitsers was tot dan toe alles redelijk volgens de plannen verlopen.
De infanterie rukte daarna naar alle zijden op. Ten zuiden werd de
brug over de Oude Rijn bij de Haagse Schouw bezet waarmee de hoofdweg
naar Den Haag werd afgesneden. Noordelijk werd het dorpje Valkenburg
ingenomen en doorgestoten over de weg naar Katwijk-binnen tot
34
de daar aanwezige rivierbruggen. Ook de Maaldrift, de Wassenaarseslag
en het strand tot dichtbij Katwijk waren spoedig in Duitse handen.
Het gerucht wilde anders. "Heb je het niet gehoord? Wist je het niet? De
Duitsers waren al voor de oorlog op de kalkzandsteenfabriek in Katwijk
aan de Rijn! Een dag tevoren binnengevaren in een rijnaak. Zoiets als het
turfschip van Breda, ja! Geloof het maar gerust! De bedrijfsleider was immers
een Duitser. De smeerkees!"
Intussen waren de vliegvelden Ockenburg en Ypenburg op soortgelijke
wijze veroverd. Toch was alles niet zo voorspoedig gegaan als generalleutnant
Von Sponeck gehoopt had. Zelf was hij naast het doel Ockenburg
terecht gekomen. De verbindingsapparatuur weer ergens anders. De
transportvliegtuigen waren op Valkenburg in de zachte bodem weggezakt
en konden niet meer opstijgen. Op Ypenburg lag alles in puin en was
landen en opstijgen eveneens uitgesloten. Daarmee verviel een belangrijk
deel van het plan: voortgaande aanvoer van troepen en herbevoorrading. In
de loop van de morgen werd duidelijk dat de opzet, de bezetting van Den
Haag, mislukt was. Voor de Duitse soldaten zat er nog maar één ding op,
de posities handhaven en afwachten. Voor hen was de "Blitz-krieg" voorlopig
voorbij.
35
2.2 Andere kijk
Hoe in de loop der tijden verhalen aan erosie onderhevig zijn, blijkt wel uit
het reeds in mei 1945 verschenen boek "Doodenwacht bij onze gevallenen".
De auteur Hoek beschrijft de heldendaden van de vliegveldbewaking,
die volgens hem slechts drie weken voor het uitbreken van de strijd
op het vliegveld geplaatst was. In die korte tijd hadden ze hard moeten
zwoegen om de verdedigingswerken op te richten. Op die tiende mei,
reeds om drie uur 's-nachts, was motorgeronk gehoord. Onmiddellijk
werden de commandant (C. van Zuilen) en verscheidene andere kopstukken
op de hoogte gesteld van de vliegtuigbewegingen. De commandant
nam daarop dadelijk de geijkte maatregelen: het piket en de algemene
reserve werden in het geweer geroepen. Pas toen opnieuw vliegtuigen
naderden, nu duidelijk herkenbaar als Duits, raakte men ervan overtuigd
dat het ernst was. Daarna kwam in zeer korte tijd alles in actie. De wacht

lag al in de posten om het vliegveld, het piket en de reserve verzamelden
zich om in de kleidammen posities in te nemen. Toen vielen de eerste
bommen. Een hangar werd geraakt, er waren gewonden. Onder de nauwelijks
ontwaakte en soms nog halfgeklede soldaten ontstond verwarring.
Ook zij renden naar de kleidammen. Intussen weerden de wachtposten
zich dapper achter hun mitrailleurs. Met hardnekkige woede werd de strijd
tegen de buiten het veld dalende en aanrukkende Duitse parachutisten
aangebonden. De mitrailleuropstellingen werden daarop vanuit de lucht
beschoten waarbij de wachtcommandant dodelijk getroffen werd. Niettemin
deden de mannen hun plicht en zetten de strijd voort. Een nieuwe
lading Duitse parachutisten werd uitgeworpen. Hen wachtte een kruisvuur
waaraan geen ontkomen mogelijk leek. Toen kwamen de Duitse transportvliegtuigen.
Hoe zou de binnenring van de vliegveldverdediging, gericht
op het veld zelf, reageren? Wat zou de commandant van de zware mitrailleurs
doen? Die had het juiste moment afgewacht. Vier en veertig vliegtuigen
waren geland. Ze werden ontvangen door een heksenketel van doodzaaiende
mitrailleurs. Hoek beschrijft daarop hoe de Duitsers zich desondanks
wisten te verzamelen en de hangars bereikten. Van daaruit werden
stuk voor stuk de Nederlandse mitrailleurs uitgeschakeld. Drie en zestig
gewonden, Nederlanders en Duitsers, werden na afloop van de strijd in een
hangar ondergebracht. Het vliegveld was daarmee in Duitse handen. Van
de krijgsgevangenen wordt door de schrijver geen gewag gemaakt. Het
moeten er meer dan tweehonderd geweest zijn. Voor zover bekend werden
ze bijeengedreven op het vliegveld. Samen met een aantal Valkenburgers
die inmiddels vanuit het bezette dorp werden aangevoerd. Brongers beschrijft
de gebeurtenissen al heel wat meer gematigd, maar komt toch ook
tot de conclusie dat de vliegveldbewaking het nog redelijk goed gedaan
heeft. Er is flink weerstand geboden. Om dat te ondersteunen citeert hij
een Duits verslag waaruit blijkt dat het 3e bataljon (der 22.Infanterie-
Division) om 05.20 uur in sterk afweervuur landde. De infanteristen, die
uit de transportvliegtuigen kwamen moesten de tegenstanders aanvallen en
konden dat slechts doen met hulp van de parachutisten en met grote verliezen.
L. de Jong beoordeelt de paraatheid van de vliegveld bewaking wat
minder positief. Toen drie Duitse bommenwerpers om kwart over vier de
eerste luchtaanval op het vliegveld uitvoerden, bevond de algemene reser-
36
ve zich door laksheid nog niet in de opstellingen... De dodelijk verschrikte
manschappen renden na de eerste bommen in grote wanorde weg. De
tweede bomaanval deed ook hen die in de schuttersputjes zaten op de
vlucht slaan. Een deel van de overlevende parachutisten kwam tussen de
verstrooide reserve terecht. De Nederlanders werden als krijgsgevangenen
meegevoerd naar het dorp.
Het boek: "Mei 1940. De strijd op Nederlands grondgebied" is onder
redactie van H. Amersfoort en P.H. Kamphuis van de sectie militaire geschiedenis,
in 1990 uitgekomen. Daarin worden de Duitse acties als in
eerste instantie geslaagd beschreven: Geheel volgens plan landden omstreeks
05.20 uur meer dan vijftig transportvliegtuigen. De aangevoerde
luchtlandingstroepen konden zonder grote problemen uitstappen en hun
gevechtsformaties innemen. Tegen 06.00 uur was het vliegveld in handen
van de Duitsers...
Onze plaatsgenoot Eikenbroek was slager van beroep en als gemobiliseerde
dienstplichtig soldaat geplaatst op het vliegveld. Zonder veel munitie
te verspillen en onder leiding van een sergeant namen ze op zeker
moment de benen met meer dan tien man. Gelukkig niet in de richting van
het dorp maar naar het zuidwesten. Na urenlang onder een brug te hebben
gehangen wisten ze te ontkomen aan de overal opduikende parachutisten
en werden opgevangen in Wassenaar. Daar werden ze ingelijfd bij de
huzaren-motorrijders en ingezet bij de verdediging van Den Haag. Maar
hoe alles precies gegaan is weet hij niet meer.
37
2.3 Zonneveld
Aan het eind van de Zonneveldslaan stond ooit de vroeg middeleeuwse
ridderhofstede Sonnevelt. Nadat die in 1752 afgebroken was werd de
plaats ingenomen door een gelijknamige boerderij. Nu bewoond door de
familie van Leeuwen. In 1940 bewoonden Gijsbertus Binnendijk en Maria
Bos de oude hofstede tezamen met hun enig kind, de achttienjarige Maria.
Vader Binnendijk was niet sterk en overleed vrij jong op 1 mei van dat
jaar. Hij werd op 6 mei 1940 begraven in het familiegraf naast de kerk. Zo
kwam het dat in de vroege morgen van 10 mei de koeien niet door de baas
zelf maar door diens zwager Cornelis Bos gemolken werden. Om vier uur

was het melkenstijd. De koeien stonden in het land. Juist daar kwam de
eerste zwerm parachutisten neer en Kees moest maken dat hij wegkwam.
Of hij direct doorgerend is naar zijn eigen huis staat niet vast. Zeker is dat
de weduwe Binnendijk en haar dochter opgeschrikt werden door gebeuk
op de deur. Daar werden ze geconfronteerd met Duitse parachutisten. "Die
waren gewoon gek! Het leek wel of ze dronken waren. Ze vroegen waar de
Rijnbrug was. We hebben gezegd welke kant ze op moesten gaan! Wat
moet je anders? "
De beide vrouwen begrepen dat ze daar zo dicht bij het vliegveld groot
gevaar liepen en besloten naar de Woerd te gaan. Ze vulden een paar koffers
met spullen, stapten op de fiets en reden argeloos de Zonneveldslaan
af en halverwege linksaf de Achterweg in. Achteraf realiseerden ze zich
beschoten te zijn, toen wisten ze nog niet wat het ritselen in het gras en het
fluiten om hen heen betekende. Ze kwamen ongedeerd aan bij de familie
Bos die op de Achterweg woonde, waar tegenwoordig huize de Woerd
staat. Daar bleven ze tot de volgende dag.
2.4 Boerderij Van Egmond
De Oude Broekweg is nog een laatste restant van de verbinding tussen het
dorp en de Broekpolder. Nog geen tweehonderd meter voor het toegangshek
naar het marinevliegveld staat de boerderij van Hendrik van Egmond
en zonen. Dat wil zeggen, de zonen doen het werk en Hendrik zit in de
keuken bij de haard. Althans op die morgen dat ik onaangekondigd met de
deur in huis kwam vallen.
Op 1 mei 1940 had Hendrik het bedrijf overgenomen van zijn vader Jan
van Egmond. De nieuwe boerin was ook al gevonden, een dochter van
Pieter Verboon de boer van Veldzicht, thans Voorschoterweg 52. Het
huwelijk werd vastgesteld op 6 juni 1940. Maar eerst kwam tien mei.
Uiteraard werd Van Egmonds plaats door de ligging aan de rand van het
vliegveld vrijwel onmiddellijk bij de strijd betrokken. Van dichtbij zagen
ze de bommen vallen. De schildwachten bij het hek van het vliegveld
wisten niet wat er aan de hand was. Duidelijk was er een oorlog aan de
gang. De Van Egmonds besloten te vluchten. Vader, moeder, Hendrik en
zijn zuster. Bij hun boerderij stonden toen al twee uitgetelde soldaten. Niet
38
over de weg maar dwars door het land ging het richting Valkenburg, zonder
op of om te kijken. Naar het veilige dorp Valkenburg, zo'n vijfhonderd
meter. Achter hen brak de hel los. Boven hun hoofden ronkten dreigend de
vliegtuigen. Bij familie namen ze enig voedsel tot zich en kwamen tot
bedaren. Wat nu? Het was melkenstijd maar de strijd op het vliegveld was
nog lang niet afgelopen. Dat was duidelijk te horen en te zien. Tientallen
vliegtuigen landden. Totaal ontredderde soldaten vluchtten het dorp binnen.
Niet lang daarna gevolgd door de eerste Duitsers! Vrouwen en mannen
werden weggevoerd, richting vliegveld, de handen omhoog. Maar
boven alle spektakel uit meende Hendrik de koeien te horen schreeuwen.
Zijn hart trok naar de beesten. Dat zag zijn vader, die vertrouwde hem toe
dat het geld van de verkoop van twintig vette varkens onder zijn hoofdkussen
was blijven liggen! Hendrik besloot terug te keren.
39
2.5 Torenvliet
Ook dicht bij het vuur gelegen was de boerderij Torenvliet. Volgens Jan
van Leeuwen, hij was toen 11 jaar, hadden de Duitsers hun boerderij al
van te voren bestemd tot hospitaal. Dat was te zien op de kaarten die achterbleven
in de boerderij na de capitulatie. "Jammer dat we ze niet bewaard
hebben!" Op die kaarten was ieder huis van Valkenburg aangegeven.
Heel precies. Vader Gerrit van Leeuwen was al vroeg aan het melken
en werd op de vlucht gedreven door een zwerm parachutisten. Niet slechts
hij en de knecht maar ook de koeien holden hard naar de veilige stal terug.
Thuisgekomen liet de boer zijn vrouw en kinderen onmiddellijk vertrekken.
Naar het dorp. Zelf bleef hij afwachten wat komen zou.
Moeder van Leeuwen en de vier kinderen holden zo hard ze konden de
Torenvlietslaan af. Bij de boerderij van Dirk van Dijk (nu Leen van Tilburg)
stond veldwachter Rous, die hen een dringend advies gaf ergens naar
binnen te gaan. Zo kwamen ze terecht bij de weduwe Moerman. Daar zijn
ze die dag gebleven.

2.6 Burgervader
Burgemeester A.C. de Wilde was gerust en welgemoed naar bed gegaan.
Op de vergadering, die hij die avond had voorgezeten, waren er geen
problemen geweest. Dus sliep hij de slaap van een rechtvaardige, totdat
om vijf uur zijn jongste dochter hem kwam wekken: "Kom eens kijken
hoeveel vliegtuigen er in de lucht zijn!" Met een schok werd hij wakker en
realiseerde zich al gauw dat het oorlog was. Vanuit de achterkamer van
Torenvliet in 1938
zijn woning zag hij het bombarderen van de hangars op het vliegveld en de
parachutisten springen. Hij verbaasde zich over de vrijmoedigheid waarmee
de Valkenburgers de straat op liepen om alles van dichtbij te kunnen
zien. Alsof er geen vuiltje aan de lucht was!
De burgemeester begreep dat zijn dorp ernstig gevaar zou lopen. Nadat hij
vergeefse pogingen gedaan had zijn gezin tot evacuatie te bewegen en een
zekere overste Buurman in Katwijk telefonisch op de hoogte gesteld had
van zijn bevindingen, begaf hij zich omtrent zes uur naar de plaats waar hij
ambtshalve moest zijn: het raadhuis. Dat was destijds het huis waarin nu
J.P Bakker woont, op Hoofdstraat 6. Een opvallend bouwwerk met een
40
hoog aangebrachte stenen valk die sinds jaar en dag voor omvallen behoed
wordt door een ijzeren stang.
Zij die geroepen waren tot de bescherming van de bevolking in oorlogstijd
waren ook op hun post, ondermeer Gerrit Zandbergen, Anton van
Delft en Jac. Haasnoot. Met de burgemeester bespraken ze de toestand en
wat te doen. Besloten werd voorlopig de gebeurtenissen af te wachten. Er
zat niet veel anders op.
Het was nog vroeg, er kwamen twee Nederlandse soldaten het gemeentehuis
binnen. Ze waren van het vliegveld door sloten en heggen aan de
Duitsers ontkomen en ongewapend. Of ze wapens konden bekomen?
Inderdaad, er waren geweren op het gemeentehuis, van de burgerwacht.
Na enige aarzeling gaf de burgemeester ze af en daarmee bewapend stapten
ze de straat op. Ze kwamen niet ver. De Duitsers waren al opgerukt tot
41
Burgemeester A.C. de Wilde

ij de smederij Van Stijn en kwamen net de hoek om de Straatweg op. Er
klonk hevig geweervuur. Vanuit zijn kamer zag de burgemeester beide
soldaten even later op de weg liggen. Gesneuveld. Hun namen waren hem
ontschoten, het waren Friezen dat wist hij nog wel. Groepjes Duitse soldaten
trokken voorbij, richting Katwijk aan de Rijn. Enige tijd later kwamen
ze terug en voerden verschillende krijgsgevangenen met zich. Een aantal
officieren kwam het gemeentehuis binnen, de revolver schietgereed in de
hand "Waar is de burgemeester?" Aarzelend kwam hij naar voren. Er werd
hem aangezegd dat het dorp bezet was, dat tegenstand van de burgers niet
geduld zou worden en hem werd bevolen ervoor te zorgen dat om 13.00
uur alle mannelijke personen van 18 tot 65 jaar zich moesten verzamelen
bij de Punt (hoek Middenweg-Straatweg). Het raadhuis werd vanaf dat
moment bewaakt door twee Duitse soldaten.
2.7 In het hospitaal
De mensen van de EHBO, behorende tot de luchtbeschermingsdienst,
waren als eersten op hun post. Als "hospitaal" was de school aangewezen,
gelegen aan de Kerkweg ongeveer op de plaats waar nu de sportzaal is.
Piet van Duyn als oudste EHBO-er voerde daar het bewind. De gemeentezaal,
ook wel de werklozenzaal genoemd en gelegen tussen het raadhuis en
de oude pastorie werd ingericht als verbandplaats. In dat "lazaret" had
Anton van Delft de leiding. Ook in de oude pastorie werden in de loop van
de dag gewonde militairen en enkele burgers verpleegd. Het inrichten
moest in die eerste uren gebeuren. Verscheidene meisjes kwamen zich
toen al melden. Het bleek spoedig dat er bedden nodig waren. Bij de omwonenden
werd gevraagd: "Hebt u misschien een matras over? Dekens
dan? Lakens, slopen, handdoeken?" Dat geschiedde toen al onder de gevechten
door, eerst arriveerden de gevluchte soldaten van het vliegveld
kort daarop de Duitsers. Door de burgers werd, op een enkele uitzondering
na, gul en spontaan gegeven. Zelfs enkele ledikanten. Zo konden drie
schoollokalen en de verbandplaats voorzien worden van ligplaatsen. Aan -
materiaal waren er de verbanddozen van de EHBO-ers en nog wat spullen
van de vereniging Ziekenzorg. Al gauw kwam er een Duits officier binnen.
Toen hij zag dat ook zijn soldaten behandeld werden was hij tevre-
42
den: het hospitaal zou van hem niets te vrezen hebben, alle medewerking
werd toegezegd.
Zelfs een arts was aanwezig. Dokter Hueting was, naar verluid, in de
vroege morgen reeds uit Katwijk aan de Rijn vertrokken naar een bevalling
in Valkenburg. Daar werd hij op zeker moment opgeschrikt door iets
als hagel dat de glanzende motorkap van zijn auto beschadigde. "Die
rotjongens!" zou hij gedacht hebben, "Zijn ze weer aan het stenen gooien?!"
Niet veel later werd hij opgebracht naar het hospitaal. Hij was geen
vreemde voor de EHBO-ers. Ze waren door hem opgeleid.
Reeds na enkele uren waren twee lokalen gevuld met gewonde soldaten,
vriend en vijand naast elkaar. In het derde lokaal lagen de overledenen.
Ook de eerste gewonde burger kwam binnen, hij was terwijl hij zat te
melken, beschoten vanuit een vliegtuig en had een schotwond in de elleboog.
Al gauw ontstond er een nijpend tekort aan verbandmateriaal. Zelfs
ernstige patiënten konden niet meer geholpen worden totdat een Duitse
lergerarts het probleem door kreeg en voor drie grote verbandkisten zorgde.
Uiteraard waren de EHBO-ers van armbanden voorzien om hen te
onderscheiden. Het hospitaal en lazaret waren echter niet voorzien van de
voorgeschreven Rode Kruis kentekenen. Daarom werden in de loop van de
morgen twee mannen het dak opgestuurd om er een groot rood kruis op te
schilderen. Cor van Dijk zag ze vanuit zijn ouderlijk huis op de school
zitten: Cock Heuvel en Henk Varkevisser. Hij hoorde Cock luidkeels verslag
doen van het in brand schieten van de vastgelopen Duitse transportvliegtuigen
op het vliegveld, door de artillerie vanaf de Cantineweg. Hun
enthousiasme over de schietkunst van de Hollanders zou echter niet lang
duren. Ze werden zelf beschoten en maakten dat ze beneden kwamen! Dan
maar op de muur van de oude pastorie! Rondom de tuin van dat voormalige
predikantenonderkomen was een hoge stenen muur opgericht. Het
gedeelte daarvan dat aan de Kerksteeg grensde lag pal in het zicht van de
Katwijkse watertoren en kanonnen. Cock Heuvel nu geassisteerd door Jan
Rhijnsburger en Gerrit Bol schilderden toen daar de rode kruisen op. Keurig
in een wit vlak. Opeens spatten er stukken af van de stenen: "Wat is dat
nou?" Ze hadden al gauw door dat ze alweer beschoten werden. Door wie?
Daar kwam Piet van Duyn achter toen enkele weken na de capitulatie een
soldaat hem aanklampte met de vraag of er twee schilders waren getroffen
43

die bezig waren een rood kruis op een huis in een steegje te schilderen. Zij
hadden hun wapen daarop ingeschoten!
Die morgen ook werden er twee man op uitgestuurd om de vrouw van
Thom van der Meij op te halen. Het waren Gerrit Bol en Jan Rhijnsburger.
Op handen en voeten moesten ze door de greppels kruipen langs dat deel
van de Straatweg dat nu de Katwijkerweg heet. Vanuit richting vliegveld
werden ze met mitrailleurs beschoten. Moeder van der Meij werd geholpen
zo goed en zo kwaad als het ging. Ze bleef echter waar ze was, in het
huis van Slegt. De drie mannen moesten de levensgevaarlijke weg nogmaals
gaan, in school was er genoeg te doen.
2.8 Ordonnans
Henk Botermans woonde met vrouw en dochtertje in de Lange
Commandeursteeg. Hun huis stond op de plaats waar thans de ingang van
de Kromar is. Van daaruit keken ze in de Korte Commandeursteeg gemeenlijk
de Strontsteeg genaamd en konden aan het eind daarvan links
nog net een stukje van café Ramp zien. Henk was om en nabij 29 jaar,
ingedeeld bij de EHBO en als zodanig vroeg op het gemeentehuis ontboden.
Door de daar aanwezige autoriteit werd hij tot ordonnans aangesteld
en moest naar Henk Imthorn, die aan de Rijnstroomlaan woonde dicht bij
de Kleine Watering. Hij begaf zich daartoe te voet naar de aangegeven
plaats en belde aan. Laag ronkten op dat moment de zware transportvliegtuigen
boven de twintig arbeiderswoninkjes. Henk deed open, "Wat zeg je,
heb ik torenwacht? Wat? Ik? Nu, met deze rotzooi? Zijn ze nou helemaal
gek?" Henk Botermans zal geknikt hebben, zonder daarmee precies te
zeggen dat hij hem schoon gelijk gaf. Hij moest onverrichter zake terugkeren.
De Straatweg maakte een verlaten indruk. Niemand waagde zich nog
buiten. Zo kwam hij daar waar tegenwoordig links de Schelphoek in wording
is en destijds de kalkovens prijkten. Rechts kon hij in het wijde polderland
het vliegveld zien en de hangars. En de oorlog die daar aan de
gang was. Hij liep links van de weg, erop bedacht zodra het gevaarlijk zou
worden achter de lage dijk in de greppel dekking te zoeken. Op dat moment
zag hij de Duitsers aan komen stormen vanuit het dorp. Het was
omtrent zeven uur. Gelukkig rende hij niet weg. Even later zat hij met de
44
handen omhoog in het greppeltje en moest daar blijven zitten. Naar schatting
trokken er daarop zo'n twintig Duitse soldaten aan hem voorbij in de
richting van Katwijk aan de Rijn. Het waren de mannen die het seminarie,
de Sandtlaanbrug en de kalkzandsteenfabriek zouden gaan bezetten.
Na verloop van tijd dorst Hendrik weer uit zijn schuilplaats op te staan, hij
wilde naar huis. De Duitsers waren bezig om de brug over de Grote Watering
te versperren met karren, planken en alles dat bij de hand lag. Niet ver
daarvoor, aan de polderzijde van de weg, was het huis van Jaap van der
Meij die zijn brood verdiende met het kweken van dahlia's. Daar zocht hij
zijn toevlucht. Ze zaten net te eten: "Neem ook een sneetje!" Het werd een
dikke pil en hij kwam weer wat op verhaal. Toch dreef hem de zorg voor
vrouw en kind. Hoe daar te komen? Daar wist Jaap wel wat op. Via zijn
achtertuin en die van zijn buren kon hij bij de Grote Watering komen. ze
hoefden slechts een meter of dertig te lopen. Daar aan de overzijde van het
water stond het huisje van Jan Geervliet, een visser, die daar een roeiboot
had liggen. Jan haalde hen over en zonder ongelukken werd de Kerksteeg
bereikt. Daar waren de EHBO-ers bezig de school in te richten voor de
opvang van de gewonden. Hendrik heeft ze niet gezien. Na wat zoeken
vond hij zijn gezinnetje in het huis van Pieter Postmus, zijn schoonvader
en schipper van Friese afkomst. Zijn motorschip "De nieuwe zorg" lag
afgemeerd langs de Rijn. Zijn huisje lag achter de kerk op de Kruisweg en
bestaat nog steeds. Hendrik was tijdens zijn gevaarvolle tocht tot het inzicht
gekomen dat het wijs zou zijn Valkenburg te verlaten. Hij dacht
erover om dat met het schip van zijn schoonvader te doen. Ook de geit was
een plaats in die ark toegedacht. Zijn schoonvader zag er wel wat in maar
moeder Postmus weigerde pertinent: "Wat dan als Krijn thuis komt, dan
vindt hij het huis leeg! Niets ervan." Krijn haar zoon verrichtte ver van
Valkenburg zijn dienstplicht.
Op bevel van de Duitse commandant liepen Hendrik en Pieter Postmus
kort na één uur richting garage Poot waar alle mannen huisarrest kregen.
"Handen uit je zakken!" waarschuwde zijn schoonvader hem nog.
45

2.9 Ora et Labora
Sam Star aanschouwde in 1920 het levenslicht in een huis aan de Katwijkerweg
in Rijnsburg. Zijn vader was Bastiaan Star, zijn moeder Neeltje
van der Meij. Toen ik hem op een mooie herfstmiddag toevallig tegen het
lijf liep was hij om en nabij 74 jaar. Meer in de breedte gegroeid dan in de
lengte en nog immer in het bezit van een stevige bos haar. Twee bruine
glinsterende ogen trachtten mijn beweegredenen te doorgronden. Hij ging
me voor zijn huis binnen, 't Boonrak 44, bloemenkoopman in ruste maar
iemand die niet stil kan zitten. Door zijn geboorte werd Sam het eerste
kleinkind van Thomas van der Meij en Grietje Hoek die het huis bewoonden
dat sinds jaar en dag in Valkenburg bekend staat als Ora et Labora.
Een huis dat, behoudens een aantal granaatwonden, de jaren goed doorstaan
heeft, nu Katwijkerweg 48. Thomas van der Meij was van oorsprong
groentekweker maar overgegaan op de bloementeelt. Daartoe waren enige
zogenaamde warenhuizen (kassen) aan de noordzijde van het huis opgericht
want Grietje Hoek wilde vrij uitzicht houden op het wijde polderland
achter haar huis. Thomas junior, kortweg Thom genoemd, was begonnen
voor zichzelf bloemen te gaan telen. Hij kreeg daartoe de beschikking over
een kampje land in Borculo, ruim honderd meter van hun huis gelegen.
Aangezien Sam het oudste kleinkind van de familie was en inmiddels de
jaren des onderscheids had bereikt werd hem verzocht de leemte die er
was ontstaan in de arbeidsproductie op "Ora" aan te vullen. Sam stemde
toe op voorwaarde dat hij daar dan ook kost en inwoning zou genieten. Het
werd hem gaarne gegeven!
Het werd vrijdag 10 mei. "Ik weet nog precies hoe het gegaan is." Er
moesten bloemen naar de veiling en dat moest vroeg gebeuren. Sam en
zijn oom Thom begaven zich voor dag en dauw, om en nabij drie uur
dacht hij, met de bakfiets naar zijn land. Tijdens het snijden van de "blommen"
viel hun reeds op dat er vreemde dingen gebeurden boven hun
hoofd. Steeds lager vlogen de vliegtuigen over hen heen. "Zo laag dat je ze
met een schoffel naar beneden had kunnen halen!" grapte Sam toen hij mij
dit verhaal vertelde. Vanaf die plaats zagen ze de bommen vallen, de
soldaten op het vliegveld lopen. Te ver weg om precies te zien wat er
gebeurde, maar genoeg om te begrijpen dat er oorlog was! Langzaam
46
drong het tot hen door dat ze daar op hun landje niet veilig waren. Weer
kwam een vliegtuig ronkend nader, angstig dichtbij. Nu volgde het geratel
van een mitrailleur, een korte roffel, de kogels sloegen als hagelstenen
vlak bij hen in. "Liggen!" schreeuwde Sam want oom Thom stond nog
steeds met grote verwonderde ogen het vliegtuig na te staren. Een tijdje
lagen ze languit op de grond tussen de bloemen, toen de kust vrij leek
peddelden ze haastig naar huis. Ze dachten er niet aan hun handel in de
steek te laten!
Sam was in Rijnsburg geboren en getogen en wat doet een man als zijn
leven bedreigd wordt, hij gaat naar huis! Maar zonder zijn grootouders
wilde hij niet vertrekken. Op "Ora" was slechts een deel van het gezin
aanwezig: oom Thom, diens jonge vrouw Rie Noort en opa en oma. Hij
wist hen ervan te overtuigen de wijk te nemen naar hun dochter, zijn moeder,
in Rijnsburg. Ook al omdat het oorlogsrumoer steeds dichterbij scheen
te komen. Maar oma toonde geen haast. Het valt ook niet mee zo maar op
stel en sprong je huis te verlaten, de plek waar je je veilig voelt. "Dan
komen we daar en moet ze nog overal voor zorgen!" bedacht oma en
besloot: "We gaan eerst wat brood eten en koffie drinken!" Ze zaten op dat
47
Zicht op de Straatweg richting Katwijk, de foto is na 1940 genomen maar geeft een goede indruk van het onbebouwde
Joght. Borculo was ten tijde van deze foto al afgebroken op last van de bezetter. Op de voorgrond de
betonfabriek. Het eerste huis links is Ora et Labora.

moment in het kleine kamertje aan de voorkant van het huis en hadden
voor de schrik ieder een glaasje brandewijn tot zich genomen. Oma ging
naar de keuken en liep vervolgens naar de pomp, de koffiepot in de hand
om die daar om te spoelen. De waterpomp bevond zich dicht bij de keuken
in de aangrenzende grote schuur van het huis. Vanaf dat moment zijn er
een paar dingen onduidelijk. Eén ding staat vast, toen oma terug kwam
hield ze de hand tegen haar zij gedrukt. "Ik ben geraakt!" kreunde ze met
een geschrokken gezicht. Achter haar aan kwam een Duitse soldaat, zijn
automatische wapen in de aanslag. "Hände hoch!" "Gelukkig gingen mijn
handen vanzelf omhoog!" wist Sam meer dan vijftig jaren later nog na te
vertellen. "Oom Thom was ineens verdwenen. We werden afgevoerd naar
het vliegveld. Opa, Leen van de Zwan, Frans Karreman, Rie Noort en ik.
Oma bleef achter, ze sleepte zich na enige tijd naar de overkant van de
weg, naar het huis van Slegt".
In de loop van de dag kwamen de Valkenburgers, die naar het vliegveld
waren afgevoerd, weer terug. Thomas van der Meij bracht zijn schoondochter
Rie Noort bij haar ouders. Hij moet ergens een Duitse arts bereid
gevonden hebben met hem mee te gaan om zijn vrouw te helpen, die nog
steeds in het huis van Slegt lag. De dokter schudde zijn hoofd. Er was niets
meer aan te doen. Daar in dat huis is zijn vrouw dan ook gestorven. Zelf
wist hij daarop naar Katwijk aan de Rijn te vluchten. Daar is hij onderdak
geweest tot na de capitulatie. Toen pas kwam hij er achter dat zijn zoon
Tom doodgeschoten was. Ze hadden hem gevonden, half onder de heg
liggend, het gezicht verborgen in een bed van bloemen.
2.10 Binnekade
Cors Binnekade was diaken van de gereformeerde kerk en had uit dien
hoofde een vergadering van de commissie van beheer bijgewoond. Onder
het voorzitterschap van burgemeester De Wilde. Hij en Niek Ouwersloot
hadden de opbrengst van de collecten geteld, meest centen, en daarvan
rolletjes gemaakt. Cors herinnert zich nog dat hij over de Hoofdstraat naar
huis liep, het was prachtig zomerweer, een vredige avond. Zijn huis was
het laatste van de Hoofdstraat, het stond dicht bij de Rijn en de
Torenvlietswatering, schuin tegenover de boerderij van Dirk van Dijk. Hij
48
en zijn gezin werden de volgende morgen vroeg wakker. Buiten op straat
klonken opgewonden stemmen: "Kijk daar!... Moet je dat zien! ..." Zoals
tegenwoordig naar het vuurwerk op het strand van Katwijk zo stonden de
Valkenburgers te kijken naar het spektakelstuk dat zich vlak boven en
naast hen afspeelde. "Het is een oefening!" Daarmee werd de bangerik
gerustgesteld die de angst om het hart sloeg en aanstalten maakte zijn huis
binnen te gaan. Overigens werd deze uitspraak toegeschreven aan Siem
Poot die als eigenaar van het gelijknamige garagebedrijf ter plekke enig
aanzien genoot. Hetgeen niet geheel overeenstemt met de verklaring van
burgemeester De Wilde die deze garagehouder reeds om kwart over vijf
gevraagd had zijn gezin met de auto naar Rijnsburg te brengen. Siem Poot
had toen allerminst aan een oefening gedacht maar naar de lucht gewezen
en gezegd dat hem dat te gevaarlijk leek! Maar goed, iemand zal het gezegd
hebben, geruststellende praatjes willen er altijd wel in. Overigens
werd de uitspraak steeds sterker betwijfeld naarmate het krijgsrumoer
naderbij kwam. Vooral toen er vreemde soldaten opdoken en hun aanvoerder
hen toebrulde: "Im Hause!" Voor zover ze het niet verstonden werd het
hen duidelijk gemaakt met dreigende gebaren en geweren. Het was tussen
acht en negen uur geworden, een vriendelijk zonnetje bescheen de naar
hun huizen vluchtende Valkenburgers.
2.11 Paulus Noort
De dakpannenfabrikant Van Oort heeft naar zeggen minstens twee huizen
in Valkenburg laten bouwen. Zijn fabriek stond aan de overzijde van de
Oude Rijn. Daar waar het veerpontje pleegt aan te leggen stonden de
droogschuren en het huis van de baas. Menig Valkenburger heeft er met
hard werken een boterham kunnen verdienen. Van Oort zelf woonde in het
dorp. Zijn eerste huis stond dicht bij de plaats waar het voetveer haar
thuishaven heeft. De zaken gingen blijkbaar goed zodat hij het van de
hand deed en enige honderden meters stroomopwaarts in het Boonrak
huize Welgelegen liet bouwen. Vooral dat tweede bouwsel geeft duidelijk
blijk van de voorkeur van de pannenbakker voor weelderige vormen. In de
volksmond was het "De Villa".
Het stond met de zijgevel op de plaats waar de Romeinen ooit de porta
praetoria van hun castellum hadden opgericht. De precieze plaats daarvan
49

is tegenwoordig zichtbaar gemaakt in het asfalt van de Hoofdstraat. Als
het huis er nog zou staan zou het dus een flink stuk van de rijbaan in beslag
nemen. In 1940 had de familie Noort de Rijnzijde van het grote huis
betrokken, de slager Van Kesteren exploiteerde dat deel dat aan de straat-
Op de achtergrond het huis van Paulus Noort
weg gelegen was. Het gezin Noort telde naast de ouders drie dochters en
een zoon. Hendrik was toen een jongen van twintig jaren en sliep op zolder.
Vroeg in de morgen gewekt door vreemde geluiden kroop hij door het
dakraam naar een plat gedeelte van het dak en kon vandaar liggend over
het dorp heen kijken tot het vliegveld toe. De vliegtuigen cirkelden naar
het scheen vervaarlijk vlak langs hem heen. Hendrik zag de parachutisten
dalen en hoorde het geratel van de mitrailleurs en de geweren. Aangezien
zulke indrukken erom vragen met anderen gedeeld te worden begaf hij
zich weer naar de begane grond en even later op weg naar de "villa" die
destijds door vier gezinnen bewoond werd. Ondermeer door zijn zuster
Jannie die nog niet zo lang getrouwd was met Henk van Iterson, de brandweercommandant.
Toen Henk Noort terug ging, slenterend met de handen
diep in de zakken en met een onverschillig gezicht van "dit alles gaat mij
50
niets aan" (hij had uitstel van dienst gekregen), wilde hij achterom het
ouderlijk huis binnengaan maar kwam een vreemde processie tegen: een
aantal Duitse soldaten, het geweer in de aanslag, voorafgegaan door vader
en moeder Noort met de handen in de hoogte! Hendrik bekeek met groeiende
verbazing wat er gebeurde: "Wat is dat, wat moet dat met die oude
mensen?" wist hij nog uit te brengen. De soldaten waren niet gewend beleefdheidsregels
in acht te nemen. "Hände hoch! Mit! Mit!" verstond
Hendrik van de gesnauwde woorden die over hem werden uitgestort. Even
later werd hij met zijn vader en moeder afgevoerd naar de boerderij van
Jan van Egmond aan het eind van de Broekweg, het verzamelpunt van alle
Valkenburgers, die de Duitsers in de weg liepen. Hendriks uitdagende blik
was verdwenen, zijn handen uit de broekzakken. De dochters Noort, die
zich bij de komst van de bezetters in alle hoeken en gaten verstopt hadden,
bleven achter in het grote huis aan het veerhaventje.
Piet van Duyn schrijft over dit wegvoeren van burgers: Vele burgers
waren intussen geïnterneerd en naar het vliegveld gebracht. Een zielig gezicht,
ouden van dagen, vrouwen en kinderen met de handen in de hoogte
in optocht naar het vliegveld, geflankeerd door Duitse soldaten met de
bajonet op het geweer. Waarom deze maatregel toegepast werd, ik weet
het niet. In de loop van de dag werden ze teruggebracht na vele angsten
op het vliegveld, dat beschoten werd, te hebben uitgestaan.
51
2.12 Slager van Kesteren
Van Kesteren en zijn vrouw hadden het voorste gedeelte van het grote huis
gekocht waarvan het achterste deel bewoond werd door Paulus Noort. De
Duitsers trokken Valkenburg binnen, hulpvaardige burgers wezen hen
waar worst en vlees aanwezig was. Ze stapten de winkel binnen en toen de
heren niet onmiddellijk bediend werden maakten ze aanstalten om zelf
achter de toonbank te komen. "Ik was giftig" vertelde Van Kesteren me
toen ik hem in april 1984 sprak. "Dat hadden ze nodig, een grote bek. Ik
riep: Wat moeten jullie hier? Met het slagersmes in de hand. 't Was trillende
lef! 'k Heb zelf niet beseft wat ik deed, maar ze gingen netjes in de rij
staan. Ze hebben mijn hele zaak leeg gegeten!" Kort daarna werd ook dit
echtpaar gedwongen het huis te verlaten en afgevoerd richting vliegveld.

2.13 Jaap van der Zwart
De dag begon voor Jacob van der Zwart om halfvier. Niet door het zingen
van vogels maar door aanhoudend motorgeronk werd hij gewekt. Zoals
andere Valkenburgers rende hij de straat op en zag Duitse vliegtuigen over
het dorp vliegen. Drie ervan kwamen uit zuidoostelijke richting en deden
een bomaanval op de hangars van het vliegveld. Hevige knallen en zware
rookwolken. De ruiten van Jan Postmus konden de luchtdruk niet hebben
en braken, de hangars leden geen waarneembare schade. Dat was omstreeks
vier uur 's morgens en Jaap realiseerde zich dat er oorlog was! De
mensen om hem heen waren nog behept met een zekere onschuldige bravoure
en sloegen de krijgsverrichtingen nieuwsgierig gade. Sommigen
zelfs vanaf de daken der huizen. Kort daarop vlogen er weer een aantal
vliegtuigen over het veld. Jaap zag iets, hij dacht pamfletten, uit de
vliegtuigen vallen maar die ontvouwden zich weldra tot valschermen. Er
ging weinig dreiging van ze uit. Het was zo onwerkelijk.
Jaap was bij de dienst luchtbescherming en woonde met vrouw en
kinderen op Middenweg 6, een nu onbewoond huis dat sinds jaar en dag
gerenoveerd wordt. Toen er nog niets aan de hand was had hij heel wat
avonden geoefend hoe te handelen in tijd van oorlog. De werkelijkheid
pakte anders uit. Tussen vijf en half zes kwam het eerste teken dat de
overheid wakker was, een bode van het gemeentehuis. Of hij wilde komen?
Daar werd hem een band met het kenmerk van de luchtbescherming
om de bovenarm gebonden. "Ga en zeg tegen een ieder in huis te blijven!"
Met het rijwiel deed hij in de vroege ochtend zijn ronde. Tot op de Kruisweg
achter de kerk op de hoek van de Broekweg. Daar stapte hij af en
staarde als verstard naar een drietal Nederlandse soldaten die met het
geweer in de aanslag richting vliegveld keken. Geknield aan de overzijde
van de Broekweg, half verscholen achter de dikke kastanjebomen naast het
huis van Pieter Vis. Was de vijand zo dichtbij?
De woning van Jan van der Nagel, een tot de bloembollenteelt geschikt
gemaakte boerderij, stond op de hoek van de Kruisweg en de Broekweg.
Waren het die drie Nederlandse soldaten, geknield met de lange geweren
naar de vijand en toonbeeld van heldhaftig verzet, die Jaap van der Zwart
inspireerden? Hijzelf beschreef het als nieuwsgierigheid en betreurde die.
52
Hij stapte bij Jan van der Nagel de schuur binnen en verzocht om door het
zolderraam te mogen kijken. Het raam was een ideale uitkijkpost en bood
uitzicht over het wijde land en de weg. Jaap keek maar trok schielijk zijn
hoofd terug. De Duitsers waren al om en nabij het huis van Gerrit Slootweg
en hij was gezien. Een kogel floot nog geen tien centimeter naast zijn
hoofd door het glas. "Waar ben ik aan begonnen?" bedacht hij en trachtte
zich uit de voeten te maken. Te laat. Onderaan de trap werd hij opgewacht.
Zo maakte Jaap van der Zwart voor de eerste keer kennis met een Duitse
soldaat: een bajonet maakte dreigend-stekende bewegingen in de richting
van zijn borstkas, felle ogen priemden in de zijne, een schreeuwende mond
vroeg hem om uitleg. Jaap verstond er geen woord van en dacht dat hij
doodgeschoten zou worden. Angstig probeerde hij de soldaat duidelijk te
maken dat hij geen wapens had door zijn jas open te slaan, haalde
zenuwachtig de schouders op en deed van alles om de soldaat tot bedaren
te brengen. Die echter raakte hoe langer hoe meer opgewonden en
schreeuwde met het schuim op de lippen. In al die benauwdheid was inmiddels
een viertal andere soldaten de bollenschuur binnengedrongen en
nam de familie Van der Nagel gevangen die onmiddellijk de handen omhoog
stak en zich overgaf. Dit gebaar werd kennelijk door de Duitsers
gewenst en bracht Jaap op een idee: ook hij stak beide handen in de lucht.
Het werkte meteen, de bajonet verdween. Ze moesten met de armen omhoog
blijven staan totdat de Duitsers het gehele huis doorzocht hadden.
Jaap beschreef: Toen zij (de soldaten) de voordeur openden, was het opeens
oorlog. Vanuit het huis beschoten zij de Hollandse soldaten die achter
die bomen lagen. Hoe dit afliep konden wij niet zien, omdat wij stil
moesten blijven staan. Er ontstond een hevig vuren, want ondertussen
waren er veel meer soldaten uit de polder gekomen. Het duurde evenwel
niet lang, of ze waren het dorp binnengedrongen. Geen kwartier later
werden de burgers, klein en groot, jong en oud naar het vliegveld gedreven.
Alles wat de Duitsers in het dorp ontmoetten moest naar het "vliegveld"
(de boerderij van Henk van Egmond), met de gewapende soldaten er
achter. En dat was een gevaarlijke tocht want deze weg naar het vliegveld
lag onder het vuur van de Hollandse soldaten vanaf de Wassenaarse weg.
Jaap en de familie van der Nagel bleven in huis en werden verder onge-
53

moeid gelaten, tot hun verwondering. Daarop vatten zij moed en besloten
enig voedsel tot zich te nemen.
Toen was Jan van der Nagel ouder dan twintig jaar. Nu neigt hij naar de
leeftijd der sterken. Over de meidagen 1940 wil hij weinig kwijt, hij beaamt
het verhaal van Jaap van der Zwart. "Ik was bij de burgerwacht,
achteraf maar goed dat ik mijn geweer in Katwijk had achtergelaten, daar
oefenden we. Als ze dat gevonden hadden weet je maar nooit wat er gebeurd
zou zijn." Het beeld van een eenzame Fokker die op die eerste dag
van de oorlog in scheervlucht over het dorp vloog is hem altijd bijgebleven!
Voor een uitgebreid gesprek was er, ondanks het heerlijke zonnetje
dat ons bescheen op het betonnen erf voor zijn huis, weinig tijd. "Ik moet
weer aan het werk!" Hij was bezig een kar vol bloemen gereed te maken
voor de verkoop.
2.14 Vroege vogels
Ook de familie Schoneveld was vroeg uit de veren. Vader Jan Schoneveld,
geacht raadslid namens de Anti Revolutionaire Partij, verdiende de kost
met de teelt van groenten. Aangezien de spinazie volgroeid was en de
veiling vroeg begon was het hele gezin bij het snijden daarvan betrokken.
Hun land lag ergens ten noorden van de Broekweg daar waar nu de Kooltuinweg
aangelegd is. Het is niet te verwonderen dat ze al spoedig in de
gaten hadden dat er iets niet pluis was op het vliegveld. Toen de parachutisten
wel heel dicht in hun nabijheid begonnen te vallen zijn ze er vandoor
gegaan. Daartoe in niet geringe mate aangespoord door drie Nederlandse
soldaten die daar op zeker moment opdoken en zich verborgen hielden
achter een aantal opeengestapelde pakken stro. Zonder ongelukken bereikten
ze huize Welgelegen waarin destijds ook de families Gerrit Barnhoorn
en Henk van Iterson woonden.
Zoon Piet woonde aan de Rijnstroomlaan, dicht tegen Katwijk aan de
Rijn. Zijn schoonmoeder wist overtuigend aan te dringen om met spoed
het huis te verlaten en naar Rijnsburg te vluchten. "Vlug! Vlug!" Teuna
pakte zoon Jan in, Piet nog het één en ander en weg waren ze, voorafgegaan
door schoonmoeder Brussee. Ze konden de Sandtlaanbrug ongehinderd
passeren. In Rijnsburg kwamen ze een andere verontruste Schoneveld
54
tegen. Na wat overleg ging ook die op weg om zijn familie in Valkenburg
tot evacuatie te bewegen. Het hoefde niet meer, de Sandtlaanbrug was al
bezet. Volgens Teuna was dat om half zes, misschien zes uur.
55
2.15 Abraham Oosterlee
Zoals destijds de archeoloog Van Giffen bij Abraham Oosterlee te biecht
ging eer hij de eerste spade in de historische grond van Valkenburg durfde
zetten, werd mij aangeraden iets dergelijks te doen bij diens gelijknamige
kleinzoon op Kerkstraat 1. Naast het timmermansvak is hem belangstelling
voor en kennis van de historie van Valkenburg met de paplepel bijgebracht.
Hij heeft grote interesse voor het krijgsgebeuren dat zich in 1940
heeft afgespeeld. Daarvan getuigt het Manlicher repeteergeweer, zorgvuldig
aan de wand gehangen en een dito schietwapen van het merk Lewis.
Om maar niet te spreken van de stapels boeken, waarin de slag om
Valkenburg aan de orde komt. Ik hoop de weerslag van ons gesprek in de
verhalen vast te leggen.
2.16 Richting Haagse Schouw
Eén van de eerste dingen die de Duitsers deden was het bezetten van de
Haagse Schouw met het doel vandaar op te rukken naar Den Haag. Toen
Cornelis Johannes van Weerden zich die morgen van zijn eigen woning op
de Rijndijk naar het vaderlijk grondgebied op de Valkenburgerweg begaf
om spinazie te snijden was er bij de Schouwbrug nog niets bijzonders aan
de hand. De groentekwekerij en het woonhuis van zijn vader Gerrit Willem
van Weerden was gelegen aan de zuidelijke oever van de Korte Watering
en draagt tegenwoordig het huisnummer 68. Tussen het huis en de
toen veel smallere weg was een sloot. De toegang tot het woonhuis werd
dan ook gevormd door een houten bruggetje. Toen de spinazie in de vlet
geladen was voer de knecht de groente naar de Rijn. Bij de Schouwbrug
werd hij door de Duitsers tegengehouden en moest de motorschuit aan de
wal vastleggen.

Luchtfoto van het gebied tussen de Haagse Schouw en het vliegveld omtrent 10.00 uur.
56
Onkundig daarvan was zijn baas inmiddels op de fiets gestapt om thuis
een hapje te gaan eten. Bij de Haagse Schouw stond reeds een groepje
burgers, Cornelis achtte zichzelf niet geroepen om zich bij hen aan te
sluiten en trachtte voorbij te rijden maar werd door een Duits soldaat tot de
orde geroepen. "Absteigen!" Het groepje wachtenden werd met één vermeerderd.
Toen er kort daarna schoten begonnen te vallen ontfermde een
indrukwekkend persoon, die door zijn ondergeschikten met "oberst" werd
aangesproken, zich over het groepje. "Mit!" Ze liepen naar het café waarvan
de eigenaar angstvallig de deur gesloten en zichzelf verborgen hield.
Toen de "oberst" met zijn pistool op de deur begon te rammen deed hij
echter bleek en bevend de toegang open. Ieder zocht zich, het was een man
of zes, daarna een plaatsje in het café en Cornelis vouwde zijn lange lijf
onder het biljard. Naar zijn gevoel heeft hij daar ongeveer een uur doorgebracht.
Hoewel hij buiten hoorde schieten en schreeuwen bleef binnen
alles rustig. Op zeker moment viel er een stilte en is hij naar buiten gegaan,
pakte de fiets en ging er vandoor de Rijndijk op. Dat moet volgens
hem om een uur of acht geweest zijn. Zijn huis lag zo'n tien huizen voorbij
de Haagse Schouw. De Duitsers lieten zich niet zien. Hij heeft noch in het
café noch tijdens zijn vlucht naar huis Nederlandse militairen gezien!
"De Duitsers waren de avond voor het uitbreken van de oorlog al bij de
Haagse Schouw! Ik heb ze zelf gezien!" De uitspraak wordt gedaan door
Jaap Westgeest, die zijn AOW bereikt heeft ondermeer in dienst van
Splinter BV als sloper van allerlei bouwwerken. Het gezin Westgeest
deelde met het gezin Kuiper de boerderij die voorheen de bloemist Vink
met vrouw, twee dochters en zoon tot onderkomen diende en gelegen was
op de plaats waar nu het parkeerterrein van het motel is. Vader en moeder
Westgeest hadden acht kinderen waarvan Jaap de oudste was. De inkomsten
waren laag, er was veel voedsel nodig dus trok moeder Westgeest er
op uit om de "droogweiders", dat zijn koeien die niet meer gemolken
worden, van dat wat hen nog in de uiers restte te ontdoen. Ze nam de
oudste zoon mee om te assisteren.De koeien liepen in het land dat nu voor
een deel tot autoweg verworden is en tot de Ommedijkse polder behoorde.
Moeder Westgeest achtte het wijs bij dat uitmelken van de droogstaande
beesten niet gezien te worden. Zij en haar dertienjarige Jaap waren zodoende
in de donkere avond van 9 mei onopvallend bezig in de polder en
57

zagen daar een aantal soldaten als duistere schimmen ronddwalen. Dat ze
dit niet wereldkundig maakten toen ze ietwat ontdaan thuis kwamen had
verschillende redenen. Jaap zei: "Je stond er niet bij stil! Maar later hoorde
ik dat de Duitsers al voor 10 mei in rijnaken binnengevaren waren. Bij
steenfabriek De Ridder op de Rhijnhofweg zijn ze aan land gegaan!"
Waarmee we dus opnieuw geconfronteerd worden met een hardnekkig
gerucht dat in een ietwat gewijzigde versie reeds eerder in dit hoofdstuk
aan de orde kwam.
De volgende morgen was het vroeg dag. Ook adjudant De Vries was al
vroeg uit de veren. Die was daar ergens ingekwartierd. "Het is een
oefening!" hield hij stokstijf vol terwijl de brokken van de vliegtuigen hen
om de oren vlogen. Zij zagen de parachutisten dalen heel wat meer zuidoostelijker
dan altijd aangenomen is. Dat kan verklaren hoe het mogelijk is
dat reeds om half vijf bij Den Deijl door de Duitsers een luitenant der
huzaren kon worden gevangen genomen! De burgers omtrent de Haagse
Schouw zochten hun heil in hun huizen.
Achter huize Westgeest annex Kuiper stonden meerdere bomen waarvan
er één bijzonder dik was. Daar zag Jaap op zeker moment een parachutist
verschijnen. Zwaar omhangen met allerlei oorlogstuig. De man nam hun
huis in ogenschouw en maakte het bekende aanvalsgebaar naar de onzichtbare
volgelingen achter zich. Het is het laatste wat er van hem gezien
werd. De man bleek een lopende bom die op dat moment met een grote
knal ontplofte. Was hij beschoten door een Nederlandse soldaat uit het
café? De ramen van hun huis konden de luchtdruk niet hebben, scherven
vielen op de grond. Jaap en zijn zuster liepen van de schrik naar buiten
maar werden teruggeroepen. "De kelder in!". Het huis bezat een diepe
kelder en even later zat het hele gezin daarin. Ook het vaderloze gezin
Kuiper voegde zich bij hen. De man was gemobiliseerd. Daar zaten ze,
drie vrouwen (tante Corrie was er ook), een man en elf kinderen. Door het
kelderraampje kon Jaap de Valkenburgseweg in de gaten houden en de
grote boerderij van Van Dorp een kleine honderd meter verderop. Het
bedrijf staat daar nog steeds ten westen van de Valkenburgseweg en is vele
jaren door Frans Filippo bewoond geweest. De Duitsers rukten op vanuit
de polder, één hunner werd geraakt en viel in de slootkant neer. De anderen
vervoegden zich bij de staldeur van Van Dorp. Die zat op slot. Veel te
58
lang naar zijn zin moest de parachutist met zijn wapen op de deur bonken.
Toen de knecht tenslotte opendeed werd hij pardoes neergeschoten. De
Duitsers trokken er in.
Ook de boerderij waarin de gezinnen Kuiper en Westgeest verscholen
zaten werd bezet. De Duitsers nestelden zich in de stal en hadden van
daaruit vrij schootsveld op de Rijksstraatweg. Een mitrailleur werd aan de
noordzijde van het huis opgesteld. Tante Corrie en buurvrouw Kuiper
besloten op zeker moment het huis te verkennen. Ze liepen de trap op en
keken door een zolderraampje naar buiten. Daar stonden op dat moment
enige Nederlandse soldaten bij de hoek van hun huis, ze hadden hun fietsen
ergens neer gesmeten. In de tuin lag een dode Duitse soldaat. De soldaten
zagen hen en riepen iets. De vrouwen deden het raampje open. "Zijn
De Duitsers waren al vroeg heer en meester op de Haagse Schouw en daar in grote getale
aanwezig. Deze foto is beschikbaar gesteld door de heer Schueler te Oegstgeest die een kist met
fotomateriaal van de weermacht wist te bemachtigen uit een trein op een moment dat de
bewaking gevlucht was om de aanval van een Engels vliegtuig!
59

er nog meer?" werd hun gevraagd. Ze knikten heftig, bang om door de
Duitsers in de stal gehoord te worden. Zij hadden ook Duitsers zien liggen
achter de lange rijen straatstenen die langs de weg stonden opgestapeld.
Met gebaren werden de Nederlanders daarvan op de hoogte gebracht. Zij
raadden de vrouwen aan het huis zo spoedig mogelijk te verlaten! Waarheen?
Jaap snelde naar de overkant. Daar aan de Rijnzijde van de weg
stond een oorspronkelijk tot de boerderij behorende en tot woonhuis
verbouwde schuur. Het is huis nr. 13 dat nu nog door Jaap en zijn vrouw
bewoond wordt maar waarin destijds De Graaf zijn domein had, die toen
al een aantal jaren zijn beroep van autosloper uitoefende. Deze zette zijn
deur open. Jaap weer terug en zo kwam het hele spul bij De Graaf in huis.
Wat er daarna met hun eigen huis gebeurde is hem ontgaan. Er waren
handgranaten gebruikt. Dat bleek later. En ja, in het huis van Kuiper was
een trap naar de zolder boven de stal. Overigens, een zekere Walenburg
heeft in het huis nog een schot door de schouder opgelopen, het was een
Limburger uit Thorn.
2.17 Van Gunsteren
Mr. Dr. W.F. van Gunsteren, eerste luitenant der huzaren, werd reeds om
halfvijf bij Den Deijl door de Duitse parachutisten onderschept en
krijgsgevangen gemaakt. Hij was niet de enige die daar op weg naar zijn
legeronderdeel in de val liep. Na enkele uren liet de bevelvoerende officier
Leutnant Teussen alle gevangenen vrij, behalve Van Gunsteren, de enige
officier. De Duitsers, ongeveer 50 man, trokken daarna naar de Haagse
Schouw en bezetten de brug. Slechts voor een korte tijd, de brug werd heroverd
door troepen uit een depot-bataljon uit Leiden. Teussen gaf het
bevel tot de terugtocht, dwars door sloten en vaarten naar het vliegveld
Valkenburg. Daar zag Van Gunsteren voor 7.00 uur achttien Junkers landen,
uit ieder vliegtuig kwam meer dan 15 man infanterie. Met de reeds
gelande meegerekend kwam hun aantal daarmee op ongeveer 35 toestellen.
Een Nederlandse jager die de landende Junkers aanviel werd daarop
door drie Messerschmitts neergeschoten. Reeds tijdens de terugtocht naar
het vliegveld wist Van Gunsteren te ontvluchten. Tot aan de hals in het
water van een sloot staande, hield hij zich zo'n 25 minuten schuil. Toen het
60
peloton ongeveer 200 meter verder gelopen was kwamen twee man terug
om achtergebleven munitiekisten te zoeken. Ze ontdekten hem en waren
bepaald niet van plan de ontvluchtingspoging ongestraft te laten. Van
Gunsteren wist hen af te leiden, hij moet zoiets gezegd hebben als: "Kom
je soms uit Zuid-Duitsland?" Waarop de parachutist verwonderd reageerde:
"Ja, uit Karlsruhe, hoe dat zo?" Waarop Van Gunsteren weer: Ik dacht
het aan je accent te horen! Om kort te gaan hij bracht het er levend af. Of
hij droge kleren kreeg schreef hij niet, dat was niet van belang. Die hele
morgen bleef hij netjes in het voetspoor van de parachutisten. Kort nadat
ze op het vliegveld aangekomen waren begonnen de kanonnen van Katwijk
te schieten. Een vijftal Junkers trachtte te landen, het lukte niet.
61
2.18 Herovering Haagse Schouw
Er zijn verscheidene verhalen in omloop hoe de herovering van de Haagse
Schouw gebeurde. Leiden werd verdedigd door het II depot infanterie
waarvan overste Sieperda commandant was. Voorts was er nog een
gedeelte van het 4e depot bereden artillerie gelegerd. Nadat de stad rondom
beveiligd was trokken verscheidene groepjes soldaten aan weerszijden
van de Rijn op om de Haagse Schouw te heroveren. Ook majoor Mulder
was, als commandant van het 22e Depotbataljon, hoogstpersoonlijk afgedaald
naar het gevechtsterrein om daar de situatie in ogenschouw te nemen.
De Duitse brugbezetting had zich verdekt opgesteld en liet argeloos
naderende auto's pas op het laatste moment stoppen. Daarna werd het
voertuig toegevoegd aan de wegversperring! Dat was zo meerdere keren
goed gegaan. De majoor kreeg dat in de gaten en stuurde er een adjudant
met een groepje recruten in een vrachtauto op af. Zonder beschoten te
worden konden die tot 300 meter van de brug naderen. Daar werd gestopt
en lopend verder gegaan.
Intussen was de majoor zelf per rijwiel langs de Rijn gereden (dat moet
geweest zijn over de Rijndijk vanaf de Vink, dat destijds tot Voorschoten
behoorde). Hij ontmoette zodoende een groepje recruten van de artillerie.
Of hij die in zijn kielzog meegevoerd heeft staat niet beschreven. Voortgaande
kon hij tot op 80 meter de Haagse Schouw naderen, tot een huis
waarvoor een soldaat en een burger stonden. Desgevraagd gaven die te

Schets van de situatie rond de Haagse Schouw in 1940.
62
kennen dat achter het huis de brug goed te zien was. De majoor kon daar
inderdaad waarnemen dat er onder de auto's die op de brug stonden twee
Duitse soldaten lagen. Hij aarzelde niet lang, leende van iemand een karabijn
en miste niet. Beide Duitsers werden getroffen. De zo plotselinge
schoten verrastten de anderen en er ontstond verwarring. De majoor
stormde toe, vergezeld van een sergeant, er werd een derde Duitse soldaat
gedood. Twee anderen gaven zich over. De brug was weer in Nederlandse
handen! Ook het naast de brug gelegen café, dat nog steeds als restaurant
dienst doet, werd onmiddellijk daarop door de majoor en zijn trawant heroverd.
Dat moet omtrent acht uur in de morgen geweest zijn. Toen pas
kwamen niet slechts de recruten uit de vrachtauto de straat opstormen
maar ook de de soldaten die aan de stadszijde (via de Hoge Mors) waren
opgetrokken. Beide groepen aanvallers moesten zich beperken tot het
gevangen nemen en onschadelijk maken van de overgebleven her en der
verspreide Duitse parachutisten.
De brug lag echter nog steeds onder het vuur van een Duitse mitrailleurpost
die niet ver van het café achter een steenhoop lag verschanst. Aan de
zuid-westelijke Rijnoever en langs de weg naar Valkenburg. Het kostte
een adjudant en acht soldaten het leven. Opnieuw greep majoor Mulder
razendsnel in. Vanuit de achterdeur van het café bestormde hij, vergezeld
van een zekere adjudant De Jager, de vijandelijke stelling waarvan de bemanning
overdonderd door zoveel gramstorigheid, zich uit de voeten
maakte. Daarbij werd een Duits officier en een soldaat gedood.
Maar nog was niet alle Duitse vuur geblust. De in paniek gevluchte
parachutisten konden niet verder worden achtervolgd. Ze trokken zich
strategisch terug op de dichtstbijzijnde boerderij, bewoond door de families
Kuiper en Westgeest. Een tweede woonhuis annex boerderijtje was
gelegen aan de Rijnzijde van de Valkenburgseweg. Zo mogelijk nog dichter
bij het café gelegen. Dat was het domein van Van der Ende. Voorts was
er ruim vijftig meter verderop de grote boerderij van Van Dorp aan de
westzijde van de Valkenburgseweg gelegen. Welk van deze boerderijen
bedoeld werd moet in het midden gelaten worden. In ieder geval was de
aanwezigheid van de vijand daar een doorn in het oog van overste Sieperda
die inmiddels gearriveerd zelf dat varkentje wilde wassen. Vanaf de
overzijde van de Rijn (dat moet ongeveer ter hoogte van de begraafplaats
63

Rhijnhof geweest zijn) liet hij een peloton van zijn mannen de rivier
oversteken met behulp van een aantal vletten om de vijand in de rug aan te
vallen. Daarnaast werd bevel gegeven om twee mortieren te laten aanrukken
om eerst de boerderij in puin te schieten. Die moesten nog van Leiden
komen. Daarom werd besloten de overtocht alvast te wagen. Het peloton
kwam vrijwel heelhuids aan de overzijde, ondanks Duitse beschietingen.
Inmiddels waren de mortieren gearriveerd, die werden niet ingezet omdat
de eigen mensen reeds dicht bij de boerderij gekomen waren. Maar goed
ook want nog voor hen was het huis reeds bezet door een ander peloton dat
vanaf de Haagse Schouw opgerukt was. In hoeverre die twee pelotons van
elkaars optreden op de hoogte waren wordt niet beschreven. Noch wat er
gebeurd zou zijn als er toch besloten was de boerderij te beschieten! Nu
kreeg een groepscommandant van het 22e depotbataljon, dienstplichtig
sergeant Van der Schoor, de ruimte. Slechts vergezeld van één soldaat (H.
van Straten van het 15e depotbataljon) wist hij het voorhuis binnen te
dringen van de boerderij (het huis van Kuiper en Westgeest) waarin de
Duitsers zich verschanst hadden. Via een trap kon hij zodoende op de
zolder van het vijandelijk onderkomen hun doen en laten in de stal gadeslaan.
Beneden waren een aantal parachutisten druk bezig door ieder gat te
schieten. Telkens als zij schoten, schoot ook de sergeant met zijn pistool
zodat ze hem niet hoorden en niet begrepen vanwaar de schoten kwamen
die drie van hun kameraden troffen. Pas toen soldaat Van Straten zich in
het gevecht mengde en met zijn geweer een vierde Duitser neerschoot
liepen de twee insluipers in de gaten. De sergeant die zich ontdekt zag,
wist nog een gevonden Duitse handgranaat naar beneden te gooien. Daar
brak paniek uit terwijl er buiten werd geroepen dat de Nederlanders zich
terug moesten trekken, er zouden mortieren ingezet worden! De sergeant
liet Van Straten de trapopening bewaken en begaf zich door het dakraampje
naar buiten om de schietlustige landgenoten aan de overzijde te beduiden
dat mortiergeweld niet meer nodig was! Dat werd kort daarop meer
overtuigend bewezen door de Duitsers die zo verstandig waren de witte
vlag uit te steken en zich over te geven. Vijftien Duitse soldaten werden
gevangen genomen. Daarna rukten de recruten ongeveer 400 meter op tot
de Korte Watering. Dit alles geschiedde bij de Haagse Schouw in de vroege
morgen van de 10e mei.
64
De auteur G.H. Hoek geeft een ietwat andere lezing van de herovering
van de boerderij die volgens hem door een stoute sprong van een adjudant
en vier manschappen werd uitgevoerd. Bij de strijd die daarop van kamer
tot kamer werd gevoerd vond de onderofficier een Duitse handgranaat en
gebruikte die, met succes. Het is overigens niet ondenkbaar dat de boerderij
van twee zijden aangevallen werd maar ook dat dit laatste verhaal slaat
op die andere dichtbij gelegen boerderij!
Nog weer iets anders wordt verteld in het verslag dat kapitein Driebeek,
commandant IVe depot BA, opmaakte. Op 10 mei omstreeks 5 uur 's-morgens
vertrokken uit de Doelenkazerne te Leiden 24 man in veldtenue
gewapend met de karabijn en 50 patronen. Onder bevel van de wachtmeester
Pater en de korporaal Faber. Zij fietsten over het Noordeinde kwamen
bij de spoorwegovergang en zouden via De Vink naar de Haagse Schouw.
De opdracht was om de aldaar gelegerde infanterie te versterken. Bij de
spoorwegovergang was een wacht van de infanterie. Ze waarschuwden
voor Duitsers die mogelijk tussen de Vink en de Haagse Schouw zouden
zitten. Even voorbij een steenopslagplaats werden de fietsen onder de
bomen gezet. Daar werden ze beschoten door een Duits vliegtuig dat laag
overkwam. Ze konden zich tijdig dekken. Korporaal Faber bleef met drie
man achter om de steenplaats te doorzoeken. Ze vonden niets maar moesten
daar blijven en voor rugdekking zorgen in opdracht van de wachtmeester.
De anderen liepen het veld in waarbij Akse een schot door zijn schouder
kreeg. Hij kroop naar het eerste het beste huis. Daar heeft een ziekenwagen
hem opgehaald. Uit de daartegenoverliggende boerderij (Kings
farm) kwamen een stuk of wat Remonte-rijders aanlopen, sommigen met
een paard, ze hoorden daar waarschijnlijk thuis. Walles stak daarna de
Rijndijk over om ze te waarschuwen en ging in een spinazieveld in dekking.
Hij werd daar beschoten vanuit een plaats verder oostelijk in het
terrein gelegen. Zodra hij maar even zijn hoofd optilde om te kijken kwam
er een schot! Op dat moment arriveerde een auto met infanteristen. Zij
trokken het terrein in en wisten de sluipschutter dood te schieten. De patrouille
ging met wachtmeester Pater voorop voorzichtig verder in de
richting van de Haagse Schouw. De weg daar konden ze tot 50 meter
naderen, toen pas werden ze beschoten. De wachtmeester en Deden stelden
zich verdekt op maar zo dat ze de brug konden zien. Daar stond een
65

vijandelijke mitrailleur die het kruispunt bestreek en zelf gedekt stond
achter een stel vrachtautos's. Er kwam op dat moment een sergeant-majoor
van de infanterie naar hen toe. Die zal daar wel ergens ingekwartierd zijn.
Geef me je karabijn even, zei hij tegen Loman. Daarop ging hij naar voren
en schoot de vijand achter de mitrailleurs vandaan. Hij kon goed schieten,
die man. Daarna zijn door de patrouille nog vier Duitsers gevangen genomen.
Ze renden de grote weg over naar café de Haagse Schouw, zo ook de
sergeant-majoor van de infanterie. Ze kwamen bij een hoop stenen op de
Valkenburgseweg en zochten daarachter dekking. De sergeant-majoor gaf
Pater vervolgens opdracht een mitrailleur onschadelijk te maken. Die
stond opgesteld naast de Valkenburgseweg bij de boerderij van Kuiper. De
wachtmeester en Deden gingen daarop naar voren en legden zich in hinderlaag
bij boer Van der Ende tegenover de boerderij van Kuiper. Op dat
moment werden ze beschoten. De wachtmeester maakte een sprong vooruit
in de richting van Valkenburg. Toen zag Deden tot twee maal toe kans
raak te schieten. Inmiddels hadden Brink, Reinsma en Kuilder zich bij
Deden gevoegd. Ze hielden de boerderij onder vuur. Vandaar werd toen
nog een enkel schot gelost. Het was een uur of acht, negen. Toen kwam de
infanterie en nam de bewaking over. Toen ze zich verzamelden werd
Heinz vermist. Wachtmeester Pater lag in het café Haagse Schouw, hij
was gesneuveld. Kuilder en Loman hebben hem zien liggen. Dirk Reinsma
was gewond. Wat hen betreft: mocht iemand voor een lintje in aanmerking
komen, dan is het de wachtmeester wel. En anders Deden, die heeft nadat
de wachtmeester geneuveld was de patrouille er door gesleept. En hoe!
Deze laatste lezing van het gebeurde wijkt nogal af van de gangbare.
Wie is deze mysterieuze sergeant-majoor (onderofficier) van de infanterie?
Is hij dezelfde als de majoor (officier) Mulder?
2.19 Een klas artilleristen op de fiets naar het pontje
Piet van Duyn gewaagt in zijn EHBO-verslag van een twintigtal korporaals
die vanuit Rijnsburg gekomen de Duitsers bevochten toen zij Valkenburg
binnentrokken. Volgens zeggen waren ze de dag ervoor vanuit Breda
gekomen en totaal onbekend met de omgeving. Slechts enkelen brachten
het er levend af.
66
Inderdaad was het onderdeel waartoe de korporaals behoorden op 7 mei
om 16.00 uur uit Breda vertrokken. Dat onderdeel bestond uit een
commandant, 5 officieren, 37 onderofficieren, 276 korporaals, 43 soldaten
en 175 paarden. Benevens 2 kanonnen 7-veld, 8 kanonnen van 8 st. en een
berg instructiemateriaal. We praten dan ook over het zogenaamde
Instructiebataljon 7-veld. Aangekomen in Leiden werd het bataljon verdeeld
over drie legerplaatsen: Leiden, Katwijk en Rijnsburg.
Rijnsburg kreeg de beschikking over 3 officieren, 32 onderofficieren en
250 korporaals en manschappen. Eén van die onderofficieren was Lensen.
Hij was wachtmeester, zo heet een sergeant bij het paardenvolk! En geloof
me, een wachtmeester heeft toch wel wat meer gewicht dan een gewone
sergeant! Om kwart over vier stond hij al gereed om orders in ontvangst te
nemen. Er waren op dat moment twee klassen van de verbindingsdienst
beschikbaar, totaal ruim dertig man. Of ze hun sporen al verdiend hadden?
De papieren zwijgen daarover. Ze kregen ieder tien patronen toebedeeld
en een fiets. In twee patrouilles gingen ze uiteen, de grootste helft wielrijders
begaf zich onder aanvoering van de luitenant dr. W. de Braaf rechts
uit de flank richting Sandtlaanbrug. Vijftien gingen er linksaf onder aanvoering
van wachtmeester Lensen, per fiets over de Valkenburgseweg
Rijnsburg uit. Bij de pannenfabriek werd halt gehouden. Daar ligt het
Valkenburgerveerpad, destijds ingesloten tussen de fabrieksgebouwen.
Daar werden de rijwielen achtergelaten onder bewaking van twee manschappen.
De mannen tuurden naar de overzijde waar het veerpontje lag.
Daar, uit een hoekhuis kwam een jongeman naar buiten lopen. Ze trachtten
zijn aandacht te trekken. Piet van Stijn snapte direct wat ze wilden. Hij had
geen moeite het bootje aan de overzijde te krijgen, pontbaas Bol had het
hem geleerd. Volgens de regelen der kunst werd de rivier overgestoken,
eerst twee man onder dekking van de achterblijvers. Daarna volgde de rest
van de klas. Was de familie Paulus Noort toen al wakker? En slager van
Kesteren?
De twee reeds vooruitgezonden verkenners kwamen terug: "Wachtmeester,
er zit een Duitse patrouille achter de kerk!" Wat doe je dan? Je
kan natuurlijk bedenken dat je slechts ter verkenning uitgezonden bent. Je
hebt de informatie waar het om ging. Nu gauw terug! Maar Lensen aarzelde
geen moment. Vier manschappen onder korporaal Corbijn werden
67

echtsom de kerk gestuurd (dus de Broekweg op). Vier man linksom.
Gezamenlijk kon de Duitse patrouille worden uitgeschakeld. Lensen zag
zijn linker patrouille niet meer terug, naar hij dacht waren ze allen veilig
thuisgekomen. Op dat moment stormden de Duitsers in grote getale het
dorp binnen. Lensen en zijn mannen trokken zich schietend terug in de
richting van de Rijn. Ze hielden nog enige tijd stand in de huizen daar ter
plekke, de wachtmeester raakte zelf gewond aan een oog en gaf zich tenslotte
over. Dat was om ongeveer zeven uur. Bij de actie sneuvelden de
korporaals Baerveld en Corbijn.
Zijn er nog meer sporen te vinden van deze vroege verkenners uit Rijnsburg?
Waren het misschien die drie soldaten die Jaap van der Zwart zag
bij de boerderij van Pieter Vis? Of hoorde Anton van Delft junior ze, hij
was toen 11 jaar. Ze woonden in een huis naast dat van Pieter Vis, op de
plaats waar nu de doden van Valkenburg begraven worden. Aangezien zijn
vader Anton senior hoofd van de EHBO was, waren hij en zijn moeder
alleen thuis. Vandaar zagen ze de Duitsers door de weidevelden op zich af
komen. Gespannen keek junior toe. Moesten ze niet vluchten? Gelukkig
werd er vanaf een plek naast de school, de plaats waar nu de sportzaal
staat, hard geschoten, een mitrailleur dacht hij. Ze schoten goed, menig
aanvaller sneuvelde. Anton juichte bij ieder raak schot. Waren het leden
van de wielrijderspatrouille uit Rijnsburg die daar op die plaats van zich
deden horen? En dan nog wat: Dirk van Dijk de bloemenkweker (niet te
verwarren met zijn neef Dirk van Dijk de boer aan de Straatweg) woonde
in het huis waar tegenwoordig de groenteboer Van Kesteren zijn waren
verkoopt. Op de Broekweg. Ze waren met z'n vieren thuis en wachtten op
de dingen die komen zouden. Zoon Cor was toen 18 jaar. Stomverbaasd
zag hij twee Duitse soldaten de achterdeur binnenkomen. Zonder iets te
vragen liepen ze naar de voorzijde van het huis en schoten dwars door de
ruit naar de Broekweg. Daar waar zich een Nederlandse soldaat verdekt
had opgesteld, niet vermoedend dat hij in de rug kon worden aangevallen.
Cor zag hem even later liggen, een artillerist, de zwartleren beenkappen
met bloed besmeurd. Was het korporaal Corbijn?
Hoewel Abraham Oosterlee pas negen jaar was herinnert hij zich nog
veel van die eerste uren. Ze waren bij opa, op de hoek van de Kerkstraat
en de Broekweg waar nu nog de timmerwerkplaats van de firma gelegen
68
is. Vader Willem was voor brandweerzaken elders. De bewoners hadden
opdracht angstvallig binnen te blijven. Vlak voor hun raam op de Broekweg
stond Abrahams grote ideaal een heuse soldaat. Zijn tante opende
het venster en vroeg of de man misschien een kopje thee wilde. Abraham
glipte naar buiten en stond bewonderend achter hem. Het beeld staat onuitwisbaar
in zijn geheugen gegrift. De helm op het hoofd, rechtop, de lange
dikke soldatenjas, het Manlicher repeteergeweer op ooghoogte gericht
naar de Broekweg, wijdbeens, de voeten in de hoge schoenen de benen
omwikkeld met puttees. "Daar komen ze!" hoorde hij de soldaat zeggen
die onwillekeurig een paar stappen achteruit deed en begon te schieten.
Abraham zag het geweer grendelen, hoorde de knal en zag de patroon op
de grond vallen. De soldaat is daar nog weggekomen en ook Bram bevond
zich even later weer in het huis. "Nee" zegt hij achteraf, "het was geen
artillerist. Het zal er wel één van de vliegveldwacht geweest zijn met die
dikke lange jas. Die artilleristen hebben we even later gezien!" Dat was
toen vader Oosterlee teruggekomen besloot onmiddellijk het huis te verlaten.
"Niet kijken!" zei z'n tante tegen hem. Dus keek Abraham met des te
meer aandacht. Daar lag een soldaat achterover op de grond. De handen en
benen gespreid. "Ik keek naar zijn handen, ze waren niet gewassen, zwart.
Hij had van die zwart leren beenkappen om en sporen aan de schoenen".
Dat was vlak voor de plaats waar nu twee massieve paardenkopers het
kerkplein sieren. Even verderop zagen ze een sergeant gewond tegen een
muur geleund zitten. "Heeft u een vuurtje voor me?" Vader Willem gaf het
hem. Wat er daarna gebeurde weet Abraham niet meer.
69
2.20 Een klas artilleristen op de fiets naar de Sandtlaan
De wielrijderspatrouille die werd uitgezonden ter verkenning van het
vliegveld Valkenburg via de Sandtlaanbrug bestond uit 2 wachtmeesters
en 18 korporaals. Ze zullen niet veel later dan omtrent vijf uur bij de bruggen
aangekomen zijn. Vier man waren vooruitgezonden om de spits te
vormen. Het was niet de bedoeling dat ze het contact met het peloton
zouden verliezen maar dat gebeurde toch. De patrouillecommandant luitenant
Dr. W. de Braaf constateerde tenminste achteraf dat de koplopers te
hard gereden hadden en aldus in handen van de vijand waren gevallen.

Zonder erbij te vertellen waar dat gebeurde. Het peloton handelde voorzichtiger.
Even buiten Rijnsburg werden de rijwielen bij een boerderij
achtergelaten en te voet opgerukt tot een Shell-pomp ter rechterzijde van
de Sandtlaan. Enige tientallen meters voorbij een rechterzijweg werd halt
gehouden. De weg werd afgesloten. Braaf constateerde vervolgens een
aantal vreemde ontwikkelingen: er kwamen enige secties infanterie vanuit
Katwijk aangeslopen die het terrein aan zijn linkerzijde betraden (kalkzandsteenfabriek
en omgeving). Bij hen was een luitenant-kolonel van de
infanterie, het zal Buurman geweest zijn, die te kennen gaf dat er nog meer
volk zou volgen en daarop terugging, naar Katwijk aan de Rijn. Inderdaad
kwam er na enige tijd wat voetvolk sectiegewijs naar voren. Klaarblijkelijk
hadden zich Duitsers in het seminarie verschanst want van daaruit
werd hun opmars belet. Die secties hielden nog enige tijd stand op de
trambrug, maar verdwenen even later richting dorp (de Rijnstraat). Braaf
dacht dat zij de strijd zouden aanbinden met de vijand in het seminarie en
consolideerde zijn positie. Het grootste deel van zijn mannen lag ter linkerzijde
van de weg in een droge sloot, zelf stond hij met een rest aan de
rechterzijde opgesteld. Niet ver van het seminarie. Toen er vuur kwam, uit
het terrein ter linkerzijde kon hij geen kant meer uit. De huizen op de
Overrijn, dat was zijn enige dekking. Niet veel later waren de Duitsers
daar heer en meester, ze doorzochten die huizen en er zat weinig anders op
dan zich over te geven. De manschappen in de droge sloot konden zich gedekt
terugtrekken.
2.21 Vliegveld verkenners
Ook de luitenant Brackel kreeg om zes uur 's morgens al opdracht om met
25 man van de 6e depot afdeling uit Rijnsburg te vertrekken om het vliegveld
Valkenburg te verkennen. Zij gingen met een auto. In Katwijk aan de
Rijn werden ze aangehouden door majoor Mallinckrodt die te kennen gaf
dat op 600 meter van hen af Duitse parachutisten geland waren in
Nederlandse uniformen. Waarop de patrouille stelling nam. Geen verklede
Duitser te zien! Dus voorwaarts, richting vliegveld. Ze beschoten een
Junker met hun karabijnen en vonden omstreeks 200 meter voor het vliegveld
een kist met allerlei Duits wapentuig. Toen ze de kist wilden openen
70
werden ze beschoten. Drie gewonden waaronder de luitenant zelf. Ze
naderden het vliegveld tot ongeveer 150 meter en zochten dekking achter
een muurtje aldaar. Van die afstand zagen ze hoe de Duitsers zich tot
secties verenigden en de weg naar het dorp Valkenburg opgingen. Het
kostte grote moeite ongedeerd weg te komen, de mannen van Mallinckrodt
hadden inmiddels stellingen achter hen betrokken, niet bekend met hun
aanwezigheid.
Gelukkig kwam toen de sergeant Van Enter (MC III-4RI) opdagen. Hij
had toestemming gekregen van kapitein Verleun om alleen op verkenning
te gaan en kwam hen zo op het spoor. Brackel vroeg hem waar de Nederlandse
linies lagen. Van Enter wees hen die en gaf zijn eigen mensen een
seintje dat het goed volk was. De luitenant wees hem nog de kist die ze
gevonden hadden en vertelde dat er een kijker in zat. Van Enter ging daarop
de weg die Brackel voor hem gegaan was en kon gewapend met kijker,
papier en potlood een schets maken van de Duitse posities.
Brackel en zijn mannen keerden op hun schreden terug. De infanteristen
wezen hen een aantal fietsen waarmee ze de terugtocht konden bespoedigen.
Dat was om 11.00 uur. Ze kwamen tenslotte op de Wassenaarseweg
en liepen nietsvermoedend bij het benzinestation de Duitsers in de armen.
Ze schatten hun aantal op 100 man. Dat was om 12.00 uur. Zo eindigde de
reis voor hen in Duitse krijgsgevangenschap. Brackel kwam terecht in het
hospitaal bij Piet van Duyn. Met soldaat Phenning. Maar of zijn hele sectie
met hem gevangen genomen was staat nog te bezien.
71
2.22 Huzaren in actie
Het eerste regiment huzaren motorrijders stond onder commandant vesting
Holland (Van Andel) en was sinds 23 april 1940 te Wassenaar gelegerd.
De regimentscommandant was de luitenant-kolonel Jhr. J.J. Teding van
Berkhout. Deze heer beweert dat hij al om twee uur 's morgens wakker
was. Zijn ondergeschikte, de 1e luitenant Jhr A.E.J.J.C. van der Heijden
van Doornenburg sliep tot 3.20 uur. Toen werd hij gewekt door lawaai van
vliegtuigen en het blaffen van afweergeschut. Daarop verhief hij zich van
zijn strozak en begaf zich naar het raam van het eskadronsbureau: morgennevel,
heldere lucht, tientallen vliegtuigen van diverse pluimage die elkaar

in heftige gevechten het luchtruim betwistten. Daartussendoor ontstonden
wolkjes van het luchtafweergeschut. Hij zag parachutisten landen in de
Oostdorppolder en de Maaldrift, gevolgd door de landing van grote
transportvliegtuigen. Om 3.45 uur kwam tenslotte van het regimentsbureau
een telefoontje: "Hoogste paraatheid!" Beter laat dan nooit, dacht de luitenant
en trof vervolgens voorzieningen: de kleine Arras werd door Van
Ittersum naar zijn kosthuis gebracht met het vriendelijke verzoek hem
twee maal per dag levertraan te geven en hondebrood en hem te behouden
als aandenken indien zijn baas niet meer terug zou keren! Aan korporaal
Schilstra en de huzaar Oosterhof werd het gehele geheimarchief toevertrouwd
om het te verbranden. De jonkheer stond erbij en keek toe. Om
4.05 uur werd hij ontboden bij de baas. Hij wees luitenant Von Balluseck
aan als plaatsvervanger en gaf opdracht het eskadron te verzamelen onder
de bomen bij het bureau.
Op het regimentsbureau kreeg hij te horen dat het oorlog was en dat het
2-1RHM met het resterende ME-1RHM reeds onderweg waren om vliegveld
Maaldrift te heroveren. Ook was er bericht ontvangen dat zelfs ten
oosten van de Rijksweg parachutisten geland waren. De staf was er heen
gestuurd om langs en ten oosten van de Rijksweg op te rukken naar de
Haagse Schouw. Die had versterking nodig en kreeg een sectie 4,7-pag
(pantser afweergeschut met manschappen). Er waren ook parachutisten
gemeld richting Wassenaarseslag. Niet veel later bevond hij zich op het
kruispunt Wassenaarseslag - Albertushoef. Er stond daar een zware mitrailleur
opgesteld onder persoonlijke leiding van luitenant Von Balluseck.
Zelf heeft hij zich met hen die hem omringden beziggehouden met het
verzamelen van infanteristen die gevlucht waren van het vliegveld. Hetgeen
overeenstemt met het relaas van onze dorpsgenoot Eikenbroek die
daar inderdaad gastvrij opgenomen werd. De jonkheer hield een bakker
aan die daarop geheel belangeloos de inhoud van zijn broodkar ter beschikking
stelde, zelfs ervoor zorgde dat er melk werd aangevoerd. Voor
de huzaren werd goed gezorgd. Daartoe behoorden vanaf dat moment ook
de vluchtelingen. Voor zover ze nog voorzien waren van wapens werd hun
een plaats gewezen ter beveiliging van de post, in de richting Wassenaarseslag.
72
Omstreeks kwart over zes kwam het bericht: Steun de staf aan de Rijksweg!
Von Balluseck daar heen. Ging zelf naar de driesprong ten zuiden
van Landlust. Daar stond het stuk van wachtmeester Van der Veer die
geregeld beschoten werd maar niet wist vanwaar. Hij dacht vanuit de
huizen, een kleine vijftig meter verder aan de Rijksweg gelegen.
Ook Von Balluseck was gearriveerd en gekomen bij een fabriekje ter
hoogte van Landlust maar aan de rechterzijde van de Rijksweg. Daar liet
hij zijn pantser afweer geschut E. onder bewaking van een piket achter en
begaf zich met zijn manschappen onder dekking van alles wat daartoe
dienen kon richting staf die reeds enige verliezen geleden had. Met
karabijnvuur werden deze- richting Haagse Schouw getrokken- huzaren
gesteund. Daarmee werd omsingeling door de vijand voorkomen. Zijn
baas bedacht dat het een goed initiatief was maar dat een Pag.E slechts in
uiterste noodaak zijn wapen achter mag laten!
Van der Heijden van Doornenburg constateerde ook al spoedig dat de
Duitsers pas schoten als ze het doel goed zagen en de kans op een treffer
redelijk was. Soms was het wel twintig minuten tot een uur stil, dan was er
een schot en meestal raak. Geen zenuwachtig gedoe, geen ellenlange
vuurstoten. Die leiden immers nergens toe dan tot het verraden van de
eigen opstellingen en munitie verspilling! De Nederlanders konden er een
voorbeeld aan nemen. Vervolgens stelde hij zijn commanderend lichaam
bloot aan vijandelijke waarneming door rechtopstaand tegen een boom te
plassen. En inderdaad, een eerste schot boorde zich ter hoogte van zijn
neus in de boombast. "Een toevalstreffer" zei hij over zijn schouder tegen
de oppasser die niet ver van hem de verrichtingen van zijn baas met
belangstelling gadesloeg. Toen een tweede kogel daarop een gat boorde
door de slip van zijn rubberen jas begon hij te twijfelen: "Ik geloof dat ze
me als schietschijf hebben uitgekozen!" Een derde kogel boorde zich
nogmaals in de stam. Zonder zijn verhaal af te maken maakte de luitenant
toen maar een sprong naar veilige dekking. Zo moest hoog en laag, ieder
op zijn wijze, de confrontatie met het geweld verwerken.
Enkele bladzijden verderop in zijn gevechtsverslag, nadat hij voor de
zoveelste keer vergeefs was uitgerukt, schrijft deze heer: Wat in deze
dagen vooral op de voorgrond trad was de grote hoeveelheid geruchten,
meldingen en waarnemingen van grote onbekenden, welke vermoedelijk
73

tot wanorde aanleiding moesten geven. Geruchten omtrent vergiftigde
chocolade en sigaren met verdovende middelen deden evenveel de ronde
als ze gepresenteerd werden! Over het gebruik van wachtwoorden als
"schele schoonmoeder" of "schuinmarcheerder" merkte hij op dat het te
pas en te onpas werd gebruikt en het daardoor aan waarde verloor. Ook de
onbenullige aanwezigheid waarmee menig Nederlands burger in de weg
liep bij de gevechtshandelingen verwekt de luitenant tot toorn. "Alleen
dreigement met zeer krasse maatregelen kon hen in de huizen houden!"
De huzaren hadden de beschikking over acht zware mitrailleurs, vier
stuks anti-tankgeschut en twee mortieren. Na de herovering van Den Deyl
en Maaldrift was een peloton hunner opgetrokken door de Ommedijkse
polder richting vliegveld. Dat zal uiteraard niet per motorrijwiel geschied
zijn. Ze kwamen dan ook niet ver, achter hun rug landde een Junker, Duitse
soldaten rukten op van overal. Er werd wijselijk tot terugtocht besloten.
2.23 Berend Borst
Berend Borst was van de lichting 1939 en werd ingedeeld bij het 5e regiment
veldartillerie bereden troepen. Hij moest opkomen in december 1939
in Leiden en werd gelegerd in de Wittepoort-kazerne aan het Noordeinde.
Nader ingedeeld bij de 1e depot-batterij. Daar kreeg hij zijn eerste militaire
opleiding, leerde er paarden poetsen en alles wat des huzaars is. Uiteraard
ook de bediening van het geschut. Op 9 mei kreeg hij theorie granaten.
Haarscherp werd hem de werking uitgelegd. Bijvoorbeeld dat de
projectielen van het "7-veld" geschut dertig centimeter lang waren en
zeven centimeter dik. In het stalen omhulsel bevond zich de springstof, het
trotyl. De spitse punt van de granaat, de buis, was afschroefbaar en diende
voor de ontsteking. Voor allerlei toepassingen waren verschillende soorten
buizen beschikbaar. Dat alles leerde Berend op die laatste dag voor de
oorlog.
Berend was de volgende morgen al vroeg wakker. Buiten was het geronk
van vliegtuigen. In de kazernezaal verkondigde een radiostem dat het
oorlog was. Een afgeloste schildwacht gaf de laatste nieuwtjes door en de
eerste geruchten. Om vijf uur stond een ieder aangetreden, op de binnenplaats.
Daar werd medegedeeld dat de oorlog met Duitsland was uitgebro-
74
ken en dat ieder zich in volledig veldtenue moest kleden. Iedere soldaat
kreeg 45 patronen uitgereikt, de karabijnen werden geladen. Nadere orders
bleven uit, de soldaten liepen maar wat rond. Berend en zijn makkers
stonden op zeker moment voor de kazerne, tussen groepjes burgers met
dezelfde intentie: het vergaren van nieuws. Vanuit een opengeschoven
raam schreeuwde een bewoonster dat ze via de radio vernomen had dat
Engeland en Frankrijk onze bondgenoten waren! Uiteraard ter bemoediging
van de soldaten. Berend zag vandaar de infanteristen optrekken naar
de Haagse Schouw. Ze splitsten zich in twee rijen en liepen dicht langs de
huizen, vanwege de vliegtuigen. Eindelijk kregen ook de kazernebewoners
orders, ze moesten haverzakken vullen met zand, versperringen werden
opgeworpen aan weerszijden van het gebouw. Ondermeer met behulp van
stokoude kanonnen, die tot dan als pronkstukken het terrein versierden,
een oude wagen, ijzeren kribben en meer van dat haastig opgescharrelde
spul.
De zandzakken werden gevuld achter de kazerne op de oever van de Witte
Singel, een plek waar het goed toeven was. Aan de overkant van het water
verschenen op zeker moment een korporaal en een soldaat met een motor.
Daar lag een wit motorbootje. Het had er al lange tijd ongebruikt gelegen.
De korporaal reed weer weg op de motor. De soldaat stapte in het bootje
en tufte de stad in! De soldaten aan de wal riepen hem nog aan maar hij
voer zonder wat te zeggen verder. Schouderophalend lieten ze hem gaan
en gingen verder met het vullen van de zandzakken. Tot er opeens een
majoor en een adjudant aan kwamen hollen: "Wie een karabijn heeft, komt
mee!" Allen holden er achter aan. Ze vroegen zich af wat er toch wel aan
de hand zou zijn. Ze kwamen langs de ziekenstal en bij de mestvaalt. Daar
moesten ze zich verdekt opstellen. De majoor vertelde hen dat er een Duits
soldaat in Nederlands uniform de gracht opgevaren was. Berend schreef
later: "Burgemeester van der Werff moest eens geweten hebben dat op 10
mei 1940, op die eerste oorlogsdag, reeds om zeven uur de vijand op zo'n
verraderlijke wijze de oude sleutelstad zou binnendringen!". Ze hoefden
overigens niet lang te wachten, al gauw kwam de soldaat weer terugvaren.
Net toen de dappere verdedigers de spion wilden beschieten was een politieagent
hen voor. Met een revolver verwondde hij de bootbestuurder en
zo werd de man overmeesterd. Wat hem bezield heeft om zo in z'n eentje
75

de stad binnen te varen vertelt het verhaal niet. Was het wel een verklede
Duitser? Het parachutistenuniform van de Duitsers voldeed niet aan het
beeld dat de Nederlanders van een Duitse soldaat hadden. Dat verwekte
niet zelden verwarring!
Na dit intermezzo, de recruten waren daardoor met hun neus op de
feiten gedrukt, kwam er een vrachtauto het kazerneplein oprijden. Een kist
munitie werd geladen, twaalf man werden aangewezen en moesten mee.
De schildwacht bij de kazernepoort keek hen meewarig na, vanuit de
laadbak lachtten ze hem uit. Vrolijk wuifden ze naar de mensen in de
straten. Ze reden niet via de Haagse Schouw, die was immers bezet, maar
via de Rijnsburgerweg door Oegstgeest en door Rijnsburg. In vliegende
vaart. Onderweg moest verscheidene keren worden gestopt voor controle.
Men was bang voor Duitsers in Nederlands uniform. Ook voor de
Sandtlaanbrug bij Katwijk-binnen stond een post. Niets aan de hand, de
wagen trok weer op. Na een paar honderd meter werden ze weer aangehouden.
Berend hoorde gepraat van de korporaal en de chauffeur voor in
de auto. Het dekzeil van de laadbak waarin ze zaten ontnam hen het uitzicht
naar voren zodat ze niet konden zien wat er gebeurde. Geduldig
wachtten ze totdat ook dit zoveelste oponthoud voorbij zou zijn. Zo werden
ze nietsvermoedend ineens geconfronteerd met twee Duitse soldaten,
de automatische wapens in hun hand. Mogelijk waren ze even verrast als
de recruten achterin de vrachtauto, er werd slechts één schot gelost, de
Nederlanders kregen zelfs de kans zich te herstellen van de verwarring en
hun karabijnen op scherp te zetten. Ze bleven echter zitten waar ze zaten.
Voor de auto klonken opnieuw stemmen. Even daarna kwam de korporaal
in zicht. "Geef jullie over want anders schieten ze mij dood!" Er zat niets
anders op dan te gehoorzamen. Beduusd lieten ze zich uit de laadbak
zakken. De twee Duitsers kwamen weer tevoorschijn en gaven bevel om
de karabijnen achter te laten. Als geslagen honden stonden de jongens
even later bij de trambrug (nu de Molenbrug), aan hun linkerzijde de
Katwijkse kalkzandsteenfabriek, ter rechterzijde het seminarie. Het was
ongeveer kwart over acht. Meer dan twaalf krijgsgevangenen werden
afgevoerd. De helmen, koppels, gasmaskers en broodzakken lagen op een
hoop. Ze werden toegevoegd aan een achttal reeds eerder gevangen genomen
korporaals van een instructiebatterij en zo ging het, de handen om-
76
hoog, richting Valkenburg. Dwars door het dorp. Burgers werden niet
gezien, het leek erop dat die gevlucht waren. Wel stuk geschoten ruiten.
Ingetrapte deuren. Veel Duitse soldaten waarvan enkele gewond. Eén
hunner lag langs de weg, gesneuveld. Een aantal krijgsgevangenen kreeg
de opdracht hem weg te brengen. De Duitsers reden door het dorp in motoren
met zijspan en in gevorderde auto's die van grote hakenkruizen voorzien
waren. Berend was verwonderd over het grote aantal Duitse infanteristen
dat hij zag.
Voort ging het, ze zagen het vliegveld. Dat was een hartewens van
Berend maar dat die zo vervuld zou worden had hij niet gedacht. Van
verre zag hij de vele vliegtuigen staan, dichtbij gekomen kon hij ze tellen,
minstens veertig. De kisten waren weggezakt in de zachte bodem. Berend
en zijn kornuiten werden aan een grote schare krijgsgevangenen toegevoegd.
Hij schatte hun aantal op ongeveer 250 man. Voornamelijk van de
vliegveld bewaking. Van hen hoorde hij het volgende verhaal: In de hangars
lagen ze nog te slapen toen de eerste drie bommen vielen. Hals over
kop moesten ze ten strijde trekken. De parachutisten kwamen in grote
getale naar beneden, bijna allen levenloos. Maar toen kwamen de
transportvliegtuigen. Uit de eerste toestellen kwam niemand levend naar
buiten. Toen er echter steeds meer vliegtuigen landden en de Duitsers
oprukten, werd het de vliegveldverdediging te machtig. Ze moesten zich
overgeven.
77
2.24 De prikactie van Mallinckrodt
In Valkenburg herinnert het Majoor Mallinckrodtveld aan nog een strijder
van het eerste uur. Hij was commandant van het derde bataljon dat deel
uitmaakte van het 4e regiment infanterie. Hoewel hij zich tot het laatst toe
met de bewaking van het vliegveld had bemoeid, kreeg kapitein van Zuilen
de schuld van het falen daarvan. Zo gaat dat. Mallinckrodt had geen
gelegenheid meer om een kijkje op het vliegveld te nemen. Hij liet het restant
van zijn bataljon verzamelen in Katwijk aan de Rijn. Dat was de
tweede compagnie (2-III-4RI). Waarbij de rest van de mitrailleurcompagnie
zijnde negen stuks zware mitrailleurs en een kleine afdeling van het IIdepot-infanterie.
Dienstplichtig soldaat Ben Collignon is op weg van het

weeshuis op de Voorstraat te Katwijk aan Zee, naar de verzamelplaats. Hij
schrijft later:
Al deze snel opeenvolgende gebeurtenissen heb ik meer ondergaan dan
doorleefd. Automatisch stapten mijn voeten voort. Slechts mijn hersens
hielden zich bezig met vragen: "Waarheen gaan we? Wat is er gebeurd?
Zal het nu oorlog zijn?" We zijn op de boulevard gekomen. In de deuren
van de huizen verschijnen mensen. Sommige in nachtkleding, met grote
verwonderde ogen. Er wordt
halt gecommandeerd. Majoor
Mallinckrodt, onze bataljonscommandant
staat voor de
troep. Met korte driftige
gebaren onderstreept hij zijn
woorden. "Mannen, onze
mensen op het vliegveld zijn
aangevallen door bommenwerpers.
Parachutisten zijn
nu bezig te landen. Vooruit,
er op af! Het gaat om het
leven van je kameraden!"
Zonder verder tijd te verliezen
trekt de troep voort naar
Katwijk-binnen. Onder dekking
van de bomen komen we
in looppas vooruit. De zon
prikt en straaltjes zweet gutsen
langs mijn gezicht. De
mitrailleur in mijn rechterhand
bengelt bij iedere stap
tegen mijn knie, ik voel het
niet. Er wordt geen woord
gesproken op deze uitputtende
tocht. Slechts de majoor
Majoor Mallinckrodt
zegt af en toe wat, als het tempo dreigt te verslappen. Met nieuwe geestdrift
gaat het dan weer verder. Steeds zwaarder wordt het wapen in mijn
78
hand, bij een kruispunt val ik over een stoep en smak voorover. Terstond
grijpt de één mijn mitrailleur, de ander helpt me overeind en voort gaat
het weer. We naderen de weg naar Valkenburg (de Wassenaarseweg). Een
oud moedertje komt aan de deur en roept: "Jongens, doe je best hoor, jaag
ze maar weg!" Merkbaar naderen we het oorlogsterrein, onafgebroken
klinkt het gedaver van de grauwe vliegmachines. Mitrailleurs ratelen en
kleine witte stippen zweven door de lucht. Bij de laatste huizenrij wordt
halt gehouden. Uitgeput vallen we op de grond. We moeten de mitrailleurs
in stelling brengen tegen de parachutisten. Waar is mijn wapen? Het
wordt me aangereikt. Op een paar ransels breng ik het in stelling, de
trommel vast, de spangreep aanhalen en dan ratelen! De kogels zoeken
naar een buit. Ik probeer de uitwerking waar te nemen, één van de figuurtjes
in de lucht zwaait als een dolle met zijn armen. Ik krijg een akelig wee
gevoel van binnen: Is dat mijn werk?
De Valkenburger Piet van Dijk en de Sassenheimer Henk Broer waren van
hetzelfde bataljon (2-III-4RI). Volgens hen werd er verzameld in de Voorstraat
op een terrein achter het weeshuis. De sectie van Piet stond onder
commando van luitenant Jongeburger, die van Henk werd aangevoerd
door luitenant Van Kessel.
Aan de zuidzijde van Katwijk aan de Rijn, bij de benzinepomp aan de
Wassenaarseweg, stelde Mallinckrodt zich op de hoogte van de situatie.
Hij kreeg informatie over de toestand op het vliegveld van ontsnapte
Nederlandse soldaten. De majoor was vast besloten hoe dan ook een
tegenaanval in te zetten en had al een idee hoe dat te doen. Het was omtrent
half zes in de morgen. Op dat moment kwam de regimentscommandant
(C.4RI) aanrijden, de overste Buurman. Buurman had in Noordwijk
de commandanten van zijn eerste en tweede bataljon de nodige orders
gegeven en was toen onmiddellijk per auto naar het strijdtoneel vertrokken.
Het plan van Mallinckrodt werd goed bevonden. De overste beloofde
bovendien de twee andere bataljons vanuit Noordwijk ter versterking te
laten komen.
De wat ingekrompen compagnie, Henk Broer schatte hun aantal op een
man of zestig, hooguit tachtig, was in de looppas door Katwijk Binnen bij
de Molentuinweg gekomen. Onderweg had Paul Tibbe al tegen hem gezegd:
"Henk, deze oorlog kan nooit lang duren. We moeten ons maar gauw
79

krijgsgevangen laten maken. Dan overleven we misschien". Henk was er
niet op in gegaan. Op de Molentuinweg waarschuwden de burgers hen:
"Denk erom, ze zitten even verderop in de huizen!" Wie, dat behoefde
geen betoog. Kapitein Segaar werd gewaarschuwd. Die zonderde daarop
een aantal hunner af om de huizen daaromtrent te doorzoeken en vervolgens
stand te houden op het kruispunt bij de molen. Onder hen was Paul.
De gelegenheid om zich over te geven deed zich al gauw voor. Met drie
man kwamen ze een huis binnen. "Hände Hoch!" werd er van binnen
geroepen. Paul zal niet de laatste geweest zijn en stak gewillig zijn beide
handen hoog boven het hoofd. De eenzame Duitser die bereid bleek hen
krijgsgevangen te maken, liet hen naar de kerk van Valkenburg afvoeren!
Paul kreeg bittere spijt van zijn keus, hij overleefde maar moest door een
hel gaan! In hoeverre sergeant Schuddebeurs, die volgens andere bronnen
met hun aanvoering belast was, zich van zijn taak gekweten heeft weet
niemand. Vast staat dat de Duitsers in Katwijk aan de Rijn weinig hinder
van hen ondervonden hebben. Ze konden met een groepje van twintig man
de terreinen naast de Sandtlaanbrug bezetten en gedurende vrijwel de
gehele dag bezet houden!
De hoofdmacht trok vervolgens op naar de noord-westelijke zijde van
het vliegveld. Min of meer langs de Wassenaarseweg. Drie secties vormden
de linkerflank, één sectie de rechterflank van de aanval. Ben Collignon:
Wij moeten voorwaarts gaan, in tirailleurlinie rechts van de weg. De
compagnie zwermt uiteen van de weg tot in de duinen. Over akkers en
door het zand. Prikkeldraad en hakhout versperren ons de weg. Voort
moet het, vlugger. Zei de majoor niet dat elk uitstel mensenlevens kon kosten?
Ik voel een hete drift in me opstijgen, elke hindernis neem ik heftiger.
Waarom, waarom dit alles. Gezichten van bekenden doemen voor me op,
zal ik ze nog terugzien? Ik loop geheel alleen over een aardappelveld. Van
de anderen afgedwaald die onder de bomenrij gebleven zijn. Weer een
prikkeldraadheg. Eerst de mitrailleur er overheen, daarna zelf, een
sprong, een flard van mijn broek blijft achter. Achter de heg val ik neer in
de veilige dekking van een mijt. Een regen van kogels vliegt over me heen,
spat tegen het stenen muurtje naast me. Hun suizen vermengt zich met het
bonzen van mijn hart. "Hoera, hoera, de sprong is gelukt!" juicht het in
me. Links van me begint één van onze machinegeweren te ratelen. De
80
groene bouwketen in het terrein voor ons zijn een mooi doelwit, vandaar
werden we beschoten. Ik breng mijn wapen ook in stelling en laat met
stoten de kogels op de planken van het huisje kletsen. Daar wordt het
vuren gestaakt. Nu kunnen de anderen naar voren komen. Achter de mijt
of het schuurtje zoeken ze dekking en weldra knallen hun geweren mee.
Een koor van oorlogsgeluiden. Het geeft me een haast wellustige voldoening.
Ik zie de planken van een keet aan splinters scheuren. Vaster druk ik
de kolf tegen mijn schouder, bij elk schot springt het wapen naar voren en
dan weer terug. In gestadige cadans, de cadans van de vernielende dood.
Ik ben alle voorzichtigheid vergeten en naast mijn dekking gekropen. Het
antwoord blijft niet uit. Aan de overzijde wordt met verdubbelde woede het
81
Luitenant van Kessel temidden van zijn sectie van III-4RI.
vuur heropend. De kogels fluiten over me heen, kletteren op mijn wapen.
Ik ruik brandlucht, voel opeens in mijn linkerarm een lome pijn, het wapen
bonkt opzij. Een misselijk gevoel kruipt in mijn keel en versuft schuifel ik
achter de mijt. De groepscommandant heeft het ongeval bemerkt. Op zijn
buik kruipt hij naar me toe en ziet mijn bebloede mouw. Er ontglipt hem
een krachtwoord, pakt zijn mes en snijdt de mouw open. Iets beneden de

elleboog is een rode vlek waaruit bloed komt. "Heb je noodverband?"
vraagt hij, maar zonder het antwoord af te wachten pakt hij zijn eigen
pakje en rolt het verband stevig om de wond. De helper heeft de mitrailleur
bekeken, op de loop zitten enkele bultjes maar het ergste is dat het
huis waarin de veer zit opgesloten, vernield is. Teleurgesteld wordt het
wapen opzij gegooid, niet meer te gebruiken. Onverschillig voor alles wat
er om me heen gebeurt lig ik op mijn rug. Bijt op mijn tanden voor de
stekende pijn. De reactie komt, nu voel ik pas hoe moe ik ben. Ondanks de
felle zon huiver ik van de kou, de jas die over me ligt helpt niet. Boven
mijn hoofd zie ik nu een grote steen hangen. Vastgebonden aan wat ijzerdraden
houdt hij de mijt bij elkaar. Dadelijk valt hij, dan ben je er geweest!
denk ik bij mezelf. Het laat me koud, ik blijf liggen waar ik lig. Het
knallen neemt in heftigheid toe. Naast me, op het schuurtje, schampt een
kogel af. De korporaal, die om een hoek verschanst zit, trekt van schrik
zijn blonde kop terug als een kogel hem rakelings mist. Dan hoor ik hoe
van voor ons geroepen wordt: "Boodschap van de luitenant! Doorgeven!"
Onze sectiecommandant luitenant Van Kessel zit schuin voor ons in een
sloot. Hij heeft een situatieschets gemaakt met een bericht om versterking.
In een trommeltje wordt het papier naar ons toegeworpen. "Ja, Doorgeven!"
moppert sergeant Scholten, "Maar achter ons zit niemand! Weet je
wat Ben, jij moet toch terug, neem die boodschap mee!" Ze stoppen het
bericht tussen het armverband. Mijn uitrusting laat ik achter, die is te
zwaar. Alleen het pistool stop ik in mijn broekzak. "Hou je taai!" klinkt het
als afscheidsgroet. Het was het laatste dat ik van mijn groepscommandant
hoorde. 's-Middags vond hij op bijna dezelfde plaats met nog drie man de
dood.
Luitenant Van Kessel beleefde het gebeuren uiteraard op zijn manier: Als
ze de afslag naar het vliegveld gepasseerd zijn komt het bevel: Links uit de
flank het vliegveld op! Hij zondert een deel van zijn mannen af. "Niet allemaal
tegelijk de Wassenaarseweg over. Wij hier, jullie honderd meter
verderop. Denk erom, in een boog door de duinen heen en eerst verdekt
opstellen. Wacht op mijn teken, dan oversteken!" Veel eerder en dichterbij
dan hij verwachtte ziet de luitenant daarop soldaten de weg oversteken.
Zonder zijn teken af te wachten! "Kon ik het weten dat het manschappen
waren van een ander regiment?" schreef hij later. Hij kon ook niet weten
82
dat zijn rechterflank bij het omzwenken op de vijand gestuit was. Dat ging
zo: ineens stond een Duits officier met het pistool in de hand boven hen op
een duin. "Geef je over!" Dat tegen de sergeant. Maar voor die wat kon
zeggen schoten zijn soldaten de Duitser neer. Daarop gooiden deDuitsers
met handgranaten. Waarmee de hele groep buiten gevecht werd gesteld.
De luitenant, inmiddels de weg overgestoken, gaat via greppels en gedekt
door heggen zo vlug mogelijk voorwaarts. Tot op ons middel zijn we doornat.
Mijn uitrusting hindert me verschrikkelijk. Ieder ogenblik blijven klewangdrager,
pistooltas en kijkerfoudraal achter graspollen steken. Plotseling
stuit ik op een groep soldaten. Dicht tegen elkaar liggen ze daar langs
een slootkant, een tiental mannen. Op mijn vraag; Wat doen jullie daar?
komt het verbluffende antwoord: Dat weten we niet. Waar is je commandant?
Dat weten we niet. Waar komen jullie vandaan? Uit Leiden met de
bus. Hebben jullie een mitrailleur? Nee luit. Patronen? Tien per man. Luit
mogen we met u mee, we weten niet waar we anders heen moeten. Het
waren recruten van het 22RI depot. De opleiding wordt ingelijfd en krijgt
een commandant toegewezen. Van Kessel, van mening dat hij nu drie
groepen onder zijn bevel heeft, zet de aanval voort. Maar waar blijft de
rechterflank? Helaas treft een aantal schoten mijn mitrailleurschutter in
de arm en tevens de doos en het huis van diens mitrailleur, de laatste die
me nog rest. De helper doet zijn uiterste best het wapen nog in orde te
brengen maar er is geen beweging in te krijgen.
Op ongeveer 150 meter landinwaarts vanaf de Wassenaarseweg staat een
schuurtje. Weer een verrassing: er ligt reeds een sergeant met twee manschappen!
Ook al van het depot. Ook zij sluiten zich bij het legertje van de
luitenant aan. Omzichtig gaat het verder. Van dekking naar dekking. Een
honderd meter verder stuiten ze op een brede dwarssloot. Daarin ligt een
vlet en onder dekking daarvan weten ze ongedeerd de overkant te bereiken
naar een schuurtje en een hooimijt aldaar. Zo naderen ze steeds dichterde
brug over de Grote Watering. Daar, een tiental meters ten zuiden van die
brug en op het vliegveld staat een hei-stelling. Daar zit de vijand. De
sergeant gaat vooruit om de Grote Watering te verkennen. De luitenant en
zijn mannen liggen in een sloot. Plotseling staat er naast de heistelling een
man met opgeheven handen. Geeft de vijand zich over? Voorzichtig staat
83

Schets van de afgelegde route bij de aanval op het vliegveld.
84
de luitenant op en gaat naar voren. "Kommen Sie nach her!" De man zegt
echter: "Nee, u moet zich overgeven, u kunt niet meer terug!" Het is korporaal
Van Veen en door de Duitsers naar voren gestuurd. De luitenant
schrijft: Nu gaat er toch een rilling over mijn ruggegraat. Hoe kon ik zo
dom zijn de veilige modder te verlaten. Heel voorzichtig doe ik een stapje
achteruit en roep: Ich verstehe Sie nicht! en wenk hem met de klewang
dichterbij te komen. Nog een paar stapjes achteruit. Weer roept korporaal
Van Veen: U moet u overgeven! Nog een stapje, het lukt, met een zucht
van verlichting zak ik weer in de veilige, vertrouwde modder. Een minuut
lang was ik een pracht van een schietschijf geweest!
Het was verwarring over en weer. Ook de Duitsers begrepen er niets van
en lieten Van Veen de watering oversteken om precies uit te gaan leggen
wat hun bedoeling was. Waarop de luitenant hem onverhoeds bij zijn jas
kon grijpen en naast zich in de modder trekkken. Veilig voor de kogels die
onmiddellijk daarop insloegen, enkele decimeters naast hun hoofd. Van
Veen wist te vertellen dat er daar vijf Duitsers zaten met drie mitrailleurs.
Aangezien ze nu precies wisten waar de mitrailleurs stonden werd dat
plekje beschoten. Maar weer verscheen er een man bij de heistelling met
de handen hoog. Ook hij waadt door de sloten. Dan ziet hij de sergeant, ze
praten met elkaar en even later verlaat de sergeant zijn veilige plaats en
loopt met de handen in de hoogte richting hei-stelling. Van twee zijden
wordt er nu om het hardst geschreeuwd: de luitenant aan de ene, de Duitsers
aan de andere kant. Daartussenin staan de twee wankelmoedige mannen,
aarzelend tussen voor of achterwaarts gaan! Als de Duitsers echter
dreigen met handgranaten te gaan gooien winnen zij het pleit.
De kans om de vijand in de flank aan te vallen is nu verkeken. De trommeltap
wordt gebruikt voor het verzenden van een bericht: Vijandelijke
mitrailleur bij heistelling. Minstens een halve groep. Wij (1e sectie) liggen
80 meter ervoor en 40 meter naar rechts. Verzoeke vuur op heistelling! De
trommel wordt naar achteren doorgegeven en (door Ben Collignon) naar
de commandant gebracht. Maar in plaats van vuur komt er een ordonnans
aangekropen, de sectie moet terugtrekken. Orders van de kapitein. Volgens
de regelen der kunst trekken ze terug.
Ben Collignon was deze terugweg reeds gegaan: Eerst ga ik een stuk
kruipend maar als ik tot twee maal toe op de gewonde arm ben gerold, be-
85

sluit ik maar liever door de sloot te waden. De grond zuigt en zwaar pletsen
mijn schoenen in de modderige bodem. Ongehinderd weet ik de weg te
bereiken. De zon straalt fel op het asfaltdek, een verzengende warmte
hangt erboven. Tegen een berm hangt een vrachtauto, de kap is aan flarden
geschoten. De bestuurder is nergens te zien. Behoedzaam kijk ik links
en rechts van de weg, werd hier zo juist niet geschoten? Dan hol ik in een
ren naar de overkant en laat me in een greppel vallen. Net op tijd want
weer hoor ik het bekende geluid. Ik steun op mijn gewonde arm maar durf
me niet te verroeren. Pas na een minuut of vijf, het lijkt een eeuwigheid,
durf ik behoedzaam vooruit te kruipen tot onder de bomen. Gebogen lopend
ga ik verder tot ik op een wachtpost stuit, die brengt me naar kapitein
Segaar. Het briefje ben ik kwijt geraakt, mondeling breng ik de boodschap
over. "Kapitein, ik kom van luitenant Van Kessel, we zitten bij de
brede sloot die rond het vliegveld loopt (de Grote Watering?). Vanuit de
schuren daar worden we fel bestookt. Luitenant Van Kessel vraagt u om
vuur uit te laten brengen op die keten!" De majoor klopt me op de schouder,
"Best kerel, ben je ernstig gewond?" Naast zijn martiale figuur voel ik
me erg nietig en recht mijn schouders: "Nee majoor, een schot, meer niet!"
"Nou kerel, je moet maar naar de verbandplaats gaan in de watertoren.
Weet je de weg? Anders stuur ik iemand mee." Ik denk aan de vele keren
dat we hier oefenden wat nu bittere werkelijkheid is geworden. "Niet nodig
kapitein, ik weet het wel!" Iemand fluistert me nog het wachtwoord toe:
Schuitemaker. Hier tussen de duinen heerst nog de stilte van de meimorgen.
Zonder op of om te kijken ga ik voort tot een stem me toeroept: "Halt
of ik schiet!" Beduusd blijf ik staan. "Wachtwoord?" klinkt de onzichtbare
stem opnieuw. Angstig probeer ik me het woord te herinneren, "Schuitemaker!"
Ik jubel het uit. De eigenaar van de stem komt tevoorschijn. Het is
een luitenant van de artillerie. Ik krijg de raad niet door maar langs de
duinen mijn weg te vervolgen, dat is veiliger. Ik ga dezelfde weg als die
morgen, akkers om de vijftig meter gescheiden door hakhout of prikkeldraad.
Bij één der afscheidingen duikel ik omlaag, een stuk verband blijft
wapperend aan het draad achter. Juist als ik midden op het aardappelveld
loop komen de zware vliegtuigen. Laag gaan ze, hoogstens honderd meter.
Speurend naar de troepenopstellingen. Maar de bomen en de duinen
geven hun geheimen niet prijs, de wapens zwijgen om hun posities niet te
86
verraden. Ik ren in paniek naar een heg en val hijgend neer, diep onder
een struik kruip ik, mijn hoofd stijf tegen de grond. Pas als de machines
niet meer hoorbaar zijn, durf ik op te kijken om dan als versteend te blijven
staren naar een vage figuur voor me. Door het kreupelhout is zichtbaar
hoe iemand me op een paar meter afstand onafgebroken bespiedt.
Roerloos op mijn handen geleund blijf ik liggen, probeer te zien of het
vriend of vijand is. Maar ook de ander verroert zich niet, ik voel me angstig
worden onder deze starre bedreiging. Dan verman ik me en besluit
maar liever alles te wagen dan de knellende onzekerheid te laten duren.
Zo zacht ik kan kruip ik vooruit, het pistool in mijn hand. Niets bespringt
me, alles blijft stil, slechts mijn hijgende ademhaling is hoorbaar. Nog wat
vooruit, nog iets. Dan kan ik zien, dwaas spring ik op, stoot schorre geluiden
uit, schop uit wraak tegen de vogelverschrikker die onaantastbaar
voor de oorlog op zijn ene poot staat te schommelen. Mijn angst is geweken
en zorgeloos wandel ik verder, rechtop. In een greppel vind ik twee
burgers die, als ze me zien naderen, angstig hun handen omhoog steken.
Verwonderd kijk ik naar hun bange gezichten tot ik merk dat het pistool in
mijn hand nog steeds dreigend vooruit wijst. Ik stop het weg en stel hen
gerust. Ze liggen daar al uren, 's-morgens op weg naar hun werk moesten
ze dekking zoeken en durven nu niet meer verder of terug. Verschrikt draai
ik me om, iets verder klinkt een reutelend geluid, een stem roept "Mutter".
De burgers wijzen me een Duitse soldaat, een parachutist, zijn valscherm
over hem heen gedrapeerd. Zijn adem gaat met horten en stoten. Hij
schijnt mijn aanwezigheid te bemerken want zachtjes mompelt hij "Wasser,
wasser". Om daarna weer onverstaanbare klanken te uiten waarvan ik
alleen het woord "Mutter" opvang. De oude man die bij me staat vertelt
dat ze hem gevonden hebben en hier neergelegd. "We kunnen hem niet
helpen want er is hier geen water. De stervende ligt nu roerloos, hij
draagt een soort overal, nauwgesloten over zijn uniform. De banden om
zijn polsen knoop ik los en ook zijn halskraag. "Wasser?" hoor ik weer,
zelf voel ik nu mijn eigen droge lippen en begrijp wat deze stervende jongen
moet voelen. Maar water is er alleen aan de overzijde van de weg, in de
sloten. Kan ik daar komen? Voorzichtig kruip ik door het kreupelhout naar
de wegkant, dan met een snelle ren de weg over. Daar hoor ik mijn vrienden,
de kogels, alweer hun fluitje blazen. Mis hoor, jullie pakken me geen
87

tweede keer. Het water in de sloot is vuil en drabbig maar gulzig slurp ik
ervan. Dan maak ik mijn zakdoek kletsnat, het is geen schone, er zit bloed
aan en vuil, maar dat is minder erg. Terug weer, op dezelfde manier. De
gewonde soldaat ligt onbeweeglijk met de mond wijd open. Zodra zijn
lippen de druppels water proeven maken ze een slurpende beweging. Als
de zakdoek uitgeknepen is leg ik die op zijn voorhoofd, voor afkoeling. De
soldaat begint weer te ijlen en roept steeds maar om zijn moeder die God
weet hoe ver weg is. Hulpeloos zit ik erbij, niet in staat iets meer voor de
arme kerel te doen. Misschien heeft hij last van de zon, ik trek de parachute
over zijn gezicht. Dan, na een "weesgegroetje" laten we hem alleen.
Moeder Maria zal over hem waken. De burgers die in Katwijk thuishoren,
willen met me mee maar ik raad het hen af, ze kunnen me beter op enige
afstand volgen. De zon staat hoog aan de hemel. Er is een zekere onverschilligheid
over me gekomen. Ik loop rechtop verder terwijl mijn verband
naast me wappert, als een grote witte vlag. Mijn maag doet zich voelen en
spoort me aan. In de verte komt een auto aanrijden. Ik begin te hollen en
juist bij de weg bemerkt de chauffeur me, de auto stopt, het is een ziekenauto
uit Katwijk. "Wacht hier maar, dadelijk als ik terugkom neem ik je
mee!". Verheugd ga ik zolang in een greppel liggen, alle zorgen zijn voorbij
en ik val in slaap. Hoelang ik daar lag weet ik niet maar als ik wakker
schrik vliegt juist de ziekenauto voorbij. Ik schreeuw hem achterna maar
hij verdwijnt uit het zicht en daarmee mijn hoop op redding. Teleurgesteld
en ontgoocheld laat ik me weer in de greppel vallen, mijn energie is verdwenen
en moedeloos lig ik, eerst zachtjes snikkend dan huilend met woeste
schokken. Dan wordt het leeg in mijn hoofd, de omgeving verdwijnt en ik
besef niets meer.
Henk Broer beschrijft hoe ze linea recta naar de watertoren optrokken en
onderweg hun geweren leegschoten op een laagvliegende Junker. De kist
zwenkte af en landde op het vliegveld. De mannen juichten alsof de oorlog
reeds gewonnen was. Een neerduikend Duits jachtvliegtuig bracht hen al
gauw op andere gedachten. Vlak bij de watertoren zagen ze de eerste
gewonde. Volgens Henk was de verdere tocht door het duin chaotisch. De
Duitsers konden achter iedere heuvel opduiken. Ze leerden al gauw hun
handgranaten te vrezen. Giel van der Helm lag achter zijn lichte mitrailleur
en kreeg zo'n ding in de buurt. Ze dachten: Die is er geweest! Hij echter
88
schudde het zand van zijn hoofd en vuurde gewoon verder. Henk en de
zijnen namen stelling bij de watertoren. Ze waren de eerste uren druk met
gewondentransport.
Piet van Dijk en zijn sectie waren bij het begin van de kampweg
aangekomen. Ze werden beschoten uit de richting van de Pan van Persijn.
Een aantal hunner aangevuurd door de vaandrig Van de Nieuwe Giessen,
werd daarheen gezonden. Piet was er bij. Ze kwamen bij een over de weg
gebouwde noodbrug. De brug diende voor aanvoer van zand naar het
gedeeltelijk nog in aanleg zijnde vliegveld. Het zand werd vervoerd in
lorries over rails. De brug was door een dijk met de zandwinplaats verbonden.
Achter die zanddijk lag de vijand. Nu was het zo dat hij, die het eerst
zijn hoofd zou laten zien, een gerede kans liep dat kwijt te raken. Dus
wachten! Maar de Duitsers waren ook niet gek, ze beschikten over handgranaten
met een steel. Daarmee konden ze onwijs ver gooien! Met een
wijde boog over de dijk heen. Het gevolg was beroerd. De vaandrig raakte
gewond. Er waren nog meer gewonden, ondermeer Leen Fije, Jan Fransen
en Adriaan van Es. En een dode, Frans Gödde, een Schiedammer. Het
peloton trok naar een veiliger plaats terug en lag daar geruime tijd verslagen
bijeen. De gewonden werden verzorgd. De vaandrig verbood hen
verder te trekken. Hij had weinig moeite hen te overtuigen. Het peloton
bleef wachten tot de afvoer van de gewonden. De vaandrig kon met het
eerste transport niet mee. 't Wachten duurde lang zodat Piet tenslotte de
man maar op zijn rug nam. Het was een zware tocht.
Mallinckrodt had geleerd dat er meer mensen en sterker wapens nodig
waren om de Duitsers van het vliegveld te verdrijven. Hij blies de aftocht.
Gehavend maar in goede orde kwam de compagnie opnieuw in stelling,
tegenover de kampweg, ten westen van de Wassenaarseweg, in de duinen.
Daar werd stand gehouden.
89
2.25 Willem de Zwijger
Jan van Alphen werd in 1914 in Schiedam geboren, vervulde zijn dienstplicht
in 1934, is als korporaal gemobiliseerd en na een kaderopleiding
sergeant geworden. Hij werd ingedeeld bij het derde bataljon van het 4e
regiment infanterie en om precies te zijn bij een sectie zware mitrailleurs

(MC-III-4RI). De naam van zijn directe meerdere, een luitenant, kan hij
zich niet herinneren, wel zijn bijnaam, ze noemden hem Willem de Zwijger.
Op 10 mei 1940 was Jan ingekwartierd in De Roskam, een bekend
logement in Katwijk aan de Rijn. Voor zes uur 's-morgens had hij zijn
eerste verkenningstocht al gemaakt. Op eigen houtje was hij de draaibrug
over gelopen, de Overrijn op.Daar in het bos zoals hij het noemde, om de
heerenschool (het seminarie), was er niets aan de hand. Alles was rustig.
Kort daarna stond de mitrailleurcompagnie bepakt en gezakt nabij het dorp
aangetreden. Enige officieren waren in druk overleg verwikkeld. De sectie
van Jan kreeg tenslotte een richting gewezen, het dorp Valkenburg. Niet
over de Valkenburgseweg maar door het wijde polderland moesten ze
gaan. Achter de huizen om.
Een sectie telde een officier, drie sergeants, drie korporaals en dertig
soldaten en beschikte over drie zware mitrailleurs. De soldaten hadden
ieder een eigen karabijn. De zware mitrailleurs konden over de weg met
een tweewielige kar vervoerd worden, in het terrein werd de kar achtergelaten.
Dan droegen twee man de affuit en een derde de mitrailleur. Ook de
patroonband en de munitiekistjes moesten worden meegesleept op een
karretje. Het was een prachtig wapen, aldus Jan, maar niet zo geschikt
voor aanvallen in het terrein. De sergeant noch de korporaal, laat staan de
soldaten, wisten in welk verband de operatie zou plaats vinden. Waren er
op dat moment nog andere acties gaande? Waar waren de drie andere
secties van de compagnie? Ze wisten het niet. Hun herder was Willem en
die zei niks.
Ze ploeterden door weilanden en tuinen en kwamen tot een plaats waar
zand werd overgeslagen. Er was een smalspoor, er stonden wat lorries.
Nog geen 200 meter landinwaarts en dicht bij de eerste huizen van
Valkenburg (Borculo). Ze zagen de Duitse vliegtuigen op het veld en
soldaten die er omheen liepen. "Die nemen we onder vuur!" commandeerde
Jan. De mitrailleurs werden opgesteld en weldra kon er geschoten
worden. Achteraf zei Jan: "Dat had niet gemoeten. Daardoor trokken we
de aandacht! De luitenant zei ook niets." Meteen werden ze vanaf de
Valkenburgseweg beschoten, in de rug aangevallen. De Duitsers bleken
veel dichterbij en dat in groter aantal dan gedacht was. Er vielen doden.
Ondermeer Van Veen en een onbekende rekruut die was komen aanlopen.
90
Ze kwamen onder mortiervuur te liggen, gemene wapens die een regen
van scherfjes produceerden. Jan werd in zijn been en knie getroffen. Er zat
niets anders op dan zich terug te trekken en later over te geven. De grendels
van de mitrailleurs werden in de sloot gegooid, de handen omhoog
gestoken. Even later werden ze als krijgsgevangenen afgevoerd naar de
dorpskerk, de gewonden naar een zaal van het raadhuis om behandeld te
worden. De luitenant en nog wat mannen hadden zich ergens verborgen en
stil gehouden. Zij ontkwamen.
91
2.26 Aan en afvoer
George Vreeburg woont tegenwoordig in een riante woning in Lisse, op de
grond die eens zijn opa tot de bollenteelt bewoog. Hij was van lichting
1938, kon als oudste zoon slecht gemist worden in het bloementeeltbedrijf
van zijn vader en had daarom geen behoefte aan enige opleiding tot een
hogere rang in het leger. Door allerlei omstandigheden, de mobilisatie, de
geringe soldij (ƒ1,05 per week), kwam hij er toch toe de rang van korporaal
te accepteren. Hij was ingedeeld bij een sectie zware mitrailleurs
(MC-III-4RI), sectiecommandant was kapitein Verleun die in het burgerleven
onderwijzer was. George lag in het seminarie te Katwijk aan de Rijn.
Daar, in de lokalen van de "heerenschool", sliepen de korporaals en de
soldaten op hun strozak op de grond. Geen stoelen of tafels dienden hun
gerief. Op bed werd het eten genuttigd. Naarmate hun zindelijkheid stonk
het meer of minder in die ruimten. Het lokaal van de "Vette hap", een
andere sectie, was om die reden berucht. De officieren waren bij burgers
ingekwartierd.
Er was kader tekort, er werden vrijwilligers gezocht om sergeant te worden.
Drie man gaven zich op, Jan van Alphen, Henk Roest en George
Vreeburg. De opleiding was in Noordwijk. Daar maakten ze kennis met
kapitein Matla, in het burgerleven rechtsgeleerde. Een man met gezag. Het
verhaal gaat dat bij een oefening in de duinen (de zware mitrailleur moest
met alle hebben en houden duin op duin af gesleept worden) de jongens
zich voor het volgende duin kreunend lieten vallen: "Er op kan niet meer!"
Flauwekul natuurlijk. Matla trok daarop zijn pistool, haalde de veiligheidspal
(met wat extra vertoon) over. De soldaten keken elkaar aan, je zag ze

denken: "Hij is er gek genoeg voor!" De kapitein hoefde niets te zeggen,
voort ging het weer, vele heuvels op en af. Geheel anders Verleun, die zal
misschien op de lagere school de wind eronder gehad hebben, onder de
zware jongens van de MC had hij weinig in te brengen.
De dag voor de oorlog, op 9 mei, was sergeant George Vreeburg commandant
van een zware mitrailleurgroep. Ze waren nog immer gelegerd in
het seminarie en marcheerden heen en weer naar hun wachtpost op het
vliegveld. Sinds enige tijd was de hoogste graad van paraatheid bevolen en
dat hield voor hen in: 24 uur op en 24 uur af. Omstreeks zeven uur
's-avonds werd hij afgelost. De zware mitrailleur stond ergens op het vliegveld
opgesteld. Waar precies? George herinnert zich een water niet veraf,
dat de mitrailleur op het veld gericht was en dat hij een deel van de dag
tegen de zon in moest kijken. Hij meent dat het aan de Valkenburgse zijde
van het vliegveld was. De opstelling was niet geweldig, een kuil in de
grond, niet al te diep vanwege het grondwater. Wat graszoden rondom.
Van boven geheel open en bloot. "Natuurlijk waren we niet de hele nacht
klaar wakker, sommigen konden overal slapen, onder hun dikke soldatenjas".
Vreeburg sliep die nacht in het seminarie en was 's-morgens al
vroeg wakker, gewekt door de bommen op het vliegveld. Even later stond
iedereen buiten onder de bomen, bepakt en gezakt. Niemand wist wat er
aan de hand was. Waren het Duitse vliegtuigen die laag over hen heen
vlogen? Iemand vroeg: "Zullen we schieten?" Een ander met meer overtuigingskracht
schreeuwde: "Niet doen, dan schieten ze terug!" Na een halfuurtje
waren ook de officieren uit hun respectievelijke onderkomens gearriveerd.
Die staken de koppen bij elkaar. Overste Buurman was er niet bij.
Naar verluid was de grote baas bij een bakker in Noordwijk ingekwartierd
en zeer verstoord dat hij te laat gewekt was. Ook kon niet met zekerheid
gezegd worden dat Mallinckrodt daarbij aanwezig was. Hoe dan ook, er
kwamen marsorders. Geen van de onderofficieren en soldaten wist wat de
bedoeling was, noch wat de plannen waren. Soldaten worden niet geacht te
denken en slechts bevelen op te volgen. Ze vielen ten prooi aan de geruchtenstroom
die toen al gretig gehoor vond.
In het kielzog van de tirailleurs trok ook de sectie zware mitrailleurs,
richting vliegveld, over de Wassenaarseweg. Kapitein Verleun voorop.
Ergens in die rij moeten Ben Tijsen en Willem Lefeber gelopen hebben,
92
ieder bij hun eigen mitrailleurgroep. George voelde zich wat ongelukkig in
die rij. Hij naar de kapitein. "Ik heb geen mitrailleur, wat moet ik?" Het
was op de Wassenaarseweg, nog voor het tankstation. Verleun zei: "Blijf
hier achter, dan ben je vanaf nu hoofd munitie aanvoer!" Er waren een stuk
of zes wagentjes met reservemunitie. Ergens naast een muur werd het spul
neergezet en gecamoufleerd. George kreeg de tijd om eens om zich heen te
kijken. Links en rechts werd geschoten. Valschermjagers daalden neer.
Na enige tijd, het was ongeveer tien uur, half elf, besloot hij op verkenning
te gaan. De munitie werd achtergelaten onder bewaking van zijn
soldaten. Niet ver van de opslagplaats lag een gesneuvelde soldaat, onder
zijn fiets. Even later had het rijwiel een andere berijder. Maar ook die
eenzame peddelaar werd onder vuur genomen. Voorovergebogen, alsof hij
een zware storm tegen had, racete George over een smal pad naar de
straatweg richting dorp Valkenburg. Zo hard hij kon. Achter een wortelpet,
een hoop van kunstig opeengestapelde bossen waspeen, zag hij een
luitenant met zijn mannen. "Is er munitie nodig?" Dat was er maar niet
slechts daar, de kapitein zat ergens bij de duinen, ook daar moest munitie
heen. De luitenant wees in westelijke richting. Het hoofd van de munitieaanvoer
keek bedenkelijk "Ik ga, maar wie gaat er met me mee?" Veel
liefhebbers waren er niet voor de gevaarlijke missie maar ten lange leste
was een zekere Tompson uit Noordwijk bereid hem te volgen. Samen
liepen ze de weg terug naar de plaats waar de munitie verborgen was.
Daarop benoemde George één der achtergebleven soldaten tot commandant
en stelde hem voor de keus. "Wat wil je, links of rechts?" De man
koos links en sjouwde met zijn manschap en munitiekarretje het pad af,
richting dorp Valkenburg. George nam zijn deel van de voorraad en liep
met Tompson de Wassenaarseweg op. Nog geen tweehonderd meter verder
werden ze weer beschoten. Kogels fluiten niet maar maken een sissend
geluid als ze langs je hoofd schieten! Rennen, zo hard mogelijk, min of
meer onder dekking van het karretje. Een treffer in de munitie? Niet aan
denken! Een pad op naar de watertoren. Halverwege dat weggetje weer de
duinen in. Daar werd onder een struikje de munitie verborgen. Tompson
bleef achter. De sergeant ging weer op verkenning. Zo kwam hij na een
hordeloop bij zijn sectie. Die lag tegenover de ingang van de kampweg in
de duinen. De kapitein vroeg hem van alles. Munitie konden ze wel ge-
93

Luchtfoto van het vliegveld, gemaakt door lt. De Raaf.
bruiken maar vooral eten moest er komen! En sigaretten. En post. Op dat
moment doken er helmen op boven een duinrand. Ieder zat gespannen,
94
waren het Duitsers? Maar nee, zo'n man of vijf en twintig Nederlandse
soldaten trok voorbij. Een stelletje ongeregeld leek het. Ze verdwenen in
een duinpan. Toen George zich even later weer op weg begaf, zag hij ze
zitten. De geweren op rotten. Zelf languit in het zand liggend, anderen
zaten te kaarten. Alsof het een oefening was! Ongezien wist hij ze te naderen,
greep een geweer, grendelde het en richtte het op de mannen. "Als ik
een mof was geweest waren jullie nu overhoop geschoten!" De soldaten
keken ongeïnteresseerd op naar de uitsloverige sergeant. "Man rot op!" en
toen die niet direct wegliep: "Moet je een pak op je donder hebben!" Een
grofgebouwde Schiedammer stond op. Daar kon de zoon van de bollenkweker
uit Lisse niet tegenop. Zoek het dan zelf maar uit!
95
2.27 Fokkers boven Valkenburg (G. Russchenberg)
Het Duitse plan om vanuit het westen hoofdzakelijk onze luchtmacht te
overrompelen en op de grond uit te schakelen lukte maar ten dele. Vrijwel
overal konden de al warm gedraaide vliegtuigen nog juist op tijd opstijgen
om niet alleen aan de vernietiging te ontkomen, maar ook om de strijd met
de indringers aan te binden. Alleen op Bergen boekte de verraderlijke
aanval succes.
Echter vanuit het, gedurende de oorlogsdagen door de Duitsers niet
opgemerkte, noodvliegveld Ruigenhoek bij Noordwijkerhout, werden vele
pogingen ondernomen om het de Duitsers moeilijk te maken bij hun bezetting
van het vliegveld Valkenburg. Al om 's morgens 04.35 uur viel het
eerste slachtoffer in het Valkenburgse luchtruim. Wachtmeester Van Zuylen
achtervolgde met een Fokker-D21 vanaf het vliegveld De Kooy een
Heinkel He-111. Boven de Wassenaarse Slag werd hij echter door twee
He-111 bommenwerpers neergeschoten, waarbij zijn toestel werd vernield
en hij zelf sneuvelde.
Om ongeveer 05.00 uur werd één van de twaalf Junkers-Ju52, die de
parachutisten voor Valkenburg vervoerde, bij Katwijk in zee neergeschoten.
De Duitsers werden gered en gevangen genomen.

Even later werd er door lt. Metzlar en lt. De Haas met een Fokker-T5 een
formatie van drie vijandelijke vliegtuigen aangevallen, één werd boven zee
neergeschoten en twee andere ernstig beschadigd.
Lt. Thijssen en sgt. Vermaat, die als enige er in waren geslaagd tijdig
met een Fokker-G1 van het vliegveld Bergen te vertrekken, schoten drie
op strand staande Junkers in brand.
Vanuit de Ruigenhoek startten om 06.00 uur lt. Plesman en sgt. Roos
hun Fokker-D21 voor een patrouille (hun vierde vlucht!) naar Valkenburg
waar zij Duitse vliegtuigen in de lucht aanvielen en op het strand onder
vuur namen.
Omstreeks dezelfde tijd zat sgt. Kiel met zijn Fokker-D21, juist vertrokken
van de Ruigenhoek, midden in een luchtgevecht met vijf Messerschmitts-Me110.
Het was een tamelijk eenzijdig gevecht omdat zijn
wapen niet goed werkte. Hij raakte gewond en verloor de macht over zijn
jager. Het stuurloze toestel sloeg bij Den Deyl te pletter, hij overleefde de
val en hield zich vier uur schuil in het wrak voor de daar strijdende luchtlandingstroepen.
Om 06.15 uur startte er een verkenningsvlucht met een Fokker-C5. Na
terugkomst meldde de waarnemer lt. Van Huizen ongeveer vijftig vliegtuigen
en tweehonderd witte valschermen op en in de omgeving van het
veld gezien te hebben. Naar aanleiding van deze observatie kreeg men de
opdracht van Commandant luchtverdediging: "Bombardeer onverwijld de
Duitse vliegtuigen op de velden Waalhaven en Valkenburg".
Om 08.20 uur startte een groep van vijf Fokkers-C5 elk voorzien van 4
bommen van 25 kg. In formatie vliegend, zonder door de vijand te worden
onderschept, dropten zij van 2000 m hun bommen tussen de Junkers waardoor
er een aantal in brand vloog. Twintig minuten later waren ze terug op
de Ruigenhoek.
Tegen 09.00 uur maakten lt. Plesman en sgt. Roos weer een patrouillevlucht
boven Katwijk. Hier werden de mitrailleurs leeg geschoten op
Duitse tegenstanders in de lucht en op de grond. Daarna is men geland op
Schiphol.
Om 10.00 uur kreeg men de opdracht het veld te fotograferen. Twee
Fokkers-C5 vlogen laag, "hubobé" (huisje boompje beestje), er waren veel
vijandelijke vliegtuigen in de lucht. Boven het doel snel naar 400 m ge-
96
klommen, maakte lt. De Raaf een aantal overboord foto's. Onmiddellijk
weer hubobé naar de Ruigenhoek. Op de terugweg werden zij aangevallen
door Duitse jagers. Na de landing bleken romp en vleugels vol kogelgaten
te zitten. De foto's werden onmiddellijk naar Commandant luchtverdediging
gestuurd.
Vanuit het zwaar gehavende vliegveld Bergen startten drie Fokkers-C10
om het veld te bombarderen. Om 11.20 uur vielen vanaf 1500 m hoogte 21
mijnbommen van 50kg elk diagonaal over het terrein, verschillende
vliegtuigen op de grond raakten in brand. Hoewel was afgesproken dat na
afloop van de aanval elk vliegtuig op eigen gelegenheid, hubobé, naar de
97
De bij Den Deijl neergestorte Fokker D21 nr. 216 van sgt. Kiel
basis zouden terugkeren, konden de bemanningen van twee vliegtuigen de
verleiding niet weerstaan de op het strand staande vliegtuigen onder vuur
te nemen.

2.28 "Vliegveld" Maaldrift (G. Russchenberg)
Ook op de grond was de luchtmacht, toen nog Luchtvaartbedrijf geheten,
actief. Het Luchtvaartbedrijf werd op 8 mei overgeplaatst van Soesterberg
naar de Maaldrift. Op 9 mei werden de loodsen aan de Maaldrift ingericht
voor de Buitendienst. De Keuringsdienst en Radio- en Elektrotechnische
dienst waren ondergebracht in de Bollenschuur aan de Spelderslaan te
Wassenaar.
Op 10 mei 's morgens, gealarmeerd door de overvliegende Duitse vliegtuigen,
begaf kapitein De Kruiff van Dorssen zich met enig personeel naar
de Maaldrift. Om 04.10 uur waren daar ter verdediging 27 man aanwezig,
de overige 33 man waren in Wassenaar achter gebleven. Omdat de
vliegtuigen op ongeveer 3 m hoogte over de daken van de gebouwen
vlogen om op het vliegveld Valkenburg te landen, was het mogelijk met
een lichte mitrailleur één Ju-52 neer te schieten, die achter de Maaldrift op
het weiland neerkwam. De gebouwen werden bezet gehouden totdat er
versterking arriveerde van huzaren-motorrijders, die daar in de buurt aanwezig
waren.
Enige tijd later werd er terug getrokken op de Rijksstraatweg om beter
dekking te kunnen zoeken tegen het mitrailleurvuur van de aanvallende
vliegtuigen. In de loop van de dag werd al het rijdend materieel via de
Kievit naar Den Haag overgebracht. Alléén de magazijnmeester bleef
achter, om diefstallen te voorkomen! Tijdens deze acties werden
verschillende huzaren getroffen door Duits vuur, maar van het personeel
van de Buitendienst raakte niemand gewond.
Ook bij de Bollenschuur aan de Spelderslaan waren ongeveer 40 man,
onder leiding van kapitein Van Gijen, 's morgens begonnen het materieel
in veiligheid te brengen. Het gebouw werd regelmatig door vliegtuigen in
duikvlucht beschoten.
2.29 Buurmans daden
Overste Buurman was na het overleg met Mallinckrodt teruggekeerd naar
Noordwijk en gaf om half zeven de opdracht aan zijn eerste bataljon het
vliegveld aan te vallen aan de noord-westelijk zijde, gaande via de zeeslui-
98
zen en de watertoren van Katwijk aan Zee. Het tweede bataljon moest
aanvallen via Katwijk aan de Rijn. Omstreeks zeven uur werden die bevelen
aangepast, het eerste bataljon moest in stelling gaan ten zuiden van
Katwijk aan Zee in de duinen, het tweede op het kampeerterrein aldaar.
Zelf verhuisde hij zijn commandopost van Noordwijk naar Katwijk aan de
Rijn en nam zijn intrek in de kleuterschool (bij de R.K. kerk). Voor de
verdediging van Noordwijk werd van ieder bataljon een compagnie en een
sectie zware mitrailleurs achtergelaten. Ook de hoogste baas, Winkelman,
had inmiddels de herovering van het vliegveld bevolen. Hij voerde wat
commandowisselingen door. Niet van de commandant van de eerste maar
van de derde divisie ontving overste Buurman daarna zijn bevelen. Versterkingen
zouden ter beschikking komen. Er kwam verbinding met Dürst
Britt. Ze maakten afspraken hoe samen te werken. Hij stelde een aantal
soldaten ter beschikking om de artilleristen te beschermen. De majoor zou
voor artilleriesteun zorgen.
99
2.30 De kanonnen van Katwijk
Majoor Dürst Britt zal best wel een aardig man geweest zijn. Maar als de
vijand beschoten kon worden was hij onverbiddelijk. Als commandant van
de 3e afdeling van het 2e regiment Artillerie had hij de beschikking over
drie batterijen van elk vier vuurmonden. Granaten met een diameter van
7,5 cm konden daarmee uiterst precies worden gericht en kilometers ver
worden weggeschoten. Nadat hij reeds om 6 uur de 3e batterij had doen
opstellen in Noordwijk werd kort na 7 uur in de duinen ten zuiden van
Katwijk aan Zee de 2e batterij in stelling gebracht. Schootsrichting het
vliegveld. Kort daarna liet hij de 1e batterij verplaatsen naar het barakkenkamp
te Katwijk aan Zee. Omdat de majoor begreep dat zijn stukken
een belangrijke rol zouden kunnen spelen in de bestrijding van de Duitse
veroveraars, was hij al vroeg ter plaatse aanwezig. Bevelen van hogerhand
waren schaars in die eerste uren. Het was tot dat moment onmogelijk
gebleken Buurman te pakken te krijgen. De majoor was op eigen waarneming
aangewezen. Maar alles was zo klaar als een klontje, er moest
ingegrepen worden. Er lag een terrein vol willige prooien te wachten om
in elkaar geschoten te worden. Dan komt ineens die stomme ordonnans

aanrennen: "Er mag niet geschoten worden!" Wat niet? Dat maken wij wel
uit! Nou ja? Vertel op kerel! Voor wie en van wie komt dat bericht? Wat
zeg je, is het voor C.4RI (Buurman)? Afkomstig van het bataljonsbureau
III-4RI. Van majoor Mallinckrodt dus? Nee? Wie dan? Van de administrateur
(D. van Riessen), wat denkt die man wel!
Dürst Britt waagde het er toch niet op om zo maar het vuur te openen,
stapte in de auto en reed naar het bureau. Daar vernam hij dat het bericht
een telefoontje betrof uit het door de vijand bezette gemeentehuis van Valkenburg!
Een krijgsgevangen vaandrig (Oostrum Soeda van 3-III-4RI) had
opgebeld, vergezeld van de "nieuwe commandant van het vliegveld" een
zekere Oberleutnant Hohendorf (volgens de burgemeester: Hündorff). Die
gaf in klaar Duits te kennen dat de Nederlanders zich beter konden overgeven
en zich in ieder geval moesten onthouden van bombardementen. En
dat omdat er een groot aantal krijgsgevangenen in de hangar opgesloten
was: "dann wird's Ihnen schlecht vergehen!" Waarschijnlijk reageerde
deze commandant op de bombardementen van de Fokkers kort tevoren.
Zeker, eigenbelang zal een rol gespeeld hebben bij dit dringende verzoek
maar was hier sprake van bedreiging van gijzelaars? Zo werd de boodschap
in ieder geval wel geïnterpreteerd en zelfs, nog opgeschroefd, in een
legerbericht verwerkt. De majoor liet zich niet intimideren! Hij bewees uit
het hout gesneden te zijn waaruit generaals gemaakt worden. Als de vijand
er blijk van geeft niet beschoten te willen worden, moet je dat dus juist
doen! De administrateur wees de aantijging, dat hij van "stop het vuren"
gesproken zou hebben, verontwaardigd van de hand. De ordonnans had de
boodschap verkeerd overgebracht. Iedereen was het er (achteraf) roerend
mee eens wat de majoor toen op eigen initiatief deed. Hij liet het vuur openen.
Dat was omstreeks 8.30 uur. Met voorlopig doelwit: de in de slappe
bodem weggezakte transportvliegtuigen. De meesten werden behoorlijk
geraakt. Het moreel van de Duitsers kreeg een flinke deuk te verwerken.
Maar ook de hangars waarin de gewonden waren ondergebracht en de
krijgsgevangenen bleven niet gespaard. Hündorff kreeg gelijk, het verging
de krijgsgevangenen en de burgers slecht. Om twaalf uur zwegen de kanonnen
van Katwijk. Een grote zwarte wolk dreef over de Broekpolder,
richting zee.
100
Berend Borst was nauwelijks op het vliegveld toen er weer geschoten
werd. Ieder wierp zich ter aarde. De Hollandse kogels gierden over hen
heen. Een Duits soldaat kwam desondanks met een brancard naar hen toe.
Vier man moesten met hem mee. Weer was Berend de klos. Het werd een
angstige tocht. De kogels floten hen om de oren. Gebukt snelden ze door
het drassige veld, soms moesten ze plat op de grond gaan liggen. Aan de
achterzijde van het vliegveld vonden ze de ernstig in de buik gewonde
Duitse soldaat. Verderop lag er nog één, die echter met hulp nog lopen
kon. De terugtocht was nog moeilijker, met de vracht konden ze niet meer
gebukt lopen. Ze liepen tussen de vliegtuigen die daar als vreemde levenloze
monsters op het veld stonden. Nog steeds werd er van alle kanten
geschoten. Maar toen kwam de eerste granaat. En nog één. En nog één.
Vanaf de duinen bij Katwijk aan Zee werden de kanonnen ingeschoten.
Berend, die op dat moment tussen de ontploffingen door laveerde, wist
beter dan de anderen de werking van zo'n granaat. Maar hij had nog nooit
zo'n projectiel op zich af horen komen, het angstaanjagende gieren, de
harde knal. De krijgsgevangenen en de bij hen zijnde Duitsers vluchtten zo
snel als ze lopen konden het open veld af. De vier mannen met de brancard
lieten hun last niet in de steek. "Weg wezen!" beduidde de gewonde hen
die wilde dat ze een andere weg zouden inslaan, richting Valkenburg. Zij
echter durfden niet afwijken van het gegeven bevel, de gewonde moest
naar de hangar gebracht worden waarin een Nederlandse militaire arts
aanwezig was. Net toen ze daar waren aangekomen ontplofte een granaat
in de nabijheid. Haastig dropten ze de gewonde in de hangar en gingen er
als hazen vandoor, de anderen achterna, richting dorp Valkenburg. In die
korte tijd hadden ze al geleerd aan het geluid te horen dat een granaat
gevaarlijk dichtbij zou komen. Halverwege de hangar en de uitgang van
het vliegveld (de Broekweg) was het zover. Berend schreef: Gelijkertijd
lagen we al languit op de grond. Wij waren met ons vieren steeds bij
elkaar gebleven dus lagen we dicht bijeen. In angstige spanning wachtten
we af waar het projectiel zou ontploffen. Steeds nader kwam het, steeds
sterker werd het geluid. Als een huilend monster kwam het op ons af,
onzichtbaar. Wij wachtten, wat zou het einde zijn? Een oorverdovende
knal vlak naast mij deed mij ineenkrimpen van ontzetting. De grond dreunde,
daarna voelde ik zand op mij neervallen. Mijn hoofd scheen te barsten
101

van de geweldige slag. Versuft bleef ik liggen. Toen ik eindelijk op durfde
kijken zag ik drie anderen naast mij liggen. Precies tussen ons in was de
granaat ontploft. Ik kroop overeind. Goddank, ik was niet getroffen. Mijn
aandacht werd getrokken door de korporaal, die hevig schreeuwend over
de grond kroop, zijn dijbeen was verbrijzeld, door de kapotte broek zag ik
een vreselijke wond. Nu keek ik ook naar de andere twee. Ze lagen roerloos
naast het pasgeslagen gat. Gedood door het moordende staal. Dit
ontzettende moment zal ik nimmer vergeten. Alles was in een minimum van
tijd gebeurd. Geheel ontdaan vluchtte ik van het vliegveld, de anderen aan
hun lot overlatend.
Majoor Dürst Britt, die vanaf het Wilhelminaduin persoonlijk de
beschieting door afdeling C. leidde, schreef in zijn gevechtsrapport met
kennelijke voldoening: Na enige schoten was de batterij ingeschoten;
tijdens het inschieten vluchtte de vijand uit de hangars richting Valkenburg
en werd met vuur achtervolgd. Een latere beoordelaar schreef er
naast: Een zeer gelukkig initiatief dat uitmuntende resultaten heeft gehad!
2.31 Krijgsgevangen
Had Berend Borst zijn makker in de steek gelaten? Achteraf probeerde hij
het te verklaren. Wat kon ik voor hen doen? Tegenover zulke gebeurtenissen
stond ik machteloos. Het drong niet eens tot mij door dat daar naast
mij twee jonge kerels van hun leven waren beroofd en een ander daar
alleen lag, terwijl hij verging van de hevigste pijnen, misschien worstelend
met de dood. Weg, Weg moest ik! Berend rende voor zijn leven en kwam
bij het hek aan de rand van het vliegveld. Maar weer kwam het onheilspellende
geluid. Nu wierp hij zich in de slootkant. De granaat ontplofte in de
sloot aan de andere kant van het weggetje! Weer was hij er goed van afgekomen.
Op enige afstand stond een boerderij (Hendrik van Egmond). In de
boerderij waren veel burgers die daar angstig bij elkaar zaten. Ook waren
er enkele Duitsers en krijgsgevangenen aanwezig.
Berend zette zich bij zijn lotgenoten, niet voor lang, ze kregen van de
Duitsers bevel zich bij de andere krijgsgevangenen te voegen. Maar waar
waren die? Ze vertrokken uit de boerderij, ook al omdat ze er niet op ver-
102
trouwden dat het een goede beschutting was tegen de granaten. Niet via
een weg maar door de weilanden trokken ze daarop richting Leiden. Vijf
krijgsgevangenen zonder begeleiding. Ze voelden zich vrij en bedachten
hoe ze zouden kunnen ontsnappen. Maar al gauw dook er een Duitser op
die hen beduidde een andere kant, richting Valkenburg, op te gaan. Ogenschijnlijk
deden ze wat hen bevolen was maar eenmaal uit het zicht verscholen
ze zich in het lange gras. Na daar enige tijd gelegen te hebben,
begaven ze zich opnieuw in de oorspronkelijke richting. Kruipend en
sluipend over de grond. Ze kwamen niet ver, een brede sloot versperde hen
de voortgang. Hoe die ongezien over te komen? Het voorstel de sloot te
doorwaden werd verworpen als zijnde van alle werkelijkheidszin ontbloot.
Er was een dam wat verderop maar niet ver vandaar vermoedden ze Duitsers.
Zij dus besloten om maar weer gewoon recht overeind te gaan lopen
en vanuit die positie waren hun ogen in staat enige Duitse soldaten waar te
nemen die, angstwekkend dichtbij, bezig waren met de afgedwongen hulp
van een aantal krijgsgevangenen een mitrailleur in te graven. Ze werden
opgemerkt, er werd hen duidelijk gemaakt terug te keren op hun schreden,
ze moesten naar Valkenburg. Het probleem hoe droog over de sloot te
komen werd daarop handig opgelost: één hunner droeg laarzen. Hij kon
droogvoets de overzijde bereiken. Vandaar wierp hij de laarzen over de
sloot waarop de volgende de doortocht kon wagen. Zo ging dat tot vijf
keer toe. Toen allen droogvoets de andere oever hadden bereikt, brak
echter de hel weer los. De batterijen in de Katwijkse duinen waren
ingeschoten en begonnen stuk voor stuk de op het veld gestrande vliegtuigen
te vernietigen. Dus brachten zij enige tijd door met het aangezicht ter
aarde. Naar schatting een tweehonderd meter van het vliegveld af. Van die
afstand zagen ze minstens vijftien van die toestellen uiteenspatten en in
hoog oplaaiende vuurkolommen opgaan. Een grote zwarte rookwolk onttrok
de rest van de gebeurtenissen aan hun blikken. Daardoor bemoedigd
vervolgden ze na enige tijd gehoorzaam hun weg naar het dorp Valkenburg.
Ze vonden een Duitser, die bereid was hen wederom in bewaring te
nemen en hen naar een garage bracht. Daar waren nog meer krijgsgevangenen
verzameld. Nieuwtjes werden uitgewisseld. Berend vond er geen
bekenden. In de garage waren ook veel Valkenburgers aanwezig, die
verplicht waren zich op bepaalde tijden daar te melden. De krijgsgevange-
103

nen bleven er niet lang, ze werden verzameld bij de dorpskerk. Daar, op
een grasveldje om de muziektent en genietend van het zonnetje lagen de
anderen. Berend werd met gejuich onthaald door zijn vrienden in de nood.
Daar ook moesten ze hun messen afgeven aleer ze zich bij de anderen
mochten voegen.
2.32 Troepenverplaatsingen
De opperbevelhebber van de Nederlandse strijdkrachten had de herovering
van het vliegveld Valkenburg bevolen. Ook de in Haarlem en de bollenstreek
gelegerde troepen werden naar hier gedirigeerd. Klaas Gelts de
Graaf, die in Engwierum zijn thuis heeft, was bij het 9e regiment infanterie
en herinnert zich nog goed dat ze van Haarlem naar Oegstgeest werden
verplaatst. Ze reden in gevorderde auto's, uiterst dicht op elkaar, een lange
colonne. Totdat ze door vliegtuigen werden ontdekt en gebombardeerd.
Twee, drie autobussen werden geraakt, één ervan brandde finaal uit. Lange
tijd stokte de file. Bij het passeren zagen ze de verkoolde restanten van de
soldaten in de banken zitten. Het monument bij de Postbrug heeft nog
enige tijd aan hun bestaan herinnerd. Tijdens de verdere rit werd er grotere
afstand bewaard, maar de karavaan ging verder. In Oegstgeest werd gerust.
Was het bij het Groene kerkje? Ze zagen er een wagen staan waarin
onduidelijke vormen onder een zeil. Klaas sloeg het dek wat op en keek: er
lagen dode soldaten onder. Na Oegstgeest werd het regiment opgedeeld.
Een gedeelte werd ingezet bij de herovering van het vliegveld. Een ander
deel marcheerde dwars door Leiden naar Hazerswoude. Vandaar zag Klaas
de verwoesting van Valkenburg en later Rotterdam.
2.33 Verkenning uit Rijnsburg
Tijdens de meidagen was Gerard Hovingh sergeant en ondergebracht in
een kazerneachtige bollenschuur te Sassenheim. Zijn compagnie (1-I-1RI)
moest optrekken naar het strijdtoneel rond Valkenburg. In grote haast
werden de spullen gepakt. Zijn baas, kapitein Bergmans, kwam op de fiets
aanrijden en liet hen sectiegewijs aantreden. Het was half zes. Auto's
moesten worden gevorderd, voorraden aangevuld. Om ongeveer negen uur
104
kon worden vertrokken. De compagniescommandant sloeg krijgshaftig
met zijn vlakke hand op de pistooltas: "We gaan, voor het vaderland!" Een
bonte stoet van taxi's en andere voertuigen reed Sassenheim uit, nagekeken
door een sectie die achterbleef ter bewaking van de spoorwegovergang en
de bewoners van het dorp. Voort ging het, over de Rijksstraatweg tot
voorbij Oegstgeest, daar bij een viaduct werd rechts afgeslagen. Ze kwamen
op de Leidseweg en werden beschoten, vanuit Valkenburg. Onverstoord
reed de kolonne door naar Rijnsburg. Na hen arriveerden daar de
twee andere compagnieën (2-I-1RI en 3-I-1RI). Daarmee was op drie
secties na het gehele bataljon compleet.
Ook de mitrailleurcompagnie (1-III-1RI) onder bevel van kapitein Gaastra
105
Zicht op de dakpannenfabriek vanuit Valkenburg
Gerber was die ochtend in gevorderde auto's op dezelfde afslag beschoten.
Zij zijn toen langs de weg in stelling gegaan. Vandaar werden laag
overgaande vliegtuigen onder vuur genomen. Die schoten terug! Maar
waar precies de vijand op de grond zich schuil hield kon niet vastgesteld
worden. De bataljonscommandant gaf hen om tien uur opdracht de weg te
vervolgen. De compagnie die samengesteld was uit vier secties zware

mitrailleurs, trok daarna op naar Rijnsburg. Er was onderweg nog een
klein incident met de commandant van een batterij veldgeschut (6-veld)
die onder het viaduct in stelling stond en zich gaarne beveiligd zag door
wat snelvuurwapens. Hij kon ervan overtuigd worden dat hogere bazen
andere prioriteiten gesteld hadden. In Rijnsburg moest de compagnie een
aderlating ondergaan, de eerste sectie werd overgeplaatst naar de eerste
compagnie van het eerste bataljon van het eerste regiment infanterie (1-I-
1RI). De overblijvende drie secties namen stellingen in rond Rijnsburg: de
tweede sectie op de Sandtlaan niet ver van de Sandtlaanbrug waar de
Duitsers zaten; de derde sectie beveiligde de kern van het dorp en de vierde
sectie zette zich omtrent de Leidseweg, niet ver van de plaats waar ze
beschoten waren. Voor zover valt na te gaan werden deze stellingen tot
acht uur 's-avonds ingenomen.
De gewone infanteristen waaronder de sergeanten Hovingh en Boersma,
waren intussen bij tramhalte Het Wissel uitgestapt. In de kom van het dorp
werd opgesteld, vliegtuigen vlogen boven hun hoofd. De derde sectie
kreeg opdracht zich naar de Sandtlaanbrug te begeven. De tweede sectie
moest zich ophouden aan de rivieroever halverwege tussen de Sandtlaan
en de pannenfabriek. De eerste sectie met Hovingh, trok voorwaarts de
Valkenburgerweg op. Uiteraard geschiedde dit alles aan de Oegstgeester
zijde van de rivier. Voor hen doemde de (dak)pannenfabriek van Sillevoldt
op. Aan de overkant van de rivier zagen ze het dorp Valkenburg liggen. Ze
hadden geen idee waar ze precies waren. Ze ontmoetten bange burgers, die
wegvluchtten en overal Duitse soldaten gezien hadden. Wat meer bezorgd
trokken ze verder en kwamen bij de schuren van de pannenfabriek. Het
vliegveld werd op dat moment bestookt met granaten. Zwarte rook dreef in
de richting van Katwijk. Grote vliegtuigen daverden boven hun hoofd. De
sectie onder aanvoering van de luitenant Geerts stelde zich in eerste instantie
achter de fabrieksgebouwen op, het was duidelijk dat het grootste
gevaar dreigde van de overzijde van het water. Er moest verkend worden.
Voor hen lag het Valkenburgerveerpad. Deze verbinding tussen de aanlegplaats
van het veerpontje en de Valkenburgerweg lag tussen de fabrieksgebouwen.
Het pad was vanaf Valkenburg in de lengte geheel te
overzien. Aan de noordzijde van het pad, aan de oever, lag een schuur
waarin de dakpannen gedroogd werden. Met muren voorzien van opening-
106
en die geschikt waren als kijk- en schietgaten. Hovingh besloot zelf een
kijkje te gaan nemen en de daad bij het woord voegend stak hij met een
sprong het pad over. Waarom zijn collega hem als een schaduw volgde,
begreep hij achteraf niet. De Duitsers aan de overkant zagen een schim
gaan, schoten, waren te laat voor Gerard maar sergeant Sakkers na hem
viel voorover op het pad. Zo onderging de sectie voor de eerste keer vijandelijk
vuur en het sneuvelen van één van hun mensen. Verbijsterd onderging
Gerard een regen van stukken dakpan die over zijn hoofd werd uitgestort.
Daar zat hij, alleen in de droogschuur van de dakpannenfabriek. Zich
ineens bewust wat oorlog was. Woedend was hij om de dood van zijn
collega. Hij besloot terug te keren naar zijn eenheid. Maar hoe het pad
weer levend over te steken? Hij stak een plank naar voren. Onmiddellijk
sloegen er enkele kogels tegen aan. Door de gaten in de muur kon hij de
overzijde zien. Daar zag hij de vogels over het water scheren. Tussen de
kapotte dakpannen van een huis meende hij de loop van een mitrailleur te
zien. Hij schoot vier, vijf keer. Het antwoord van de Duitsers liet niet op
zich wachten. Het was blijkbaar beter zich rustig te houden om te overleven.
Toen begon zijn eigen sectie te schieten. De kogels ketsten op het
water. In een glazen serre aan de overzijde rinkelde glas. Daar in het huis
van Paulus Noort zaten diens dochters weggescholen in de diepste kast
van het huis. Zij wisten van de mitrailleur die in de tuin stond opgesteld
achter een haag en een grote kastanjeboom. Ze hoorden het geratel. Angstig
keken ze elkaar aan in het halfdonker.
Naar de mening van de eerste luitenant Geerts was de Oude Rijn een
kanaal aan welks overzijde de vijand zich bevond. Hij vermoedde daar
zware mitrailleurs, opgesteld in een zevental huizen van het dorp Valkenburg.
Maar waar precies! Hij schatte de afstand op circa 50 à 60 meter. Het
was omtrent tien uur in de morgen. Ze stonden op enige afstand van de
fabriek, die niet slechts onder het vuur der Duitsers lag maar ook door de
eigen veldartillerie beschoten werd. Er moest een tweede verkenning
gemaakt worden. Korporaal Van Drogen kreeg drie manschappen mee en
wist door te dringen tot de woning, een groot en hoog huis met vele ramen
dat aan de oostzijde gelegen was. Voor de deur werd een lichte mitrailleur
opgesteld en twee man ter bediening achtergelaten. Met soldaat Eyer sloop
de korporaal naar een slaapkamer boven. Door een zijraam zagen ze aan
107

Schets van de gevechtssituatie op 10 mei omtrent 10 uur.
108
de overzijde van het water vijf Duitsers die bezig waren achter de walkant
bij wat huizen. Ze konden stuk voor stuk worden neergeschoten. Onder
een rookgordijn werd het wapen daarop door andere Duitsers in veiligheid
gebracht. Die stelden het stuk vervolgens op in een huis, er werden
dakpannen kapotgeslagen en daardoor verscheen een mitrailleurloop. De
korporaal en zijn manschappen verlieten daarna het gebouw, even kalm en
behoedzaam als zij er gekomen waren. Niet alleen de Duitsers vuurden
hevig, ook de eigen artillerie deed een duit in het zakje. De fabrieksschoorsteen
werd getroffen en stortte in.
109
2.34 Strijd om de Sandtlaanbrug
De Duitsers hadden reeds vroeg het Missiehuis St. Willebrordus (het
seminarie oftewel de Herenschool) en de huizen op de Overrijn en omgeving
bezet. Vanaf dat punt lag de trambrug (nu de Molenbrug) over de
Oude Rijn onder vuur. Ook de Katwijkse kalkzandsteenfabriek en het
gehele terrein daaromtrent was in hun handen. Zo konden ze alle verkeer
op de dubbele brug over het Additionele kanaal onderscheppen. De auto's
op de ene, de tram op de andere baan. De kalkzandsteenfabriek was gelegen
ten zuiden van de Sandtlaan, op een terrein dat omsloten wordt door
het Additioneel kanaal, de Oude Rijn en de Sandtlaan. Hoe het verder
gegaan is met de klas van het instructiebataljon 7-veld uit Rijnsburg die
per dienstrijwiel daarheen gezonden, de hitte van de eerste strijd om de
Sandtlaanbrug moest ondergaan, kunnen we bij stukjes en beetjes opmaken
uit de gevechtsverslagen: ergens staat geschreven dat op zeker moment
een van Rijnsburg gekomen groep onbereden artilleristen onder aanvoering
van een luitenant ijlings dekking moest zoeken. Tijdens een vuurpauze
stak de luitenant voorzichtig zijn nek uit, een kogel vloog hem langs
het hoofd. Er wordt gewag gemaakt van een wachtmeester, die bij een
kistenfabriek een patrouille aanvoerde tot het tegenhouden van parachutisten.
Een Duitse patrouille van 20 man trok op in de richting van het
seminarie en trachtte over de brug te komen. De aldaar liggende klas onder
eerste luitenant mr. H.J. Adér had het zwaar te verduren bij gebrek aan een
mitrailleur. Waar zij lagen was geen dekking behalve bomen. Korporaal
Van Rheenen sneuvelde. De luitenant werd ernstig aan het hoofd gewond.

Twee Duitsers kwamen over de brug en sneuvelden. Boeren vroegen door
te mogen rijden, totdat er één werd doodgeschoten. Twee militaire auto's
reden zo snel voorbij dat ze niet gewaarschuwd konden worden (daar ging
Berend Borst!). Een juffrouw reed onverstoorbaar over de brug. Vriend en
vijand staakte even het vuren. Ze kwam ongedeerd in Katwijk aan.
Sergeant Boersma (1-I-1RI) werd na aankomst in Rijnsburg ingedeeld
bij de sectie van sergeant Dijkhof, een capitulant (vrijwilliger). Ze trokken
op naar Katwijk aan de Rijn, één groep over de weg, de twee andere door
het ten noorden van de weg liggende terrein. Na twee sloten kwamen ze
bij een kistenfabriek. Vlak bij de Oude Rijn liet Dijkhof halt houden. Ze
gingen liggen, zo ver mogelijk uit elkaar, zonder het verband met de groep
op de Sandtlaan te verliezen. Een lichte mitrailleur kwam in stelling en
hield de brug onder vuur. Een achteropkomende burger, waggelend naast
zijn fiets, wilde de brug oprijden. Ze moesten hem opsluiten in een leegstaand
huisje naast de weg waar de dronken man twee soldaten handenvol
werk gaf.
Dijkhof probeerde naar de overkant van het kanaal te komen. Op zeker
moment kwam een motorschip aan tuffen. Ze wilden het gebruiken voor
een flankaanval over het water. De schipper liet zich echter niet zien, zelfs
een schot voor de boeg hielp niet. Het schip voer rustig voort.
Scherp werd het bos aan de overkant in de gaten gehouden. Naast een
huisje zagen ze op zeker moment vijf soldaten kruipen. Geweren werden
gericht en afgevuurd. De vijand verdween maar deed even later van een
andere zijde van zich horen. Na enig heen en weer gevuur hield de vijand
zich stil.
Wel zagen ze een Nederlandse soldaat over de brug naderbij komen. De
handen omhoog. Dijkhof verliet de stelling en liep hem tegemoet. De
soldaat gaf te kennen krijgsgevangene te zijn en gaf de Duitse eis door:
overgave! Dijkhof liet hem de boodschap overbrengen dat ze barsten
konden. De man had echter kans gezien tussen de bedrijven door hem
duidelijk te maken hoeveel Duitsers er zaten: 15 man! Tegen de middag
kreeg de sectie bevel naar Rijnsburg terug te keren.
Uit het gevechtsrapport van de eerste luitenant Guyt, die naar zijn
verklaring de eerste sectie van 2-I-1RI aanvoerde, blijkt dat hij om 10.00
uur opdracht kreeg zich vanuit Rijnsburg naar de Sandtlaanbrug te spoe-
110
den. Hij moest de trambrug over de Oude Rijn bezetten en daarna contact
leggen met Buurman die het seminarie zou bezetten. Vervolgens moest hij
simpelweg door stomen naar de Haagse Schouw.
Volgens de regelen der kunst werd in drie groepen stelling genomen op
veilige afstand van de Sandtlaanbrug. Een groep onder sergeant Koopmans
werd rechts het terrein ingezonden om het kanaal bij het seminarie te overschrijden
en aan te vallen. Met de rest van de manschappen bleef de luitenant
ongeveer twee uur liggen en verwonderde zich over het uitblijven van
enige reactie van sergeant Koopmans. Ook zijn compagniescommandant
vond het wel wat lang duren en kwam zich aan het front op de hoogte
stellen van de gang van zaken. Koopmans kreeg de schuld. Er was nog
steeds vijandelijk vuur op de brug. De opdracht aan de luitenant werd
gewijzigd, ze moesten niet naar de Haagse Schouw maar op de weg naar
Valkenburg verzamelen. De groep Koopmans is voor het kanaal blijven
steken.
Van 10.30 tot 20.00 uur moet er een sectie zware mitrailleurs van
hetzelfde bataljon op de Sandtlaan gelegen hebben. Boersma noch Dijkhof
maken er gewag van.
111
2.35 Hendrik van Egmond
Hendrik van Egmond had twee dwingende redenen om naar zijn boerderij
terug te keren: het geld onder het oorkussen van zijn vader en de koeien
die gemolken moesten worden. "Neem wat kleren mee terug!" riep zijn
moeder hem nog na. Ze ging er vanuit dat zijn verblijf op de boerderij niet
lang zou duren. Hendrik en de boerenknecht liepen de Broekweg op,
bereikten veilig de boerderij. Beiden gingen direct naar de koeien toe en
wilden de hekken van het weiland sluiten. Dat mocht niet, een Duitse
soldaat voerde hen naar het woonhuis. In de keuken zaten een stuk of vijf
Duitse officieren om de tafel. Het raam naar buiten stond open. Op de tafel
was ingewikkelde apparatuur opgesteld, draden hingen uit het raam. "Der
Bauer" stelde de Duitse soldaat zijn gevangenen voor. De heren hadden
geen tijd om er veel aandacht aan te besteden. Hendrik had voorlopig maar
één nood, de koeien moesten gemolken worden. In de stal zaten een
zeventigtal Valkenburgers opgesloten. Gelukkig was die kort geleden

schoongemaakt. Op de stenen vloer en in de groep schuilden de mannen
en vrouwen van het dorp bijeen. Met wat krijgsgevangenen. Hendrik keek
eens rond en vond een paar mannen bereid hem te helpen. Even later zaten
ze tussen de koeien. In dikke stralen spoot de melk uit de tot barsten gevulde
uiers. Het klagelijke geloei bedaarde. Dat moet omstreeks halfnegen
geweest zijn want toen kwamen de granaten. Uit de duinen bij Katwijk.
Steeds dichterbij. Was de boerderij doelwit? Toen een groot brok steen uit
een muur gerukt en tussen de melkers geslingerd werd hielden de mannen
het voor gezien. Ze vluchtten het huis in. Hendrik had nog een andere
missie te vervullen. Hij wilde rechtstreeks de trap oplopen naar de slaapkamer
van zijn vader maar werd onderschept door een soldaat die hem zonder
veel omhaal een pistool tegen de nek drukte: "Was soll das?!" Hendrik
trachtte hem duidelijk te maken dat hij in de slaapkamer boven wat kleren
moest halen. Argwanend liep de Duitser met hem mee de trap op en keek
toe wat hij daar allemaal uitvoerde. Op die manier kreeg Hendrik geen
kans een greep onder het kussen van zijn vader te doen! Gelukkig werd de
man afgeleid: er klonken verdachte geluiden uit een aangrenzende
slaapkamer. De Duitser zocht daar te komen maar moest daartoe de ene
trap af en een andere trap weer op. Hendrik propte het geld van zijn vader
in zijn wijde broekzakken en ging naar beneden. Boven hoorde hij dat de
deur van de knechtenkamer werd ingetrapt en onderging Arie Houwaard
de behandeling die zijn baas even tevoren ondergaan had. Hendrik en de
knecht kwamen tenslotte in de stal terecht. Daar schuilden nog steeds de
Valkenburgers. De halfsteens muren van de stal boden weinig bescherming
tegen het steeds dichterbij komende geweld van de granaten.
112
113

hoofdstuk 3
3. 1 Tussentijdse balans
3. 2 Bekanntmachung
3. 3 Hendrik van Egmond
3. 4 Meldplicht
3. 5 Krijgsgevangen in de kerk
3. 6 Café Ramp
3. 7 Burgervader
3. 8 In het hospitaal
3. 9 Verkenning uit Rijnsburg
3.10 Herovering seminarie en Sandtlaanbrug
3.11 Herovering van het vliegveld
3.12 Aan en afvoer
3.13 Eerste tegenaanval op het dorp
3.14 De Wassenaarse slag
3.15 Fokkers boven Valkenburg (G. Russchenberg)
3.16 "Vliegveld" Maaldrift (G. Russchenberg)
3.17 Geallieerde akties (G. Russchenberg)
114
Hoofdstuk
115
3
De middag en avond
van de eerste dag
3.1 Tussentijdse balans
Toen om twaalf uur 's-middags de kanonnen van Katwijk zwegen, was een
groot deel van de Duitse troepen van het veld teruggetrokken en had zich
verschanst in de huizen van het dorp. Maar heel het grondgebied van
Valkenburg was nog steeds in hun handen. Voorts hielden ze de
Sandtlaanbrug bezet benevens de terreinen er naast. De Duitse commandant
zal toen al begrepen hebben dat alles wel volgens de plannen verlopen
maar het vliegveld onbruikbaar was. Houden wat je hebt en afwachten
was het devies. Ook de Duitse luchtmacht was weinig effectief, de batterijen
van majoor Dürst Britt werden niet tot zwijgen gebracht. Wat het dorp
betreft: in garage Poot waren honderden krijgsgevangenen en mannelijke
burgers ondergebracht. In de school een groeiend aantal gewonden. De
Duitse commandant zat ermee opgescheept. Door tegenacties waren zijn
mannen van het bruggehoofd Haagse Schouw verdreven. De aanval op
Den Haag was mislukt. En wat deed een deel van zijn troepen in de duinen
bij de Wassenaarseslag? Waren die omsingeld? Hij had reden genoeg om
het wat kalm aan te doen en zijn vele wonden te lekken.
Wat er nog restte van Buurmans vierde regiment was ten noorden (in
Rijnsburg) en ten zuidwesten (in de duinen tegenover de Kampweg) van
het vliegveld samengetrokken. Versterkingen waren reeds gearriveerd of
onderweg. In wezen konden de Duitsers geen kant meer op tenzij er grootscheepse
versterkingen zouden komen. Wel was er een grote verwarring
stichtende geruchtenstroom op gang gekomen. Daardoor werd de Holland-

se leeuw wel steeds grimmiger (maar niet verstandiger) en maakte zich
gereed de Duitse adelaar met grof geweld uit het nest te roken.
In de loop van de 10e mei 1940 waren onderstaande personen begonnen
de militaire activiteiten in en om Valkenburg te sturen:
1)- De opperbevelhebber generaal Winkelman.
2)- Commandant Vesting Holland luitenant-generaal Van Andel.
3)- Commandant eerste legerkorps generaal majoor Carstens.
4)- Commandant derde divisie kolonel Kraak (na een bevelswisseling).
5)- Commandant vierde regiment infanterie luitenant-kolonel Buurman.
3.2 Bekanntmachung
De Duitsers hadden een aantal maatregelen genomen om de Valkenburgers
te weerhouden van verzet:
1)- alle mannen ouder dan 18 jaar moesten zich des morgens om acht uur
melden in garage Poot, later in café Ramp. Ze moesten daar gedurende de
dag blijven tot 's avonds zeven uur.
2)- uit hen werden twaalf gijzelaars aangewezen die er de nacht moesten
blijven. Zij stonden borg voor het goede gedrag van de Valkenburgers.
3)- er was een uitgaansverbod na zeven uur 's avonds, wie daarna nog op
straat liep kon worden neergeschoten.
3.3 Hendrik van Egmond
Om twaalf uur zwegen de kanonnen. In de stal van Hendrik van Egmond
werd het leven weer draaglijk. Iedereen voelde dat de Hollanders zouden
komen. Zo om en nabij vier uur -de Duitsers liepen al een tijdje zenuwachtig
te doen- werd de stal opengegooid. "Heraus!" De burgers moesten
bij elkaar gaan staan. Ook de krijgsgevangenen. Zo liepen ze de Broekweg
terug, de Duitsers er naast, als om hen te beschermen. Met zekere voldoening
bekeek Hendrik zijn blauwe zondagse pak waarmee een korporaal
uitgedost was. En zijn grijze kostuum dat om het magere lijf van sergeant
Valekamp slobberde. En zijn andere kleren die links en rechts met hem
opmarcheerden. De uniformen waren achtergebleven en lagen ergens op
de zolder. Ook zijn klompen en laarzen beschermden andermans voeten.
116
Wie bedroog wie? "De smeerkezen!" gromde Hendrik achteraf, "ze gebruikten
ons als dekking!"
117
3.4 Meldplicht
Eén van de eerste opdrachten die de burgemeester had gekregen, was
ervoor te zorgen dat rond één uur 's-middags alle mannen van 18 tot 65
jaar zich bij de autowerkplaats van de heer Poot zouden verzamelen. Daarin
werden ze opgesloten. De gemeenteveldwachter E. Rous begon aan zijn
ronde door het dorp om het bevel aan ieder door te geven. Hem wachtte
een gevaarvolle tocht, er werd toen nog overal gevochten, de Hollandse
artillerie was begonnen het vliegveld onder vuur te nemen. De burgervader
had zijn plicht gedaan, iedereen zou worden geïnformeerd. Hij zou zich
om één uur naar zijn huis begeven om daar orde op zaken te stellen. De
veldwachter kwam op zeker moment bij Jaap van der Zwart op de Middenweg.
Het was één uur in de middag en Jaap was net bekomen van zijn
ervaringen eerder die morgen. Thuis had hij vanaf elf uur via zijn
dakraampje naar het in brand schieten van de Duitse transportvliegtuigen
gekeken. Hij schatte het vernietigde aantal op 34 stuks. Rous vertelde van
de opdracht die hij gekregen had en verzocht hem een deel van het dorp
voor zijn rekening te nemen. Jaap aarzelde geen moment en ging op weg.
Hij begon bij de Lange Commandeursteeg en zo verder langs de Straatweg.
Bij de laan van Welgelegen mocht hij niet verder, twee Duitse soldaten
hielden iedereen aan en lieten hen pas weer doorgaan als een wachtpost
bij de Punt daarvoor toestemming gaf. Zo kwam hij in garage Poot
waar hij ongeveer 190 burgers en 200 krijgsgevangenen aantrof.
Ook de mannelijke EHBO-ers moesten zich melden. Het hoofd van de
luchtbeschermingsdienst was hen persoonlijke komen zeggen dat ze om
twee uur bij de Punt moesten zijn. In het hospitaal was op dat moment de
grootste drukte voorbij. Piet van Duin en de anderen begaven zich op weg
naar de bevolen plaats, niets te zien. "Doorlopen!" werd bevolen. Ook zij
kwamen tenslotte in garage Poot terecht, bij de anderen. Het leek alsof
men elkaar in jaren niet gezien had. Luidruchtige begroetingen en sterke
verhalen werden uitgewisseld. Intussen hielden twee schildwachten voor
en twee in de garage toezicht. "Wie zijn behoefte moest doen, deed dit

onder geleide van een schildwacht. Vast een Pruis want hij deed zo uit de
hoogte dat als je verlegen was er bang van zou worden. Dat duurde een vol
uur en wij EHBO-ers wilden wel weg. Het hoofd Luchtbeschermingsdienst
aangeklampt. Geen kans. De schildwacht gepolst. Ook geen kans".
Het lukte pas toen een goed Duits sprekende krijgsgevangene uit kon
leggen dat er in het hospitaal veel, zowel Duitse als Nederlandse gewonden
lagen, die hulp nodig hadden. De schildwacht haalde zijn commandant
er bij en zij die een armband hadden, mochten naar buiten komen. In hun
kielzog gingen zelfs de bakker en de dominee mee. Even later vertrok de
kleine stoet richting dorp, via de Middenweg en onder gewapend geleide.
Bij bakker Meurs werd brood gehaald. Op het gemeentehuis werd een lijst
aangelegd van de namen, die konden daarna gaan en staan waar ze wilden.
De telefoons werden afgesneden.
Veldwachter Rous was intussen op de Achterweg aangekomen. Hem
restte nog slechts de boerderij Torenvliet waar alles rustig scheen. Hij liep
het weggetje op dat landinwaarts naar de boerderij voerde toen hij het
inmiddels bekende geluid van een naderende granaat hoorde. Instinctief
sprong hij in een greppel. Vanaf dat moment leek er geen einde aan het
geweld te komen. Twee uur moest hij daar liggen. Vlak bij een Duitse
27 De krijgsgevangenen op het grasveld naast de kerk
118
mitrailleurpost!
Ook in garage Poot was het verre van veilig. Vanuit Oegstgeest, ergens
in de buurt van de Rijksstraatweg en een viaduct, werd Valkenburg met
granaten bestookt. Klaarblijkelijk waren ze zich aan het inschieten op de
boerderij Torenvliet want er was al een granaat terecht gekomen in het
land van Cornelis Barnhoorn, nu het Botenpad. Ook de nieuwe huisjes aan
de Straatweg liepen zware schade op, in één ervan woonde Krijn Postmus.
Terwijl groepjes Duitsers langs de garage trokken, richting Straatweg,
dromden de gevangenen binnen angstig bijeen in de hoeken van de loods.
Ze zagen en hoorden rondom de garage granaten uiteenspatten. De
krijgsgevangenen bleven er niet lang, ze werden verzameld bij de dorpskerk.
Dat zal omstreeks 16.00 uur geweest zijn.
119
3.5 Krijgsgevangen in de kerk
Piet van Duin: "De overledenen werden naar het lijkenhuisje gebracht. Op
het plein bij de kerk was het intussen een drukte van belang. Vele Hollandse
soldaten waaronder ook de commandant van het vliegveld, kapitein
van Zuylen, waren krijgsgevangenen, lagen of zaten achter een hek van
draad en staarden met droeve ogen naar het vervoer van hun gewonde
kameraden. Sommigen pinkten een traan weg."
Berend Borst: We werden bij de Ned. Hervormde kerk gebracht die
midden in het dorp stond. Daar waren ook de andere krijgsgevangenen.
Zij lagen op het grasveldje om de muziektent heerlijk in het zonnetje. Bij
onze aankomst werden we hartelijk toegejuicht. Ik zag mijn vrienden en
werd spoedig door hen gezien. Ze hadden me gemist en waren blij dat ik
weer terug was, ikzelf was niet minder verheugd.
De vreugde werd echter wat getemperd toen hij moest vertellen dat Huub
Heestermans gesneuveld was. Hij kwam er die dag nog achter dat diens
broer Cor Heestermans ook in de kerk aanwezig was. Na overleg met zijn
vrienden besloten ze voorlopig maar niets te zeggen. Berend telde in de
kerk ongeveer 300 gevangenen, waaronder een stuk of vijf officieren, een
aantal onderofficieren en korporaals. De Duitse bewakers waren uitgerust
met een automatisch geweer, een revolver en nog een geweer over de
schouder. Handgranaten zaten tussen de laarzen gestoken, een gasmasker

hing om de schouder. Berend en zijn vrienden hadden een plaatsje gevonden
aan de rechterkant van de preekstoel. Langzaam kropen de uren voorbij.
Zij konden het gevecht om het dorp horen, een enkele granaat viel nog
op het vliegveld. Het werd langzaam aan stil.
De eerste luitenant der huzaren Van Gunsteren werd om ongeveer 13.00
uur overgegeven aan een detachement vliegers. Hij merkte op dat hun
machines waren weggezakt in de bodem, ze konden niet meer opstijgen. In
Valkenburg werd hij door de Duitse commandant verhoord. Deze trachtte
hem ervan te overtuigen dat het beter zou zijn om de tegenstand op te
geven en dat bij zijn meerderen te bepleiten. Toen hij dat weigerde werd
hij in de kerk van Valkenburg opgesloten waar reeds driehonderd gevangenen
aanwezig waren.
Er kwam een einde aan de eerste oorlogsdag. In Leiden loeiden de sirenes.
3.6 Café Ramp
Aangezien garage Poot tijdens de beschietingen die morgen door verscheidene
granaten was bedreigd, had de Duitse commandant het verstandig
geoordeeld de burgers naar het "Wapen van Valkenburg", het café van de
heer Ramp te verplaatsen. Café Ramp was gelegen op de Broekweg ergens
halverwege de Sluip- of Kerksteeg en de Straatweg. Daarmee kwamen de
drie grootste bevolkingsconcentraties in het hart van het dorp terecht,
slechts enkele tientallen meters van elkaar verwijderd. Ruim driehonderd
krijgsgevangenen in de kerk. Weinig minder burgers in café Ramp en een
groot aantal gewonden in het schoolgebouw.
Volgens Jaap van der Zwart werden de burgers omstreeks vier uur onder
geleide van garage Poot naar het café overgebracht. Er was in het dorp een
gevecht aan de gang tussen Hollandse en Duitse soldaten dat voortduurde
tot half acht in de avond.
Burgemeester de Wilde kwam in de namiddag in het café aan. Hij vond
er velen aanwezig, rustig en waardig. Een Duits officier, Hündorff, verzocht
hem de burgers er op te wijzen dat oorlogshandelingen door hen
gepleegd met de dood zou worden bestraft. De burgemeester begon te
120
zeggen dat de gemeente wel in een zeer benarde
positie gekomen was. Vervolgens verzocht
hij allen zoveel mogelijk de kalmte te
bewaren en wees er met klem op dat
eventuele acties van de zijde der burgerij
zeer ernstige gevolgen voor allen zouden
hebben. Tenslotte gaf hij de raad het oog
omhoog te richten vanwaar alle hulp kon
komen!
Daarop werden twaalf gijzelaars aangewezen.
Gerrit Zandbergen, het hoofd van
de luchtbescherming, nam dat voor zijn rekening.
Volgens zeggen was je de klos als je
hem aan keek. Zodoende werden ondermeer 28 Gerrit Zandbergen
de volgende onbevreesde personen aangewezen:
Cors Binnekade; Dirk de Vries senior; Dirk de Vries junior; Koen
Peet; Jan Varkevisser senior; meester Van der Berg en Bernard van Stijn.
Zij moesten met hun leven instaan voor het goede gedrag van de anderen.
Aanvankelijk werden ze naar de boerderij Torenvliet gebracht, de volgende
dag mochten ze echter in café Ramp blijven. Die avond om zeven uur
kregen de overige mannen verlof om naar huis te gaan. Onder uitdrukkelijk
bevel de volgende morgen weer om acht uur in de zaal aanwezig te
zijn.
121
3.7 Burgervader
De burgemeester had om 13.00 uur het raadhuis verlaten en was ondanks
de beschietingen naar zijn huis gewandeld. Toen was dat Valkenburgerweg
102 thans Hoofdstraat 66 waar er gelegenheid is tot het verrichten van
helende gymnastische oefeningen conform de regels van D. Mensendieck.
Het gelijksoortige huis ernaast werd in 1940 bewoond door de gemeenteontvanger
A. van Haarlem met zijn vrouw en 12-jarig zoontje Tonny.
Zoals reeds gezegd konden vandaar de krijgsverrichtingen ongehinderd
worden gadegeslagen. Aan de achterzijde beperkten slechts wat bomen en
struiken het uitzicht op het vliegveld en de hangars. Aan de voorzijde kon,

slechts gehinderd door een enkel huis aan de overzijde van de weg, het
gehele Boonrak worden overzien. Tot en met het scheepverkeer op de
Oude Rijn. De kelder van dat huis bevond zich onder de keuken, daar kon
middels een trapje naar het manshoge onderaardse gewelf worden afgedaald,
dat zich tot enige meters achter het huis uitstrekte. Daar, in een
gemetseld gat in het terras was een kelderraam. Het leek een veilig onderkomen.
De burgemeester besloot beide gezinnen daarin onder te brengen.
Vervolgens begaf hij zich wat geruster op weg naar café Ramp. Het
was inmiddels namiddag geworden en het dorp was dicht bezet met Duitsers,
achter de huizen zochten velen hunner zich dekking. Hij schatte hun
aantal op drie- à vierhonderd.
3.8 In het hospitaal
Ook Ben Collignon had die dag het één en ander meegemaakt, hij schreef
daarover: Ik kom tot bewustzijn temidden van een groep Duitsers bij de
Shell-pomp, de plaats waarvan we 's-morgens zo moedig zijn vertrokken.
Waar komen die vandaan en hoe ben ik hier gekomen? Langzaam komt
ook het geheugen terug, ik zie weer de ziekenauto verdwijnen, herinner me
de teleurstelling. Wat daarna gebeurde blijft duister. Eén van de Duitsers
vraagt me iets en wijst op het verband. Ik begrijp hem niet helemaal en
knik maar wat. De dorst kwelt me en ik maak een drinkend gebaar. Een
veldfles wordt me toegereikt, met gulzige teugen drink ik. Met een "Dank
u" wordt de fles teruggegeven. Eén hunner beduidt me mee te gaan, langs
de dwarsweg in de richting van Valkenburg. Achter elke boom ligt een
Duitser verscholen. Op het kruispunt bij de molen staat een vrachtauto,
daar moet ik instappen. De laadbak is niet leeg er zitten nog meer lotgenoten
in. Voort gaat het, in snelle vaart naar het dorp. Iedere oneffenheid
van de weg doet zich voelen. De auto stopt voor een soort schoolgebouw,
later begreep ik dat het 't bolwerk der vroede vaderen van Valkenburg
was. We worden naar binnen geholpen in een zaal waar doeken en verband
liggen en een akelige ziekenhuislucht hangt. Iemand in een witte jas
komt naar me toe en zegt: "Zo kerel, laat me je arm eens zien?" Die Hollandse
woorden doen me goed. Het verband wordt eraf geknipt; "Een
schotwond?" Ik knik. De wond wordt schoongemaakt, een nieuw verband
122
erom. Een verpleegster, er lopen er heel wat rond, brengt me in de tuin. Er
staan stoelen en banken, Hollanders en Duitsers lachen en praten door elkaar,
hier lijkt de oorlog ver weg. Heel het gebeuren, die morgen doorleefd,
lijkt nu een onwezenlijk iets. Naast me zit een Duitse soldaat, zijn
rechterarm in het verband, zijn hoofd omwikkeld. Ik bekijk zijn gezicht,
een open symphatiek gelaat. Moet ik hem eigenlijk haten? Hij voelt mijn
blik, draait zich om, lacht even, tast in zijn borstzak en presenteert me een
sigaret. Ik bedank maar hij houdt aan, onder een vloed van woorden. Ik
hunker naar een trekje en zijn gulle gebaar doet alle tegenstand wegvallen.
De dokter komt ook buiten staan, met nerveuze halen rookt hij een
sigaret. Hij knoopt een gesprek aan met de Duitser naast me. Ik volg hun
woorden en wordt, met de dokter als tolk, in het gesprek betrokken. De
woorden flitsen over en weer, af en toe klinkt een gulle lach. Er worden
boterhammen buiten gebracht. Eén der meisjes herken ik, het is de verloofde
van Frans Gödde van mijn compagnie. Als ze mij herkent is haar
eerste vraag: "Waar is Frans?" Ik heb hem de hele dag niet gezien maar
vertel haar heel overtuigend dat hij niets kan mankeren en fantaseer iets
over een leuk baantje op een bureau ver van het front. Later hoorde ik dat
hij als één der eersten sneuvelde.
Met het meisje mee loop ik door een achterpoort en kom bij een
schoolgebouw. Op het dak is een groot rood kruis geschilderd, dit is het
eigenlijke lazaret. De eerste twee zaaltjes staan vol met bedden. Verpleegsters
lopen heen en weer, wassen en helpen gewonden. Nieuwsgierig kijk
ik of er nog bekenden bij zijn maar alle gezichten zijn me vreemd. Ik loop
de gang in. Door een deur kijk ik in een klaslokaal. Daar op een bed ligt
een donkere vorm. Slechts een paar schoenen steken onder de deken uit.
Langzaam dringt het tot me door wat dat betekent. Huiverend wend ik me
af.
Steeds worden er nieuwe gewonden binnengebracht. De twee zaaltjes
raken vol, nu worden ook de andere lokalen in gebruik genomen. De omwonende
burgers geven nog meer ledikanten en dekens. Bewonderenswaardig
hulpvaardig zijn de inwoners van Valkenburg! Ik krijg een stille
bewondering voor de meisjes die onder deze omstandigheden zo blijmoedig
hun gang gaan. De vaardige handen helpen allen. Vanuit het lazaret
kan ik over een muurtje het vliegveld zien. Er is geen beweging waar te
123

nemen, alleen de vliegmachines zwermen over. Het meisje van Frans
Gödde gaat in het dorp sigaretten voor me halen. Ze blijft meer dan twee
uur weg en ik maak mezelf verwijten dat ik haar heb laten gaan. Eindelijk
komt ze terug en vertelt heel nuchter: "Ik moest een paar keer schuilen
omdat er geschoten werd!"
Tegen de avond wordt het in het lazaret een bont gedoe. Overal worden
slaapplaatsen gemaakt. Er zijn bedden tekort, daarom wordt er stro gespreid,
tot zelfs in de stenen gang. Daar zullen de verplegers en verpleegsters
proberen wat rust te vinden. Ik maak nu kennis met de man die de
leiding heeft. "Piet" zegt ieder tegen hem. Het is een eenvoudige arbeider
uit het dorp maar zijn nuchter en overwogen beleid zullen ons in de komende
dagen door veel moeilijkheden heen helpen. De ouderwetse gaskousjes
die op lange staken staan mogen van de Duitsers niet aangestoken
worden. Omdat de ramen met behulp van wandkaarten verduisterd zijn is
het tasten om binnen een plaatsje te vinden. Ik ben een poosje in de gang
gaan liggen, bij de burgers. Er werd weinig gesproken, er was geen licht
dan dat van een gloeiende sigaret. Ook van buiten is er geen gerucht te
horen. Of ben ik vertrouwd geraakt met de geluiden? In ieder geval zak ik
weg in een diepe slaap. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Toen de mannelijke EHBO-ers terugkeerden van hun verbanning naar
garage Poot bleek hun dat er in het hospitaal weinig veranderd was. De
Duitse commandant had opdracht gegeven gewonden op te halen van het
vliegveld. De vrachtwagen van De Vries werd gevorderd, Gerrit Bol en
nog een paar EHBO-ers onder geleide van twee Duitse soldaten begaven
zich naar de Broekweg. Daar bij het Zwammerhek zagen ze dat de Hollandse
vlag op de hangar werd uitgestoken! Gerrit Bol bracht de Duitsers
daarvan op de hoogte, verschrikt gaven die opdracht onmiddellijk terug te
rijden!
Piet van Duin kon zich wat grapjes veroorloven. Tegen de avond vlogen
er weer een paar projectielen over. De gezichten verstarden. Een paar
meiden gilden mee met de granaten. Andere dames hadden kritiek op de
verpleging, zelf liepen ze maar wat te lanterfanten, zeker bang om hun
schone witte schorten vuil te maken! Hulp nul komma nul! Er werd wat
brood rondgedeeld maar overigens bleef het rustig. In lokaal twee lag een
edel drietal: de eerste had rood haar, de tweede was spierwit, de derde
124
werd in dienst de Blauwe genoemd. Daar lag dus de Nationale Driekleur!
In een andere hoek lag Matt. Vergunst, 19 jaar. Meestal buiten bewustzijn.
Het laatste wat hij zei was: "Zeg tegen mijn moeder dat alles goed is". Hij,
de zoon van een Belgische vluchtelinge, was pas een paar maanden in
dienst, geliefd bij de jongens, vrolijk en veelbelovend. In de vroege morgen
was hij op een wagen gezet en zingend naar het front gegaan. Matt. en zijn
vriend kwamen tegenover vijf Duitsers te staan. Hij weigerde zich over te
geven. Een handgranaat verwondde hem dodelijk.
Drie lokalen zijn gevuld met gewonden, licht, zwaar en dodelijk. Sommigen
maakten grapjes, anderen ijlden. Er waren er die lagen te sterven. Het
werd nacht, de gaspitten brandden slecht, een spookachtig licht. We maakten
toebereidselen voor de nacht. Na een bespreking met het hoofd van de
geneeskundige dienst Anton van Delft werd besloten dat om tien uur de
helft van het personeel naar huis mocht gaan, tot de volgende morgen zes
uur. Wie niet durfde mocht blijven. Sommigen legden zich daarna op de
matrassen. Anderen installeerden zich in een stoel in de gang of in het stro
op de vloer. Twee meisjes zaten bij een jongen die nog plannen maakte
voor later. Ze durfden hem niet te zeggen dat hij hooguit nog een uur te
leven had. Tot hij de hand aan zijn mond bracht, het bloed zag en begreep.
De dominee kwam aan zijn bed, ze baden samen. De dominee kon op zeker
moment de woorden niet meer vinden, waarop die jongen hardop zei: Kom
Here Jezus, kom dan en neem me zoals ik ben. Gij hebt het toch zelf beloofd!"
Een Duitse soldaat riep om de pastoor, een andere Hollandse
soldaat riep om de dominee, hij ging en verzachtte veel leed. We rookten
de ene sigaret na de andere. De gaslampen suisden eentonig hun lied.
Soms dommelden we weg om dan ineens weer wakker te schrikken. Zal het
Rode Kruis nog komen?
125
3.9 Verkenning uit Rijnsburg
Sergeant Hovingh zat eenzaam in de droogschuur van de dakpannenfabriek,
zijn collega Boersma bevond zich omtrent die zelfde tijd niet ver
van daar in een boskampje aan de Valkenburgseweg. Diens sectie was het
verband met de compagnie kwijt geraakt. Ze hadden op 't laatst geen begrip
meer van de tijd noch van de situatie. Het was wel duidelijk dat er aan

de andere kant van het water, in het dorp Valkenburg, veel Duitsers zaten.
Ze hadden begrepen dat die moesten worden ingesloten door hen en het
gelijktijdig aan de overkant opdringende 4RI! Ze lagen er nog maar net
toen de kalkzandsteenfabriek tegenover hen onder vuur genomen werd
door de kanonnen van Oegstgeest. Tot hun grote schrik viel een granaat
vlak bij hen in een bollenveld waar op dat moment een argeloze kweker
bezig was alsof er niets aan de hand was. Dat eigen artillerievuur beangstigde
hen buitengewoon. Ze werden daarna nog beschoten vanuit de
Valkenburgse huizen. Niemand werd getroffen maar ze losten zelf geen
schot. Aan de overkant zagen ze wel soldaten rennen, neervallen en verder
rennen. Maar er waren geen kijkers om te zien of het vriend of vijand was.
Laat in de avond kwam een ordonnans, ze moesten terug naar Rijnsburg.
Wat gebeurde er inmiddels met de zo dapper opgetrokken compagnie?
Er vielen doden in hun gelederen. Granaten van eigen artillerie verschrikten
hen. Ze wisten niet hoe sterk de vijand was. Er was geen onderling
overleg. Er waren geen duidelijke opdrachten, geen gevechtservaring.
Toen hun commandant liet zeggen dat ze onmiddellijk naar Rijnsburg
moesten terugkeren hadden ze daar geen moeite mee. Met gezwinde pas
werd de terugtocht aanvaard. Heel wat sneller dan ze gekomen waren.
Ook Hovingh bemerkte dat de Duitsers steeds heviger schoten. En dat
granaten bij de pannenfabriek neerkwamen. Hij zat in de val. Hij had zich
nog nooit zo eenzaam gevoeld. Hij kon er niet toe komen zijn doodgewaande
collega te gaan bekijken. Toen de duisternis inviel hield het schieten
op. Voorzichtig kroop hij richting Rijnsburg. Door een klep in de muur
kon hij de schuur aan die zijde verlaten. Dat de Duitsers de fabriek in de
gaten hielden bleek onmiddellijk, vanuit de "villa" (het huidige gemeentehuis
van Valkenburg) werd hij onder vuur genomen. Hovingh deed een
uur over de terugtocht. In Rijnsburg was een zaal van het raadhuis ingericht
om de gewonden op te vangen. De gesneuvelden lagen in de Openbare
School. De in dat dorp gelegerde depottroepen voorzagen de afgematte
sergeant van nieuwe kleren. De anderen reageerden verbaasd. "We
dachten dat je dood was!" Sergeant Sakkers was overgebracht naar het
ziekenhuis in Leiden en daar gestorven.
126
127
29 Schets van de situatie rond de Sandtlaan en het seminarie in 1940

3.10 Herovering van het seminarie en de Sandtlaanbrug
Buurmans tweede bataljon (II-4RI) onder bevel van majoor Cramer
arriveerde gehavend op de plaats van bestemming, Katwijk aan de Rijn.
Onderweg waren ze door vliegtuigen aangevallen waarbij beide verbindingswagens
verloren gingen. Het eerste treffen vond plaats in het hartje
van het dorp rond het café de Roskam om en nabij de Turfmarkt, daar
waar de "Roskambrug" over de Oude Rijn de verbinding vormde voor het
wegverkeer tussen Katwijk en Rijnsburg.
De Katwijker W. van Beelen was destijds twaalf jaar en woonde met
zijn ouders in een winkel schuin tegenover de Roskam. In dat logement
waren de onderofficieren ondergebracht. Daartoe geïnterviewd werd er in
het Leidsch Dagblad van 5 mei 1990 het één en ander opgetekend van zijn
belevenissen. Hij dacht dat er op zeker moment een vuurgevecht ontstaan
was tussen de gasten van De Roskam en de Duitsers op de Overrijn aan de
overzijde van het water. Daar was de vijand heer en meester. De kogels
floten over en weer. Al gauw lag de etalageruit aan diggelen. Hun winkel
lag precies in de vuurlijn van de Duitsers. Angstig zocht het gezin bescherming
in de keuken aan de achterzijde van het huis. Toen het even stil was
sloop zijn vader naar de achteruitgang in de Peperstraat. Daar stond een
Nederlandse soldaat verdekt opgesteld. Schrik aan weerszijden. Met een
geweer in zijn ribben werd van Beelen senior teruggestuurd. Niet veel later
deed zoonlief het nog eens over en zag niet ver van hun achterpoort een
munitiewagen staan met twee paarden bespannen. Eén van de dieren was
deerlijk gewond maar niemand dorst het beest te helpen. Het gevaar was te
groot. Het tafereel bleef hem altijd bij.
Uit de aanwezigheid van de munitiewagen valt op te maken dat toen de
derde compagnie van het zojuist gearriveerde bataljon actief geworden
was. De Van Beelens hielden zich behoudens de twee genoemde uitingen
van nieuwsgierigheid aardig gedeisd. Dat kon niet van iedereen gezegd
worden. D.A. van Hilten schreef daaromtrent in de Militaire Spectator van
februari 1941 "Merkwaardig was het optreden van de burgerij, die onder
deze gevechtsomstandigheden zich gedroeg alsof er vredesmanoeuvres
werden gehouden. Verschillende groepjes menschen bevonden zich op
straat, bespraken de gebeurtenissen en sloegen de gevechtshandelingen
128
met grote belangstelling gade, terwijl er tijdens het gevecht van 3-II-4RI
ter vermeestering van het seminarium plotseling een tram van de NZHTM
luid-bellend door het dorp kwam rijden, uit de richting Rijnsburg, waarvan
de passagiers achter de ramen naar het gevecht stonden te kijken." Uit de
richting Rijnsburg! Het gaan van de tram over de Oude Rijn op de
Sandtlaan was kennelijk niet verhinderd door de bezetters. Of hadden de
Duitsers die nieuwsgierige (Rijns)burgers maar laten gaan, net zo verbluft
als de Hollanders even later over zoveel onnozelheid?
Maar hoe die "Roskambrug" over te komen? Enige Duitsers, verschanst
in een huis aan de overzijde, hielden de nauwe doorgang constant onder
vuur en wisten van geen wijken. Luitenant de Beer zag kans om zo'n 60
meter verderop de rivier over te steken. De roeiboot was zichtbaar vanuit
de lucht en werd aangevallen. Mis! Eerst zelf over en een verkenning gemaakt.
Daarna nog een paar keer heen en weer en zo bereikten twaalf man
de overkant. De vijand kon nu van opzij worden aangevallen en beschoten.
De verdediging wankelde. Juist op tijd bestormde majoor Cramer aan het
hoofd van zijn mannen de brug. De Duitsers vluchtten en hielden zich
verborgen in het seminarie, de poort op slot. Maar ook daarin werden ze
achterna gezeten. Nadat luitenant De Jong ze gemaand had zich over te
geven kwamen ze uit een schuurtje en gaven daaraan gehoor. Volgens Van
Hilten waren het seminarie en de huizen daaromtrent om 13.45 uur weer in
onze handen. Het in 1990 verschenen boek "Mei 1940. De strijd op Nederlands
grondgebied" noemt echter 15.00 uur en dat door het stoutmoedig
optreden van majoor Cramer. Waarschijnlijk heeft dat laatstgenoemde uur
betrekking op de herovering van het terrein ten oosten van de Sandtlaan,
bekend als de kalkzandsteenfabriek. Om tot vermeestering daarvan over te
kunnen gaan moest echter vooraf een artillerie beschieting plaats vinden
(Van Hilten).
Luitenant Guyt (C. 1e sec. 2-I-1RI) verklaarde dienaangaande dat door
zijn sectie minus de groep Koopmans de brug werd overschreden onder
dekking van een burgerauto. Daarbij werd hinder ondervonden van eigen
vuur uit het seminarie ter rechterzijde en granaatvuur op de
kalkzandsteenfabriek ter linkerzijde. Dat duurde ongeveer twintig minuten.
Hij had twee uur voor de brug gelegen en was om 10.00 uur uit Rijns-
129

urg vertrokken. Na de brug werd contact gelegd met luitenant De Jong
van 4RI. Samen hebben ze daarop de weg naar Valkenburg bezet.
3.11 Herovering van het vliegveld
Het eerste en tweede bataljon (I-4RI en II-4RI), beide versterkt met een
sectie zware mitrailleurs, verzamelden zich bij kilometerpaal 88 op het
strand tussen Katwijk en Wassenaar. De mannen waren van Noordwijk
komen lopen, via de Katwijkse zeesluizen, over de boulevard en tenslotte
het fietspad door de duinen. Op dat laatste gedeelte waren ze aangevallen
door Duitse vliegtuigen. Even later zagen ze die, het waren er 13, landen
op het strand. Tussen kilometerpaal 90 en 92. Een sectie zware mitrailleurs
onder eerste luitenant Engels werd achtergelaten om met hen af te rekenen
en om ervoor te zorgen dat ze niet in de rechterflank zouden worden aangevallen.
De Duitsers verdwenen richting Wassenaarseslag. Daarop werd de
aanvalspositie ingenomen. Links het tweede-, rechts het eerste bataljon.
Frontbreedte 600 meter. "Denk erom; hergroeperen bij de Wassenaarseweg!
Voorwaarts mars!" commandeerde kapitein Dekker. En hij wees in
zuid-oostelijke richting. De mannen hadden al een flinke mars achter de
rug. Ze maakten weinig haast op dat laatste stukje. Het verband tussen
beide bataljons was al spoedig verbroken. Het tweede bataljon arriveerde
aanmerkelijk eerder op de Wassenaarseweg dan het eerste.
Majoor Mallinckrodt begroette de eersten als uit de hemel gezonden. Hij
had met de schamele overblijfselen van het derde bataljon vele uren naast
de Wassenaarseweg in stelling gelegen. Verdacht op vijandelijke bewegingen.
Zou Buurman zijn belofte houden en versterkingen sturen? En zie
daar waren ze. Verspreid in kleine groepjes druppelden ze binnen. Ze
werden stuk voor stuk bij het strijdlustige legertje ingelijfd. Toen kapitein
Dekker met de rest van zijn mannen uit de duinen kwam restte hem weinig
anders dan zich achter aan te sluiten. Mallinckrodt was reeds op weg. Die
wist precies wat en hoe hij wilde. Zijn mannen hadden die morgen de
nodige ervaring opgedaan.
Hoe de aanval precies verlopen is valt moeilijk na te gaan. Oude bekenden
waren erbij. Luitenant Van Kessel en sergeant Scholten. Weer volgden ze
de hun bekende weg, naar de dwarssloot, staken met behulp van de vlet
130
over en kwamen bij de Grote Watering. Daar moet het ongeveer zo gegaan
zijn: "Sergeant Scholten, verspreiden en optrekken naar het vliegveld, de
hangars moeten we hebben!" Volgens zeggen was Scholten het niet met
het bevel eens, naar zijn mening moest eerst een Duitse mitrailleur, die op
het zandspoor stond en hen van opzij beschoot, onschadelijk gemaakt
worden. "Sergeant! Verspreiden en aanvallen!" Weer maakte Scholten zijn
bezwaren kenbaar. Ten derde male werd de opdracht herhaald, steeds dreigender
klonk de stem van de luitenant. Waarop Scholten bakzeil haalde.
Hij liet zijn mannen verspreiden en aanvallen. De Duitse mitrailleur had ze
maar voor 't neerschieten. Scholten, Bouwmeester, Van der Schee. En
Gödde, of was die bij de zandtrein neergeschoten? Helemaal precies weten
de oud-strijder het niet meer, er vielen ongeveer acht doden, die zijn daar
lang blijven liggen. Bij hen kan Kessel geen goed meer doen! De aanval
liep vast. Daarna moest de Duitse mitrailleur toch maar worden aangevallen.
Zonder verdere zware verliezen werd daarop het vliegveld heroverd. De
vijandelijke hoofdmacht had zich teruggetrokken op het dorp. Na afloop
werden de krijgsgevangen Duitsers in een hangar ondergebracht. Hun
aantal wordt niet vermeld. Mallinckrodt kon het volgens zeggen niet nalaten
hen de huid vol te schelden. De wachtposten rond het vliegveld werden
opnieuw bemand, de rood-wit-blauwe vlag ging omhoog. Het was omtrent
half zeven, de avond van de eerste dag. Een Duitse arts, die in de hangar
was aangetroffen, wist te vertellen dat het vliegveld spoedig gebombardeerd
zou worden, het was niet ondenkbaar, zodat om twaalf uur 's-nachts
de troepen teruggetrokken werden op de duinen. Vandaar kon het vliegveld
in de gaten worden gehouden. Sindsdien hing op het vliegveld wel de
Nederlandse vlag maar was het gebied in feite Niemandsland.
Mallinckrodt zelf beschreef de gang van zaken als volgt: "Wij waren nu
opgerukt tot de toegangsweg tot het vliegveld. Na verkenning bleek uit het
ontvangen vuur dat wij een georganiseerd mitrailleurvuur voor ons hadden.
Rechts flankeerde een mitrailleur uit de Pan, naar later bleek opgesteld
op het zandtreinviaduct, het aanvalsterrein. Links lag een flankerende
mitrailleuropstelling in een perceel bloeiende rode tulpen. Twee mitrailleuropstellingen
in front, één bij de heistelling en één op ongeveer driehonderd
meter langs de naderingsweg. De hoofdweerstand lag in de rand
131

van het vliegveld en 100 meter daarvoor. Zonder voorbereiding zou een
aanval hier bloed gekost hebben. Een sectie mortieren werd aangevraagd.
Met geweervuur werd de opstelling in de tulpen en die op 300 meter langs
de weg opgeruimd. De mortieren rekenden af met de heistelling en de
opstellingen voor het vliegveld. De zeer gevaarlijke mitrailleur in de Pan
bleef echter voorlopig onvindbaar.
Zonder dat ons daarvan iets bekend was kwam nu plotseling I-4RI door
onze linie oprukken om op het vliegveld aan te vallen. Nauwelijks kwamen
de voorste groepen in het open terrein of ze kregen flankerend mitrailleurvuur
uit de Pan, waarbij de luitenant-sectiecommandant zwaar
gewond werd en de voorwaartse beweging van dit bataljon tot staan
kwam. Door dit vuur verried deze mitrailleur haar opstelling aan een patrouille
bestaande uit twee onderofficieren van III-4RI en werd door hen
prompt buiten gevecht gesteld. Waar I-4RI bleef liggen zette nu III-4RI de
aanval door met het bekende succes en zeer weinig verliezen. Een mitrailleuropstelling
op 100 meter voor het vliegveld gaf zich zonder strijd gewonnen.
De hoofdweerstand had zich na het goed gerichte mortiervuur
teruggetrokken naar de oostzijde van het vliegveld, vanwaar weer vuur
ontvangen werd, evenals uit het dorp Valkenburg en uit de Pan. Dit laatste
vuur lag 200 meter te kort en veroorzaakte geen verliezen. Voorlopig
onbegrijpelijk was het vuur uit Valkenburg dat op klaarlichte dag met
lichtspoormunitie werd afgegeven. Weldra zou de bedoeling ons duidelijk
worden. Zes vliegtuigen vlogen over de plaats waar de lichtspoor was
neergekomen en weldra gierden de bommen naar beneden en ontploften
precies op de aangegeven plaats. Aangezien de manschappen die daar
stonden inmiddels vijftig meter waren verplaatst als reserve tussen twee
kleidammen waren er geen verliezen. Nadat de beveiliging richting Valkenburg
en de Pan waren uitgezet kon ik het bericht verzenden: Vliegveld
heroverd. Zend onmiddellijk vrachtauto's met stro voor evacuatie gewonden.
3.12 Aan en afvoer
Terwijl Tompson de munitie over de veilig bevonden route aanvoerde,
ging sergeant Vreeburg terug naar het seminarie. Het lag er verlaten bij.
132
Dat er die middag om de gebouwen gevochten was wist hij niet. Toch
voelde hij zich daar niet veilig. Met zijn pistool in de hand liep hij door de
lege lokalen naar de kantine. Het was alsof achter elke deur een vijand
loerde. Maar in de kantine lag genoeg van zijn gading. Het probleem was
nu alleen nog hoe dat naar de Wassenaarseweg te vervoeren. Zich bewust
van zijn nieuw verworven rang vorderde hij volgens de regelen der kunst
een vrachtwagentje bij Van der Gugten in het dorp en trachtte daarmee te
rijden. Hij had een rijbewijs maar dat apparaat was niet normaal te bedienen
(misschien een T-Fordje?). Na enig zoeken werd er een soldaat gevonden
die de kunst verstond, een zekere Van Wissen uit Warmond. Na nog
een aantal verrekijkers gevorderd te hebben in een winkel ergens in Katwijk
begaf het transport zich naar de Wassenaarseweg. Daar lag de sectie
inmiddels temidden van een veel grotere groep nog immer in stelling in de
duinen. Daar ontmoette hij voor het eerst de majoor Mallinckrodt, geen
sterren op, dat was ook niet nodig! Iedereen wist wie dat was.
133
3.13 Eerste tegenaanval op het dorp
Nadat het seminarie en de Sandtlaanbrug gezuiverd was van vreemde
overheersing marcheerde kapitein Sjouke (2-II-4RI) met zijn mannen over
de Wassenaarseweg naar het vliegveld en bevond dat reeds heroverd. Ze
werden bij Mallinckrodt ingedeeld zodat van de ontvangen opdracht om
vervolgens de vijand in het dorp Valkenburg aan te vatten niets meer
terecht kwam. De manschappen van kapitein Val (3-II-4RI) trokken op via
de Valkenburgerweg. Hetgeen aarzelend geschiedde. Ze werden gesteund
door zware mitrailleurs en konden op aanvraag beschikken over de kanonnen
van Katwijk en Oegstgeest.
De luitenants de Jong en Guijt (2-I-1RI) met hun secties werkten nauw
samen. Zij bezetten de Valkenburgseweg en doorzochten de huizen. Langzaam
trokken ze voorwaarts onder vijandelijk vuur vanuit het dorp. De
eerste brug in de weg daarheen werd overschreden. Dat was niet de brug
over de Kleine Watering, de grens van Valkenburg, maar de toen aanwezige
brug in het Molenblok, waar tegenwoordig de kistenfabriek staat. Toen
ze daar voorbij waren kregen ze vijandelijke granaten te verduren. Er werd
contact opgenomen met majoor Cramer (C.II-4RI). Ze mochten zich terug-

trekken. In een luchtvaartloods achter de brug zijn ze daarop in stelling
gegaan als rugdekking voor de anderen. De loods en het aangrenzende
gebouw werden voor de nacht ter verdediging ingericht. Versterking werd
gevraagd en ontvangen en in stelling gelegd ter weerszijden van de weg,
een 100 meter terug, richting Katwijk. Aldus luitenant Guyt.
Majoor Cramer had zijn commandopost ingericht in het huis van dokter
Hueting dicht bij de korenmolen. Hij volgde de vorderingen van kapitein
Val die tot in het dorp was doorgedrongen. Daar werd de compagnie door
eigen artillerie beschoten. Val werd door een granaatscherf gewond en
moest vervangen worden door luitenant Van Galen. De aanval stokte, de
mannen moesten zich terugtrekken.
Volgens sommiger uitleg zou de aanval op de Valkenburgseweg in de
aanvang gehinderd zijn door beschietingen vanuit een steenfabriek halverwege
Valkenburg. Er is wat verwarring over de plaats daarvan. Langs de
weg tussen beide dorpen was geen steenfabriek! Op de verouderde stafkaarten
staat echter een steenbakkerij aangegeven daar waar het dorp
Valkenburg begint. Die steenfabriek was echter al sinds jaren vervangen
door een woonwijk (Borculo). Dat wisten de Nederlanders niet. Het kan
zelfs zijn dat met de steenfabriek de kalkovens bedoeld werden. Die stonden
nog verder op Valkenburgse grond, daar waar tegenwoordig de
Schelphoek in aanleg is. Daarmee zou de ontstane verwarring verklaard
zijn. Er werd om artilleriesteun gevraagd op de steenfabriek (in Valkenburg),
de kalkzandsteenfabriek werd met granaten beschoten! Of andersom.
Er gaan inderdaad geruchten dat reeds die avond Nederlandse soldaten
in Valkenburg waren doorgedrongen. Jaap van der Zwart spreekt van
gevechten tussen de Duitsers en de Hollanders in het dorp. Tussen vier uur
en half acht in de avond!
We zaten vlak bij elkaar in de wachtkamer van het Diaconessenhuis in
Leiden. Zoals dat tegenwoordig gaat staarde ieder voor zich uit en zei
niets. Maar omdat zijn gezicht me bekend voor kwam, boog ik me naar
hem toe. "Bent u niet een Valkenburger?" Hij schudde zijn hoofd tot een
vage ontkenning. "Ik woon in Katwijk", hij gaf me geen ruimte om aan
mezelf te gaan twijfelen, "maar ik ben in Valkenburg geboren, in Borculo!".
Hij keek me aan met een gezicht van: daarvan zul je wel nooit gehoord
hebben. Ik echter knikte begrijpend. Het was even stil. "U zult mijn
134
135
30 Het dorp Valkenburg tussen de Grote- en de Kleine Watering

tweelingbroer bedoelen, die woont nog steeds in het dorp!" Het was niet
moeilijk hem tot verder praten te bewegen, we kregen het over de meidagen
1940. Het ouderlijk gezin van Huig Ouwersloot had een onderkomen
in de woonwijk die zich destijds bevond op de plaats waar nu de Joghtlaan
is. Naar zeggen viel de bouw ervan samen met de "windhoos van Borculo".
Op dat historische moment werden in die plaats vele huizen van hun
daken beroofd. Sindsdien werd de wijk zo genoemd. Twee rijen van tien
huisjes, gelegen aan de Rijnstroomlaan. Aan de Straatweg was er nog het
sigarenwinkeltje van Stien van der Marel en de winkel van Meyer. Aan de
Rijnzijde van de Straatweg stonden nog een paar huizen voor beter bedeelden.
Huig vertelde me over die eerste dag van de oorlog. Hij was toen 11
jaar. De mannen van het dorp hadden zich in de loop van de dag moeten
melden in garage Poot. Later op de dag verhuisden ze naar café Ramp.
Behoudens een twaalftal gijzelaars mochten ze 's-avonds naar hun huizen
terugkeren. Dat moet omstreeks zeven uur geweest zijn. Vijf bewoners van
Borculo liepen opgelucht naar huis. Voorbij het gemeentehuis aan hun
linkerzijde, via de brug over de Grote Watering, langs de kalkovens aan
hun rechterzijde. Reeds zagen ze hun huizen opdoemen. Toen vielen er
schoten, één der mannen leek te struikelen en viel. Nog meer schoten. Ze
renden zo hard ze konden. Richting huis. Klepperende klompen op de
straatweg. Ouwersloot kwam behouden thuis. De vrouwen vroegen hem
waar hun mannen bleven. Wat er gebeurd was. Hij kon het hun niet zeggen.
Hij heeft het nooit over zijn lippen kunnen krijgen.
Misschien dat Arie de Vries iets kan vertellen over wat daar gebeurd is.
Hij woont nog steeds op dezelfde plaats waar het ouderlijk huis gelegen
was, Katwijkerweg 45. Zijn ouders, Piet de Vries en Anna Meurs, werden
verblijd met de geboorte van vijf dochters en een zoon. Toen Piet en zoon
Arie verlof kregen om uit café Ramp naar huis te gaan behoefden ze niet
ver te lopen. De Straatweg op richting Katwijk, de brug over de Grote
Watering en daar voorbij aan de rechterzijde het tweede huis. Ze liepen
daar met een man of acht. De brug was versperd, ondermeer een grote
boom lag er dwars overheen. Voor hun huis in de greppel lagen de Duitsers
achter de mitrailleurs. Ze schoten in de richting van het huis Ora et
Labora. Daar moeten de Hollanders gezeten hebben. Toen hij en zijn vader
voorbijgingen stopte het vuur even. Arie sprong meteen over de haag die
136
hun tuin van de weg scheidde en trok zijn vader met zich. Zij waren ongedeerd.
De anderen moeten doorgelopen zijn. Herman Russchenberg kreeg
een schot in zijn rechteronderbeen toen hij zich naar het huis van zijn
vader Gerrit repte. Daar recht tegenover waren de kalkovens. Wat er met
de anderen gebeurde hoorde Arie later bij stukjes en beetjes. Brockhaus,
Voerman en Van der Weijden waren dodelijk getroffen.
137
3.14 De Wassenaarse slag
Op hoog niveau was besloten de duinen te zuiveren van allerlei daar verzamelde
Duitsers: verdwaalde parachutisten, op het strand gelande luchtlandingstroepen
en vliegtuigbemanningen. Ze hadden zich verzameld in de
duinen tussen de Wassenaarseslag en Scheveningen. Niemand wist bij
benadering te zeggen hoeveel er zaten. Het plan was om met drie bataljons
als een grote bezem door de duinen te marcheren vanaf Katwijk aan Zee
tot Scheveningen toe. Daartoe werden bataljons aangewezen van drie
verschillende regimenten. Voor de kenners het I-4RI, het I-1RI en het II-
9RI. Buurman moest het regelen. Die had die dag al zoveel aan zijn hoofd
gehad. Bovendien begon er binnen de kortste keren van alles en nog wat
mis te gaan. De bataljons waren uitgedund en niet op volle sterkte. Ze
moesten van elders komen en kwamen daardoor op verschillende tijdstippen
aan. "Spoed! Spoed!" kwam het van hogerhand. Staat La Roi te trappelen
van ongeduld? Nou goed dan, laat hem maar vast vertrekken! Oprukken
naar de Wassenaarseslag. Tot de lijn 500 meter ten zuiden van en
evenwijdig met de Wassenaarseslag. Weg wezen!
Ook majoor La Roi (Commandant I-1RI) had zijn dag niet. 's-Morgens
was hij al beschoten toen hij vanuit Rijnsburg even een kijkje was gaan
nemen bij de Sandtlaanbrug. Stoer rechtop had hij daar de verrichtingen
van het peloton van sergeant Dijkhof gadegeslagen. Onverhoeds waren
hem de mitrailleurkogels om de oren gevlogen. Het was vernederend maar
hij moest ijlings dekking zoeken! In die morgen waren zijn mensen op
diverse plaatsen in en om Rijnsburg in actie gekomen. Veel resultaat was
er niet geboekt. De Sandtlaanbrug was door een ander bataljon ontzet. Nu
was dan eindelijk een zinnige opdracht gekomen. Het was al namiddag,
dat wel, ze hadden niet veel tijd meer tot het donker. Zijn bataljon moest

de linkerflank van de aanval vormen. Waarom nog getreuzeld? Is de eerste
compagnie in Rijnsburg nog bezig droge kleren aan te trekken? Laat ze
31 Luchtfoto van het vliegveld richting Wassenaar, gemaakt 10 mei 1940 om 10 uur.
138
dan zo snel mogelijk met auto's nakomen. Welke secties zijn niet beschikbaar?
Drie? We zullen het zonder hen moeten stellen. Wie zijn er wel? De
commandogroep, de 4e sectie van die compagnie, twee secties van de 2e
compagnie en twee secties van de 3e compagnie. Een mitrailleurcompagnie
minus één sectie? We zullen het er mee moeten doen. Voorwaarts
mars!
Zulke zaken kun je niet op je gemak regelen. Er was gebrek aan informatie.
De landing van 13 transportvliegtuigen tussen kilometerpaal 90 en
92 was kort tevoren gade geslagen en aangevallen. De Duitsers waren
richting Wassenaarseslag weggetrokken. Wist La Roi dat wel? Halverwege
de mars had hij bericht moeten krijgen dat niet de Wassenaarseslag
maar het meer nabije Klein Berkheide voorlopig eindpunt zou zijn. Niets
van gehoord! Met vliegende vaart is het bataljon opgerukt. Door de duinen
en over de Wassenaarseweg. Op het vliegveld waaide toen al het rood-witblauw.
Ook in de duinen werd geen Duitser gezien. Ter bestemder plekke
werd halt gehouden, plaats rust. Op de topografische kaart als Belvedère
aangegeven. Het leek wel alsof niemand zich er van bewust was midden in
het nest van de adelaar te zitten. Als goede infanteristen hadden ze zich
onmiddellijk moeten opstellen en ingraven. Ga eerst maar een kwartiertje
uitrusten, werd er gezegd. Dat moet je tegen soldaten zeggen die de hele
dag gelopen hebben, van hot naar her! Toch waren er wel maatregelen
genomen. Het bataljon lag min of meer in vier stellingen. Ten zuid-westen
van de weg. De rechtse opstelling stond onder gezag van sergeant Muskee.
Zonder daartoe bevolen te zijn had hij twee dubbelposten uitgezet. Naast
hem lag de vaandrig Drabbe, hij vond twee enkelposten genoeg. De rest
lag gewoon te snurken. Bij de sectie zware mitrailleurs was er een piket
benoemd. Hetgeen betekende dat daar een groep zat te rusten. De opstelling
van het geheel liet ook veel te wensen over. De linkerbuur van Drabbe
lag met zijn mensen tweehonderd meter verderop. Derhalve was de totale
legermacht kwetsbaar in de flanken, in front maar ook de rug was niet
beveiligd. Mogelijk vertrouwde de majoor er op dat de hem belendende
bataljons daar inmiddels wel ergens zouden zijn. Zijn grootste beduchtheid
was een aanval uit de lucht. Alle zware mitrailleurs moesten ingesteld
worden op luchtafweer; de secties konden de snelle opmars niet bijhouden
139

en arriveerden later. Het was inderdaad slecht gesteld met de verbindingen
maar ook met het onderlinge overleg!
Sergeant Boersma (1-I-1RI) heeft de mars meegemaakt. Dwars door de
duinen was hij om drie uur 's-nachts bij een huisje in de Wassenaarseslag
aangekomen. Daar werd een bivak betrokken, in een duinpan. Ze hadden
geen vijand gezien. De commandant arriveerde niet lang daarna en nam
zijn intrek met de andere officieren in het leegstaand gebouwtje. Rondom
waren de duinen, de bomen. En stilte. Een stilte die slechts verbroken
werd door het luide gepraat van de officieren en het onophoudelijke blaffen
van een hond. Het hield Boersma maar even wakker, ze waren dodelijk
vermoeid van de zware tocht. Na een halfuurtje, schatte hij achteraf, lag
ieder in diepe slaap. Hij onder wat bomen naast het huisje.
Sergeant Hovingh, nog maar net bekomen van zijn eerste oorlogservaring
bij de pannenfabriek aan het Valkenburgerveerpad, behoorde tot de
nakomers. Met een aantal in Rijnsburg gevorderde auto's werden enkele
secties van zijn compagnie via Katwijk aan de Rijn naar Wassenaar gereden.
Voort ging het, via de Wassenaarseweg. Langs het in duisternis gehulde
vliegveld. Naar de Wassenaarseslag. Zijn sectie werd bij de Mient
afgezet. Het was al donker. Het kostte grote moeite de plaats te vinden
waar ze zijn moesten, een huis met een rood dak ongeveer 1 kilometer
voor het duin. Uit het duister doemde majoor La Roi voor hen op.
Persoonlijk wees hij hen een plaats in een duinpan achter het huis. "Breng
daar de nacht maar door, we wachten de morgen af!" De algemene
vermoeidheid deed zich gelden, onder dikke jassen legden ze zich ter
ruste. "De bataljons- en de compagniescommandant waren dichtbij in het
huisje, wij voelden ons rustig!" Slapen leek ineens heel belangrijk.
3.15 Fokkers boven Valkenburg (Gerrit Russchenberg)
's Middags vond bij Leiden een merkwaardig luchtgevecht plaats. Sgt.
Roos werd met zijn Fokker-D21, op de terugweg van een bombardementsvlucht,
aangevallen door drie Me's 110. Hij werd daarbij zo in het nauw
gebracht, dat hij besloot zijn toestel met z'n parachute te verlaten, waartoe
hij eerst de afneembare cockpit-kap afwierp. Bij toeval kwam deze kap in
140
de propeller van één van de aanvallende Me's 110, die daardoor werd
uitgeschakeld. Roos wist toen in een wolkendek te ontkomen. Maar toen
141
32 Luchtfoto van het vliegveld gemaakt door lt. De Raaf

33 Schets van de gevechtssituatie omtrent 20.00 uur
142
hij hier weer uit te voorschijn kwam, bleek hij 'precies op de staart te
zitten' van een tweede Me 110, die hij toen direct neerschoot. De derde
aanvaller is daarop gevlucht. Op het moment dat sgt. Roos zich veilig
waande, werd zijn toestel getroffen door een granaat, waarschijnlijk van de
Nederlandse luchtafweer. Hij werd uit zijn jager geslingerd en kon net op
tijd zijn parachute openen, waarna hij zwaargewond in de buurt van Leiden
neerkwam.
In het begin van de middag kreeg de commandant van Ruigenhoek, majoor
Raland, de opdracht opnieuw het veld te verkennen waarbij moest
worden nagegaan of er nog meer troepen geland waren en of het veld zich
nog in Duitse handen bevond. Om 14.00 uur meldde de waarnemer lt.
Slager dat het veld nog steeds in Duitse handen was en er geen, ondanks
de geruchten, parachutisten meer waren geland.
Tegen 15.25 uur startten drie Fokkers-C5 met het doel de Junkers op het
strand te vernietigen. Zeven ervan werden in brand geschoten, zelf werden
ze vanuit de duinen beschoten. Eén vlieger, sgt. Fiévez, raakte hierbij gewond.
Ook om 16.30 uur werden de Junkers op het strand bestookt, ditmaal
door drie Fokkers-C5 die vanaf vliegveld Hilversum vertrokken waren. Bij
deze aanval werden zeven vliegtuigen vernietigd. Om 18.17 uur vertrokken
kpt. Van Rooy en lt. V.d. Weert met hun C5 voor de laatste operationele
vlucht van deze eerste gevechtsdag. In opdracht van Commandant
luchtverdediging moest een enkel vliegtuig nogmaals de omgeving
verkennen en toestellen op het strand vernietigen. Het gelukte twee
toestellen in brand te schieten maar toen plotseling zes Duitse jagers opdoken
keerde men ijlings terug naar de Ruigenhoek.
Aan het einde van de eerste oorlogsdag kon men van de derde Verkenningsgroep
Ruigenhoek tevreden zijn. Negen opdrachten uitgevoerd waarbij
21 vliegtuigen betrokken waren geweest. Eén Fokker-C5 verloren,
doch daartegenover stond dat de Duitsers een veel groter aantal verloren
hadden.
Voor de overige oorlogsdagen werden door de luchtmacht geen acties
meer uitgevoerd boven Valkenburg.
143

3.16 "Vliegveld" Maaldrift (Gerrit Russchenberg)
Omstreeks 14.00 uur werd de "Bollenschuur" aan de Spelderslaan vanuit
de watertoren van Wassenaar beschoten. Ook door Duitse troepen, die zich
in de duinen en bosrand hadden verschanst. De Duitsers drongen zodanig
op dat er voor de Nederlanders, die slechts bewapend waren met karabijnen
en revolvers, hulp dringend werd. Gelukkig werd er tegen vier uur
versterking gekregen van een eskadron huzaren-motorrijders, later aangevuld
met infanterie. Ook een vijftiental matrozen waren door de commandant
van de huzaren-motorrijders opgevangen, zij werden eveneens aan de
bewaking toegevoegd.
's Nachts werd iedereen teruggetrokken omdat men in het vuur van de
eigen mitrailleurs lag. De overige dagen trachtte men stand te houden
tegen de verder in het dorp opdringende Duitsers, onderwijl wist men de
zenders achter de linies te brengen.
3.17 Geallieerde acties (Gerrit Russchenberg)
Konden de geallieerde bondgenoten ons met hun materiaal dan niet steunen?Inderdaad
vooral de Engelse RAF heeft gedaan wat zij in die uitermate
moeilijke omstandigheden nog konden opbrengen. Voor Valkenburg
bleef het echter beperkt tot enkele acties:
Op 10 mei werden om 17.30 uur door Bristol Blenheim bommenwerpers
de Junkers op het strand gebombardeerd, daarbij werden zij aangevallen
door Duitse jagers. Eén Engels toestel werd boven Wassenaar
neergeschoten, de Engelsen schoten vier Duitse toestellen neer.
144
145

Inhoud hoofdstuk 4
4. 1 Terugblik
4. 2 De Wassenaarse slag
4. 3 Burgervader
4. 4 Waar of niet waar?
4. 5 Tweede tegenaanval op het dorp
4. 6 Kanonnen van Katwijk
4. 7 Kanonnen van Oegstgeest
4. 8 In het hospitaal
4. 9 Café Ramp
4.10 De pastorie
4.11 De Wassenaarse slag
4.12 Derde tegenaanval op het dorp
4.13 Café Ramp
4.14 Krijgsgevangen in de kerk
4.15 Van Gunsteren
4.16 De kelder van de burgemeester
4.17 De kelder van Gerrit Ooms
4.18 De kelder van Klaas van der Nagel
4.19 De kelder van Gerrit Slootweg
4.20 Burgers op de vlucht
4.21 Afwijkend gedrag
4.22 Vuur op Rhijnvliet
4.23 Schuur aan de Straatweg
4.24 Huisje Langeveld
4.25 De familie Vis
4.26 Vlucht naar Rijnsburg
4.27 De dood van een boer
Ter bestemder tijd verscheen de aanklager wederom voor de Allerhoogste. Op dat moment bereikten
de gebeden van de Valkenburgers de troon. Gezucht en gesteun, maar ook psalmen en lofprijzingen.
Er waren opmerkelijk weinig vloeken onder.
"Zie je hoe mijn dorp het doet onder jouw geweld!"
Gedurende enige tijd bleef het stil in de hemel. De tegenpartij zei: "Neem hen de zondag af en hun
kerk en u zult eens zien!"
Het werd hem toegestaan. Hij daalde af naar de aarde en begaf zich in de richting van de ondergaande
zon.
146
Hoofdstuk
147
4
Zaterdag
11 mei 1940
4.1 Terugblik
Aan het eind van de eerste oorlogsdag waren de militairen nog vol goede
moed. De Duitse aanval op de vliegvelden was mislukt. De opmars naar
Den Haag voorkomen. En wat betreft de strijd om Valkenburg: De Duitse
troepen waren verjaagd van Den Deijl en de Maaldrift. De Rijnbrug bij de
Haagse Schouw en het gebied tot de Korte Watering waren bevrijd. De
Sandtlaanbruggen, het seminarie en de kalkzandsteenfabriek in Katwijk
aan de Rijn waren gezuiverd. Het vliegveld was heroverd. Dat was weliswaar
tegen de nacht weer verlaten maar het werd vanuit de duinen onder
schot gehouden. De Nederlandse kanonnen beheersten het gehele gebied.
Drie bataljons infanterie hadden het duingebied vanaf Katwijk aan Zee tot
Klein Berkheide onder Wassenaar uitgekamd. Eén ervan was zelfs doorgestoten
tot voorbij de Wassenaarseslag en daar in stelling gegaan. Een
compagnie versterkt met zware mitrailleurs lag in bivak dicht bij de Kleine
Watering ten noord-westen van het dorp Valkenburg.
Er waren nog twee Duitse vlooien in de Hollandse pels overgebleven:
de hoofdmacht van ongeveer zeshonderd man, die zich teruggetrokken had
op het dorp Valkenburg en de rest van de luchtlandingstroepen die zich
verzameld hadden in de duinen bij de Wassenaarseslag. Ruim driehonderd
lieden. Aan moed ontbrak het hen niet. Door de lucht werden ze bevoorraad.
Maar beide groepen waren geïsoleerd en hadden voor zover bekend
nauwelijks weet van elkaar.

In het dorp waren de krijgsgevangenen toen al ondergebracht in de
kerk. De doden en gewonden, burgers en militairen, lagen in het
noodhospitaal. De twaalf gijzelaars sliepen op Torenvliet. Sommige burgers
waren al begonnen met zandzakken en van alles en nog wat zich te
beschermen. Anderen gingen gewoon naar bed. Ze hadden allen één ding
gemeen, na de ervaringen van die dag zagen ze met bange ogen de volgende
tegemoet.
4.2 De Wassenaarse slag
Hadden de Duitsers de Nederlanders zien komen en opgewacht? Of waren
ze toevallig net op pad gegaan om hun bedreigde broeders op het vliegveld
te hulp te snellen? Omtrent Belvedère werd de vroege schemering begroet
met het geratel van mitrailleurs, rauwe onverstaanbare stemmen en geluiden
die iedere soldaat deden opspringen. Er ontstonden vuurgevechten. De
meesten keken slaapdronken om zich heen. Sommigen grepen naar hun
wapens. In de consternatie die volgde klonk een stem: "Niet schieten!
Staakt het vuren! Het zijn eigen troepen!" Het was de commandant, die
heftig met zijn zakdoek zwaaide om zijn woorden kracht bij te zetten.
Zelfs zag hij nog kans de hoornblazer het signaal "einde vuren" te laten
blazen. Helaas had hij een witte zakdoek gebruikt. Het werd verkeerd
begrepen. Maar al te gretig werd door iemand anders een wit gordijn afgescheurd.
Het dreigde een algemene oproep tot overgave te worden. Dat
was La Roi's intentie niet. Hij dacht dat er eindelijk contact gemaakt werd
met het bataljon dat, naar hij meende, ergens aan zijn rechterzijde was
opgerukt. Niemand weet precies hoe het gegaan is.
Ook Boersma onderging wat er gebeurde: de deuren van het huisje
braken los, ruiten werden ingeslagen en kapotgeschoten. Er klonken kreten
en schoten door elkaar. In de schemering ontstond er paniek. Een wilde
vlucht door enkelen begonnen werd door allen gevolgd. De majoor stoof
achter een duinenrij om dekking te zoeken. Boersma vloog hem achterna.
Paarden werden geraakt en lagen trappelend voor een goederenwagen.
Aan tegenstand scheen niemand meer te denken. Het was duidelijk dat de
majoor de toestand niet begrepen had. Boersma zag drie Duitsers op zich
af komen! In een reflex probeerde hij te schieten. Het geweer weigerde.
148
Dicht bij hem stonden sergeant Stellingwerf van de staf, een paar onderofficieren
en drie soldaten. Stellingwerf zag nog kans een Duitser neer te
schieten maar viel een moment daarna zelf neer. Ook de majoor richtte
zich op om te vuren maar het was te laat, een kogel trof hem voor hij een
schot had kunnen lossen. Boersma wist zich in veiligheid te stellen in het
achtergelegen bos. Kogels achtervolgden hem. Toen hij over een afrastering
klom werd hij nogmaals onder vuur genomen. Lichamelijk zonder
noemenswaardig letsel bereikte hij Wassenaar. Dwars door het oude dorp
liep hij naar Den Deijl en kwam bij een mitrailleurgroep. "Blijf voorlopig
maar bij ons". Als een verdwaald schaap bij het wapen gezeten zag hij een
bekende, luitenant Colthof, de adjudant van La Roi. Samen gingen ze
terug naar Wassenaar en vonden de resten van hun vertrouwde onderdeel.
Er waren er meer ontkomen dan Boersma had durven hopen. Maar toch,
een smadelijke nederlaag was hun deel geworden. Zeker twintig Nederlanders
sneuvelden. Velen waren gewond. Driehonderd en vijftig werden
vrijwel zonder slag of stoot krijgsgevangen gemaakt. Hoeveel Duitsers
daadwerkelijk de aanval uitvoerden zag ik nergens vermeld. Zoiets weet je
maar liever niet. Ook Hovingh werd gevangen genomen. "Hände hoch,
schnell!.. Schnell!" Ze kregen een huis toegewezen, iets verder de duinen
in. Dat werd hun aller onderkomen. Zonder eten. Drinken was er gelukkig
wel.
149
4.3 Burgervader
Viel er op de eerste dag van de oorlog hier en daar een granaat in het dorp,
reeds in de vroege morgen van de tweede dag begon dat vuur zich hoe
langer hoe meer op het centrum te concentreren. Toen de burgervader om
acht uur in café Ramp arriveerde waren daar alle burgers al aanwezig.
Vandaar vertrok hij vergezeld van een Duits officier en het hoofd van de
Luchtbeschermingsdienst. Onderweg overlegden de heren wat te doen: het
kan zo niet langer, straks valt er een granaat op het café of het hospitaal of
de kerk en de ramp is niet te overzien! Ze liepen over de straatweg en
waren tot op tien meter het raadhuis genaderd toen een granaat vlak voor
de deur insloeg. De twee schildwachten werden beiden gedood. De burgemeester
kreeg een scherf in het hoofd maar wist die zelf er uit te trekken.

Zijn beide metgezellen mankeerden niets. In het raadhuis vroeg de Duitse
officier hem de Nederlandse commandant op te bellen en te verzoeken het
vuren te staken. De burgemeester had niet veel overreding nodig, hij was
het er geheel mee eens. Misschien had Buurman naar rede geluisterd als
hij een paar flinke krachttermen had gebruikt. Of bijvoorbeeld gezegd had:
Wilt u soms als de slachter van Valkenburg de geschiedenis ingaan? Maar
De Wilde was een zeer beschaafd man. Omstandig begon hij uiteen te
zetten welke gevaren de bevolking van Valkenburg liep, dat er in het
centrum van het dorp, rond en in de kerk vele burgers en krijgsgevangenen
verzameld waren. Dat het mitsdien wenselijk was het vuren te staken.
Overste Buurman beloofde hem het verzoek aan de bevoegde instanties
door te geven aangezien hij daarover zelf niet te beslissen had. Het verzoek
had geen enkele uitwerking. Tijdens het gesprek hield de Duitser een
pistool gericht op des burgervaders borst. Om hem te weerhouden van het
doorgeven van gevoelige informatie.
4.4 Waar of niet waar?
Wat te denken van een ludiek verhaaltje dat de majoor Wagtendonk, adjudant
van Buurman, schreef in januari 1951. Onder de kop "U belt... Wij
schieten" vertelt hij dat hij 's morgens in de commandopost bezig was de
vele geruchten op hun merites te onderzoeken. Daaronder was een hardnekkig
verhaal dat het gemeentehuis van Valkenburg als Duitse commandopost
gebruikt werd. Hoe daarvan een bewijs te krijgen? Hij kreeg een
ingeving, pakte de telefoon en werd na enig vertoon door de telefoonjuffrouw
met Valkenburg verbonden. De lijn leek dood maar nochtans luisterde
hij aandachtig en werd zodoende oorgetuige van het overleg tussen
enige Duitsers. Ze beraadslaagden waar hun mitrailleurs te plaatsen. Het
werd de schuur tegenover het raadhuis (mogelijk de schuur van Gerrit
Zandbergen). De artillerie werd op de hoogte gesteld van plaats en tijd. Na
de oorlog informeerde de officier bij de bollenkweker ter plekke naar de
uitwerking. De kweker zou tegen hem gezegd hebben: "Meneer, de moffen
zaten nog niet in die schuur of de hel brak los. Er zullen er niet veel van
overgebleven zijn! Hoe wisten jullie zo precies waar die kerels zaten?" Het
werd hem verteld.
150
151
4.5 Tweede tegenaanval op het dorp
De dag was voor de Duitsers al vroeg begonnen. Ze gingen bijvoorbeeld
de achterdeur van het huis van Paulus Noort binnen. Bestormden de steile
opgang naar de zolder. De meisjes Noort lagen nog in hun bed en trokken
de dekens angstig over hun gezicht. "Moment bitte!" zei één van de soldaten
in het voorbijgaan. Een ander struikelde in zijn haast en viel met donderend
geraas van de trap af. Wat ze daar boven uitvoerden? Het laat zich
raden, ze hadden vanaf dat dak een prachtig uitzicht op de pannenfabriek.
En op de Straatweg die ze van daaruit onder schot hielden.
Luitenant Guyt lag die morgen met zijn sectie en anderen nog steeds in
de luchtvaartloods aan de zeezijde halverwege de weg naar Valkenburg.
Hoewel zijn sectie tot het bataljon van La Roi behoorde kreeg hij zijn
opdrachten van Cramer. Zo kreeg hij om 14.00 uur de mededeling: Te
15.00 uur zal een compagnie van 4RI een aanval doen op Valkenburg.
Deze aanval steunen met vuur. Om 14.50 kwam een tweede opdracht: Onmiddellijk
terugtrekken op de molen! Guyt gaf daarop aan de achter hem
gelegen manschappen bevel hem rugdekking te geven zodat hij veilig door
hun midden terug kon trekken. Maar ja, die waren hem al gesmeerd!
Daardoor moest hij zich met zijn mannen onder hevig vijandelijk vuur
"sprongsgewijs" terugtrekken tot de molen. Daar kreeg hij om 16.30 bevel
om zich aan de Rijnzijde van de weg in te richten ter verdediging. Guyt
zag de gewezen plaats niet zo erg zitten en vroeg Cramer de kalkzandsteenfabriek
daartoe te mogen gebruiken. Het werd hem toegestaan. Sindsdien
is die plaats door Guyt en zijn mannen bezet gehouden. Iedere dag
om vier uur bezetten ze de fabriek, de nacht brachten ze door in twee
huizen bij de kerk.
Cramer's eigen mannen (II-4RI) trokken, na een inleidende beschieting
van de artillerie, omstreeks drie uur die middag in de richting van het dorp.
Daarbij geruggensteund door een zware mitrailleur die niet ver van de
korenmolen was opgesteld. De eerste brug in de weg werd bereikt (bij de
kistenfabriek). Daar trokken twee secties (1-II-4RI) de polder in om het
dorp in de flank aan te vallen en de overigen (3-II-4RI) volgden gewoon
de weg. Cramer persoonlijk was bij die laatste sectie. Ze drongen door tot
midden in Valkenburg en kwamen bij een dwarsstraat die vanuit het oos-

ten zwaar onder vuur lag. Het moet de Broekweg geweest zijn. Verscheidene
huizen daar waren door de Duitsers bezet. Toen Cramer achter een
muurtje erover beraadslaagde hoe verder te gaan begonnen de Oegstgeester
kanonnen te bulderen. De granaten kwamen precies in hun midden
neer. Hiertegen was het moreel van de mannen niet bestand. Snel werd
teruggetrokken. Cramer beschrijft de aftocht met: "Sauve qui peut!" Bij de
uitgang van Valkenburg werd getracht de compagnie te verzamelen. Hetgeen
na enige tijd lukte. De Duitsers maakten gelijk gebruik van de veranderde
situatie en rukten op. Zij hadden kennelijk minder last van de granaten!
Zo waren de Hollanders gekomen tot hooguit vijftig meter verwijderd
van het noodhospitaal met ongeveer tweehonderd patiënten. En niet veel
verder van café Ramp met in de kelder nog meer mannen, maar ook vrouwen
en kinderen die angstig opeengepakt lagen. Om maar te zwijgen van
de kerk waarin driehonderd Nederlandse krijgsgevangenen, geen twintig
meter verderop, hun komst met spanning afwachtten.
4.6 Kanonnen van Katwijk
Soldaat Henk Broer lag met de Valkenburger Piet van Dijk in hun stelling
in de duinen langs de Wassenaarseweg. Over hun hoofden gierden de
granaten richting Valkenburg. Het was de Valkenburgers die daar lagen
wijs gemaakt dat de burgers van hun dorp in veiligheid waren. Desondanks
betrapte Henk zijn kameraad erop dat hem op zeker moment de
tranen langs de wangen liepen. Dat was toen er een voltreffer op zijn
ouderlijk huis viel. Dat huis lag dicht bij de kerk, het noodhospitaal en
café Ramp waarover alle gramschap van de boze leek uitgestort te worden.
De grond werd Dürst Britt te heet onder de voeten zodat hij in de loop
van de avond en nacht de batterijen liet verplaatsen naar de Zwarteweg ten
noorden van het Uitwateringskanaal onder Katwijk aan Zee. Als waarnemingspunt
gebruikte hij de toren van de RK kerk te Katwijk aan de Rijn.
Waarmee tevens een goede verbinding met overste Buurman mogelijk
leek, die had zijn commandopost in de onmiddellijke nabijheid van de
kerk. In hoeverre zulke activiteiten midden in het dorp gevaar zouden
152
opleveren voor de burgerbevolking was niet overdacht. Klaarblijkelijk was
die grotere afstand ook geen probleem voor de richtkunst. Vanaf toen was
het bevel in handen van luitenant Ten Bosch en beperkte Dürst Britt zich
tot toezicht houden.
Ongeveer om 7.30 uur werd ingeschoten op het centrum van Valkenburg
ter hoogte van de kerk. Toen de vuurmonden van de 1e batterij verzakten
in het bollenveld is dat overgenomen door de 2e batterij. Daarna
werd uitwerkingsvuur afgegeven op de kalkovens. Ter ondersteuning van
een aanval van II-4RI op het dorp werd vervolgens ingeschoten op het
"witte huis" en drie minuten uitwerkingsvuur afgegeven, de infanterie kon
voorwaarts oprukken. Het vuur werd 400 meter voorwaarts verlegd en op
dezelfde wijze uitgebracht. Allemaal volgens het boekje. Na enige tijd
werden de granaten weer richting kerk gezonden. Daarbij werd een auto
met munitie geraakt die daar stond opgesteld. Dürst Britt constateert dat
met enige trots, overigens pas een maand na de capitulatie. Uit andere
getuigenissen blijkt echter dat de munitiewagen een dag later, op zondag
12 mei, getroffen werd.
Omstreeks 18.00 uur opende luitenant Ten Bosch het vuur (in
afdelingsvuur) op de omgeving van de kerk en het raadhuis ter ondersteuning
van een aanval van I-9RI (eerste bataljon van het negende regiment
infanterie). Hierbij werden meerdere treffers gescoord en Valkenburg in
brand geschoten.
Er wordt in het rapport met geen woord gerept of de commandanten al
of niet op de hoogte waren van de aanwezigheid van de grote aantallen
krijgsgevangenen, de gewonden en de gegijzelde mannen in en om de
kerk. Toch was Buurman die morgen daarvan reeds op de hoogte gebracht
door de burgemeester van Valkenburg. Dürst Britt besluit zijn bericht met
de opmerking: "Gevangen genomen Duitsche Officieren verklaarden dat
groote verliezen waren geleden in Valkenburg door het artillerievuur; zij
spraken van 'die verdammte Artillerie' waarover zij zich vol lof uitlieten".
Waren de Duitsers vol bewondering voor de Nederlandse artillerie? Mogelijk
wel als technisch apparaat maar elders is een andere uitspraak uit hun
mond opgetekend: "De zwijnhonden, om zo hun eigen mensen onder vuur
te nemen!"
153

4.7 Kanonnen van Oegstgeest
Een kijkje achter de schermen van de Oegstgeester kanonnen wordt ons
aangereikt in het boek "Oegstgeest in bange dagen". In het Leidse Hout is
6RA (zesde regiment artillerie) bezig vuur af te geven terwijl 15RA, net
aangekomen van de Grebbeberg zich daar aan het nestelen is. Zodra gereed
moet er uitwerkingsvuur afgegeven worden op het vliegveld Valkenburg.
We praten over het begin van de middag. De waarnemer zit in de
toren van de RK kerk aan de Rhijngeesterstraatweg. Bezig met de
berekeningen komt ineens het bericht: "De Duitsers zijn van het vliegveld
naar het dorp Valkenburg verhuist en zitten in de kerk! Zet daar onmiddellijk
de batterij op over. Richtpunt de kerk over een breedte van 200 meter!"
Na enig rekenwerk wordt de opdracht uitgevoerd. Er zit inderdaad
een Duitser in de kerk, de schildwacht. En driehonderd Nederlandse
krijgsgevangenen. Dat schijnt ook tot de Oegstgeester commandanten nog
niet te zijn doorgedrongen! Om maar niet te spreken van de eigen infanteristen
die op dat moment een tegenaanval op het dorp uitvoerden en smadelijk
moesten vluchten vanwege de eigen granaten.
Wie de beschieting op Valkenburg coördineerde is mij niet duidelijk
geworden. Het lijkt erop dat de Katwijker en de Oegstgeester kanonnen
erom wedijverden wie van beide het beste resultaat kon bereiken. Hoe
elkaar eruit te ploffen! Mogelijk paniekerde Buurman daar wat tussendoor.
4.8 In het hospitaal
De dageraad brak aan. De zon wierp haar eerste stralen over de aarde. De
patiënten werden gewassen en de vloeren gedweild. Enkele helpsters, die
naar huis waren gegaan, keerden niet terug. Er was een nijpend gebrek aan
verband en dergelijke middelen. De Duitse artsen hadden drie kisten met
verband, morfine, anti-tetanus enz. verstrekt, zelfs instrumenten om te
opereren en te amputeren. Maar dat was niet voldoende. Gerrit Bol en
Antje van der Nagel slipten even naar hun huizen toe om te kijken hoe het
daar ging. De families zaten allemaal bij elkaar in de kelder van Klaas van
der Nagel. Gerrit en Antje gingen weer terug, een beetje gerustgesteld.
154
Het centrum van het dorp
werd met granaten beschoten.
Piet van Duyn schreef:
De school kreeg ook de
eerste treffers te incasseren.
Een paniek ontstond.
Verschillende gewonden
vluchtten uit het raam
naar buiten. Twee Duitsers
en twee Hollanders bereikten
de overkant van de
Rijn waar ze zich schuilhielden
in een oven waarin
dakpannen gebakken werden.
Pas op Donderdag
(16 mei) werden vriend en
vijand gevonden, in zorgvolle
omstandigheden. Nog
iemand sprong uit het
raam maar het bekwam
34 Het noodhospitaal werd getroffen hem slecht. Bij het vallen
werd hij dodelijk getroffen.
We konden hem onmogelijk bereiken. Het was Van Vuuren. In de zaal van
Ramp (ongeveer vijftien meter ten zuiden van de school) die vol burgers
zat, was het ook niet pluis. Ook daar sloeg een granaat in. Rinus
Ravensbergen, dodelijk getroffen, werd naar de gemeentezaal (het lazaret)
gebracht waar hij 's-nachts stierf. De patiënten in de school waren onder
hun bedden en matrassen gekropen. Lokaal twee kreeg een voltreffer. De
jongens gaven geen kik maar maakten zich zo klein mogelijk. Sommige gewonden
werden voor de tweede maal geraakt. Ze kreunden zacht, zacht
werd een rozenkrans gebeden. De granaten sloegen in naast de school.
God, hoelang zal dat nog duren? Gillende granaten, doffe knallen van
mortieren, het korte getik van de machinegeweren en daartussendoor
hoorden we de Hollandse zware mitrailleurs steeds nader komen. Luitenant
Brackel, een moedige vent, vertelde ons dat we nu spoedig een
155

infanterie-aanval verwachten konden. De Duitsers waren ten einde raad.
De munitie was op. Alles wat waarde had en niet in Hollandse handen
mocht vallen werd verbrand. Ze spraken ervan zich over te geven. Toen
wij de opmerking maakten dat een Duitser toch nooit capituleerde, braken
ze een taaltje uit dat we niet konden verstaan maar gezien hun woede en
gebaren des te beter begrepen! Intussen was de beschieting gestopt. We
konden rustig de schade bekijken. Zaal twee was onbruikbaar geworden.
De andere lokalen lagen vol. In de gang waren een aantal doden, ze werden
elders gebracht. Wat stro op de vloer en de ruimte was weer beschikbaar.
Grietje Postmus en Lena van Stijn, twee verpleegsters, waren ernstig
gewond. Annie van Stijn was minder ernstig geraakt. Grietje werd naar
het huis van Rhijnsburger gebracht. Lena in zaal 1. Wat waren ze moedig,
geen klacht werd gehoord. De daar aanwezige soldaten baden voor haar.
Lena weigerde een spuitje: haar Heiland had aan het kruis meer geleden
dan zij! Daarmee sterkte ze de anderen met haar vertrouwen. Haar zuster
Corrie bleef trouw aan haar zijde.
Het moet omtrent die tijd geweest zijn dat Gerrit Bol en Antje van der
Nagel opnieuw een kijkje gingen nemen in de kelder waar hun families
moesten zitten. De kelder was leeg en verlaten. Een Duitse soldaat werd
aangeklampt die hen vertelde dat ze allemaal richting Achterweg gegaan
waren. Gerrit en Antje er achteraan. Het kostte hen geen moeite de grote
groep vrouwen en kinderen in te halen.
Het was even stil geweest maar dat duurde niet lang naar het gevoel van
Piet van Duyn, maar al te gauw begonnen de kanonnen van Katwijk en
Oegstgeest weer te bulderen: Hoe langer hoe dichterbij vielen de granaten.
Die stommerds zagen toch onze Rode Kruisvlag! Of was het hun mikpunt?
Een granaat in de schoolbanken die voor het raam opgestapeld
stonden op het schoolpleintje. De patiënten kropen onder de bedden. Toen
kraakte de gevel. Ze hadden hun zin, ze waren goed ingeschoten, die
schoften. Een gewonde jongen kon niet gauw genoeg onder zijn bed komen,
negentien jaar, zijn rug werd opengereten. En weer werd het lokaal
getroffen, en nog eens tot zes maal toe! Nou, ze hadden weinig resultaat
behalve dat het lokaal onbewoonbaar werd. De ruiten van de school waren
toch al naar de maan. We hadden een dak boven ons hoofd, dat was
156
alles. Twee patiënten lagen te
brullen. Ze lagen onder het puin
en konden zich niet verroeren.
Tot zover het briesend woeden
van Piet van Duyn. De waterleiding
gaf het op. In de gang lagen
allen stijf tegen elkaar aan, onder
de stromatrassen. Weer begon het
vuren. Mortieren en granaten. Gelukkig
waren er veel blindgangers.
In de gang kropen de lichtgewonden
onder de zwaargewonden.
Ook Lena lag daar. Ze
begon te bidden. Roomsen en
protestanten, allen baden mee. Zij
die dat niet konden, huilden
slechts. In de hal sloeg een granaat
in. Er lagen alleen lijken.
Hun lugubere aanzien werd 35 Helena Wilhelmina van Stijn 1911-1940
toegedekt met stof en kalk. Eindelijk
hield de nachtmerrie op. Het mitrailleurvuur bleef. Veldwachter Rous
kwam een kijkje nemen. Hij zou proberen de ouders van Lena te waarschuwen
dat ze zou gaan sterven. Hij zag geen mogelijkheid daar te komen.
Een regen van mitrailleurvuur maakte dat onmogelijk.
Die avond zochten vluchtelingen onderdak in de school, de families
Russchenberg en Zandbergen. Ze kregen het personeelskamertje toegewezen.
De familie L. Jansen lag tussen de gewonden in zaal 4. Moeder Jansen
bemoedigde de soldaten door hen erop te wijzen dat ze spoedig voor
Gods rechterstoel zouden verschijnen. Zij ook zat aan het bed van korporaal
Herman ten Bensel. De jongen stierf die nacht. De toestand werd
onhoudbaar. Geen water, de WC was vol, geen eten, geen verband en dat
met een kleine tweehonderd patiënten. Voorts was er tekort aan beddengoed,
stierf er iemand, een ander nam graag zijn plaats in.
Ook het huis van Rhijnsburger was als ziekenzaal ingericht. Zaalhoofd
was H. Varkevisser. In de voorkamer lagen drie patiënten op matrassen op
157

de vloer. In de kelder lagen en zaten 17 gewonden plus het huisgezin van
Rhijnsburger, zijn moeder en schoonmoeder. De ruimte was veel te klein
voor die allen. Daar ook lag Grietje Postmus die tegelijk met Lena van
Stijn gewond geraakt was. Op een bed midden in de kelder. Ze leed ontzettend
veel pijn en wist niet lang meer te zullen leven. Haar zusters kwamen
zo nu en dan eens kijken. Een soldaat, aan beide benen gewond, was
de zorg voor haar opgedragen. Hij deed het goed, ondanks de pijn die het
hem kostte. Tijdens het bombardement werden de patiënten onrustig.
Grietje troostte hen, zong het Wilhelmus en bad met hen. Daarna werden
geestelijke liederen gezongen. Opoe Rhijnsburger was in de war en ging
nogal tekeer op al dat vreemde volk. Ze wilde steeds maar gaan fietsen.
Opoe Klomp was er niet veel beter aan toe. Het was daar benauwd in de
kelder, het rook naar bloed, zweet en tranen. En de emmer met uitwerpselen.
Er was geen eten, geen drinken.
In de oude pastorie, waar Anton van Delft de leiding had en waar een
dokter was, ging het ook niet goed. Allen waren naar de kelder verhuisd.
In de gemeentezaal waren twee krijgsgevangenen actief, zo om en nabij
negentien jaar oud. De één noemden ze "burgemeester" en de ander "Otje".
In het gewone leven Ab Joren en Jan Verburg. De burgemeester was
de tolk, hij sprak goed Duits. Ootje verrichtte corveediensten en was ziekentrooster.
Tijdens het bombardement bracht hij de meeste tijd door aan
het bed van een Duitser die niets deed dan huilen. De burgemeester vloekte,
al naarmate de granaatuitbarstingen, in het Hollands of het Duits.
Ook Ben Collignon werd die morgen wakker in de gang van het hospitaal.
Opmerkelijk is dat ook hij, in overeenstemming met Dürst Britt, de
ontploffing van de munitiewagen op zaterdag laat plaats vinden. Hij
schrijft: Ik word wakker door stemmen. Verbaasd kijk ik om me heen.
Langzaam dringt het tot me door waar ik ben. Allemachtig, wat is mijn
bed hard. Ik ben in mijn slaap van het stro afgerold en lig nu op de harde
planken vloer. Stijf kom ik omhoog en kijk eens om me heen. Allemaal
Duitsers, ik ben een vreemde eend in de bijt! Naast me zit een gezellige
dikkerd, hij stort een vloed van woorden over me uit waarvan ik slechts
begrijp dat hij iets wil delen. Hij peutert een doosje met chocolade open en
biedt me een stuk aan. Samen eten we. Dan zie ik de soldaat zitten waarmee
ik de vorige dag heb zitten praten. Hij komt naar me toe en zegt "Gute
158
Morgen!" Ik groet terug "Ook goede morgen". We begrijpen elkaar.
"Karl" stelt hij zich daarop voor. "Ah Karl!" herhaal ik, "Mijn naam is
Ben". Dat bevalt ook de anderen die daarop in koor hun naam doen horen.
De dikkerd naast me komt uit Beieren en heet Heinz, dat hoor ik tussen
twee happen chocolade door. Ik zal maar als gastheer optreden, we zijn
immers hier op Hollandse grond, er komt een platgedrukt pakje sigaretten
uit mijn broekzak, het gaat rond. Ze maken er royaal gebruik van, mijn
zestien North States zijn op. Karl, mijn eerste relatie, is naast mij komen
zitten en we proberen een gesprek aan te knopen. Hij praat duidelijker dan
de anderen en als ik hem niet kan volgen herhaalt hij zijn woorden. Hij is
bankbediende, is getrouwd, heeft twee kinderen en komt uit Hamburg. Op
zijn schouder zit een epaulet met een zilveren bies, hij is "unterofficier".
Heinz heeft in de hoek een klein harmonium ontdekt en ontlokt er allerlei
hartverscheurende klanken aan. Een ander vond een geïllustreerd geschiedenisboekje
en duwt het onder mijn neus. Ineens ben ik gepromoveerd tot
docent in de geschiedenis. Het is nooit mijn sterkste vak geweest maar aan
de hand van de platen vertel ik maar iets. Er is een hele groep om me heen
komen staan en ik voel me zeer gewichtig, Dan ziet er één een landkaart
hangen. Vlug het touwtje los en er valt een kaart van Nederland uit. Nu
word ik bestormd met vragen: "Waar zijn we nu?" Ik wijs hen waar Katwijk
ligt en waar de zee. Dat de zee zo dichtbij is willen ze niet geloven. Ik
wijs in de richting van de duinen: "Eine halbe stunde laufen" probeer ik.
"Laufen?" herhalen ze niet begrijpend. Ik herinner me dat laufen iets
harder gaat en herstel: "Gehen!"
Er komt een soldaat binnen, hij draagt zijn volle bepakking en ziet er
afgemat uit. Direct wordt hij omringd om nieuws te vernemen. De vragen
en antwoorden vliegen over en weer maar ik kan het niet volgen. Karl
komt even later naast me zitten. Eerst zwijgt hij een ogenblik maar dan
hoor ik dat van de groep van 24 man waarmee hij daalde er nog maar vier
over zijn. Ook de anderen zijn onder de indruk van het gehoorde. Het
lachen en praten is verstild, kil kijken de mannen voor zich uit. Ik huiver
en ga naar buiten.
In de gang is alles tjokvol. Er is nog een gezin bijgekomen, moeder,
vader en vijf kinderen. Hun huis ligt plat, alles zijn ze kwijt. Hun bezit
bestaat uit de kleren, die ze aanhebben en de stoel, die de vader in zijn
159

verwarring heeft meegenomen. Een bont gezelschap bevindt zich in de
laatste zaal, waar ik inga. Zoiets als een groep Poolse landverhuizers die
ik eens zag op de kade van Rotterdam. In het midden liggen bedden op de
grond, daar slapen een zestal meisjes. Langer dan vier en twintig uur
hebben ze gewerkt. Diep is hun slaap, zelfs het schieten dat buiten is hervat,
kan ze niet wakker maken.
Om ons lazaret heen komt ook bedrijvigheid. Er is geloop, commando's
klinken. Als er schoten knallen kruipen de vrouwen dicht bijeen. "Komen
de Hollandse soldaten dichterbij?" Deze verwachting is op aller gezichten
te lezen. De Hollandse soldaten, dat betekent de vrijheid en het einde van
de knellende onzekerheid. Ik ben op een grote verbandkist gekropen, naast
het bed van een sergeant, een stadgenoot van me (Van Alphen?). Zijn
been, dat dienst doet als tijdelijke verblijfplaats van één of ander projectiel
moet hem heel wat pijn bezorgen. Als ik het hem vraag, schudt hij van nee.
Plots krimpen allen ineen, een onbewust gebaar. Daar fluit een projectiel
over ons heen, de luchtdruk doet de ruiten rinkelen en de gaskousjes dwarrelen
naar beneden. Achter ons horen we een doffe knal en het gerinkel
van scherven. Even een angstige stilte dan beginnen de kinderen te huilen.
In de ogen van de sergeant zie ik mijn vermoeden bevestigd, dat is een
artilleriegranaat en die valt beangstigend dichtbij. De slapenden drommen
ineens wakker bijeen. Angstig vraagt iemand: "Is dat een bom?" Met een
onverschillig gebaar wordt die mogelijkheid ontkend. Als ze de uitwerking
zien is het vroeg genoeg. Een tijdlang blijft het rustig. De spanning wijkt
en men lacht en praat weer. Onder het bed naast me zijn twee meisjes
gekropen. "Kom er maar weer onderuit!" roep ik en geef ze wat van mijn
chocoladerepen. Hoewel het tegen een soldatenbroodje niet op weegt vult
het toch de maag.
Een boerenknecht, een korte stevige jongen met een glunderende rode
kop, komt binnen. Hij is ondanks alle gevaar het dorp ingegaan en heeft
levensmiddelen weten te vinden. Uit een mand tovert hij broden, flessen
wijn, rollen pepermunt en een fles eau-de-cologne te voorschijn, vanonder
zijn kiel een doos bonbons. Hij heeft heel wat meegebracht maar er zal
voor allen niet genoeg zijn. Hij gaat weer op pad, met een schilder nog
immer gekleed in zijn witte overall. Piet verdeelt alles en zo zit ik weldra
een brok witbrood weg te spoelen met een kroes wijn erbij. Het nagerecht
160
bestaat uit twee bonbons en een paar pepermuntjes. Ik moet van mijn kist
weg, een Duitse soldaat, een hospik, moet zijn spuit vullen. Hij maakt van
de gelegenheid gebruik om ook mij een tetanus-injectie toe te dienen en als
bewijs daarvan krijg ik een kaartje op met naam, onderdeel en verwonding.
De hospik is een leuk klein kereltje, iedereen kan goed met hem
opschieten. Eén van de meisjes wil hem een boterham geven, hij weigert
maar niet van harte. Hij zwicht tenslotte voor de aandrang en pakt het
brood aan. Veel valt er niet te genieten van zijn Hollandse boterham. Van
buiten komt er aanzwellend geloei, een windstoot en dan een zware plof
gevolgd door tal van kleine knallen, vlak achter het lazaret. Het bedrijvige
gedoe is herschapen in een wassenbeeldenspel. Alle ruiten zijn uit de
sponningen gevlogen, de schoolwandkaarten vallen, een wolk van kalkstof
maakt alles onzichtbaar. Een rondvliegend stuk muur valt op mijn rug,
terwijl ik toch als een struisvogel met mijn kop onder een bed gedoken lig.
Blijkbaar helpt dat niet!
Een niet meer zo jong meisje ligt te trillen naast me: "Here Jezus help
ons toch, die arme kinderen!" Ze heeft mijn arm vastgegrepen en bij ieder
geluid knijpt ze erin. Aan mijn linkerkant ligt een klein blondje, een jaar of
achttien, ouder is ze niet, het hoofd met de weelderige krullen verborgen in
haar handen en haar lichaam schokt van de snikken. De deur klapt open
en ik hoor de gemoedelijke stem van Piet, de boerenknecht. Nieuwsgierig
kruip ik uit mijn benarde positie na eerst mijn arm voor verdere aanvallen
in veiligheid gebracht te hebben. Ik zie de glunderende oogjes van de
binnenkomende en als ik zijn blikken volg, kost het me moeite om niet in
lachen uit te barsten. Allen zijn weggedoken onder bed en dekens. Twee
patiënten hebben dekking gezocht onder de wandplaten van Karel de
Vijfde en van Maarten Luther. Tussen de zwakker wordende knallen buiten
klinkt ineens een hoog en snerpend gehuil, een kreet die niets menselijks
meer heeft. Struikelend over menselijke barricaden komen we in de gang.
Door een raam zien we achter het gebouw een geraamte staan, het restant
van de vrachtauto met munitie die door de laatste granaat is getroffen. De
ontploffende kogels veroorzaakten al die knallen. Weer klinkt dat merg en
been doordringende gehuil. Er komen twee soldaten om de hoek, hun
uniformen smerig en vies. Omzichtig naderen ze de plek waar de auto
161

staat, bukken zich en vanonder een ruïne van kisten, takken en brokken
klei wordt een lichaam opgetild, een vormloze mens besmeurd met bloed.
Boem, Boem, de granaten vallen met de regelmaat van een klok maar
het geluid verwijdert zich. Hier in de gang is het ook niet comfortabel
meer, daarom zoek ik mijn oude plekje maar weer op. Ik vind een kussen
en installeer me aan de andere kant van het blondje ter beveiliging van
mijn arm en al de blauwe plekken. Mijn hoofd stoot tegen een paar stenen.
Daar ligt zowaar ons Duitse hospikje, zijn handen krampachtig tegen het
hoofd, met de boterham. Het meisje naast me snikt nog steeds. Ik probeer
haar af te leiden, het heeft een averechtse uitwerking. Ze begint hardop te
huilen en al mijn praten kan haar niet stil krijgen. Een nieuwe explosie,
die de school heftig doet dreunen, doet haar zwijgen. Is dat op ons gebouw?
Piet komt binnen, als ze zijn stem horen komt iedereen overeind, hij
maakt een geruststellend handgebaar. "Maak je niet van streek, het valt
nogal mee! Zijn er hier twee meisjes? Willen die even meegaan?" Achter
hen aan ga ik de gang in. Het is daar een grote ravage, brokken steen en
kalk liggen rondom, het riet van de zolder dwarrelt omlaag. In een hoek
zijn de gewonden neergelegd. Er is een meisje met een ernstige buikwond.
Ook twee Duitse soldaten, die juist in de gang waren, zijn getroffen. De
dokter is niet te bereiken; die is in de verbandplaats. Daarom pakt Piet
zelf maar aan. Wat ik zie wekt me niet erg op en ik zoek mijn kwartier
weer op. Net als ik de deur open, vliegt die met een smak weer dicht. Door
de luchtdruk van nieuwe rondvliegende granaten. Drie, vier, telkens achter
elkaar. Ze gaan daar zeker en gros werken! Dan treedt een pauze in en
komt ieder weer tot rust.
"Kunnen jullie nog een paar gasten hebben?" vraagt Piet. Maar als hij
het overvolle lokaal ziet, wacht hij zelfs het antwoord niet af en verdwijnt
weer. Zullen er nieuwe gewonden komen? Nieuwsgierig wandel ik weer de
gang op. En ja hoor, daar komen de eersten al, in Hollandse uniformen.
De schilder vertelt me dat ze uit de kerk komen, ook daar vielen de granaten,
dit zijn de resultaten. Behoedzaam wordt er één op een matras gelegd.
Een deksel van een sigarettendoosje doet dienst als kaartje en is aan zijn
hals gehangen. Tot mijn grote verbazing lees ik de naam van een oudklasgenoot.
Ik lees nog eens. Ja, het is 'm toch. Geschokt zak ik bij hem
neer en noem hem bij de naam, die hij op school gekregen had: Jo
162
Schnabbel! Terwijl ik daar zit, vliegen gedachten door me heen over vroeger.
Ik weet dat hij later een beetje afzakte en het niet zo nauw meer nam
met zijn geloof, maar de Grote Baas boven zal hem wel binnen laten komen,
hoop ik. Zachtjes bid ik een paar weesgegroetjes terwijl mijn hand
zijn bebloede voorhoofd streelt, een onbewust gebaar. Een zachte zucht en
dan zakt het lichaam slap weg, hij is dood.
Steeds meer gewonden worden aangedragen, op stoelen of planken, of
ondersteund door kameraden. Ik kan hier met mijn ene arm niets uitrichten
en kruip weer naar mijn bivak. Mijn buurvrouw is stil geworden, een
betraand gezicht, de haren verward. De rust is van korte duur. Opnieuw
vallen schoten en veroorzaken een koor van huilen en snikken. Anderen
mompelen: "Here Jezus help ons!" Ik tracht het meisje tot bedaren te
brengen terwijl aan de ander kant iemand me smeekt: "Bid toch! Bid toch!
Vraag aan de Here om hulp!" Dat wordt me te veel en ik kan haast de
verleiding niet weerstaan een potje mee te gaan grienen. Mijn arm protesteert,
ik leun er op. Moeizaam probeer ik wat omhoog te komen en een
andere houding aan te nemen. Het meisje naast me zoekt instinctief bescherming
bij me, haar verdriet komt los. Met horten en stoten vertelt ze
dat ze ongerust is over haar vader en moeder, die nog ergens in het dorp
moeten zijn. Misschien al dood. Met een nergens op gebaseerde overtuiging
probeer ik haar gerust te stellen. Het dorp zal niet beschoten zijn.
Bijna lukt mijn opzet maar een nieuwe treffer gooit alles weer in duigen. Ik
leg mijn arm om haar heen: "Weet je wel dat je er niet mooier op wordt
als je zo huilt!" Ze blijkt gevoel voor humor te hebben als ze op haar beurt
een beschrijving geeft van mijn uiterlijk. Ik moet wel erg stom kijken als ik
het hoor, ze barst in een hartelijke lach uit. We zitten samen een poosje te
praten onze rug geleund tegen het ledikant. Op zeker moment komt er geen
antwoord, ze is in slaap gevallen, haar mond half open. Gemakkelijk zit ik
niet maar als ik mijn houding wil veranderen wordt ze onrustig. Een deken
in mijn rug brengt uitkomst. Even later ben ik ook in het land der dromen.
163
4.9 Café Ramp
Jaap van der Zwart was die morgen reeds om vijf uur aanwezig in de zaal
van het café. Met hem omtrent 256 Valkenburgse mannen. Buiten werd

over en weer geschoten. Na acht uur werd door bakker Meurs en zijn
personeel brood bezorgd. Ieder kreeg een stukje kuch. Vanuit Katwijk
begonnen de kanonnen te schieten; toen de eerste granaten insloegen,
kwamen er Duitsers naar binnen hollen: Hinlegen! Hinlegen! Allen lagen
stijf tegen en op elkaar. Bijna direct daarop trof een granaat het huis van
de weduwe van Duikeren aan de overzijde van de straat. Een groot gapend
gat in de voorgevel. Van het café werden de ruiten vernield. Onophoudelijk
bleven daarna de granaten vallen, rondom het huis. De mannen op de
grond huiverden, was het van de koude tocht of van angst? Naast Jaap lag
een Duitser, die over het hele lichaam trilde. Ook de Duitsers kenden
angst. De beschieting duurde maar voort. Om ongeveer half twaalf was het
raak. Een treffer precies in de zaal. Als door een wonder was er slechts één
gewonde. Maar Rinus Ravensbergen, een jongen van zeventien jaar, was
zo zwaar gewond dat hij kort daarna is overleden. Er ontstond een geweldige
paniek in de zaal. Allen trachtten een goed heenkomen te zoeken. De
Duitsers schreeuwden dat iedereen de kelder in moest gaan. Onder het huis
was een grote kelder maar die begon zich al gauw te vullen. Jaap had
andere plannen. Hij bedacht: "Als ik wat kalm aan doe, is de kelder zo vol.
Dan ga ik naar huis en ga met vrouw en kinderen naar de kelder van Klaas
van der Nagel!" Zo gedacht zo gedaan. Even later zag hij kans om weg te
komen.
Ook burgemeester De Wilde beschreef dit gebeuren. Na zijn belevenissen
in het raadhuis was hij, hoewel licht gewond, toch in goede doen weer
teruggekomen en had plaats genomen in de gelagkamer. Daar zat hij tussen
de anderen op de grond. Met hen maakte hij zich zorgen over de
achtergelaten vrouwen en kinderen. De granaten gierden over het dorp.
Angstig bezag hij de geringe dikte van het platte dak boven hun schuilplaats.
Zijn zorgen werden nog groter toen een zoon van smid Van Stijn
kwam vertellen dat de school door een granaat getroffen was. Er waren
twee verpleegsters zwaar gewond, Grietje Postmus en Helena van Stijn.
Ook een paar militairen waren er gedood of zwaar gewond. Juist op dat
moment sloeg de granaat door het platte dak boven zijn hoofd. Wolken
van stof bedekten de mannen in de zaal. Wonder boven wonder waren er
slechts twee gewonden: Krijn Postmus en Rinus Ravensbergen. Net als
Jaap van der Zwart koos ook de burgemeester de weg naar buiten. Hij wist
164
ongedeerd zijn huis te bereiken en voegde zich bij zijn gezin. Slechts de
ruiten van zijn huis waren stuk. De burgemeester heeft zich daarna enige
uren niet meer laten zien. "Ik had behoefte aan rust na al de doorgestane
emoties".
36 De foto is na de oorlog gemaakt. De situatie is echter na 1940 vrijwel ongewijzigd gebleven . De pastorie is het huis
waar de vlaggenstok uitsteekt, in 1940 bewoond door ds. Veldkamp. In het eerste huis daar voorbij richting dorp, woonde Van
Haarlem, in het huis daarnaast burgemeester de Wilde.
165
4.10 De pastorie
De toenmalige pastorie van de N.H. gemeente werd bewoond door het
gezin van de predikant. Het grote huis staat op de Hoofdstraat en draagt
tegenwoordig het huisnummer 70. Er was een kelder onder. Ds. Veldkamp
werd op de eerste dag van de oorlog op twee plaatsen gesignaleerd: Des
morgens in garage Poot, daar verkreeg hij met de EHBO-ers verlof om
naar het noodhospitaal te gaan en werd op de lijst gezet van hen die sindsdien
zich vrijelijk door het dorp mochten bewegen. Vervolgens in het
noodhospitaal in de school. Van zijn overige handelingen staat niets be-

schreven. Zoals het een pastor betaamt, geschiedde zijn optreden in stilte.
Ook het hoofd van de school A. van der Berg had in de kelder van de
pastorie onderdak gevonden. Mogelijk waren er meer. Is er ergens in dit
boek sprake van de oude pastorie dan wordt bedoeld de woning die naast
het toenmalige gemeentehuis stond (richting Katwijk) en in die dagen
bewoond door Jansen.
4.11 De Wassenaarse slag
In de vroege morgen werd het bataljon van La Roi op een ouderwetse
wijze overrompeld. Die linkerflank van de aanval was te ver opgerukt, los
van de belendende bataljons en desondanks "ongedekt" gaan slapen. Waar
waren de belendende twee bataljons gebleven? Het middelste bataljon (I-
4RI) was, overigens niet op volle sterkte, tot Klein Berkheide opgerukt. De
commandant, kapitein Dekker, besloot direct door te gaan terwijl hij toch
geconstateerd had dat noch rechts noch links van hem enige steun te
verwachten was. Je zou haast denken dat de heren het er om deden wie er
het eerste was! Vlak bij de Wassenaarseslag stuitte hij op tegenstand. En
weer bleek de vijand veel sterker. Gelukkig kwam op dat moment het
rechterbataljon opdraven (II-9RI) dat dapper meedeed. Toen werd er te
velde overlegd tussen beide partners. Ze besloten om twee uur die middag
werkelijk aan te vallen. Toevallig kwamen er kort voor dat tijdstip een
aantal Duitse transportvliegtuigen over vliegen. In de rug van de Nederlanders
daalden parachutes naar beneden. Het waren voorraden maar dat
wisten ze niet. "We zijn verraden" riep de één, die het wel erg toevallig
vond dat precies op dat moment die Junkers over kwamen. "Dat zijn
parachutisten, straks wordt ons de terugweg afgesneden" bedacht een
ander. En in plaats van onmiddellijk aan te vallen besloten ze de veilige
weg te nemen en trokken zich terug. Of ze wisten van de ondergang van
La Roi, hun linkerflank, is niet duidelijk.
4.12 Derde tegenaanval op het dorp
Buurman liet het er niet bij zitten, hij had in zijn hoofd gezet Valkenburg
te bevrijden en zette alles op alles om dat nog die dag voor elkaar te krij-
166
gen. Er kwamen twee compagnieën beschikbaar (1-I-9RI en 3-I-9RI) versterkt
met zware mitrailleurs. Bataljonscommandant was majoor Van der
Schee. Het plan was om het dorp van twee zijden tegelijk aan te vallen: via
de Valkenburgseweg en vanuit het westen, zeg maar door de polder. Wederom
na een inleidend bombardement van de Katwijkse kanonnen, werd
de aanval omstreeks zes uur 's-avonds ingezet. De voortgang door de
polder vlotte niet erg, ze hadden er niet aan gedacht planken mee te nemen
om de brede sloten over te steken. Daarbij waren ze duidelijk zichtbaar in
het vlakke polderland. De aanval liep vast op hevige tegenstand van de
bezetting.
Ook de gelijktijdige aanval via de Valkenburgseweg liep traag. werd
door de eigen compagniesreserve onder vuur genomen en liep tenslotte
vast op de vijandelijke vuurkracht in het dorp. De artillerie had kennelijk
niet zoveel bereikt als gehoopt werd. Hoewel de bataljonscommandant
persoonlijk voorop ging en buitengewone moed liet zien, was het geen
doen en moesten ze terugtrekken. Er werd nog een patrouille van 25 man
uitgezonden onder aanvoering van luitenant Nout en de vaandrig Van
Elsen om te trachten in ieder geval de krijgsgevangenen te bevrijden, ze
bereikten de kerk maar daar was ook voor hen verder voortgaan onmogelijk.
Ook deze stootgroep moest terug. Pech gehad krijgsgevangenen,
nog even geduld!
Of het die avond was staat niet voor honderd procent vast maar Arie de
Vries weet zeker dat de Hollanders tot minstens de kalkovens gekomen
zijn. Bovendien herinnert hij zich nog het geronk van een aanstormende
vrachtauto. Zij waren in hun huis en durfden niet te kijken, lagen plat op
de vloer. Ze hoorden het voertuig remmen, daarna keren en terugrijden
naar Katwijk, met loeiende motor. De boom over de brug had de Hollanders
de doorgang versperd. De volgende morgen ging hij bij de kalkovens
kijken, op dat terrein naast dat van zijn vader vond hij tot zijn afgrijzen de
restanten van een Nederlandse soldaat.
167
4.13 Café Ramp
Aangezien de burgemeester verantwoordelijk was gesteld voor de
aanwezigheid van de gijzelaars, begaf hij zich omstreeks vijf uur in de

middag weer op pad na eerst het hoofd der school opgehaald te hebben uit
de kelder van de pastorie. Samen liepen beiden naar het "Wapen van Valkenburg".
De officier, die de omruil van de gijzelaars tegen de overige
mannen van Valkenburg moest controleren en toestaan, was echter om
zeven uur nog niet aanwezig. Hetgeen niet te verwonderen was! Maar wist
de burgemeester veel. Hij begreep
dat daarom niet slechts hij
maar alle mannen gedoemd waren
de nacht door te brengen in
het café. Na zeven uur was iedereen
op straat vogelvrij! Dat had
de vorige dag al drie slachtoffers
gekost. Gelukkig was er geen
granaatvuur meer. Wel werd er
heftig geschoten met mitrailleurs.
De burgemeester had het idee dat
de Hollanders er een gewoonte
van maakten overdag op te rukken
om zich dan in de late avond
en 's-nachts weer door de Duitsers
te laten verjagen. Die avond
waren er ongeveer tweehonderd
mannen aanwezig. Voor al die
mensen was de ruimte veel te
klein. Ze zaten tegen elkaar
aangedrukt, als haringen in een
ton. Bovendien was de kelder
niet droog. Hoewel het daar gevaarlijk
was zocht de burgemeester
de gelagkamer op. Daar, geze-
37 Café Ramp werd geraaakt.
ten in een stoel, ging hij de nacht in. Vandaar had hij zicht op de Broekweg
aan de ene zijde en het raadhuis aan de andere zijde. Buiten was het
tamelijk donker, er was geen maan. Mitrailleurschoten klonken zeer dichtbij.
Twee donkere schimmen liepen op de Broekweg, op een brancard
vervoerden ze iets wat zich raden laat. Waren het Duitsers of Hollanders?
168
Bij het raadhuis gebeurden vreemde dingen. Aan de voorzijde van het
gebouw werden regelmatig lichtseinen gegeven. Verschillende kleuren
naar boven gericht. De bundels waaierden spiraalvormig uit. Boven in de
lucht bromden vliegtuigmotoren. De burgemeester kon die avond de slaap
niet vatten.
169
4.14 Krijgsgevangen in de kerk
In de kerk was behoefte aan stro. Piet de Vries en zoon Arie werden daarvoor
aangewezen. Was het vroeg, was het laat? Wie zal het zeggen. Stro
was er genoeg, dat stond in de grote schuur achter hun huis even voorbij
de Grote Watering. Er was een platte boerenwagen. Daarop werden de
pakken stro geladen. Maar er was geen paard, dat was elders ondergebracht.
Geen nood, zoon Arie was bere-sterk en trok zelf de wagen, temidden
van het krijgsgewoel, de Broekweg op. Als een paard tussen het lemoen.
Een gedeelte van de rit zat vader Piet boven op de bok.
Jaap van der Zwart zag later op de dag in het voorbijgaan de rook door
het dak van de kerk omhoog kringelen, wat was er gebeurd? Berend Borst
was daar en heeft een uitgebreid verslag gemaakt. Ook zij waren bij de
eerste schemering van de dag al druk in de weer. Voornamelijk om de
benen te strekken. Ze hadden honger maar moesten zich tevreden stellen
met een klein stukje Duits brood. De rust duurde niet lang, al spoedig werd
het schieten hervat. Eerst was het veraf bij het vliegveld maar allengs
kwamen de geluiden dichterbij. Tot zelfs zeer dichtbij zo te horen. Was het
maar bij mitrailleurschoten gebleven maar ook de kanonnen kwamen weer
in actie. Aan het geluid van de granaten te horen kwamen ze zelfs recht op
hen af. Ze kropen onder de kerkbanken en wisten niet wanneer het raak
zou zijn. Het was goed te horen dat de granaten her en der om de kerk
heen doel troffen. Om de beurt schoten eerst de mitrailleurs en dan weer
de kanonnen. Volgens Berend een tactiek die eenvoudig te verklaren was.
De granaten moesten de Duitsers uit hun stellingen, de huizen, verdrijven.
Daarna begon de infanterie weer op te rukken. Hoorbaar naderden de
Hollanders steeds dichter het centrum van het dorp. Het was militair gezien
een goede tactiek maar voor hen in de kerk een verschrikking. Onder
de banken was veel te weinig ruimte voor allen. Een luitenant gebruikte

38 Het centrum van Valkenburg
170
Berends buik als hoofdkussen terwijl hij zich met het been van een wachtmeester,
gestoken in een lederen laars, tevreden moest stellen! Het duurde
te lang. Die houding was niet vol te houden. Een groot aantal kroop tenslotte
maar onder de banken uit en ging gewoon zitten, kome wat komen
gaat! Maar met het vorderen van de tijd brandden er steeds meer granaten
op het armzalige dorp af. Wat ze de hele morgen al gevreesd hadden gebeurde
tenslotte. De kerk werd getroffen. Drie granaten ontploften vrijwel
tegelijk in het dak boven het orgel. Een oorverdovend lawaai deed hen
waar mogelijk nog dieper onder de kerkbanken verdwijnen. Na het donderend
geraas trad een angstige stilte in, meteen gevolgd door kreten van
pijn en ontzetting. De gehele kerk was gevuld met een geweldige stofwolk.
Berend vluchtte door de consistoriekamer onder de toren naar buiten.
In een mum van tijd zocht iedereen overal dekking. Ook de Duitsers
waren hun zelfbeheersing kwijt. Ze lieten hen maar begaan.
Enkelen zagen toen kans bij bewoners binnen te vluchten en zich daar
van burgerkleding te voorzien. Anderen trokken in de huizen langs de Rijn
en zwommen bij het donker worden naar de overzijde. Nog weer anderen
werden door de Duitsers opgevangen en in de inmakerij van Zwanenburg
ondergebracht. Berend en zijn vrienden zochten een veilig heenkomen in
de huizen tegenover de kerk. Daar bleken de Duitsers te zitten. Die herstelden
zich spoedig en begonnen de krijgsgevangenen weer te bewaken. Jammer,
want buiten zagen ze de hangars. En daarop wapperde fier de Nederlandse
vlag. Hetgeen hen op de gedachte bracht daarheen te vluchten.
Sommigen voegden de daad bij het woord en liepen de polder in. De Duitsers
riepen hen terug. Enkelen liepen door. Ze werden neergeschoten. Kort
daarna werden ze teruggedreven naar de kerk. Daar lagen doden, een
Duitser en zes Nederlanders. Boven het orgel was de helderblauwe voorjaarshemel
te zien. Ook het orgel was ernstig beschadigd, het dak begon te
branden. De mededeling werd gedaan dat een ieder, die het nog dorst
wagen het hoofd buiten de deur te steken, zou worden neergeschoten.
Daartoe werden buiten mitrailleurs opgesteld. De orgelengeltjes bemoeiden
zich niet met de gang van zaken, ze hadden geen armen meer, noch
hoofdjes.
Zo hopeloos als toen hadden ze er nog niet voorgestaan. Buiten rukten
de Hollanders steeds verder op, het was goed hoorbaar, en ieder begreep
171

dat er slechts een kleine kans was om ongedeerd dat treffen te overleven.
Wat zouden de Duitsers doen als ze gingen verliezen? Sommigen grepen
een potloodje en schreven een kort afscheidsbriefje. Er waren er die een
schuilplaats gingen bouwen van banken en alles wat daartoe dienen kon in
een hoek van de kerk. Een ander begon de brand te blussen in het dak van
de kerk. Dat moest met een emmertje aan een lang touw dat door een
waaghals op de balken omhoog getrokken werd. Langzamerhand kwam de
avond en was de ontzettende dag voorbij. Met het vallen van de duisternis
bedaarde het geweld daarbuiten. Maar slechts weinigen konden slapen.
Piet van Duyn schreef daaromtrent: Toen -de dag zette goed in- kreeg het
dorp een granaatregen te verduren, wat wel wat anders is dan een mals
meiregentje. Een treffer in het huis van de wed. van Duikeren. Ook in de
omgeving daarvan vielen er vele. Buiten de kerk, waarin ruim tweehonderd
krijgsgevangenen zaten, sloegen granaten tegen de muren. Er brak
brand uit. Paniek ontstond. De brandspuit stond klaar. Er werd gespoten.
Een Hollands vliegtuig dook omlaag en schoot de soldaat die stond te
blussen, neer. Het was Bram Schakenbos. In de kerk was een soldaat uit
Leiden, Toon Slijkhuizen. Hij klom in de toren en stak de Rode-Kruisvlag
uit. Die hing er niet lang, een granaat schoot hem eraf. In de kerk sloeg
een granaat naar binnen. De jongens brulden als leeuwen, we konden ze
in de school horen. Het gevolg was zeven doden en zeven en twintig
gewonden, in één klap. Die werden naar de school gebracht. Op deuren
gelegen en gedragen door hun kameraden. Een vreselijke en droevige
stoet. Onder hen waren er verscheidenen zwaar gewond. Zij stierven
onderweg en later op de dag en in de nacht nog meer. Een paar niet gewonde
soldaten bleven bij ons in de school hangen. Het was mudvol. Het
verband was op.
4.15 Van Gunsteren
Luitenant Van Gunsteren, eveneens te dien tijde in de kerk aanwezig,
schreef: De volgende morgen begon de Nederlandse artillerie vanuit
Katwijk het bombardement op Valkenburg. Mij werd door de commanderende
officier opgedragen te telefoneren met de artillerie in Katwijk,
teneinde mede te delen, dat dit bombardement hoofdzakelijk zou gaan ten
172
koste van de Nederlandse burgerbevolking en de Nederlandse gevangenen.
Op mijn weigering werd ik afzonderlijk genomen. Kort daarna,
tijdens het tweede bombardement, wist ik voor een tweede maal te ontvluchten.
Het artillerievuur zweeg echter weer spoedig zodat de Duitsers
een patrouille naar mij konden uitzenden. Na anderhalf uur werd ik in een
stal gevonden. Hierop werd ik onder speciale bewaking van een onderofficier
gesteld.
In de loop van de morgen zette de Nederlandse artillerie in Katwijk en
Oegstgeest een energiek en langdurig bombardement door. Tijdens het
inslaan van enige treffers in de omgeving gelukte het mij de onderofficier
voorover op zijn geweer te werpen en te ontkomen. De gehele zaterdag
zwierf ik door Valkenburg, kruipend van stal tot stal en dat slechts tijdens
het artillerievuur want dan hielden de Duitsers zich verborgen. In de
avond en de nacht verkende ik de stellingen van de Duitsers, voornamelijk
in de zuidrand van Valkenburg. Ik stelde daarbij vast dat de Duitsers aan
alle zijden tot de ingangen van het dorp waren teruggedrongen. Hierdoor
waren hun wapens zo dicht naast elkaar opgesteld dat er voor mij geen
doorkomen aan was.
173
4.16 De kelder van de burgemeester
Toen de burgemeester gehoorzaam aan het gegeven bevel die middag zijn
huis verlaten had, dacht hij zijn gezin betrekkelijk veilig achtergelaten te
hebben. Hij had nauwelijks zijn hielen gelicht toen er acht tot tien Duitse
soldaten de keuken binnenstormden. Niet dat de kelderbewoners dat konden
zien, ze hoorden het en hun aantal kon achteraf worden vastgesteld. Er
werd geschreeuwd, er klonken schoten in de gang en de kamers. Laarzen
bonkten op de trap naar boven, ook daar vielen schoten. Opeens werd er
gebruld: "Sie sitzen im Keller!" en daarna naar beneden: "Heraus! Heraus!"
De angstige vrouwen durfden zich niet te verroeren en kropen onder
de trap. De Duitsers in de keuken hadden weinig geduld, lukraak werden
enige schoten in het keldergat gelost. Kopjes en schotels vielen van de
kelderplank in scherven op de stenen vloer. Het was een oorverdovend
lawaai. De oudste dochter van de burgemeester, het was Nel, riep naar
boven dat er alleen vrouwen en kinderen beneden zaten. In haar beste

school-Duits. Door het lawaai werd ze misschien niet gehoord. Het schieten
ging nog even door. Toen zei Nel: "Ze schieten ons toch dood, ik zal er
wel het eerst uitgaan!" en klom de trap op. De deur stond op een kier en ze
duwde hem verder open. Op dat moment verscheen er een hand met een
pistool, weer klonken schoten. De kogel ging door haar mantel en sloeg in
de muur. Van schrik viel ze van de trap af. Buurvrouw Van Haarlem kon
haar gelukkig nog half opvangen. Daarna durfde niemand zich nog te
verroeren. Boven werd er klaarblijkelijk nagedacht over hoe nu te handelen.
De deur ging weer open en er werd iets naar beneden gegooid. Met
een oorverdovende knal ontplofte het ding. Verblind, ze zagen slechts
vlammetjes voor de ogen, en doof krompen ze nog dichter in elkaar. Het
beddengoed op de stenen vloer begon te branden. Buurvrouw Van Haarlem
klaagde luid over pijn in haar voeten. De trap was naar beneden gevallen.
Ze begrepen dat ze niet in de kelder konden blijven. De beide dochters
De Wilde zetten de trap tegen de keldermuur en kropen achter elkaar naar
boven. Vervolgens werd de buurvrouw omhoog geholpen. Die, op haar
verbrijzelde voet, strompelde de voordeur uit de straat op. De Duitsers
hadden zich klaarblijkelijk teruggetrokken in de mening dat één handgranaat
voldoende moest zijn. Toen ze een vrouw de deur uit zagen gaan werden
haar nog een paar schoten achterna gezonden. Ze verdween in het huis
van Frans van der Meij. De Duitsers gingen daarna het huis weer binnen
en betrapten Nel en Riet, die bezig waren om Tonny van Haarlem naar
boven te trekken. Ze stormden de gang in, schoten en wierpen een tweede
handgranaat. Het plafond kwam naar beneden. De beide dochters sprongen
daarop weer de kelder in waar hun moeder bezig was het vuur te doven.
"We houden ons stil, dan denken ze dat we dood zijn!" Ze durfden nauwelijks
adem te halen. "Mijn been doet zo zeer!" fluisterde het twaalfjarige
buurjongetje. De arme stakker verrekte van de pijn. "St... Stil!" Het had
één voordeel, ze konden nu de Duitsers verstaan die in de gang stonden en
hoorden hen zeggen: "Nu zitten ze nog in de kelder en ze komen er maar
niet uit!" Toen de Duitsers klaarblijkelijk aanstalten maakten om nog
hardere maatregelen te treffen, sprong Nel naar voren en ging breeduit in
hun zicht staan: "Wir kommen!" Boven haar verscheen een soldaat met
een pistool in de ene en een handgranaat in de andere hand. Gelaten
wachtte ze af tot ze zou worden doodgeschoten. "Heraus! Heraus!" het
174
bevel was duidelijk genoeg. De Duitsers trokken hen daarop aan de handen
uit de kelder. Toen er slechts drie vrouwen en een kind uitkwamen, de
kelder was vanaf het trapgat niet geheel te overzien, vertrouwden ze de
zaak nog niet. Waar is de man die geschoten heeft? De trap werd weer
geïnstalleerd en Nel moest naar beneden gevolgd door een soldaat. Het
vuur werd gedoofd en toen moesten ze wel toegeven dat er niemand in de
kelder was. Daarna ging Nel hen voor naar boven, alle kasten werden
geopend en doorzocht. Het bleek dat de Duitsers bij het binnenkomen uit
de richting van de kelderdeur beschoten waren. Eén hunner was door een
kogel geraakt. Er werd bedacht dat het mogelijk een afgeketste kogel was,
ze waren vanaf het vliegveld beschoten. Hun houding veranderde op slag.
Ze betuigden spijt en waren bereid hen met alles te helpen. Toch werd
Tonny nog een moment argwanend bekeken. Zou hij het niet geweest
kunnen zijn. De jongen was ernstig gewond aan het been en werd met
spoed naar de pastorie gebracht. Zijn moeder is bij Van der Meij gebleven
tot dinsdagmorgen zeven uur. Ze is ruim een week na de capitulatie in het
ziekenhuis te Leiden overleden aan haar verwondingen. Van Haarlem zelf
zat, onkundig van alles, tot de volgende dag in café Ramp.
175
4.17 De kelder van Gerrit Ooms
De eerste dag van de oorlog heeft het gezin van Gerrit Ooms nog doorgebracht
in het huis zelf. Dat stond aan de Straatweg. Zoon Piet was niet
thuis, hij was dienstplichtig soldaat bij de mitrailleurcompagnie van het
vierde regiment infanterie en als zodanig een groot bewonderaar van zijn
commandant Mallinckrodt. Piet heeft zowel de eerste als de tweede tegenaanval
op het vliegveld onder diens aanvoering meegemaakt. Met de
klewang tussen de tanden was deze vurige voorganger aan het hoofd van
zijn troepen de vijand tegemoet gesneld! Piet kan helaas dit sterke verhaal
niet meer bevestigen, we zullen het met een verklaring uit de tweede hand
moeten doen. Zijn broer Willem Johannes Ooms was toen 19 jaar oud en
herinnert zich nog haarscherp wat er allemaal gebeurde. Aangezien hun
koeien in een stukje land aan de overzijde van de Rijn liepen, naast de
pannenfabriek, en die hartverscheurend loeiden, zijn ze toch maar overgestoken
met de roeiboot. Toen zich echter recht boven hun hoofd een ver

woed luchtgevecht begon te ontwikkelen tussen een Fokker G1 en Duitse
jagers begrepen ze dat het beter was naar huis terug te gaan. Dat was
omtrent acht uur.
Willem herinnert zich nog als de dag van gisteren dat Dirk van Dijk met
zijn door een zwart-bonte pony getrokken wagen voor hun deur stopte.
"Moet je nou eens kijken, Gerrit!" In de kar lagen machinegeweren en
munitie en dergelijk oorlogstuig. Paard en man waren omtrent de Wassenaarse
Watering gevorderd door de parachutisten om de lading naar het
dorp te brengen maar zijn opdrachtgevers waren op dat moment nergens
meer te zien!
Hun huis was toen al aardig vol. Dominee Veldkamp en zijn vrouw
bivakkeerden er en meester Van der Berg maar die vertrokken de volgende
dag naar de pastorie. De overige gasten betrokken de kelder, die onder de
schuur achter het huis gelegen was. Daarin stonden op zeker moment drie
baby's in drie veilingkistjes boven op elkaar gestapeld! Het waren de
oudste zoon van Henk Imthorn, van Gerrit Barnhoorn en nog één. Beide
vaders waren elders in militaire dienst.
Buurman Barend Imthorn hield de moed erin. Als iedereen in elkaar
kromp van angst bij de geluiden, die van buiten tot hen doordrongen, was
hij het die een lied of een psalm inzette. Ook Willem Jansen de postbode,
was er. Zijn huis, het is het huis dat tegenwoordig recht tegenover de
ingang van de gereformeerde kerk gelegen is, werd op dat moment door de
Duitse commandant Hündorff bezet gehouden. Proviand was er genoeg,
Kees van Donk, de slagersknecht, was op zeker moment met een mand vol
vleeswaren binnengekomen, "Die sjouw ik niet verder!" en hij had alles
daar achtergelaten. Ook was er nog een koe die gemolken kon worden.
Iedere kelder had een Duitse bewaker. Die van de kelder ernaast, het boerderijtje
van Piet van Dijk, kwam zes keer per dag een flesje vullen voor
een kindje dat daar volgens zeggen gevoerd moest worden! Maar wie daar
precies in die toch wel ruime kelder zaten, wist niemand. Iedere kelder
was een wereld apart. Met de buitenwereld bestond er nauwelijks contact,
laat staan met de kelders onderling.
Al met al was de kelder van Gerrit Ooms, waar toch zo'n zestig mensen
in verbleven, een goede schuilplaats. Er was een geest van saamhorigheid
en vertrouwen, die in niet geringe mate gevoed werd door de bezielende
176
177
39 Het dorp Valkenburg tussen de Torenvlietswatering en de
Punt

leiding van buurman Barend Imthorn. Wie er nog meer aanwezig waren?
De familie Bisdom. De familie Van Leeuwen, Jan vertelde: "We lagen
allemaal op de grond. Ik lag op zeker moment bovenop Janus Zwaan. De
vrouw van Henk Imthorn moest een fles melk hebben voor Arie. Een
Duitse soldaat haalde voor haar een speen uit de winkel van Meurs".
4.18 De kelder van Klaas van der Nagel
De boerderij was ooit van Cornelis Bol, daarna van Nicolaas van der
Nagel en diens broer Hendrik van der Nagel en tegenwoordig van Cornelis
Houwaard, die alles in het werk stelt om de oorspronkelijkheid ervan te
behoeden en te herstellen. Het is in goede handen. Het pronkstuk van het
huis is de kelder, een tonvormig gewelf onder het fundament. Geschatte
ouderdom 400 jaar! In een hoek van de kelder is een ronde welput gemetseld
waarin drabbig water zichtbaar is. Een meter of drie diep. In de wand
is een nisvormige uitsparing, daarin stond vroeger de kaars! De dikke
muren van de kelder dienen weliswaar tot steun maar zijn nooit werkelijk
één geworden met het fundament van het huis.
In de kelder van Klaas van der Nagel waren op die zaterdagmorgen,
met nog wat oude mannen, al veel vrouwen en kinderen ondergebracht.
Bijvoorbeeld de vrouw en twee zoontjes van Willem Oosterlee. Zelf had
hij zich moeten melden in café Ramp. De kelder heeft een klein raampje
op straathoogte aan de Middenweg. Toen de granaten vielen, kwam er één
terecht op het wegdek. Het zou nogmaals gebeuren maar dit was de eerste
keer. De donkere kelder werd gevuld met stof. Als een komeet aan de
hemel zagen de angstig omhoog kijkende vrouwen en kinderen een gloeiende
scherf langs het gewelfde kelderdak schieten. Paniek! Daarna was er
nog maar één weg, de vele treden tellende stenen wenteltrap op naar de
uitgang. Willem Oosterlee moet op dat moment binnengekomen zijn. Zelf
gevlucht na de inslag in café Ramp. Toen hij begreep wat er aan de hand
was, trachtte hij de stroom te keren. "Mensen, blijf toch in de kelder! Daar
ben je veilig!" Hij probeerde de deur dicht te houden maar werd ondersteboven
gelopen. De vlucht kwam tot bedaren in de aangebouwde schuur
achter het huis. Daar hebben ze het nog een poosje uitgehouden maar ook
daar vonden de granaten hun weg. Toen het woeden der kanonnen ten-
178
slotte verminderde, vluchtten er velen de straat op. De gezinnen van Jaap
van der Zwart en Henk Botermans. En Willem Oosterlee met vrouw en
kinderen. En de vrouw van Klaas van der Nagel zelf. En nog veel meer.
Op straat werden ze door de Duitsers naar de kelder van Gerrit Slootweg
gestuurd.
179
4.19 De kelder van Gerrit Slootweg
Er moeten daar twee kelders dicht bij elkaar gelegen hebben. De ene lag
onder het huis van Gerrit Slootweg, de andere kelder was van Klaas van
Egmond. In de annalen van Valkenburg wordt slechts melding gemaakt
van de kelder van Gerrit Slootweg. Diens boerderij stond op de plaats van
het huis dat thans op de hoek van de Burgemeester Lotsystraat en Het
Marktveld het huisnummer 33 draagt. Het wordt nog steeds door een
Slootweg bewoond. De kelder, die destijds zoveel Valkenburgers onderdak
bood, is echter gereduceerd tot een klein vertrekje van hooguit twee
meter lang en waarin slechts moeizaam rechtop gegaan kan worden.
Nadat de granaat in café Ramp de verschrikte mannen de kelder deed
kiezen, stak Jaap van der Zwart de Broekweg over, hij haalde de overzijde
heelhuids. Daar bood het reeds beschadigde huis van de weduwe Van
Duikeren hem in eerste instantie bescherming. De granaten om hem heen
klonken als evenzoveel donderslagen. Langs de andere huizen voortgaande
kwam hij bij de kerk. Brandslangen lagen uitgerold. Voor de kerk stond
een standpijp, het water bleef maar stromen. Rook kringelde door het dak
van de kerk omhoog. Er waren geen mensen, iedereen had een goed
heenkomen gezocht. Hij stond op de hoek van de Lange Commandeursteeg
bij het huis van A. de Vries. Hij keek om zich heen, van plan de
Middenweg in te slaan. Een Duitser weerhield hem en wees hem de Kruisweg.
Jaap dacht: dan neem ik het weggetje door het Marktveld zo kom ik
ook thuis! Daartoe moest hij langs de boerderij van Gerrit Slootweg waar
hij weer aangehouden werd. Kortaf werd hem bevolen de kelder onder het
huis in te gaan. Einde reis.
Nog geen honderd meter van zijn eigen huis zat Jaap in een vreemde
kelder. Vrijwel alleen. Het duurde niet lang. Van lieverlede stroomde de
kelder vol. Op zeker moment was er buiten geschreeuw en gepraat. Hij

spitste de oren. Was dat niet de stem van zijn vrouw, en die van zijn dochter?
Vol blijde verwachting baande hij zich een weg naar buiten waar een
grote groep mensen bijeen stond.
4.20 Burgers op de vlucht
Buiten op straat vond Jaap van der Zwart inderdaad zijn vrouw en kinderen
weer. Allen schaarden zich vol vertrouwen om de man en vader van
het gezin, ze stonden er alle zeven. De verloofde van zijn dochter was er
ook bij. De kelder van Gerrit Slootweg was inmiddels volgestroomd. Toen
Jaap tenslotte aan de beurt was, kon hij er niet meer in. Daar stond hij,
temidden van hen waarvoor geen plaats meer was. Het waren er meer dan
tachtig, voornamelijk vrouwen en kinderen. Slechts een paar mannen
waren erbij. Ook Cornelis Meurs, die met twee knechts uit zijn bakkerij
gevlucht was. En Cornelis van Donk, de knecht van slager van Kesteren,
duwde in een veilingkist op wieltjes de gehandicapte Mien Meurs voort.
De vrouw van Klaas van der Nagel sjouwde met een veel te zware koffer,
Jaap nam die van haar over.
"Wegwezen!" beduidde de Duitse wacht hen. Het dorp in? Dat mocht
niet. Waarheen nu? Sommigen liepen het Marktveld op maar werden
onmiddellijk teruggestuurd: "Wegwezen!" Als vissen in de fuik restte hen
slechts één uitgang, de Achterweg. Daar was ook een Duitse wachtpost
maar die liet hen gaan. "Helder denken was in die dagen onmogelijk"
schreef Jaap later, "maar blijven staan kon ook niet!" en hij vervolgt:
"Daar ging de droeve stoet dan voorwaarts, de één liep hard, de ander
zacht. De één huilde, de ander zuchtte. We waren nog maar pas aan het
lopen, even voorbij het eerste huis aan de Achterweg of daar begonnen de
granaten weer te fluiten. Een schreeuw van "Dekken!" ging door de stoet.
De één kroop nog dieper in de slootkant dan de ander." Het was tot dan
een tijdje rustig geweest maar daarna werd de stoet doelwit voor de Hollandse
granaten. Kropen ze na enige tijd hun schuilplaats uit om weer wat
verder te lopen, dan begon het bombardement opnieuw. Ze kwamen tenslotte
ter hoogte van Torenvliet. De boerderij was ingericht als hospitaal,
er was een Rode Kruisteken opgeschilderd. Er liepen soldaten. "Laten we
daarheen gaan!" zei de een. "Zullen we dat wel doen?" de ander. Het
180
overleg werd gauw verstoord, weer kwamen granaten dreigend dicht in de
buurt. Weer moesten ze greppels en sloten opzoeken. Toen het even rustig
was besloten ze maar verder te trekken, de Slotslaan (Torenvlietslaan) op.
Jaap was van mening dat de Duitsers voornamelijk in het dorp zaten, hier
bleek anders. Tussen het lage hout verscholen lagen ze in stelling. Klaarblijkelijk
had het granaatvuur hen niet kunnen verdrijven. Ze hadden ook
geen behoefte zich met de vluchtelingen te bemoeien. Wel schreeuwde er
af en toe iemand iets in hun richting, ze verstonden het niet. De stoet vervolgde
haar pad over de Achterweg en kwam zodoende in de landstreek
van ouds bekend als de Woerd. Vanuit Oegstgeest zag de zwager van Jaap
hen gaan. Duidelijk kon hij zien dat het burgers waren, aan de kleren, aan
de bagage, de kinderwagens. Waarom Jaap dit verhaal zo in zijn verslag
schreef? Hij zal zich afgevraagd hebben waarom de Hollanders niet zagen
dat het vluchtelingen waren waarop ze hun dure munitie verspilden. Hij
ging er nog van uit: granaten hebben geen hersens maar hun bazen wel.
De stoet arriveerde vrijwel ongedeerd bij het huis van de familie Bos
waar ook de weduwe Binnendijk en haar dochter onderdak gezocht hadden.
Die waren gevlucht van Zonneveld, de boerderij aan het eind van de
Zonneveldslaan. Al met al voegden zich daar nog tien mensen bij de stoet,
gepakt en gezakt. Ook zij waren ten einde raad en van mening dat het
beter zou zijn met elkaar op te trekken. Nauwelijks waren ze vijftig meter
verder gegaan toen opnieuw de granaten begonnen te vallen, aangevuld
met heftig mitrailleurvuur. Een tijdlang lagen ze verscholen in greppels en
sloten. Toen het geweld verstomd was bleek dat Maria, de dochter van
Chris van Dijk, ernstig gewond was door mitrailleurkogels. Nog geen elf
jaar oud. Ze werd naar Torenvliet gebracht en is daar overleden. De stoet
kwam in de Zonneveldslaan en ging richting Straatweg. Blind voor alles
wilden ze naar de Haagse Schouw vluchten.
181
4.21 Afwijkend gedrag
De familie Van Egmond had de nacht doorgebracht in de boerderij van
oom Willem op de Achterweg. Zij zagen de stoet vluchtelingen voorbijtrekken.
"We gaan naar de Haagse Schouw. Daar kunnen we het dorp uit!"
werd er gezegd. De vrijheid wenkte en ze voegden zich bij hen. Hendrik

echter had het al gauw bekeken. Vanaf de Achterweg zag hij op de Zonneveldslaan
de mortiergranaten inslaan. "Daar moeten we niet heen!" bedacht
hij hardop en kreeg medestanders. Zijn vader, moeder en zuster. De
gezusters Jo en Dit Varkevisser. En Arie de Vries met zes kindertjes. Dus
scheidden ze zich af ter rechterzijde en liepen dwars door het land recht op
Hendriks boerderij af. Niemand verhinderde dat! Bij de boerderij stonden
drie soldaten. Hendrik bekeek ze argwanend. Het leken Nederlandse uniformen
maar werd er niet gezegd dat de Duitsers daar misbruik van maakten?
De mannen waren duidelijk Hollands: "We zagen jullie komen en
hebben nog even gewacht. We kunnen nu nog het vliegveld op, ga maar
met ons mee! Hier blijven is gevaarlijk!" De zusters Varkevisser volgden
de raad op. Die kwamen behouden in Katwijk aan. De Van Egmonds
piekerden er niet over! Arie de Vries weifelde. De kinderen echter hadden
honger en op de boerderij was melk en eten. Ze installeerden zich in de
geheel verlaten boerderij. Arie de Vries is de volgende morgen naar het
dorp gegaan. Ook hij en zijn gezin kwamen er goed doorheen.
4.22 Vuur op Rhijnvliet
Er was weinig overleg merkbaar tussen de troepen die gelegerd waren in
Rijnsburg, Oegstgeest, Leiden en Wassenaar en het leger van overste
Buurman in Katwijk. In ieder geval stond een sectie zware mitrailleurs en
mortieren op zeker moment opgesteld ter hoogte van de steenfabriek De
Ridder. Op het grondgebied van Oegstgeest. Daar lagen bij mijn weten de
mensen van Sieperda (5e comp. 22e depot bat) uit de Morspoortkazerne.
De vaandrig Jan Zwanenburg was één van hen. Hij zou later in Valkenburg
huize Us Thûs (t.o. de gereformeerde kerk) betrekken en daar jarenlang
blijven wonen. Wat zij precies uitgespookt hebben daar aan de overzijde
van het water is onduidelijk. Sergeant-majoor instructeur J. Bruining
(1RI-6e depot bat) heeft daarover in 1949 iets op schrift gesteld. Zijn
sectie mortieren stond opgesteld tussen de gebouwen van de steenfabriek.
De uitkijkpost zat op de zolder van het huis. Hij bracht vuur uit op doelen
in de nabijheid van een boerderij aan de overkant van de rivier. Kapitein
Quak had hem eerst opdracht gegeven de boerderij in brand te schieten.
Bruining had gesteld dat zulks niet goed mogelijk was met mortiergrana-
182
ten. Majoor Alofs had in deze kwestie bemiddeld zodat de opdracht werd
aangepast en het vuur naar de nabijheid van de boerderij verlegd werd!
Bruining zag op zeker moment een witte vlag verschijnen. Het vuren werd
gestaakt. Er stelde zich een onderhandelaar op aan de overzijde die de
commandant te spreken vroeg. Daarop vertelde deze in goed Nederlands
dat ze zich over wilden geven. Ze hadden verschillende gewonden en
zouden die neerleggen op de oever om te worden afgevoerd. De onderhandelaar
ging weer terug naar de boerderij maar er gebeurde niets. Toen
begon de vijand opnieuw te vuren. Die was intussen uit de lucht bevoorraad.
Het verhaal stemt in grote trekken overeen met dat van Jaap van der
Zwart. Met dien verstande dat de voorgenomen overgave der Duitsers wel
eens een geheel andere reden gehad kan hebben dan Bruining laat
doorschemeren. Jaap van der Zwart had verwacht dat hoe verder van het
dorp hoe minder Duitsers ze zouden zien maar dat was niet het geval. In
de slootkanten van de Zonneveldslaan lagen ze ingegraven, man aan man.
"Hände Hoch!" schreeuwden ze. Anderen riepen: "Heil Hitler!" Zo moesten
de honderd vluchtelingen met de handen omhoog doorlopen. Voor
zover ze die vrij hadden. Ze strompelden verder en hadden het gevoel dat
er iets helemaal mis ging, ze waren midden in het front terecht gekomen.
Tot de boerderij van J. v.d. Marel (Rhijnvliet) ging alles echter goed. Daar
in de achtertuin stond een Duits officier, luitenant Hessen. Een soldaat
ging naar hem toe en vroeg wat er met de burgers gebeuren moest. "Laat
ze maar hierheen komen!" Het was een lange stoet. De voorsten gingen
door het baggerslootje en door de doornenhaag naar hem toe, een afstand
van ongeveer twintig meter. De anderen volgden. Toen de grootste helft
reeds in de tuin was brak de hel los. Een granaat uit de richting Leiden
barstte in hun midden uiteen. Jaap's eerste zorg gold zijn gezin, zijn dochter
viel maar werd opgevangen door haar verloofde Tinus van der Meij.
Zijn jongste zoontje Jaap viel neer, licht gewond. De vrouw van Christiaan
van Dijk lag met het gezicht voorover in de bagger. Zwaar gewond. Jaap
zag nog kans om haar hoofd op te tillen. "Laat me maar liggen" zei ze,
"aan mij is toch niets meer te doen". Ook Ger Bol was, hoewel dat uiterlijk
niet te zien was, ernstig gewond. "Gerrit!" riep ze nog naar haar zoon die
ook in de groep was, daarna stierf ze. Nog in de graskant lagen moeder en
183

dochter De Roode, de dochter Sijtje was dood, voorover gevallen in een
essenstruik. Hoe groot was het lijden van de moeder die zelf zwaar gewond
aan benen en armen zich niet kon bewegen maar wel haar dertigjarige
dochter zag liggen. Na ongeveer tien minuten stierf ook zij. In de sloot
lag het zoontje van Chris Gravekamp, Jantje oud acht jaar. Zijn moeder lag
niet ver vandaar, zwaar gewond. Ze zag hem sterven. Ook de familie Bos
was er erg aan toe. Man en vrouw waren radeloos, hun zoontje was deerlijk
gewond. De man nam zijn zoontje in de armen en bracht hem, gaande
temidden van het oorlogsgeweld, in de kelder van Rhijnvliet. Toen hij
terugkwam werd zijn dochtertje Meta gevonden, eveneens zwaar gewond.
De weduwe Y. Meurs had een gewonde arm en lag tegen een boom. De
kinderwagen met het ongedeerde kind van bakker Meurs erin stond nog
immer bij de sloot. Zelf was Meurs aan beide benen gewond. Zijn vrouw
had een flinke verbandtrommel bij zich en begon kordaat de wonden te
verbinden. In de tuin lag Loes Rhijnsburger, bewusteloos naar later bleek.
Ook de vrouw van Jan Postmus had een erge hoofdwond. De dochter van
Johannes Rhijnsburger en haar zusje Alie waren eveneens getroffen. Het
slootje lag vol met gewonden. Die niet gewond waren zaten onder slijk en
modder. De granaten bleven komen. De tuin van Rhijnvliet was veranderd
in een jammerdal! Een Duitse soldaat had met hen te doen. Hij deed zijn
wapens af en begon Annie Rhijnsburger te verbinden. Hij hielp Meurs op
een ladder te leggen en verbond hem. Hij heette Karl.
Zo ging een uur voorbij. Opeens kwamen Duitse soldaten te voorschijn
en zwaaiden met witte vlaggen. Het vuren hield op, van beide zijden.
"Jullie kunnen nu wel gaan!" riepen ze naar de vluchtelingen die nog in de
tuin en daaromtrent lagen. Van hen waren intussen velen de boerderij in
gevlucht waaronder gewonden. Enkelen waren de Straatweg opgelopen
richting Haagse Schouw, in de armen van de Hollanders die aan de overzijde
van de Wassenaarse Watering gelegen waren. De overblijvenden
zagen zich genoodzaakt verder te trekken. De Straatweg op terug naar het
dorp! Meurs op het laddertje. Een driewielige boerenwagen was inderhaast
ingericht tot ziekenwagen. Op wat stro lagen daarin Ger van Dijk, Annie
en Alie Rhijnsburger. De vrouw van Chris van Dijk werd op een kinderwagen
vervoerd. Mevrouw Meurs werd gereden op een platte kruiwagen.
Ze waren nauwelijks bij de Krom gekomen toen het vuren alweer begon.
184
Eerst begonnen de Duitsers, waarna de Hollanders niet achterbleven. De
vluchtelingen zaten er precies tussenin. Het dichtstbijzijnde huis was dat
van Langeveld, zodat ieder daarheen vluchtte.
De strijd om Rhijnvliet ging daarna onverminderd voort. Een aantal
Duitsers was verder opgerukt naar de Rijn en had zich daar ingegraven.
Het Duitse geweld was gericht op Oegstgeest en de Rhijnzichtweg aan de
overzijde van de rivier. Het over en weer vuren ging haast ononderbroken
door. Tegen de avond vlogen er zeer laag Duitse transportvliegtuigen over.
Nieuwe voorraden daalden aan parachutes neer.
Een geheel eigen weg was Abraham Oosterlee gegaan. Hij was negen
jaar en liep aan de hand van zijn moeder. Zij waren in de achterhoede van
de stoet. De granaat ontplofte in de tuin ter rechterzijde van de Zonneveldslaan.
Moeder wierp zich in de sloot. Abraham bleef gewoon midden op
de Zonneveldslaan staan. Met grote belangstelling bekeek hij een zware
mitrailleuropstelling van de Duitsers ter plekke. Die stonden in de kant van
een diepe sloot op veilingkistjes om droge voeten te houden. Vanuit die
positie bestookten ze de brug over de Wassenaarse Watering. Voor zijn
gevoel heeft hij daar zo minuten lang gestaan. Heeft hij daarvan een nog
immer durende belangstelling voor allerlei wapens overgehouden? Volgens
hem was het dan ook geen projectiel dat uit een kanon kwam maar
een mortiergranaat. En als dat zo is dan zal die wel door de sectie van
Bruining bij de steenfabriek zijn afgevuurd. Hoe dan ook, Abraham ging
aan het hollen, zijn moeder trachtte hem nog te grijpen maar de jongen liep
te hard. De Straatweg op richting Valkenburg. Links van hem lagen de
Duitsers in de greppel langs de weg. Vanachter de mitrailleurs beschoten
ze de Hollanders aan de overzijde van het water. Uit een hoek van zijn
ogen zag hij het mondingsvuur opvlammen, dodelijk, gevaarlijk, maar er
was geen weg terug. Voort rende hij, zijn klompen klepperend over de
straatstenen. Moeder nog steeds achter hem aan. De Duitsers zagen hen
komen. Het vuur werd gestopt. Moeder en zoon renden voorbij. Achter
hen brandde het geratel opnieuw los. Ze renden en renden tot voorbij het
huisje Langeveld. Richting dorp. Daar, voor hen aan de linkerzijde van de
Straatweg, stond een schuur. De deur kierde uitnodigend open. Hijgend
renden ze naar binnen.
185

4.23 Schuur aan de Straatweg
Eenmaal in de schuur bleef moeder Oosterlee stokstijf staan. Abraham
keek nieuwsgierig langs haar heen naar binnen. Daar, door een raampje de
toestand buiten beschouwend, stond de pontificale gestalte van een Duitse
onderofficier. Abraham had slechts oog voor de pofbroek, de strak gespannen
pet, de uitmonsteringen op mouwen en kraag en het pistool in zijn
hand. Hij keerde zich niet onvriendelijk naar de geschrokken vrouw: "Sitzen!"
en wees op een stapeltje veilingkistjes. Daarna weer terug naar het
raampje. Buiten leek niet alles naar de zin van de onderaanvoerder te gaan.
Nieuwsgierig keken moeder en zoon mee en zagen Duitsers met witte
vlaggen aan de Rijnoever staan. Een soldaat kwam aangesneld door de
greppels, veel te rechtop naar de zin van zijn meerdere. Binnengekomen
werd de nog jonge soldaat afgeblaft tot er niets meer van hem over was.
Zo maakten moeder en zoon geheel onverwacht kennis met de andere
zijde van de beminnelijke vijand. In de loop van de dag verdween de man
meer op de achtergrond. Moeder en zoon bleven onafgebroken de
Straatweg in de gaten houden. "Daar is hij!" riep moeder op zeker moment.
Ze liep naar buiten en begon heftig te wuiven. Daar op de Straatweg
liep vader Willem met Jan! Naast hem de knecht van Van Kesteren met
een witte vlag in de hand. De laatste liep door maar Willem voegde zich
bij zijn vrouw en zoon.
Ze bleven die nacht in de schuur slapen. Toegedekt met zakken en alles
wat daartoe dienen kon. Abraham werd slechts gestoord door een die nacht
geboren kalf dat bonkig trachtte zijn gezelschap te zoeken. De Duitse
onderofficier was bepaald van boerenafkomst, had het beest ter wereld
geholpen en het moederdier gemolken.
4.24 Huisje Langeveld
Het bescheiden onderkomen van Cornelis, Willem en Maartje Langeveld
stond temidden van hoge bomen aan de Krom. Het is sinds enkele jaren
afgebroken en vervangen door een woning van royaler afmetingen. De
Krom is niet op de kaart te vinden, de (i)kaart van Valkenburg staat wel op
186
de Krom. Het is om en nabij de benzinepomp waar brandstoffen van het
merk Total overgeslagen worden.
Daar ter plekke was een losplaats waar een vracht straatstenen stond,
daar neergezet om de Straatweg op te knappen. Zeven vluchtelingen van
de groep waartoe Jaap van der Zwart behoorde zochten daarachter dekking.
Langs de oever was een schip afgemeerd. Nadat de zeven een tijdje
achter de stenen gelegen hadden, zijn ze in de roef van het schip gekropen.
Dat waren Maartje Botermans-Postmus met een heel klein kind en het
gezin van Jaap van der Zwart met de verloofde van zijn dochter. Jaap zelf,
zijn vrouw en zoontje Jaap betrokken het huisje Langeveld.
Van het huisje werden twee kamers ontruimd, het kleed van de vloer,
de meubels werden in de gang gezet. Bedden en dekens kwamen ervoor in
de plaats. In de ene kamer werden de gewonden gelegd: Jaap's vrouw bij
de deur, daarnaast zijn zoontje Jaap, de vrouw van Relis Bol en tenslotte
Meurs en zijn vrouw. Er was toen nog een klein plekje over voor het verplegend
personeel te weten: de vrouw van Henk van der Nagel, haar dochter
Antje en Gerrit Bol. Bij de deur was nog een klein plekje over voor
Jaap zelf, mocht het nodig zijn. In de tweede kamer was de bedstede bezet
door een moeder met een klein kind en Jo en Trien Rhijnsburger. Aan
gewonden lagen er: voor de bedstede op twee stoelen Adrie Rhijnsburger,
daarnaast Annie Rhijnsburger, daarnaast de vrouw van Chris van Dijk,
daarna Marie Rhijnsburger en Ger van Dijk.
Er was nog een derde vertrek, de keuken met stenen vloer. Daar zaten
en stonden de niet-gewonden. Onder de tafel zat Mien Meurs, ze is gedurende
al die dagen niet van haar plaats geweest. Maartje Langeveld was
daar gastvrouw en verzorgster. Daarbij geholpen door de vrouw van Klaas
van der Nagel met de oude vrouw Bos. Daar waren veel vrouwen en kinderen
die voortdurend huilden van honger en ontbering. De geiten in de
schuur werden gemolken om de kinderen wat te drinken te kunnen geven.
Gerrit Bol was de enige met het diploma EHBO en is van veel nut geweest.
O ja, Karl was er ook nog. Die was met hen meegegaan. Ook hij
had een diploma. De gewonden werden verzorgd. De woning was overvol
evenals de schuur.
Toen er gedurende langere tijd niet meer geschoten werd, kwam iedereen
wat tot rust. De slagersknecht Cornelis van Donk werd naar Valken-
187

urg uitgezonden om hulp te halen. Hij was vergezeld van Willem Oosterlee
en diens zoontje Jan. Cornelis kon niet verder komen dan de stal van
Dirk van Dijk, daar vingen de Duitsers hem op.
4.25 De familie Vis
Cock Oesterholt-Vis was jarenlang secretaresse van de Vereniging Oud-
Valkenburg. Waarmee je overigens niet aan de weg timmert! Samen met
de penningmeester van destijds, Henk Imthorn, maakte ze het boekje
"Valkenburg in oorlog 1940-1945". Toen ik haar in mei 1985 bezocht,
vertelde ze me heel kort wat haar overkomen was in de meidagen 1940. Ze
was toen zes jaar. De wagenschuur van haar ouderlijke boerderij had twee
grote deuren. Als die open stonden keek je uit op de hangars van het vliegveld.
De er tegenaan gebouwde schuur was gevuld met een groot aantal
zakken slakkenmeel, een restproduct van de hoogovens en bedoeld om het
vliegveld te bemesten. Het leek een ideale schuilplaats tegen de granaten
uit Katwijk. Een aantal zakken werd verplaatst zodat in het midden een hol
ontstond met een toegangspad. De vrijgekomen balen werden als een muur
voor de ingang gestapeld. Laat ze nu maar komen! Waar niemand aan
gedacht had: er was geen dak in deze kunstmatige bunker! De granaten
doorboorden met gemak de muren van de schuur, de zakkenwal doorstond
hun aanval. Maar één raakte een bint boven de schuilplaats en ontplofte
daar met een verschrikkelijke knal. Het gezin telde zes kinderen. Vader
Vis zag nog kans het deerlijk gewonde beentje van de zesjarig Cock af te
binden. Gijs nam daarna resoluut de beide kleintjes als baaltjes onder zijn
armen en rende de schuur uit, de Broekweg over. Daar stonden de huisjes
die destijds als laatste bouwsels aan de Broekweg gelegen waren. Er zaten
Duitsers in. Ze deden verband om de wonden en verwezen het gezin vervolgens
naar de school, het hospitaal. Zo trok de familie Vis enige tijd
later langs de brandende kerk, ze zagen de krijgsgevangenen alle kanten
op stuiven. Het was nog dag. Piet van Duyn schrijft: Was het nacht of was
het avond? We wisten het niet, het was in elk geval donker. De familie Vis
bestaande uit acht personen werd binnengebracht. Vader, moeder en drie
kinderen gewond. Drie kinderen waren niet gewond. Met een lucifer werden
de wonden bekeken maar er lagen al noodverbanden omheen. Deze
188
mensen hadden zelf een schuilgelegenheid gemaakt in de schuur want hun
huis was ingericht als hospitaal, dat is een ziekenwijkpost. Hun kelder lag
vol met gewonde Duitse soldaten, zodat het huisgezin naar onze kapotte
school gebracht werd. Tot 's morgens was Cokkie erg lastig en had veel
pijn. Toen het licht werd ontdekten we dat dit meisje haar beentje op twee
plaatsen gekneveld was. Wij hadden wel de bovenste knevel losgemaakt
maar van de tweede, welke bijna onder het andere verband zat, hadden wij
niets bemerkt. Toen de Duitse arts 's-morgens kwam, deelde hij mede dat
het beentje geamputeerd zou moeten worden, liefst dadelijk. Maar wanneer
zou het gebeuren? Hij wist het ook niet.
189
4.26 Vlucht naar Rijnsburg
Toen de Hollanders die zaterdag voor de tweede keer optrokken om Valkenburg
te heroveren was het huis van Jan de Vries verlaten. Ook zijn
buren hadden de wijk genomen. Niet dat iemand hen geholpen had om
weg te komen. Wat dat betreft had de legerleiding simpele gedachten: gooi
alles tussen jou en de vijand plat en storm vervolgens naar voren! Dat er
daar nog een aantal burgers vertoefden legde klaarblijkelijk geen gewicht
in de schaal. De kanonnen van Katwijk schoten die dag wel uit een andere
hoek maar niet minder raak. De familie de Vries, vader, moeder en zes
kinderen, oma en een tante hadden de hele dag in de greppel gelegen. Hun
huis stond net even voorbij de Kleine Watering, op Katwijks grondgebied,
aan de Rijnzijde. Het is een prachtig plekje maar toen zaten ze precies
tussen twee vuren. Toen het schieten even staakte besloten ze er vandoor
te gaan en met de vlet het water over te steken naar Rijnsburg. Moeder zei
nee! Maar goed ook want even later begonnen de granaten weer te vallen,
sommigen vielen midden in de Rijn! Op de plaats waar ze geweest zouden
zijn als...
Weer moesten ze zich in alle bochten wringen om niet geraakt te worden.
Wat er zich om hen heen afspeelde aan krijgsgebeurtenissen konden
ze niet waarnemen. Moeder raakte ernstig gewond, tante wat minder
zwaar. In de loop van de middag, de herovering van Valkenburg was
inmiddels afgeblazen, werd tenslotte de oversteek gewaagd. Totaal 44
mannen, vrouwen en kinderen waagden het er op en namen plaats in de

schuit. De Duitsers lieten hen met rust en de Hollanders hadden toen nog
geen argwanende gedachten. Ze hadden het te druk met zichzelf te hervinden.
Ongehinderd kon de tocht worden voortgezet, de "Kees Wis" sloot in
tot vlak bij de Rijnsburgse Valkenburgerweg! Maar toen werd het vuur
geopend. Door de Hollanders? Door de Duitsers? Wie zal het zeggen.
Moeder moest tot het donker wachten voor iemand het durfde wagen haar
met een brancard van boord naar het ziekenhuis te brengen.
4.27 De dood van een boer
Het moet ergens aan de Wassenaarseweg gebeurd zijn, in de
ochtendschemering. De mannen van Mallinckrodt lagen in hun stellingen.
Opeens stond er in hun schootsveld een vreemde gedaante. Hij maakte
vreemde armbewegingen en liep van de ene naar de andere kant van de
weg. Nader bekeken bleek het een burger te zijn met een pet op het hoofd.
"Wat doet die daar nou?" De soldaten begrepen er niets van. De man trok
de aandacht van Duitse mitrailleurs. "Staat hij soms seintjes aan de Duitsers
te geven?" Er werd hem toegeschreeuwd met de handen in de hoogte
naar de bosrand te komen. Toen dit niet gebeurde en de vertoning doorging,
steeds verder in de richting van het vliegveld werd een waarschuwingsschot
gegeven. De man dook weg maar naar de andere kant van de
weg. Hij maakte zwaaibewegingen richting vliegveld wat weer tengevolge
had dat de Duitsers nog harder begonnen te schieten. Toen de man weer te
voorschijn kwam en verder ging, bracht dat de vaandrig er toe het commando
te geven: "Schiet hem neer!" Hetgeen geschiedde.
190
191
40 Schets van de situatie aan het eind van de tweede dag

Inhoud hoofdstuk 5
5. 1 Terugblik
5. 2 De nieuwe dag
5. 3 In het hospitaal
5. 4 Hospitaal Rhijnsburger
5. 5 Café Ramp
5. 6 Burgervader
5. 7 De kuil van Noort
5. 8 Villa Welgelegen
5. 9 Boerderij Barnhoorn
5.10 De stal van Dirk van Dijk
5.11 Krijgsgevangen in de kerk
5.12 Garage Poot
5.13 Torenvliet
5.14 Vierde tegenaanval op het dorp
5.15 Wie krijgt een lintje?
5.16 Kanonnen van Katwijk
5.17 Kanonnen van Oegstgeest
5.18 Van Gunsteren
5.19 Boerderij Doe in vuur en vlam
5.20 Vuur op Rhijnvliet
5.21 Huisje Langeveld
5.22 Albertushof
5.23 Wachtmeester Lensen
5.24 Geallieerde akties (Gerrit Russchenberg)
192
Hoofdstuk
193
5
Zondag 12 mei
eerste Pinksterdag
5.1 Terugblik
De tweede dag van de oorlog was begonnen met het grootste Nederlandse
fiasco in de slag om Valkenburg: de overrompeling van een bataljon
infanterie door een handjevol Duitsers. Een handjevol want er zaten weliswaar
zo'n driehonderd Duitsers om en nabij de Wassenaarseslag maar dat
wil niet zeggen dat ze allemaal bij de strijd betrokken waren. Wat bedoeld
was als een grote schoonmaak van de duinen van Katwijk tot Scheveningen
mislukte volkomen. Ook de later op de dag ondernomen pogingen om
alsnog aan te vallen, haalden niets uit. Als oorzaken worden genoemd: de
slechte verbindingen, gebrek aan samenwerking tussen de commandanten
van de drie aanvallende groepen, vermoeidheid van de manschappen,
gebrek aan discipline, overbelasting van overste Buurman. Kortom, alles
wat niet mocht gebeuren vond plaats.
De Katwijkse kanonnen waren verplaatst naar de overzijde van het
Uitwateringskanaal richting Noordwijk en waren al vroeg begonnen het
dorp te bestoken. Ook de Oegstgeester kanonnen deden mee onder het
motto: De Duitsers zitten in de kerk! De burgemeester van Valkenburg
voldeed gaarne aan het verzoek van de Duitse commandant om de Hollanders
te vragen het vuur van de kom van het dorp te verleggen. Buurman
beloofde het door te zullen geven aan de bevoegde instanties. Het
bombarderen ging echter gewoon door. De kerk (waarin honderden Nederlandse
soldaten), het hospitaal (honderden soldaten en burgers) en café
Ramp (honderden burgers) werden in puin geschoten.

Desondanks mislukte ook de tweede tegenaanval op het dorp die in de
loop van de middag werd ingezet. Via de Valkenburgerweg waren de
Hollanders tot het gemeentehuis opgerukt en moesten terugtrekken door
heftige tegenstand en granaten uit de Oegstgeester kanonnen. Al met al
werd bewezen dat het urenlange bombardement van de kerk, het hospitaal
en de huizen in het centrum waarin de burgers schuilden, weinig nut had
gehad. De Hollanders waren gefixeerd op de kom van het dorp door een
simpele redenatie: Als de vijand verzoekt om niet te schieten is er een
reden om dat wel te doen! Dat uitgangspunt van Dürstt Britt, geformuleerd
in de morgen van 10 mei toen hij op eigen houtje het vliegveld ging beschieten,
bleef lang nawerken in de hoofden van de strijdheren! Maar de
huizen, boerderijen en stellingen waarin de Duitsers werkelijk zaten werden
nauwelijks getroffen.
Een aantal burgers van Valkenburg sloeg radeloos van angst op de
vlucht. Meer dan honderd mensen, voornamelijk vrouwen en kinderen,
trokken over de Achterweg en de Zonneveldslaan en kwamen daar in de
Duitse linies terecht. Gedurende die tocht werden ze beschoten door de
Hollanders vanaf de duinen. Bij de boerderij Rhijnvliet aangekomen kwam
een granaat uit Leiden in hun midden terecht. Er vielen zes doden en vele
gewonden. De Duitse stellingen daar werden beschoten vanaf de overzijde
van de Oude Rijn. Bij steenfabriek De Ridder stonden mortieren opgesteld.
Het vuren bleef doorgaan. De Duitsers zwaaiden met witte vlaggen
naar de overkant. Daar dachten de Hollanders dat ze zich wilden overgeven,
ze staakten het vuren. Zodoende konden de vluchtelingen ontkomen
richting Valkenburg naar huisje Langeveld. Een deel van hen was reeds in
de kelder van de boerderij gevlucht. Enkelen wisten te ontkomen via de
Straatweg naar de Haagse Schouw.
Tegen de avond werd nogmaals een poging gedaan het dorp te ontzetten.
Nu met grotere en nieuwe mankracht. Van twee zijden werd aangevallen.
Door de polder werd de voortgang bemoeilijkt door de brede sloten.
Via de weg lagen ze onder het vuur van het dorp. De manschappen en
sommige officieren hadden weinig animo om aan te vallen. De commandant
moest persoonlijk voorop gaan. Het mocht niet baten. Ze drongen
weer tot de Broekweg door maar kregen daar zoveel tegenstand van de
Duitsers dat verdergaan zinloos leek.
194
195
5.2 De nieuwe dag
Overste Buurman was nog immer vastbesloten het dorp aan de bezetters te
ontrukken. Hij had zijn strijdmacht verdubbeld en in twee kampen verdeeld.
Geen bevel van boven dreef hem. Was het bezorgdheid om het lot
van de krijgsgevangenen en de burgers? Hij maakte zich op voor de beslissende
krachtmeting. Een strijd, die na de Wassenaarse slag, tot de grootste
flop van de strijd om Valkenburg gerekend mag worden. Dat was niet
direct aan Buurman te wijten, noch aan de inzet van diens strijdheren en de
manschappen.
Het was de derde dag van de oorlog. Daarenboven was het zondag, de
eerste pinksterdag. De dag waarop in het bijzonder bedacht zou worden
dat God zelf bij de mensen wil komen wonen. De kerk was die dag gevuld
met honderden krijgsgevangenen, in alle staten van verontrusting. De
christelijke school, de oude pastorie en het gemeentezaaltje volgepropt met
gewonden en hun verzorgers. In de kelder en de zaal van café Ramp zaten
de mannen opgesloten. Drie verzamelplaatsen in het hartje van het dorp.
Er zaten wel wat Duitsers tussen maar de meesten zaten achter de mitrailleurs,
verspreid over het dorp en er buiten.
In de kelder van de pastorie zal de eerste pinksterdag wel begonnen zijn
met een korte kerkdienst. "Wat zal de dominee voor ons bidden!" had de
dag ervoor een Valkenburgse vol vertrouwen gezegd. Kort voor ze aan
haar verwondingen stierf in de tuin van Rhijnvliet.
5.3 In het hospitaal
Een witte ochtendnevel hangt boven de velden, drijft tussen de huizen. De
zon komt aarzelend boven de kim. Plotseling wordt de voordeur van de
oude pastorie opengesmeten. Een Duitse soldaat, met grote angstogen, een
spierwit gezicht en handen komt binnen: "Gas! Gas!" De EHBO-ers
schrikken zich rot. Wat voor spook is dat nu weer? Ze hebben geen
gasmaskers om naar te grijpen en langzaam beginnen ze weer helder te
denken. De Hollanders zullen toch niet zo gek zijn om op die manier de
Duitsers te verjagen? Hoewel, ze hebben wat dat betreft al gekke dingen
meegemaakt! En wat er ook gezegd wordt, de soldaat blijft brullen: "Gas!

Gas!" Hij neemt hen mee naar buiten en wijst. Nu begrijpen ze het: de soldaat
heeft de ochtendnevel zien komen, dacht dat het mosterdgas was en
heeft meteen handen en hoofd met chloor ingesmeerd en alarm geslagen.
Zoals het hem geleerd is.
Het was zondagmorgen, de
eerste pinksterdag en mooi
weer. Enkele EHBO-ers zaten
op de stoep van Rhijnsburger
in de zon om wat te
bekomen. Duitse soldaten
liepen voorbij, anderen waren
bezig hun wapens te onderhouden.
Er werden foto's
gemaakt. Feldwebel Wolfgang
Schulz kwam op hen
toelopen. Hij keek moeilijk.
Piet moest mee. De Duitsers
dachten een hekke-schutter te
vinden. Die zou onmiddellijk
worden doodgeschoten. Er
was een soldaat gewond op
41 De öude pastorie".
de hoek bij smederij Van
Stijn. Het schot kwam van
een huis daar in de buurt. Een
andere soldaat had het gezien. De stoet hield halt voor het huis van Kees
Peet. Piet begon te lachen, daar een sluipschutter? De feldwebel keek hem
bevreemd aan maar liet toch alle kamers doorzoeken. Met de EHBO-er als
kogelvanger voor zich uit! In de bedstee lag Ger en daarachter Maarten op
zijn knieën, de deur stijf dicht. Ger hield haar tas dicht tegen zich aan,
waarin het kerkboek en wat sieraden. Ze wilde tot geen prijs die tas aan de
soldaten afgeven, schold hen uit en trachtte Maarten te bewegen die onfatsoenlijke
mensen de deur uit te gooien. Nou, vooruit, omdat Piet een
Valkenburger was kreeg hij de tas ter inzage. Daarop volgde een inspectie
van het bed. Onder het bed werd een muizenval gevonden. Zonder muis
want er zaten wel tien gaten in. Niet begrijpend werd er naar het vreemde
196
voorwerp gekeken. "Een geheim wapen!" grapte Piet die inmiddels al een
mondjevol Duits opgepikt had. De soldaten lachten maar wat en staakten
na nog wat rondgekeken te hebben de huiszoeking.
Dokter Hueting had tot en met de zaterdagmorgen veel werk verzet in
het hospitaal. De zorg voor de gewonden werd daarna overgenomen door
een Duitse arts. Zonder onderscheid des persoons. Ook die dag was hij
present. Hij en Piet maakten hun ronde langs de bedden.
Op zeker moment dachten de jongens dat er weer gevechten waren, nu
wel zeer dicht bij het hospitaal. Het bleek dat er een munitiewagen in de
lucht gevlogen was. Gevuld met 60.000 patronen. Zo ging het de hele dag
door met schieten en barstende granaten. Ze raakten er aan gewend.
197
42 Het hospitaal na de strijd.
Piet van Duyn kon de gang van zaken moeilijk verkroppen. Hij was van
mening dat het allemaal niet nodig geweest was als de Hollandse officieren
hun hersens wat beter gebruikt hadden. Die zaterdagmorgen hadden ze
Valkenburg zonder slag of stoot kunnen innemen. De munitie was op.

Alles wat de Hollanders niet in handen mocht vallen, werd verbrand. Maar
ze kwamen niet. Waarom niet? Het was en bleef een raadsel. Ook het
Rode Kruis liet verstek gaan. In Albanië en in Finland deden ze van alles
en nog wat, maar hier, in eigen land, lieten ze de jongens doodgaan. Wist
overste Buurman het? De Duitse commandant had hem gevraagd om een
gevechtspauze om de gewonden af te voeren naar een ziekenhuis. Er was
een voorwaarde, niet slechts de Hollandse gewonden maar ook de Duitse
moesten verzorgd worden. Die laatsten moesten dan na herstel naar een
neutraal land worden gebracht. Als antwoord schoten de Hollanders het
hospitaal, de verbandplaats en de kerk in puin. Gelukkig was er de feldwebel
die alles wat hij bemachtigen kon aan sigaretten eerlijk verdeelde over
de Hollandse en Duitse patiënten. Voor Piet viel er bovendien wel eens
een fles wijn of dergelijke te ritselen.
In het verhaal van Ben Collignon is het moeilijk vast te stellen welke
dag het is. Wat hij hier beschrijft moet volgens zijn aantekeningen in het
zakboekje op zondag 12 mei gebeurd zijn: Wat heb ik een raar gevoel in
mijn rechterarm? Bruusk ruk ik mijn arm terug, het meisje wordt wakker.
Allebei zijn we akelig stijf maar toch heeft het slaapje ons opgeknapt. Er
wordt een reep chocolade aangereikt. Wel een wonderlijk menu, chocolade
als ontbijt. Het meisje huivert en ik wil haar de deken geven. "Nee, die
moet jij houden", zegt ze. Dan besluiten we er samen mee te doen. Ik merk
dat ze begint te piekeren. Dat wil ik ten koste van alles voorkomen en
begin druk te praten over mijn werk, de dienst en mijn kameraden. Vanzelf
komt het gesprek op Schiedam waar ik mijn ouders weet en mijn meisje.
Het lijkt of al die dingen duizend mijlen ver weg zijn. "Hoe ziet je meisje er
uit?" vraagt ze ineens met echt vrouwelijke nieuwsgierigheid. Er is nu een
onderwerp aangesneden waarover ik met vuur kan praten en ik teken
suggestief de figuur en het karakter van Tini. Zo komen we tot een gesprek
en ik hoor dat ze pas zeventien is, eigenlijk nog maar een kind, geen wonder
dat de omstandigheden haar de baas worden. Het wordt donkerder,
tenslotte zie ik alleen nog maar het profiel van het gezichtje naast me,
omlijst met de blonde krullen. Ik hoor niet meer wat ze zegt, als ze maar
praat, dat leidt de gedachten af. Ineens stokt haar stem, ze kruipt angstig
tegen me aan. Er suist wat en dan boem! Een regen van steenbrokken
vliegt door de ramen naar binnen. Een granaat is tegen het muurtje voor
198
onze zaal gekomen, de ramen zijn uit de hengsels gerukt. Ik proef niets dan
stof en vuil en een stuk steen bonkt op mijn been. Er ontstaat paniek, ieder
vliegt omhoog en wil naar de deur. Eén, twee schimmen komen naar me
toe rennen en struikelen over mijn benen. Ik tracht de mensen te kalmeren
maar het is onbegonnen werk. Dan verschijnt de alomtegenwoordige Piet.
"Stilte mensen, er is niemand geraakt". Met zijn zaklantaarn vindt hij een
weg door de chaos van bed en mensen. Zijn rustige stem tracht wat kalmte
te brengen. "Kom maar langs deze deur dan kunnen we in de kelder van
Rhijnsburger komen!" Hij opent een zijdeur en er volgt een wilde uittocht.
Waarheen weet niemand. Ik kruip wat dieper onder het bed, mijn benen
zijn verscheidene keren vertrapt. Opeens mis ik het meisje naast me. Ik
hoor ze niet meer. Is ze misschien geraakt? Ik tast naast me maar er is
niemand. "Annie, Annie, waar ben je?" Er volgt geen antwoord en ik zoek
verder. Voel ik daar iets? Dat moet ze zijn. Angstig graai ik naar lucifers
en steek er één aan. Ze ligt met bleek gelaat en gesloten ogen tegen de
muur geleund. Achter me moet ergens een kraan zijn maar als ik het ding
vind komt er geen water uit. 't Is waar ook, de waterleiding is afgesloten.
Er ligt een kletsnatte doek in het fonteintje en die wrijf ik over haar gezicht.
Ze komt bij, ik hoor zuchten. Dan grijpt ze wild mijn hand en
smeekt: "Laten we toch weg gaan, dadelijk komt er weer één!" Ik tracht
haar te kalmeren, "We kunnen nu beter blijven, die kelder zal wel vol zijn".
Ze is echter niet te overreden. Weg, weg, moeten we. Ik durf haar zo niet
alleen te laten gaan, we kruipen over de achtergelaten bedden en het stro
heen. Vanuit een hoek klinkt een stem: "Neem mij ook mee!" Op het geluid
af vind ik een ledikant. "Wat heb je?" Het blijkt dat hij een scherf in zijn
been heeft. "Als je me steunt kan ik wel lopen". Samen helpen we hem van
het bed af en tussen ons in strompelt hij naar de deur. Zijn mouw is kleverig.
"Ben je ook aan je arm gewond?" "Nee" klinkt het onverschillig, "er
vloog een stuk steen tegen mijn arm". Ik struikel half over een deken en
besluit die maar mee te nemen.
199
5.4 Hospitaal Rhijnsburger
Ben Collignon: We komen in een gang en lopen op goed geluk een huis in,
we zullen wel goed zijn want iemand komt naar boven met een kaars. We

vinden een trapje dat naar een kelder voert vol fluisterende stemmen. Een
vaag luguber licht tovert groteske schaduwen op de muur. Het is er al vol
maar we vinden nog een plaatsje op een hoopje aardappelen ergens langs
de wand. Warm is het er allerminst en ik ben blij dat we de deken meegenomen
hebben. Als mijn ogen wat gewend zijn aan het halfduister, kan ik
eindelijk de medebewoners onderscheiden. Tegenover mij zit het gezin dat
hier woont, vader, moeder en een stuk of vier kinderen. Eén ervan is zoek
hoor ik later. Ook zit er een oude grootmoeder die in de war is. Buiten ons
drieën zitten er nog een paar mannen en een meisje. Er klinkt gestommel
boven. Twee mannen brengen een vrouw naar beneden. Het is de verpleegster
die in de gang een buikwonde heeft opgelopen. Haar toestand
moet hopeloos zijn en ze ijlt aldoor. Er is geen plaats meer, op de stenen
vloer wordt een bed gespreid van wat dekens en een jas. Daarop wordt ze
voorzichtig neergelegd.
Mijn rug leunt tegen de muur maar mijn hoofd moet ik iets vooruit
houden door een plank die daar bevestigd is. Pijnlijk nauwkeurig kan ik
het aantal aardappels bepalen waarop ik zit. Verschuiven helpt niet veel,
ze zijn alle even hard. Er klinken een paar harde slagen, in de stilte die
erop volgt klinkt de stem van oma "Jan, Jan, help me eens ik moet op de
pot!" Een dergelijk apparaat blijkt niet aanwezig te zijn en haar zoon
probeert met een smoesje het vrouwtje te kalmeren. Het stervende meisje
begint te ijlen. Of zou ze bij kennis gekomen zijn? Ze vraagt om water en
meteen daarop: "Willen jullie bij mijn graf dit lied zingen?" En ze zet met
heldere stem een psalm in. Het oude moedertje begint opnieuw te praten.
Naast me hoor ik snikken, de kinderen beginnen ook al. Ik wens me terug
in de zaal, liever daar onder een bed, dan hier waar ik alle zin krijg een
deuntje mee te gaan doen.
De schilder in zijn witte overal verschijnt met een veldfles water. Eerst
mag het stervende meisje drinken. Ze weten dat het verkeerd is maar hoe
kan je dat weigeren? Daarna doet de fles de ronde. Halverwege is die
leeg. De schilder heeft beloofd terug te komen maar hij moet het water
eerst gaan halen en overal is de waterleiding stuk. Langzaam, heel langzaam
kruipen de uren voorbij. Er hangt een bedorven bloemengeur in het
keldertje. "Zijn hier bloemen?" Nee, maar op de plank staan twee emmers
bloemenwater. Zullen we het drinken? "Niet doen" zegt de eigenaar. We
200
doen het toch, de dorst is sterker dan de angst. Mijn buurman die dezelfde
pieper-ervaring opdoet als ik even tevoren, komt op het idee de plank op
de aardappels te leggen. Daarmee vermeerdert het zitcomfort aanmerkelijk.
Ik kan nu mijn benen uitstrekken onder die van mijn buurman. Annie,
die al enige tijd niets meer heeft gezegd, is tegen me aan in slaap gevallen.
Ik moet haar vasthouden anders rolt ze voorover. Dan dut ik ook weg in
een onrustig slaapje.
"Au, wat is dat?" Iemand heeft me wakker gemaakt door op mijn been
te gaan staan. De lucht ruikt bedorven, als een oude leren lap. Annie is al
eerder wakker geworden maar heeft zich stil gehouden. "Wil jij ook rijst
hebben?" vraagt ze. Er is een grote pan waterrijst gevonden en die gaat
rond. Wie trek heeft, het zijn er veel, schept een handvol rijst en knabbelt
maar. Een stem vraagt hoe laat het is maar niemand heeft een horloge.
Fluisterend vraag ik aan Annie hoe het met het stervende meisje is. Ze
heeft een injectie gekregen en is daarna rustig geworden. Dan horen we:
"Zeggen jullie aan vader en moeder dat ik blij ben te sterven". En als haar
zuster naast haar begint te snikken: "Waarom huil je nou, ik ga toch naar
de Here Jezus toe!" Het verbaast me bij een protestants meisje zulk een
vertrouwen te vinden. Dan zwijgt de stervende en we voelen dat haar geest
zich gereed maakt voor de reis naar boven. Op dat moment begint de
grootmoeder weer te jammeren. Ik vergeet mezelf, er ontglipt me een
verwensing. Direct heb ik er spijt van en zwijg, boos op mezelf. Annie
fluistert: "Niet doen jongen dat mens kan er toch ook niets aan doen!"
Het wordt stil, er hangt een stemming van hulpeloosheid. Mijn buurman
stoot me aan "Kan jij mijn vulpen en potlood meenemen, ik heb geen jas
meer. Als we hier nog eens uitkomen, krijg ik ze wel weer terug". Ik ben
blij met de afleiding en knoop een gesprek aan. Wie ben je, van welke
compagnie? Hij blijkt van het depot aan de boulevard te zijn, net een
maand of drie in dienst. We betrekken ook de twee meisjes in het gesprek,
waarbij er één op het idee komt dat we ieder een beschrijving van ons
uiterlijk moeten geven, bij gebrek aan de mogelijkheid elkaar te zien. De
depotman naast me luistert naar de naam Wim en het meisje heet Floor.
Op mijn beurt licht ik mijn doopceel en we kletsen over het een en ander.
Wim vraagt Annie iets maar krijgt geen antwoord en als ik naast me kijk
zie ik dat ze weer in slaap is gevallen. De kogel in mijn arm schijnt te gaan
201

wandelen, overal prikt het. De nacht duurt lang, er lijkt geen eind aan te
komen terwijl de lucht hier beneden hoe langer hoe bedompter wordt.
Piet van Duyn beschrijft hoe in de kelder van Rhijnsburger de toestand
met opoe onhoudbaar werd. Als Grietje lag te bidden dan begon zij te
schelden. "Hou je mond dicht!" Opoe werd naar boven gebracht en op een
bed gelegd. Grietje maakte haar testament. Haar verzorgers kregen een
foto van haar of een naamlepeltje. De soldaat die op haar paste, Bertus
Slats, erfde een zilveren ringetje met Zeeuwse knop. Ze had nog wat dingetjes.
Verdeel die maar onder elkaar. Als het straks
weer vrede is en de meisjesvereniging weer bijeenkomt,
willen ze dan lied 1 uit de bundel "Blijde
Stemmen" zingen? De mannen kenden het lied niet
en dus zong Grietje het hen voor. Na afloop daarvan
bleef het lange tijd stil. Temidden van het woeden
om hen heen waren ze niet angstig meer. Met
Grietje vatte iedereen moed. "Laten we het allemaal
zingen" vroeg ze: aarzelend begon de één,
een mannenstem viel bij, tenslotte zongen ze het
allemaal. Wie de woorden niet kende bromde maar
43 Grietje Postmus.
wat, maar met elkaar klonk luid en duidelijk:
Loof nu den Heer, o mijn ziele
ik wil Hem loven tot den dood.
Ik wil hem loven wat mij geviele
van morgenrood tot avondrood.
Wie lijf en ziel zo mild ons gaf
worde geprezen tot het graf.
Halleluja, Halleluja.
Mijn God heeft hemel, zee en aarde
gemaakt en al wat daarin leeft
En alles wordt vervuld op aarde
wat Hij ons toebeschoren heeft.
5.5 Café Ramp
Hij is de Heerser overal
Hij wien ik eeuwig loven zal.
Halleluja, Halleluja.
Zalig, ja zalig is Zijn verblijden
wiens hulp de Heer van Jacob is
die van 't geloof zich niet laat scheiden
en vind in God zijn lavenis.
Wie zich door God beschermen laat
vind allerbeste raad en daad.
Halleluja, Halleluja.
Zodra het 's-morgens licht werd, kwamen de mensen uit de kelder en
vulden de gelagkamer. Er werd brood en worst gebracht zodat ze iets
202
konden eten. Ook Van Haarlem had de nacht in de kelder doorgebracht
maar vond het niet verstandig zo vroeg reeds, het was omtrent vijf uur,
naar huis te gaan. Waarop de burgemeester en meester Van der Berg alleen
gingen.
Het was die dag weer bar en boos met de beschietingen. Arie de Vries
herinnert zich nog dat het niet uit te houden was in de kelder. Sterk
zwavelhoudend water droop van de wanden. De lucht was door de vele
monden zo vervuild dat hij het als een opluchting ervoer toen er een gat in
het dak ontstond: er was een granaat ingeslagen. Hij hield het niet meer
uit. Buiten leefde hij weer op. Daar achter de kroeg zag hij de vrachtwagen
van Krijn Postmus staan. Het leek hem een goede schuilplaats en hij kroop
eronder. Toen Arie vandaar een poosje de gebeurtenissen had gade geslagen,
hij voelde zich daar prima, werd hij ontdekt door een Duitse soldaat.
"Mit! Mit!" schreeuwde de man hem toe. Arie had inmiddels geleerd in
zo'n geval niet lang te treuzelen, kwam onder zijn schuilplaats vandaan en
voegde zich bij de opdrachtgever. Korte tijd later werd de wagen getroffen
door een granaat. Een lange reeks van ontploffingen was het gevolg. Met
verbijstering zag hij de vuurzee ontstaan. De totale vernieling, waarvan de
Duitser hem op het laatste nippertje gered had. Er brak brand uit, Duitse
soldaten begonnen die te blussen. Niet alleen Arie was zeer ontsteld, ook
veel van de andere mannen verlieten in allerijl café Ramp. Toen ze buiten
grote vlammen uit de kerk zagen slaan, het stro dat Arie daar de dag ervoor
had gebracht brandde best, deed dat in niet geringe mate hun snelheid
vermeerderen.
203
5.6 Burgervader
Reeds om vijf uur 's-morgens was de burgemeester naar huis gegaan.
Dichtbij gekomen zag hij dat de zijkamer van zijn huis getroffen was. Een
groot gat in de muur gaf vrije toegang tot de kamer waarin alles vernield
was. Ook was er een groot gat in de vloer. Ontzetting greep hem aan! Vlug
naar de kelder waarin zijn vrouw en de buurvrouw met de kinderen moesten
zijn. De deur was dicht! Bovendien werd geen geluid gehoord. Zo vlug
hij kon daalde hij de trap af en keek het halfduister van de kelder in. Gelukkig,
daar lagen zijn vrouw en dochters, te slapen. Maar waar was de

uurvrouw en haar zoontje? "Wat is hier gebeurd?" Waarop hij te horen
kreeg wat er de dag ervoor allemaal gepasseerd was. Ontdaan hoorde hij
hoe de buurvrouw tijdens haar vlucht nog beschoten was en dat het slechts
aan het ingrijpen van een goede Duitser te danken was dat daarmee gestopt
werd. Waarop hij vervolgens constateerde dat het een wonder Gods mocht
heten dat zijn eigen gezin gespaard gebleven was. De naam des Heren zij
geloofd!
Het gezin kwam die dag niet meer buiten. Om 1 uur 's-middags kwam
Van Haarlem de kelder binnenstormen. Overstuur begon hij te vertellen
wat hij die morgen in café Ramp had meegemaakt. Toen pas merkte hij dat
zijn vrouw en zoon er niet waren. Nog meer ontsteld ging hij hen daarna
onmiddellijk zoeken. Tegen de avond nam hij weer intrek in de kelder. Ze
hadden geen rustige nacht, de mitrailleurs bleven ratelen. In de weilanden
loeiden de koeien. Buiten hoorden ze de Duitsers bezig bij het mitrailleursnest
in de tuin. Ze schreeuwden dat ze weer uit het huis beschoten werden!
Meteen daarop verscheen er een soldaat om te kijken wie er in de kelder
waren. Een commandant werd daarvan op de hoogte gesteld. Weer maakte
de huisvader angstige uren door, oberleutnant Hündorff had hem duidelijk
gezegd dat de bewoner aansprakelijk gesteld zou worden voor beschietingen
uit een huis. Die zou gefusilleerd worden als de dader niet te vinden
was. Er werd inderdaad een schildwacht voor de deur gezet die daar de
hele nacht heen en weer liep. "Een rustige nacht heb ik niet gehad. Er was
natuurlijk niet geschoten zodat de dader ook niet te grijpen was. Mitsdien
zou ik zelf de verantwoordelijke persoon zijn. Ik verkeerde inderdaad in
levensgevaar. Toen besefte ik goed hoe verschrikkelijk het was inwoner
van een bezet dorp of land te zijn. Men is dan totaal aan de willekeur van
de vijand overgeleverd die op de willekeurigste manier over het leven der
burgers beschikken. Hoeveel begeerlijker kwam mij dan de strijd in het
open veld tegen de vijand voor. Ik was jaloers op onze soldaten die zichzelf
met de wapenen in de hand verdedigen konden."
5.7 De kuil van Noort
Ook in het huis van Paulus Noort kwam al vroeg bezoek. Het gezin kon
niet meer rustig ontbijten, de soldaten liepen af en aan en deden of ze er
204
heer en meester waren. Paulus, die zich iedere dag diende te melden,
besloot een veiliger schuilplaats te maken. Achter in de tuin, dicht bij de
Rijn, stond een schuur en daarin groeven ze een diepe kuil. Veilingkisten
met grond erin werden er rond gestapeld. Ze kregen gasten: de vrouw van
Niek Ouwersloot en hun zoontje. Haar zuster, de vrouw van Hannes
Zandbergen was er ook. Die dag werd het dorp voor de zoveelste keer
door de Hollanders bestormd. Er werd onophoudelijk geschoten. Het was
levensgevaarlijk om zich buiten de schuilplaats te begeven. Toch slaagde
één van de mannen erin nog wat rijst en een petroleumstel uit het huis te
halen. De rijst werd gekookt, wat suiker erover en ieder smulde ervan.
Veertien mensen in een kuil.
205
5.8 Villa "Welgelegen"
De bewoners van de villa moesten het huis, dat een oorlogsbestemming
kreeg, verlaten. De familie Schoneveld beraadde zich erop wat te doen. Er
gingen stemmen op om naar de overzijde te varen met de roeiboot die voor
het huis in de Rijn lag. Bijna allen kozen daarvoor, slechts de jongste telg
Arie was nog niet gehoord. Vader Schoneveld had een duidelijk voorbehoud
gemaakt: Als er ook maar één tegen is doen we het niet! Het kwam
dus op Arie aan. Die begon te huilen en zei: "Nee, ik durf niet". Waarop de
Schoneveldjes zich reisvaardig maakten en vertrokken. Ze liepen over de
Laan van Welgelegen, 't Boonrak van nu volgt ongeveer dezelfde weg. Bij
het Weitje op de Straatweg gekomen kozen ze richting Haagse Schouw.
Ze kwamen zelfs tot de plaats waar aan de overzijde de steenfabriek gelegen
was, zeg maar tot om en nabij de Krom. Maar daar werd het hen te benauwd.
Overal Duitsers en knallende mitrailleurs. Ze keerden terug en betrokken
een leegstaande woning aan de Straatweg. Het huis van Gerrit van
der Eijkel dat er nog steeds staat. Een viertal huizen voorbij garage Poot.
Daar zijn ze gedurende de oorlog gebleven. Het huis werd nauwelijks
beschadigd. De Duitsers zorgden voor eten.

5.9 Boerderij Barnhoorn
Waar tegenwoordig het Botenpad een lusthof is voor vele woonbootbewoners
was destijds het land van Cornelis Barnhoorn. De boerderij staat
waar hij nu de langste tijd gestaan heeft, Hoofdstraat 99. De laatste nog
levende van zijn gezin, Gré Nell-Barnhoorn, is onlangs 80 jaar geworden
en bewoont met haar man een flat in Wassenaar noord.
Tot zondag waren ze in de boerderij gebleven. Ze, dat waren vader en
moeder, de gebroeders Pieter en Arie en de vrouw van Gerrit Barnhoorn
met haar baby. De eerste dag reeds hadden de mannen zich moeten melden.
's-Avonds waren ze gelukkig weer thuis gekomen. De dag daarop
moesten ze zich weer melden. Het verhaal ging dat, wanneer ze dat niet
deden, de gijzelaars zouden worden doodgeschoten. Het gevolg was wel
dat er op de tweede dag veel meer mannen kwamen opdagen dan op de
eerste dag. Die tweede dag kwamen de mannen 's-avonds niet meer thuis.
De weg was veel te gevaarlijk geworden. Die nacht bleven de drie vrouwen
alleen achter in boerderij Barnhoorn. Nou ja, alleen. De stal en de
schuur zat vol Duitsers. En die schroomden niet af en toe het huis binnen
te wandelen. Maar overigens gedroegen ze zich netjes, dat moet gezegd
worden. De vrouwen schonken hen koffie.
Die zondag was het echter weer bar en boos met de beschietingen. Het
huis kraakte en steunde in alle voegen. Was de schuur al een paar keer getroffen
door een granaat nu ook de aangebouwde stal. De mensen in het
dorp raakten in paniek en vluchtten alle kanten heen. Dat hadden ze beter
niet kunnen doen maar het werkte aanstekelijk. De vrouwen van boerderij
Barnhoorn zagen hen gaan en kregen het ook op hun heupen. Moeder niet,
die bleef zitten waar ze zat! Het kind werd in een kinderwagen gelegd en
even later gingen zij richting dorp. In café Ramp waren de mannen, ze
vonden onderdak in de kelder. Daar ondergingen ze de ellende waarin de
mannen reeds gedompeld waren. Toen niet veel later de munitiewagen
achter het café ontplofte, was het hek van de dam. Gerrit Zandbergen
trachtte de opkomende paniek te bezweren door te zeggen dat ze allen
door een kleine uitgang moesten in zo kort mogelijke tijd. Hetgeen beter
ging als men zich rustig hield. De twee vrouwen konden als eersten het hol
verlaten. In het voorbijgaan zagen ze de kerk branden en kwamen terecht
206
in de kelder van Gerrit Ooms. De drie mannelijke Barnhoorns gingen een
andere weg. Twee kwamen terecht in de stal van Dirk van Dijk. Piet liep
in ander gezelschap en kwam terecht in huisje Langeveld.
In de kelder van Gerrit Ooms hadden ze het goed. Daar troffen ze de
familie van Leeuwen. En nog meer bekenden. De Duitsers? Och, die behandelden
hen niet slecht. Moeder die thuis gebleven was had, achteraf
bekeken, toch het beste deel gekozen.
207
5.10 De stal van Dirk van Dijk
Toen de Boze toegestaan werd de gemeente Valkenburg te verdrukken
werden hem enige beperkingen opgelegd. Uiteraard weet niemand welke.
Maar één ervan moet wel geweest zijn: Handen af van de stal van Dirk van
Dijk!
Gerrit Russchenberg bewoonde met zijn gezin het huis dat nu als
Hoofdstraat 124 te boek staat. Op 10 mei kregen ze om zes uur al inkwartiering.
De eerste Duitser diende zich aan. Eenmaal binnen gingen ze niet
meer weg. De koekoek had haar ei gelegd, het jong werkte al na twee
dagen de oorspronkelijke bewoners het nest uit. Op zondag, de 1e pinksterdag
moest het gezin Russchenberg een ander onderkomen zoeken. Het
werd in eerste instantie de kelder onder het huis van Boekee, zo stond de
woning later bekend die toen door het gezin Binnekade bewoond werd.
Meteen diezelfde avond al werden ze van af de brug zwaar beschoten, de
schuur stond in lichter laaie. Ze verhuisden naar de stal van Dirk van Dijk
schuin tegenover hun schuilplaats. Alsof die boerderij zoveel veiliger was
met halfsteensmuurtjes, en slechts dakpannen tussen hen en de blote hemel.
Want ook de boerderij van de familie van Dijk op Hoofdstraat 132
(nu Leen van Tilburg) was doelwit van de Hollandse artillerie die dacht
dat daar de Duitsers lagen. Links en rechts sloegen de granaten in. Wonder
boven wonder werd niemand getroffen. Wel werd een buitenmuur van het
woonhuis beschadigd (ze zijn dicht gesmeerd met cement en daarom nog
steeds duidelijk te zien).
In de stal schuilden zo'n 150 mannen, vrouwen en kinderen. De boerin
stookte het grote wasfornuis op en kookte er de aardappelen in. De
schooljuffrouw Kuipers kon de Duitsers verstaan en met hen praten. Van

hen begreep ze dat het verstandig was om binnen te blijven en de ramen en
deuren te barricaderen met matrassen en alles wat daartoe dienen kon.
Vanuit het huis zagen ze anderen in paniek voorbijtrekken over de straatweg,
op de vlucht voor de Hollandse granaten.
Uit café Ramp liepen de mannen als een kudde op hol geslagen paarden
over de Middenweg, de Straatweg af tot aan de Torenvlietswatering toe.
Arie de Vries voorop. Daar stonden Duitse soldaten bij het huis van Binnekade.
Eén ervan sprong naar voren, drukte vierkant de loop van zijn
pistool tegen Arie's voorhoofd en brulde "Halt!" De briesende leider werd
tot staan gebracht en daarmee de gehele meute. Arie kan er nog nijdig over
worden als hij terugdenkt aan de behandeling die deze mof hem gaf. Maar
achteraf bezien was het hun redding. Of ze allemaal, hij schatte hun aantal
op een kleine honderd, naar de stal van Dirk van Dijk gedirigeerd werden
weet hij niet meer. Die nacht had hij een koud en hard bed op de cementen
vloer. Naast hem lag oude Bram Oosterlee. Dat weet hij nog heel goed.
Want die lag steeds aan de jas te trekken, die hij als deken over zich heen
had liggen.
5.11 Krijgsgevangen in de kerk
Berend Borst bedacht dat de kerk in de hel stond. De nacht was absolute
duisternis geweest en kou. Wat zou de 1e Pinksterdag hen brengen? Zou
oorlogsgeweld of de Heilige Geest over hen uitgestort worden? Langzaam
werd hun verblijf weer met daglicht gevuld. In de banken lagen nog de foldertjes
waarop stond dat ons volk het voorrecht had de Pinksterdagen in
vrede te mogen meemaken! Het was wel anders uitgepakt!
Ze liepen al vroeg door de kerk te banjeren. Ongewassen, ongeschoren
stijf van de nacht. Buiten was het nog stil. Uit de winkel van Meurs tegenover
de kerk werden koekjes, chocolade en andere etenswaren gehaald. De
winkel was door een granaat getroffen en onbeheerd. Het voedsel was welkom
want in twee dagen hadden ze niets behoorlijks te eten gehad. De hele
winkel werd leeggehaald en de voorraad in de kerk opgeslagen. Daarover
nam een luitenant het beheer. De zes doden van de vorige dag werden naar
buiten gebracht en naast de ingang gelegd. De strijd was inmiddels weer
begonnen en net zo hevig als de vorige dag. Zoals toen barstten de grana-
208
ten rond de kerk uiteen in een nimmer aflatend geweld. Ze begonnen er
aan te wennen. De kerkingang werd vanaf dat moment weer bewaakt.
Alles dreunde en daverde. Een groot stuk uit het plafond stortte naar
beneden. Weer troffen twee granaten het dak van de kerk. Ze doken
nauwelijks nog ineen, hun zintuigen waren afgestompt. De kerk uit mocht
niet. Met bijbels, emmers of banken beschermden ze hun hoofden. Steeds
dichterbij ratelden de mitrailleurs. Het dak van de kerk vatte weer vlam.
Zou de toren van de kerk het wel houden, als die het zou begeven, wat
dan? Plotseling werden alle geluiden overstemd door een explosie zo
dichtbij en zo langdurig dat dit wel het einde van alles moest betekenen.
De orgie van knetterende geluiden hield echter even plotseling op als ze
begonnen was. De munitiewagen was geraakt maar de krijgsgevangenen
hadden daar geen weet van. De strijdlust daarbuiten leek daarmee geblust
te zijn. Het was middag geworden. Even daarna werden de deuren opengesmeten.
Niet de Hollanders maar de Duitsers kwamen binnen: "Heraus!
Schnell!"
209
5.12 Garage Poot
Onder gewapend geleide werden de krijgsgevangen uit de kerk gevoerd.
"Bij elkaar blijven!" Ze hielden nog immer de kerkbankkussens, emmers,
bijbels en psalmboeken boven hun hoofden. Er werd nog steeds geschoten.
Ze hadden gehoopt een zo goed als verslagen bezetter aan te treffen maar
gingen langs een bijna ononderbroken haag van Duitse weermacht. De
Middenweg over, de Straatweg op, naar garage Poot. Ze liepen zo hard ze
konden. Daar zaten ze zo mogelijk nog minder beschermd dan in de kerk.
De muren waren niet half zo dik, de ramen veel lager, aan de voorkant was
een schuifdeur van ijzeren golfplaten en het dak was van asbestplaten. Zo
goed als zonder dekking dus. Maar gelukkig, de strijd speelde zich voornamelijk
in het dorp af. Wel vlogen er wat verdwaalde kogels en granaten
langs en over hen heen maar ze zaten er niet meer middenin. En dat gaf
een zekere rust!
De in de kerk opgeslagen voorraad etenswaren was voor het grootste
deel achtergebleven. In de garage stonden blikjes met groente. De meesten
waren bedorven. Die nog goed waren werden rauw gegeten. Ter dekking

waren de krijgsgevangenen zoveel mogelijk onder de auto's gekropen,
anderen onder de werkbanken, de rest hield zich op bij de muren. De strijd
kwam toch weer dichterbij. Door het dak boorden zich kogels, hier en daar
sneuvelde ineens een ruitje. Het was hier veel gevaarlijker dan in de kerk.
Plotseling werd motorgeronk gehoord, grote vliegtuigen vlogen laag over
de bollenvelden achter de garage. Duitse soldaten stonden op en wuifden.
Parachutes ontplooiden zich, er werden voorraden afgeworpen. De Hollanders
schoten op de vliegtuigen maar zonder resultaat. Een granaat ontplofte
dicht bij de garage. Even later werd een zwaargewonde Duitser
binnen gedragen. De man was er hopeloos aan toe, vier man werden aangewezen
om hem te vervoeren en natuurlijk, weer moest Berend er aan
geloven! Zij toonden weinig animo maar hadden niets in te brengen. De
patiënt werd op een deur gelegd. "Zie je daar die boerderij?" door een
achterraam werd hen een boerderij (Torenvliet) gewezen die zo om en
nabij 800 meter vandaar in het weiland lag. "Breng hem daar naar toe!"
5.13 Torenvliet
Een Duitse soldaat ging de vier gewondendragers voor, een stok met een
witte vlag omhoog. Dwars door de bollenvelden ging het. Een zware tocht,
de greppels waren hinderlijk. Stapte één der dragers daar middenin dan
helde de deur vervaarlijk zodat de gewonde er bijna af viel. Een enkele
keer moesten ze dekking zoeken voor de rondvliegende kogels. De gewonde
scheen er niets van de merken, hij gaf geen kik. Ook de vlagdrager liep
niet over van enthousiasme, diep bukkend ging hij zijn weg. Opgelucht
arriveerden ze tenslotte bij de boerderij waar twee Rode Kruis-vlaggen
vrolijk wapperden. Eén op de boerderij, één op de schuur. Het was een
veldlazaret. Ze verwonderden zich over het grote aantal gewapende soldaten
dat om de boerderij liep maar op de deel waren inderdaad 25 gewonden
onder gebracht. De gewonde Duitser werd er bij gelegd en de arts
kwam kijken. Het was een hopeloos geval. De vier mannen maakten daarop
kennis met een groepje burgers dat zich in een hoek van de stal ophield.
Het waren boer Van Leeuwen en zijn knecht Geert, buurman Van Egmond
met vrouw en dochtertje en J. de Roode, een arbeider. Boer Van Leeuwen
was ongerust over zijn vrouw en kinderen die ergens in het dorp zaten. De
210
Duitsers hadden zijn boerderij in beslag genomen om de gewonden daarin
te leggen. Ze zaten overal behalve in de voorkamer. Hijzelf mocht nergens
komen. Er waren ook enkele Nederlanders aanwezig, twee hospitaalsoldaten
en drie infanteristen. De vier uit de garage voelden er alles voor om
daar te blijven, het leek er heel wat veiliger dan in de garage. Bovendien
was er eten en drinken en stro om in te slapen. Helaas, er werd hen gezegd
dat ze teruggebracht zouden worden bij het invallen van de duisternis. Dus
hielden ze zich wat achteraf in de hoop dat ze vergeten zouden worden en
dat gebeurde! Inderdaad, het was er heel wat rustiger dan in het dorp,
slechts een enkele verdwaalde kogel vloog over het huis, nog minder vaak
een granaat en steeds zonder iets te raken. Er was echter een andere kant
van de oorlog die ze nu te zien kregen, gewonden en stervenden. Er was
ook een Nederlandse soldaat. Toen hij in stelling lag had hij zijn patronen
in zijn borstzak gestopt. Daar trof hem een kogel. Die kogel ketste af op
een patroon die daarop ontplofte. De kogel daaruit velde de soldaat!
Hij voelde zich niet erg thuis en had veel pijn. Ook met het eten werd hij
wel eens overgeslagen.
Berend kwam niettemin toch wel met de Duitsers in contact. Vooral
militaire zaken hadden hun interesse. Dat en het feit dat ze moeilijk te verstaan
waren maakte dat het gesprek niet erg vlotte. Ze deelden de maaltijd
met de burgers. Toen de duisternis inviel zochten ze zich een plaatsje op
het stro, voor het eerst sinds lange tijd sliepen ze redelijk goed. En rustig.
211
5.14 Vierde tegenaanval op het dorp
Hoewel hun vastberadenheid begon te wankelen waren alle strijdheren het
roerend eens geworden. Ze moesten en zouden nog een keer proberen de
vijand uit het nest te roken. Desnoods met grof geweld. Besloten werd die
dag te beginnen met een bombardement op het dorp en het dan nogmaals
van twee zijden aan te vallen. Nu met twee bataljons (II-9RI en 1-9RI).
Daarmee moest het toch wel kunnen. Maar door allerlei gerommel kon de
rechterflank pas om 17.00 uur de uitgangsstelling innemen. Ergens aan de
Wassenaarseweg voorbij de Watertoren. Weer begon het gezeur hoe
droogvoets de wateringen over te komen. Weer was de Grote Watering (6
tot 7 meter breed) een welhaast niet over te komen hindernis, ondanks de

toen nog zwakke vijandelijke tegenstand. Ze modderden daar een uur of
twee, drie wat rond toen van Buurman de opdracht kwam terug te trekken
naar het pompstation bij de watertoren. Toen de Duitsers zagen dat de
aanvallers zich terugtrokken vatten ze moed en begonnen heftig te vuren.
Toen vielen de meeste gewonden en kostte het de grootste moeite om
heelhuids thuis te komen! De terugtocht duurde langer dan de heenreis.
Henk Broer, tegenwoordig rustend bollenhandelaar te Sassenheim, was
door Mallinckrodt toegevoegd aan een sectie die tot taak had het duinterrein
rond de watertoren te beveiligen. Daar lagen ze in stelling en bewonderden
de aanval door de polder. Het was als een klassiek schouwspel. Het
leek een grootscheepse oefening. Eerst werd gegroepeerd. Volgens de
regels van het spel ontplooide het bataljon zich daarna ten aanval. Toen
kwamen ze bij de brede sloot. Daar werd geschoten, er viel een soldaat.
Als één man vluchtte het bataljon daarop terug. Toen vielen de doden, zag
Henk. Hij had niet de indruk dat er opdracht gegeven was voor die haastige
aftocht. Het leek hem meer een paniekreactie.
Majoor Van der Schee was inmiddels met zijn mannen Valkenburg
binnengedrongen. Het gros van de Duitse verdediging was aan die zijde
van het dorp geconcentreerd. Er ontstonden hevige straatgevechten. Zelfs
lijf aan lijf gevechten werden gemeld. Luitenant Nout velde op zeker moment
met de blote vuist twee Duitsers bij de ingang van een Valkenburgs
huis! Om te laten zien hoe het moest. Ze kregen vuur uit een woning waarop
een groot Rode Kruisteken stond. Van der Schee wierp er een handgranaat
naar binnen, was het de oude pastorie?. Daarna bleef het stil
daarbinnen. Ze waren dichtbij de kerk gekomen. Daar werd het vijandelijk
vuur zo zwaar dat een deel der troepen terug vloeide. Toen het donker
werd liet Van der Schee ook hen die nog stand hielden terugkomen.
Waarom blies Buurman de aanval door de polder af? Het inzicht was
boven in de top geboren. Daar was iemand (Van Andel) tot de conclusie
gekomen dat het niet goed was met een voorhamer een vlieg dood te
slaan! Waarschijnlijk naar aanleiding van grootscheepse klopjachten, die
georganiseerd werden op allerlei her en der in Zuid-Holland verspreide
kleine groepjes Duitsers, spionnen en dergelijke. Dat goede hogere inzicht
werd omgezet in een ongelukkig gestelde (of begrepen) algemene order
aan de onderhebbende commandanten. Een verbod om sterke eenheden
212
aanvallen te laten uitvoeren op verspreide groepen Duitsers. Naar verluid
was Buurman woedend toen hij het bevel door kreeg van Kraak. Dat pleit
voor hem. Woedend liet hij in het heetst van de strijd de aanval afblazen.
Naar later bleek ten onrechte. De acties kostten negen jongens het leven.
Dürst Britt daarover: Op zondag 12 mei is er een grote aanval opgezet,
naar ik meen met twee bataljons infanterie gesteund door een afdeling
artillerie. Er werden goede vorderingen gemaakt maar de aanval vond
geen verdere voortgang, de opmars moest gestaakt worden op bevel van
C.III-div. De majoor Breunesse gaf het bericht door. Overste Buurman
protesteerde hevig doch de majoor zei: "Orders zijn orders, uitvoeren!"
213
5.15 Wie krijgt een lintje?
Ik, F.J.L. Berkenvelder, referendaris ter provinciale griffie te Groningen,
was destijds reservekapitein. Op de eerste oorlogsdag moest ik met twee
secties van mijn mitrailleurcompagnie (MC-I-9RI) optrekken langs de weg
van Katwijk aan de Rijn naar Valkenburg. Dat was om ongeveer 17.00
uur. Op 620 meter van Valkenburg gaf ik het commando "Vuur!". Hetgeen
onmiddellijk daarna werd beantwoord door de Duitsers. De beide secties
moesten de compagnie tirailleurs ondersteunen die een aanval deden op
het dorp. Luitenant Renalda had het commando over één der secties. Ik
heb daarmee geen contact meer gehad. Of hij vuur uitgebracht heeft op
eigen mensen weet ik niet.
Op de tweede oorlogsdag heb ik met mijn beide secties een uitgangsstelling
ingenomen aan de zanddijk, vlak bij het dorp. Daar hebben we ons
ingegraven. Tussen twee en drie uur in de morgen werd de aanval door de
1e compagnie voortgezet en rukten wij verder op naar Valkenburg. Rechts
was er niemand naast me. Daarom heb ik daar laten patrouilleren. Jammer
genoeg niet in front; later bleek dat daar in de nacht een boerderij door de
Duitsers bezet was. Het was de bedoeling dat de bataljonscommandant, de
majoor Van der Schee, gelijk met mij zou oprukken. Die nacht heb ik
geprobeerd contact met hem krijgen. Op de plaats waar de staf behoorde te
zijn trof ik de gasofficier aan (officier gespecialiseerd in verdediging tegen
strijdgassen). Van der Schee is zelf al heel vroeg bij mij gekomen waarop
de aanval is ingezet. Afgesproken was dat ik de tirailleurs zou steunen.

Door de kijker heb ik het één en ander kunnen waarnemen. We hebben
rechtstreeks vuur afgegeven. De mitrailleurs met al het personeel zijn
opgerukt tot in de voorste lijn, hoever weet ik niet precies meer, het is al
tien jaar geleden. In ieder geval hebben we de Kleine Watering overschreden.
Daar trof ik op zeker moment een luitenant die met zijn manschappen
aan het terugtrekken was. Hij had daartoe geen bevel ontvangen maar zei
dat hij het niet houden kon en terug moest. De situatie was inmiddels zo
geworden dat ik met mijn beide secties, verbindingsafdeling en de commandogroep
een soort golfbreker vormde in het voorterrein, er was geen
infanterie meer aanwezig. Van drie zijden ontvingen we vijandelijk vuur.
Het is niet uitgesloten dat daar ook eigen kogels rondvlogen. De secties
lagen achter elkaar en de toestand werd hachelijk. Ik heb toen luitenant
Banga, die één der secties had, op de hoogte gesteld van mijn voornemen
de terugtocht te aanvaarden. Van der Schee was op dat moment nergens te
zien. Zo trokken we man voor man terug. Ik ontmoette aldus sergeant
Kuperus van de 1e compagnie. Samen dekten we ons voor hevig vuur uit
Valkenburg en uit de boerderij in front. Naast me werd hij doodgeschoten.
Onze dekking was dus niet goed genoeg en het werd tijd om verder terug
te trekken. Ik was echter niet vlug genoeg en werd in mijn bovenarm
getroffen. Dat gebeurde omtrent 15.00 uur. Ik kroop langzaam achteruit en
zag in een uitholling korporaal De Haan in dekking liggen. Hij heeft met
zorg en toewijding mijn arm afgebonden met de mantelriemen die ik in
mijn broodzak had meegenomen. En dat onder voortdurend vuur! Men
heeft mij later eerst over een smalle en daarna over een brede sloot gesleept.
Ik herinner me nog dat enige soldaten mij op een plank hebben
gelegd en zo over de sloot schoven. Ik gleed eraf zodat ik met mijn
onderlichaam in het water terechtkwam. Daarna ben ik naar een stenen
hokje gesleept waar wij onder eigen vuur lagen. Met een pioniersschopje
heeft iemand toen een gat gegraven waarin ze me neerlegden. Een ander
zette zijn veldfles naast me neer. Ik dacht dat ik zou sterven en zei tegen
De Haan: "Ga maar weg, ik ga toch dood!" Ze lieten me daarna enige uren
alleen. Na verloop van tijd zag ik een donkere vlek boven me opdoemen.
Het was sergeant Nijholt. Hij vroeg me of ik lopen kon. Hij hielp me op en
door hem gesteund kon ik voetje voor voetje de terugtocht maken. Naar de
214
zanddijk die daar was. Hoe lang deze tocht duurde weet ik niet meer. Wel
dat we weer onder vuur genomen werden. We kwamen tenslotte bij de
bataljonsarts die mij de eerste geneeskundige hulp verleende. Ik ben toen
op een brancard door het terrein naar een berijdbare weg en vandaar verder
vervoerd. Op een bakfiets voortbewogen door een hospitaalsoldaat. En
nogmaals kwamen we onder vuur te liggen. Nijholt komt naar mijn mening
het meest voor een onderscheiding in aanmerking hoewel hij zijn
daad zelf beschouwd als vanzelfsprekend. Het tekent de man dat zijn
ouders, toen ik hen later bezocht, van niets wisten.
Ik, A.W. Banga, houtimporteur te Opsterland, was tijdens de oorlog van
1940 eerste luitenant en sectiecommandant in de compagnie van kapitein
Berkenvelder. De compagnie is op 12 mei op diens bevel teruggetrokken.
Ik heb grote bewondering voor de manier waarop korporaal De Haan de
kapitein verbonden heeft terwijl ze onder vuur lagen. De soldaten Abel en
De Groot hebben geholpen de kapitein over de sloot te trekken. Bij de
terugtocht moest de compagnie een brede vaart over die meer dan vier
meter breed was. Dat gebeurde met behulp van een praam die dwars gelegd
werd, sergeant Nijholt had daarbij de leiding. Hij deed dat op een
rustige beheerste wijze.
Ik, W. de Haan, ambtenaar bij het Bureau Prov. Voedselcommissaris, was
toen dienstplichtig korporaal en plaatsvervangend stukscommandant,
luitenant Banga was mijn sectiecommandant. Op 12 mei, toen we ons
ongeveer 600 meter voor Valkenburg bevonden, gaf de kapitein opdracht
terug te trekken. Het leek ons goed want er kwam vuur uit onverwachte
hoek. De kapitein raakte gewond. Ik heb met de riem van zijn broodzak
zijn arm afgebonden en hem te drinken gegeven. Luitenant Banga zat met
een man of tien gedekt achter een schuurtje. Ze zagen me modderen om de
kapitein over de sloten te krijgen maar deden eerst niets. Later kwamen er
twee soldaten helpen. Ik heb hen een dekking laten graven waarin we de
kapitein gelegd hebben. De kapitein gaf opdracht om terug te gaan en hem
achter te laten omdat hij toch dood zou gaan. Ik ben toen met de anderen
terug gegaan waar ik later veel spijt van had. Het was een ongeordende
terugtocht naar Katwijk.
215

5.16 Kanonnen van Katwijk
Het gevechtsbericht van de 12e mei vermeldt dat omstreeks 8.00 uur afdelingsvuur
werd ingeschoten door luitenant Ten Bosch met de 2e batterij,
daarna met de 1e batterij. Vervolgens dat met de 1e batterij uitwerkingsvuur
afgegeven werd op Valkenburg ter ondersteuning van een aanval van
I-9RI. Hierbij werd het vuren op zijn plaats gebracht door Van der Schee
persoonlijk. Er werd een voltreffer geboekt op het gemeentehuis. Na 10.00
uur is er niet meer geschoten. Er kwam een bericht binnen dat vier "Vios"
bussen met Duitsers in politie-uniform in aantocht waren!
5.17 Kanonnen van Oegstgeest
De commandant van de Instructie batterij 7-veld deed die dag een poging
om met een afdeling van 40 man door te dringen tot de pannenfabriek. De
poging werd gestaakt in verband met heftig vuur uit het dorp Valkenburg.
5.18 Van Gunsteren
Ook op 1e Pinksterdag zette de eerste luitenant der huzaren, voor de derde
keer ontvlucht uit Duitse gevangenschap, zijn verkenningstocht door het
dorp voort. Als een engel des gerichts bezag hij hoe de infanterie vanuit
Katwijk het dorp binnendrong. Dat was omstreeks 12.00 uur. Iets beslister
stormen had het dorp doen vallen, naar zijn mening. De Duitsers hadden
namelijk onder de druk van deze aanval hun verdediging ten noorden,
langs de Oude Rijn, ingekrompen. Toen de Hollandse aanval niet werd
doorgezet werd dat onmiddellijk hersteld. Het bracht hem op het idee aan
de noordzijde het dorp te verlaten. Des avonds, na het ondergaan der
maan, begaf hij zich tussen de Duitse lichte en zware mitrailleurs te water
om zwemmend de overzijde te bereiken. De mitrailleurs waren zo'n tweehonderd
meter aan weerszijden van hem opgesteld en zo ook de Nederlandse
tegenhangers op dezelfde plaats en afstand aan de overzijde. Na
zijn omzwervingen had hij begrepen dat beide evenzeer te vrezen waren!
Hij bond zijn uniform en wat ondergoed aan een tien meter lang touw in
een pakje. In het midden gekomen begon een waakzame Duitse mitrailleur
216
te vuren, hij was ontdekt! Meteen dook hij onder en liet het pakje met de
stroom meedrijven. Dat werd het doelwit van de schutter. Van Gunsteren
kon de overzijde bereiken. Een gewoon mens zou nu opgelucht aan wal
gegaan zijn en verwachtingsvol de eigen stellingen hebben aangeroepen,
om vervolgens door die jongens neergeknald te worden. Geheel anders
deze rechtsgeleerde militair. In de schaduw van de pannenfabriek kroop
hij tegen de walkant omhoog, als een rat uit het water, en sloop en kroop
door sloten en bollenvelden naar de Leidseweg. Daar meldde hij zich na
een tocht van bijna vijf uur bij de commandant van het daar gelegerde
infanteriebataljon, de majoor Mulder. Vandaar ging hij naar overste Buurman
die hem, in het huis van de pastoor van Katwijk aan de Rijn, van
droge kleren voorzag en verhoorde. Nog twee verhoren moest hij ondergaan
aleer hij zich bij zijn eigen commandant terug kon melden.
217
5.19 Boerderij Doe in vuur en vlam
Bram Oosterlee bracht me in zijn met allerlei aannemersspullen volgestouwde
auto het pad op dat tussen het huis van Leen de Mooy en Kees
van der Eykel ligt. Aan de Voorschoterweg. Staande op het einde daarvan
kun je nu nog wat ongerepte weilanden zien liggen. Bram wees me een
honderd meter landinwaarts, daar lag de boerderij van Doe. Jarenlang is de
ruïne daar blijven liggen.
Op 12 mei kreeg vaandrig Joosten (2-I-1RI) opdracht om met zijn sectie
een boerderij aan de Kaswatering te bezetten. De actie maakte deel uit van
een grotere operatie in die richting. De commandopost was gevestigd op
Linquenda niet ver van daar. De boerderij die heroverd moest worden, was
door de Duitsers bezet; herhaaldelijk werden de Nederlandse activiteiten
van daaruit beschoten. Ze tirailleerde over open veld, door sloten en onder
dekking van dode koeien. Met twee groepen want één groep was achtergebleven
in boerderij Veldzicht om die bezet te houden. Sprongsgewijs
rukten de twee groepen daarna op tot dicht bij de boerderij. Daarbij werden
ze vanuit Rhijnvliet beschoten. Er werd een patrouille onder aanvoering
van korporaal Ten Hoeve vooruitgezonden om te zien hoe de vijand
in boerderij Doe daarop zou reageren. Daarbij werd soldaat Rooyenga
gewond. "Er ist durch seine Knie geschossen!" schreeuwde iemand in het

huis. De vijand had zich daarmee verraden. Rechts van hem begonnen de
eigen troepen terug te trekken, ze werden beschoten door eigen artillerie
en zware mitrailleurs. Zelf had hij reeds de boerderij bereikt, zijn mensen
lagen ongeveer twintig meter achter hem. Zo te zien zaten de Duitsers op
zolder. Maar aangezien hij vreesde afgesneden te worden gaf hij het bevel
terug te trekken op de uitvalsbasis. Des middags is de aanval herhaald. Op
dezelfde wijze werd de boerderij bereikt. Op dat moment daverden zware
vliegtuigen over. Links van hen, hij schatte op 600 meter, ontplooiden zich
parachutes. Hij dacht dat het parachutisten waren maar het moeten voorraden
geweest zijn die afgeworpen werden. Desondanks gingen ze de boerderij
binnen maar de Duitsers kwamen niet van de zolder af. De vaandrig
schreeuwde door het trapgat dat ze naar beneden moesten komen. "Wir
kommen," werd er geantwoord maar er gebeurde niets. Ook een paar
schoten door het plafond boekten geen resultaat. Daarop liet de vaandrig,
die zijn mannen niet aan een bestorming wilde wagen, de boerderij in
brand steken die toen geheel is afgebrand. Joosten trok daarop terug en
groef zich met zijn mannen in aan de andere zijde van de Wassenaarse
Watering tussen de Straatweg en de Oude Rijn en bracht daar de nacht en
de volgende dag door.
5.20 Vuur op Rhijnvliet
Sergeant-majoor Bruining was na zijn succesvolle beschieting van de
omgeving van boerderij Rhijnvliet naar Poelgeest gegaan en had daar de
nacht doorgebracht. Hij was alweer vroeg bij de steenfabriek aanwezig. De
munitie was aangevuld. Aangezien de Duitsers uit de boerderij waren
weggetrokken verlegden zij het mortiervuur naar doelen dichterbij het
vliegveld (arme Joosten!). Of hun fabriek die dag of de dag erna door de
Duitsers beschoten is weet hij niet meer. In ieder geval is hij vrij exact als
hij beschrijft dat hij op die dag met een boot en drie man naar de overzijde
is gevaren en zijn uitkijkpost in de boerderij heeft gevestigd! Het contact
met zijn sectie onderhield hij via een door het water aangelegde telefoonlijn!
De verbinding viel spoedig uit, na ongeveer een halve dag voer hij
met zijn mannen weer terug. In de boerderij was op dat moment ook een
vooruitgeschoven post aanwezig van een uit Wassenaar afkomstig lege-
218
ronderdeel, zijnde een korporaal en enige manschappen! Het zou betekenen
dat Rhijnvliet die dag door de Hollanders bezet was. Het zou ook de
brutale aanwezigheid van een Nederlandse pantserwagen op die plaats
verklaren! Jaap van der Zwart vertelt dat de daar in de kelder gevluchte
Valkenburgers er niet konden blijven want de boerderij werd met granaten
bestookt. De stallen vatten vlam en brandden geheel uit. Ook de woning
was voor een groot deel verwoest. Verderop, de huizen van A. Lagendijk
en Van Doe, brandden eveneens geheel af. Zelfs aan de overkant van de
Rijn werden vier of vijf huizen totaal vernield. Daardoor moesten reeds in
de vroege zondagmorgen de kelderbewoners van Rhijnvliet een goed
heenkomen zoeken in huisje Langeveld!
219
5.21 Huisje Langeveld
Gedurende de nacht waren de gasten van Maartje Langeveld wat tot rust
gekomen, zelfs de gewonden. De kinderen echter lieten zich niet troosten
en bleven maar huilen. De gevechten begonnen weer toen de dag nauwelijks
aangebroken was. Om half vier 's-morgens kwamen de in Rhijnvliet
achtergebleven mensen van hun groep het huisje binnenlopen. Jaap van
der Zwart en anderen hadden maatregelen genomen om de Hollanders aan
de overzijde te laten blijken dat er vluchtelingen zaten. Aan de weg stonden
twee witte vlaggen. Tegen de nok van het dak werd een lange ladder
geplaatst, waaraan met een lange stok een grote witte vlag met een rood
kruis erop. Die stak boven de bomen uit. Naar later bleek was de vlag tot
zelfs in Oegstgeest duidelijk gezien. De Hollanders aan de overkant hadden
blijkbaar munitie teveel en schoten er een mitrailleur op leeg! Van die
kant was geen heil te verwachten. Het huisje werd desondanks gespaard.
Misschien door de hoge bomen. De mensen binnen voelden het anders:
God was hun schild.
Mevrouw Rous, ze had met haar beide dochters in de kelder van Rhijnvliet
gezeten, kwam Jaap van der Zwart vanuit de andere kamer opzoeken.
Ze had moeite zich te verplaatsen door de dik opeengepakte mensenmassa.
Ook Jaap's gezin kwam uit de dekschuit sluipen, ze wisten dat kleine Jaap
en hun moeder gewond waren. Ook zijn dochter was gewond geraakt. Wat
nu te doen? Met zovelen daar te blijven was onmogelijk. Er werd besloten

dat zij, die dat durfden, naar de overkant zouden varen met de schuit die
bij de vuilnisbelt lag en dan door het land naar Oegstgeest lopen. Toen het
erop aan kwam werd het plan toch wel erg riskant gevonden. Tinus van
der Meij en Jaap van der Zwart liepen richting Rhijnvliet om daar de
Duitsers te vragen over te mogen steken. Die hadden zich kennelijk naar
achteren verplaatst want er was niemand te zien. Slechts één gewonde
Duitsers kwam uit de slootkant omhoog, de handen in de hoogte, of hij
met hen mee mocht. Ze droegen hem tussen hen in naar de schuur achter
hun huisje en legden hem daar bij de andere gewonde Duitsers. Nogmaals
werd er gevraagd: "Wie wil er mee naar de overkant?" Er werden stokken
gemaakt met witte vlaggen. Een stuk of twaalf personen waagden de oversteek.
Daarbij was Kees Bos, die werd vervoerd in een veilingkist op een
karretje. En Truus Bisdom en een zekere mevrouw Zandbergen, een Rijnsburgse.
En drie kinderen van Jaap van der Zwart, Kees, Koos en Jo. Met
Tinus als stuurman lieten ze zich in de vroege morgen naar de andere kant
van het water drijven. Hen was op het hart gebonden een goed woordje te
doen voor de achterblijvers. De boot werd nog wel beschoten maar ze
kwamen ongedeerd aan de Oegstgeester zijde van de Rijn. Daar stond het
huis van Giel Verhaar, verlaten. Een honderd meter naar links stond het
huis van de ouders van Tinus. Ook verlaten. Tinus wist precies de weg en
besloot dwars door het land te gaan richting "Leiderweg". Het Nederlandse
leger scheen te slapen want ongehinderd konden ze die bereiken en vervolgens
naar het viaduct lopen waar de kanonnen van Oegstgeest stonden.
Daar vervoegden ze zich bij de artilleristen. De Valkenburgers werden
onder de bagger en doodmoe naar het gemeentehuis gebracht. Tinus moest
met de soldaten mee naar de toren van de RK kerk en vanuit die uitkijkpost
hen vertellen waar de Duitsers zaten. Maar ook waar de vluchtelingen
zich bevonden! Er werd inderdaad van die zijde geen enkele treffer op het
huisje geplaatst. "Maar ja" schrijft Jaap om alles wat gebeurd was te verklaren,
"het ging tegen de Duitsers en die hadden zich ingegraven vlak bij
het huisje!" Omstreeks tien uur zijn drie jongens en mej. Bos richting
Leiden gegaan, om hulp te zoeken voor de gewonden. Er kwam geen
reactie van die kant. Zo ongeveer zestig anderen besloten tot de terugtocht
naar Valkenburg. Dat ging niet zomaar. Naar verluid nam mevrouw Hogewoning
het voortouw. "Als jullie mannen niet durven dan ga ik alleen!"
220
Waarop schoorvoetend de terugtocht werd aanvaard. Maartje Botermans
en haar dochtertje van negen maanden waren daarbij, de kinderwagen was
blijven staan bij Rhijnvliet. Onderweg werd de groep door veldwachter
Rous opgevangen, die hen naar de kelder van Klaas van der Nagel bracht.
Ze hadden witte vlaggen meegekregen, ook hen was gevraagd voor hulp te
zorgen als ze goed aangekomen zouden zijn. Het was een hele opluchting
voor hen die achterbleven, zo'n vijftig mensen! Ze hadden honger want
gegeten was er nog niet. Op het fornuis werden aardappelen gekookt. Op
een theeschoteltje met bijpassend lepeltje werd de aardappelpuree geserveerd.
Het was weinig maar smaakte heerlijk. Dat was op zondagmorgen
omstreeks acht uur. Toen werd gebeden en gedankt en Gods lof gezongen.
Met alle gezindten samen werd het een Pinksterfeest zoals ze dat nog nooit
meegemaakt hadden
De dag voer voort. De zieken werden er niet beter op. Ze voelden zich
stram en stijf en vooral moe. De gezichten begonnen hoe langer hoe meer
te betrekken. Meurs had veel pijn. Cornelis Langeveld had nog een fles
bessensap die werd aangelengd met water, de gewonden vonden het heerlijk.
In de schuur achter het huisje lagen de Duitse gewonden. Het waren
er een stuk of vijf. Karl zorgde ook voor hen. Meestentijds hield hij zich
op in de kamer waar Annie Rhijnsburger lag. Jaap hoefde maar te wenken
of hij sprong op tot alles bereid. Zo werd het omstreeks vier uur 's middags.
Drie pantserauto's waren elders weggehaald om te assisteren bij de
strijd om Valkenburg. Eén stond er opgesteld bij de steenfabriek schuin
tegenover Rhijnvliet. Op die morgen was deze beschoten vanuit dat Duitse
bolwerk. De kogel had de wagen doorboord. Rhijnvliet begon lastig te
worden. De beide andere pantserauto's stonden op de Haagse Schouw. Ze
kregen opdracht op te rukken over de weg naar Valkenburg en vast te
stellen of zich daar Duitsers bevonden en zo ja waar. Tot de Zonneveldslaan
moesten ze gaan. Volgens de boeken zijn ze niet tot zover gekomen.
Wij weten wel beter. Bovendien was Rhijnvliet te dien tijde in handen van
sergeant-majoor Bruining. De overige boerderijen lagen al in puin. Bleef
over een tussen de bomen verscholen armzalig huisje in de kromming van
de straatweg. Er stonden wel witte vlaggen in de tuin. En een grote
rodekruisvlag wapperde van de nok van het dak. Maar ergens vandaan
221

moest het schot op hun makkers toch gelost zijn! Witte vlaggen en rode
kruisen hadden niets te betekenen werd er gezegd. De Duitsers maakten er
gaarne misbruik van, dachten de Hollanders. Daarvoor werden ze
herhaaldelijk gewaarschuwd.
Jaap van der Zwart zag de auto bij Rhijnvliet staan en in hun richting
komen. De kleuren rood-wit-blauw deden hem verheugd naar binnen
lopen. "Het is een pantserwagen!" wist er iemand. "Dan zullen we gauw
bevrijd worden!" Opgewonden keken ze elkaar aan. Het stomme ding
buiten bracht echter geen bevrijding maar de dood. Het vuur werd geopend
en het huisje in de breedte beschoten. De bemanning, doof voor alles in
hun stalen omhulsel, hoorde niets van het gillen in het huisje. Zagen ze
nog de witte doek wapperen waarmee Jaap hen buiten liggend voor het
raam probeerde op andere gedachten te brengen? Zo als ze gekomen waren
verdwenen ze, al schietend. Geen infanteristen kwamen het "veroverde"
terrein bezetten. Weer een nutteloze actie was ten einde.
Binnen in de keuken was het chaos. Brokken puin en balken waren naar
beneden gekomen. Het gezicht van de vrouw van Harry Jansen zat onder
het bloed, een schampwonde in het voorhoofd. Ze stond in de gang met
haar twee kinderen onder de armen toen ze getroffen werd. "Wat moet ik
nu beginnen?" Gerrit Bol heeft haar verbonden. Toen Jaap in de kamer
kwam begon iedereen te huilen. De ruimte was gevuld met kruitdamp.
Daar waren twee bedsteden. In de ene lag de weduwe Meurs in de andere
haar kleindochter, het jongste kind van Kees Meurs. Beiden waren dodelijk
getroffen.
In de loop van de middag kwamen verschillende manspersonen uit
Valkenburg hun gelederen versterken. Zij waren uit café Ramp gevlucht
en door sloten en greppels tot daar gekomen. Onder hen waren Johannes
Imthorn, Piet Barnhoorn en Henk Ouwersloot. Droge kleren waren er niet
zodat ze doornat en onder de modder tussen de anderen in de keuken
moesten zitten. Met het eten en drinken was het slecht gesteld. De
consumptietent van H. van Vugt stond niet ver vandaar, ongeveer honderd
meter verderop. Gerrit Bol sprak erover daarheen te gaan. Het was gevaarlijk
want aan de andere zijde van de straatweg lagen de Duitsers ingegraven.
Toen het donker was ging hij op weg en sloop op handen en voeten
naar de eetgelegenheid. Het werd een goede vangst, er was zoveel dat niet
222
alles in één keer vervoerd kon worden. Cider, perl, chocolade, pepermunt,
drop en nog wat gevulde koeken. Maar bovenal een emmer water. Jaap
werd tot hofmeester aangesteld en kreeg het beheer.
De gewonden werden er niet beter op, Meurs en zijn vrouw gaven te kennen
bij elkaar te willen liggen om samen te sterven. Ook de vrouw van
Chris van Dijk was zwaargewond, ze klaagde niet. De vrouw van Henk
van der Nagel lag gedeeltelijk op de pedalen van een orgel hetgeen haar
niet bepaald lekker deed slapen. Die slaap had ze nodig want ze heeft zich
buitengewoon verdienstelijk gemaakt met het helpen der gewonden. Zo
ging de nacht voorbij.
223
5.22 Albertushof
De Duitsers bezetten de Albertushof. Deze om en nabij de zuid-west zijde
van het vliegveld onder Wassenaar gelegen boerderij was voor hen een
sterke positie van waaruit het omliggende terrein onder mitrailleur- en
mortiervuur gehouden kon worden. Een versterkt infanteriepeloton werd
er op uit gestuurd. Artillerie beschieting vooraf, welgeteld 57 granaten
werden afgevuurd. Van de hoeve bleef niet veel over. Maar de Duitsers
hadden zich ingegraven en hun weerstand was ongebroken, de Nederlanders
werden teruggedreven. Majoor Mallinckrodt, die nog immer het
vliegveld onder zijn hoede had en zijn domein bedreigd achtte, trok er op
uit om hen te steunen. Met twee versterkte compagnieën. Hij zuiverde
eerst de Pan van Persijn en trok vervolgens naar de Albertushoeve. "Terug!"
commandeerde Buurman, gedachtig aan de voorhamer en de vlieg.
Mallinckrodt moest hem wel gelijk geven.
5.23 Wachtmeester Lensen
Hij was het die op de eerste dag met zijn wielrijderspatrouille uit Rijnsburg
kwam, de strijd aanbond met de het dorp binnenstormende Duitsers,
twee man verloor en zelf gewond gevangen genomen werd. Hij moet al
die dagen in het hospitaal zijn geweest. Tijdens een artillerie beschieting
heeft hij kunnen ontsnappen, volgens hem was het 12 mei. Met twee infanteristen
en een meisje zijn ze in een boot naar de overzijde gevaren. De

eerste poging mislukte. Ze werden beschoten. De tweede keer ging het
goed. Ze kwamen heelhuids in Rijnsburg, Lensen werd naar het ziekenhuis
gebracht.
5.24 Geallieerde akties (Gerrit Russchenberg)
Werden op de vorige dag (11 mei) slechts enige patrouillevluchten uitgevoerd,
in de vroege morgen van 12 mei voerden Supermarine Spitfire
jachtvliegtuigen en Boulton Paul Defiant jachtbommenwerpers
mitrailleuraanvallen uit op vijandelijke doelen bij de Wassenaarse slag.
Inhoud hoofdstuk 6
6. 1 Terugblik
6. 2 In het hospitaal
6. 3 Oorlogsgraven
6. 4 Burgervader
6. 5 Huisje Bloemendaal
6. 6 Parlementairs
6. 7 De Wassenaarseslag
6. 8 Ben Collignon vlucht
6. 9 Garage Poot
6.10 Torenvliet
6.11 Huisje Langeveld
6.12 Verkenner in niemandsland
6.13 Kalkzandsteenfabriek
6.14 Torens om Valkenburg
6.15 Kanonnen van Katwijk
6.16 Kanonnen van Oegstgeest
6.17 Steenfabriek De Ridder
6.18 De watermolen aan de Zijlwatering
6.19 Albertushof
224
Hoofdstuk
225
6
Maandag 13 mei
tweede Pinksterdag
6.1 Terugblik
Na een zware beschieting van de kom van het dorp was de bevrijding van
Valkenburg, met de overwinning in zicht, door een verkeerd begrepen opdracht
van de commandant vesting Holland, luitenant-generaal Van Andel
afgeblazen. Dat is de gangbare verklaring. In de gevechtsverslagen van
ondermeer majoor Van der Schee is daar weinig van terug te vinden. Het
resultaat van de gehele actie was in ieder geval: een vernielde kerk, hospitaal
en café Ramp. Jammer genoeg net de drie plaatsen waar de krijgsgevangenen,
de gewonden en de burgers schuilden. Weer waren er doden
gevallen onder hen. De grimmigheid van de Nederlandse leeuw was echter
nog steeds niet geblust. Mochten er geen Nederlandse voorhamers gebruikt
worden om op Duitse vliegen te meppen, het bombarderen van het
dorp viel kennelijk niet onder die beperking en was tenslotte nog het enige
wapen dat zonder militaire verliezen kon worden toegepast. Er werd een
succes geboekt: een in het centrum van het dorp geparkeerde munitieauto
ontplofte.
Volgens Piet van Duyn was er overleg geweest tussen de Duitsers en de
Hollanders voor de afvoer van de gewonden. De Duitsers hadden de eis
gesteld dat hun gewonden na genezing naar een neutraal land zouden
mogen gaan. Buurman zei nee.
Er werd die dag getracht een bruggehoofd te vestigen op het terrein van
de dakpannenfabriek door 40 man van de instructie bat. 7-veld uit Rijnsburg.
De poging mislukte. Wachtmeester Lensen zag kans tijdens de be-

schietingen uit het hospitaal te vluchten en over te varen naar Rijnsburg.
Met nog twee soldaten en een Valkenburgs meisje. De luitenant Van Gunsteren
wist de overkant zwemmend te bereiken.
Volgens gevechtsberichten hadden de pantserauto's, die vanaf de Haagse
Schouw een verkenningstocht richting Valkenburg maakten, hun einddoel
(de Zonneveldslaan) niet bereikt. Toch werd huisje Langeveld waarin
ruim honderd burgers als haringen in een ton opgesloten zaten, door één
ervan beschoten. Gevolg: nog weer twee doden. De pantserauto stond bij
boerderij Rhijnvliet, dus voorbij de Zonneveldslaan. De boerderij was
gedurende een groot deel van de dag door de Hollanders bezet. De Duitsers
waren weg, zo ook de Valkenburgers die er in de kelder zaten.
Hoewel het vliegveld een soort niemandsland vormde onder Nederlandse
vlag, hadden de Duitsers toch kans gezien de Albertushof ten zuidwesten
daarvan te bezetten. Na zware beschieting werd de boerderij bestormd
door een infanteriepeloton. Ze werden teruggeslagen. Mallinckrodt wilde
er op af met een compagnie maar werd teruggefloten door Buurman.
6.2 In het hospitaal
Piet van Duyn had geen begrip meer van dag noch tijd: Hoe lang duurt dit
nu al? Dagen, maanden, we weten het niet. Een uur is een dag en een dag
is een eeuwigheid. In de verbandplaats is het een chaos van je welste.
Alles door elkaar. Instrumenten onder het bloed. Vuil, stof, kalk, kapotte
ruiten, gebroken flessen, lege dozen. Het lijkt wel of hier de bliksem ingeslagen
is. In de kelder ernaast, op een stenen trap, de dokter en zijn helpers.
De gewonden op brancards. Die staan in het water en zijn alleen met
laarzen aan te bereiken. De toestand van de patiënten wordt hoe langer
hoe slechter. Totdat bakker de Vries kwam met pannen vol bouillon en
soep. Dat was een feest, eindelijk iets warms, wat hartigs. Jammer dat het
maar mondjesmaat was. Maar ja, we hadden ook zo'n groot huisgezin! De
patiënten smulden, dat was wat anders dan eens per dag een droge korst
brood, of niets, of snoeperij. Allen dronken uit één kopje, dat was
gemakkelijk. 't Was gelijk scheppen en drinken. We gingen door het hospitaal,
binnendoor. Lokaal 4 was al ontruimd, er zaten drie Duitsers die het
op de gang te benauwd vonden. Ook zij kregen soep van De Vries. Vlak
226
om de hoek bij de ingang lag ook nog iemand op een ledikant. Soep opgeschept.
Voorzichtig de dekens opgetild. Sliep de man soms? Ja, hij sliep en
zou niet meer wakker worden. De soep weer terug in de pan. De Duitsers
bespraken de toestand met de arts: "Morgenavond moeten alle verbanden
vernieuwd worden. Dan moeten we maar zien de gewonden ergens anders
onder te brengen!". Vooraf ging echter nog een granaten-concert dat meer
dan schunnig was. Afgewisseld met mitrailleurvuur en mortieren! Maar
behalve dat je je zo klein mogelijk maakt als een stelletje opgerolde egels
zijn we ook daarvoor immuun geworden. Als je merkt dat er iemand getroffen
is dan vloek je omdat zo'n beschieting zinloos is. We zijn al lang
murw. Laat ze maar komen. Het interesseert ons niet meer. We zijn al zo
ver dat we met de ergste dingen de draak steken. Alles laat ons onverschillig;
behalve als we merken dat de gewonden nog eens een veeg uit de pan
krijgen. Dan breekt de hel in je net zo hard los als daarbuiten en zou je in
staat zijn om dwars door het vuur naar de soldaten te gaan en hun de strot
af te bijten. Het getuigt wel van fijngevoeligheid om speciaal op de Rode-
Kruis gelegenheden te schieten! Of van een grote onkundigheid van ons
officieren-korps. De Duitsers krijgen wel gelijk: Als volgens hen de officieren
waren als onze soldaten dan waren we al vanaf zaterdag vrij geweest!
De korte en toch zo koude nacht brak aan. We waren door Ootje, die
bevorderd was tot kok voor tien Duitsers die in de kelder van Wolthuis
lagen, uitgenodigd die avond daar te komen drinken. Hij had ook nog wat
brood en vlees bewaard maar die film ging niet door. Er waren andere
haaien op de kust geweest! Wat overbleef was wat bessensap en suiker en
nog wat. We mengden een beker limonade met wat brandewijn van mezelf,
reuze hoor! We konden de eerste nachten nog een voetbad nemen, nu kon
dat door gebrek aan water ook niet meer. We mochten 's-nachts wel op
straat komen want we kregen het wachtwoord maar een verdwaalde kogel
en je was er geweest. Dus bleven we maar zoveel mogelijk binnen.
227
6.3 Oorlogsgraven
De burgemeester schrijft daarover in een brief aan de minister van
Staat:"Ondanks het feit dat ik iedere dag, behalve des Zondags toen dit

door het voortdurend hevige granaatvuur niet mogelijk was, één of meer
dere malen door de gemeente ging, was het mij toch niet bekend dat door
de Duitse weermacht op maandag 13 mei, het was dus nog oorlog, de
gesneuvelde Hollandse en Duitse militairen
en enkele gedode burgers in een
tuin achter het raadhuis werden begraven.
Hieraan hadden ook enkele burgers
geholpen". De burgemeester gaf
het aantal dat opgegraven was: Er was
één graf waarin dertien Hollandse
militairen lagen en twee burgers. In een
tweede graf lagen twee Hollandse
militairen. Uit een bijlage bij deze brief
blijkt dat er zeventien militairen begraven
zijn in de tuin van de oude pastorie
en dat er acht begraven zijn naast de
kerk. Volgens zeggen werd er begraven
achter de oude pastorie, niet achter het
raadhuis.
44 oorlogsgraf naast het hospitaal.
6.4 Burgervader
"Gelukkig gebeurde er de volgende dag niets bijzonders" begon de burgemeester
zijn verslag van de tweede pinksterdag. Al vroeg begaf hij zich
naar het huis van P. Zwaan op de Middenweg waar de Oberleutnant Hündorff
op dat moment zijn domein had. De burgemeester had de onderbevelhebber
verzocht met diens baas te mogen spreken, beide mannen stonden
daar midden op de Middenweg. Vanaf "De Punt" werd een burger
opgebracht door twee soldaten en dat alsof ze een zeer gevaarlijk beest in
hun midden hadden. De burgemeester herkende hem onmiddellijk: "Van
Schayk, wat kom jij hier doen?" Maar voordat hij verder kon gaan, legde
de officier hem het zwijgen op. Van Schayk werd voorgeleid en de Duitser
ondervroeg hem. Die verklaarde het volgende: "Ik werk op de gemeentesecretarie
hier in Valkenburg. Toen het vanmorgen wat rustiger geworden
was, zei ik tegen mijn ouders: Ik zal gaan zien of ik in Valkenburg kan
228
komen, dan kan ik de burgemeester wellicht met het één en ander van
dienst zijn. Ik ben over de Haagse Schouw naar hier gereden. Even buiten
het dorp werd ik door deze soldaten aangehouden die mij hierheen gebracht
hebben!" Hündorff kon het verhaal maar moeilijk geloven "Is dat
echt waar?" De burgemeester kon het met de hand op zijn hart bevestigen,
hij werd geloofd. Onder diens geleide mocht hij daarna plaats nemen in de
kelder van de gebroeders Van der Nagel. Daarheen onderweg vertelde hij
nog dat hij ook door Nederlandse militairen aangehouden was. Hij had
gevraagd of hij naar Valkenburg kon fietsen. Die hadden ja gezegd.
Soldatenhumor!
De burgemeester kreeg een gewapend geleide mee en begaf zich
vervolgens op de door hem als zeer gevaarlijk beschreven weg naar de
bevelhebber van de Duitsers, die zich in de boerderij van Willem van Egmond
had genesteld. De boerderij stond aan de Achterweg op een thans
braakliggend terreintje ten zuidwesten van de flats aan de Marinus Poststraat.
Tot bij de zogenaamde "zeven huisjes" ging het wel. Dat wijkje
arbeiderswoninkjes stond destijds ongeveer daar waar nu het Marktveld
zich met de Marinus Poststraat verenigd. Ten noorden daarvan. Tussen die
huisjes en de boerderij, die klaarblijkelijk het hoofdkwartier van de Duitsers
was, lag het open veld. De burgemeester schatte de afstand op tweehonderd
meter. Daar was een sloot naar de boerderij. Had de burgemeester
de avond tevoren nog bedacht hoezeer het leven van een infanterist te
verkiezen was boven het lijden van een burgemeester in oorlogstijd, nu
werden zijn dromen werkelijkheid. Zijn geleide beduidde hem dat de open
ruimte slechts met sprongen kon worden overgestoken. Na iedere sprong
plat op de grond en wachten op zijn teken! Het ging goed, ze bereikten de
sloot. Nu was het ergste gevaar voorbij. De Duitse soldaat begaf zich te
water, hij had laarzen aan, de burgemeester liep gebukt in de slootkant.
Om hem voor vallen te behoeden hield de soldaat hem bij de hand vast. Zo
kwamen ze veilig aan in de boerderij waar inderdaad de commandant
(Oberst Heyser) met zijn staf aanwezig was. Welwillend werd hij aangehoord.
Hij vertelde eerst over het gebeuren in zijn kelder en wat de
soldaten hadden gedaan. De commandant, die schijnbaar de handelwijze
van zijn soldaten afkeurenswaardig vond, beloofde maatregelen te nemen.
229

Terloops feliciteerde hij de burgemeester met het feit dat ze nog levend uit
de kelder gekomen waren! Die vatte daarop moed en deed het verzoek om
de vrouwen en kinderen en de gewonden te evacueren. Als de Hollandse
commandant in Katwijk zijn medewerking zou verlenen was het te regelen.
"Heeft u nog voldoende eten in huis?" werd hem gevraagd. Toen hij
naar waarheid nee moest zeggen, werden hem nog twee met melk gevulde
flessen meegegeven. De terugreis werd op dezelfde wijze volbracht.
Aangezien hij toch in de buurt was, bracht de burgemeester daarop een
bezoek aan de mensen in de kelders van Gerrit Slootweg en Nicolaas van
Egmond. De kelders waren overvol, ondanks alle gevaar waren de burgers
betrekkelijk kalm. Daarna begaf hij zich richting raadhuis. Daar even
voorbij was de woning van W. van Egmond. Het artillerie-bombardement
was weer begonnen. Toen hij bij de ingang van de kelder gekomen was,
sloeg een granaat achter hem in een muur op de plaats waar hij zich enige
seconden tevoren bevonden had. De kelder was vol met Duitse soldaten.
Hij kon er niet bij. Toen het schieten ophield werden de soldaten naar
buiten geroepen om hun stellingen te betrekken. Klaarblijkelijk werd er
gevreesd voor een nieuwe Hollandse aanval. De burgemeester achtte het
raadzaam te vertrekken. Hij kwam langs de kerk waarvan slechts de muren
en de toren nog overeind stonden. Die was de dag ervoor in brand geschoten.
Onder dekking van de deels stukgeschoten huizen op de Middenweg
bereikte hij tenslotte veilig zijn eigen kelder.
6.5 Huisje Bloemendaal
De familie Van Egmond bracht de pinksterdagen door op de boerderij. In
niemandsland. Overdag hielden ze zich verborgen in de gierkelder. Door
het deksel iets op te lichten konden ze zien wat er buiten gebeurde. Gelukkig
was de put pas schoongemaakt. Ze lagen echter tussen twee vuren in.
Op zeker moment hoorden ze glas rinkelen, soldaten drongen de stal binnen.
Waren het Duitsers of Hollanders? Toen ze weer naar buiten kwamen
zagen ze laarzen voorbij lopen. Het waren dus Duitsers.
Het leek niet wijs om daar te blijven. Toen het donker was hulden ze
zich in witte lakens en liepen de Broekweg af naar het dorp toe. Het was
hun bedoeling goed op te vallen om niet van duistere praktijken verdacht
230
te kunnen worden. Bij het dorp werden ze dan ook opgevangen door Duitse
soldaten, ze mochten niet naar de boerderij van oom Willem (daar had
Oberst Heyser zijn commandopost). Zo kwamen ze bij de familie Leen
Bloemendaal terecht, die in hun huisje aan de Kruisweg betere tijden
afwachtte. Om precies te zijn: niet het grote huis dat met één been op de
Broekweg staat maar het huis er naast. Het is er nog steeds. In de gang van
dat huis hadden ze hun bivak opgeslagen. De ouders, opa en oma Slootweg,
tante Neeltje en de vijf kinderen waarvan de oudste dochter 16 jaar
was. Alles in en om de kerk was plat geschoten. Die huisjes bleven staan!
De Van Egmonds werden gastvrij binnengehaald. Ze kwamen niet met
lege handen, de families konden een echt half brood delen! In een achterdeel
van het huis hadden de Duitsers zich verschanst. Ze schoten door het
raam en hadden zich genesteld onder een tafel, extra ingedekt met matrassen.
Tante Neeltje was gewond. Trouw iedere dag kwam de Duitse arts
haar behandelen. Hoewel het huisje dicht bij de kerk gelegen was bleef het
vrijwel onbeschadigd.
231
6.6 Parlementairs
De Duitsers stopten met schieten. Even was er een vuurpauze. Twee burgers
van Valkenburg liepen over de Straatweg naar Katwijk aan de Rijn.
Een witte vlag aan een stok hoog geheven. Beiden waren voorzien van een
Rode Kruisband om de arm. Het waren Anton van Delft en Cock Heuvel,
twee onderhandelaars namens de gemeente Valkenburg. Anton van Delft
had zich op erewoord aan de Duitse bevelhebber verplicht terug te zullen
komen. Met argwaan werd hun komst aangezien. Ze werden toegelaten tot
de commandopost van overste Buurman. Was het in de kleuterschool, of
in het huis van de pastoor van Katwijk aan de Rijn? Waar dan ook, ergens
werden ze te woord gestaan. Het ging niet zo maar. "Die Rode Kruisbanden?
Die mogen jullie niet dragen! Jullie zijn niet van het Rode Kruis!
Wat is de boodschap?" Anton bracht het verzoek over om de vrouwen en
kinderen en de oude mensen uit het dorp te mogen evacueren. Tevens het
aanbod van de Duitse commandant om zowel de Nederlandse als de Duitse
militairen, die gewond waren, naar een hospitaal te brengen. Daaraan
had deze een conditie verbonden: de Nederlanders moesten beloven de

Duitse soldaten zodra die genezen waren naar Zwitserland te brengen.
Hoewel het een alleszins redelijk aanbod was, bleek al gauw dat de realiteitszin
bij de Nederlandse legerleiding ver te zoeken was. "Geen sprake
van!" Anton moest nog heel wat praten om het zover te krijgen dat de uittocht
van de vrouwen, kinderen en de grijsaards de dag daarop plaats zou
kunnen vinden.
Piet van Duyn situeert dit gebeuren een dag later. Hij schrijft er dit
over: Zo brak dan de dinsdag aan. 's-Morgens vroeg naar de commandant
om hem te vertellen dat het zo niet langer ging met de gewonden. Of hij
raad wist? We moesten de burgemeester opzoeken en dan zouden ze
maatregelen nemen om de burgers en de gewonden te evacueren. Wij
dachten: zo dat is voor elkaar. Er werden vrijwilligers gevraagd om parlementair
te zijn, Anton van Delft en Cock Heuvel gaven zich op. Zij naar
Katwijk, verscheidene keren. Nul op het request. Tenslotte besloot de
(Duitse) commandant de burgers naar Katwijk te sturen. Om zeven uur
voormiddag Duitse tijd moesten ze bij het raadhuis staan.
Was er nu wel of niet op maandag een afspraak gemaakt met Buurman?
De burgemeester zegt ja. Volgens het verslag van Piet gebeurde dit alles
echter pas de volgende morgen in de vroegte. Hetgeen dan wel in grote
haast gebeurd moet zijn:
1)- Onderhandelaars meerdere keren heen en weer naar Katwijk.
2)- Besluit Duitse commandant om zeven uur (Duitse tijd) evacuatie.
3)- Berichtgeving in alle kelders en huizen.
4)- Vertrek omtrent zeven uur in de morgen (volgens anderen 06.15 uur)
Als dat inderdaad zo gegaan is lijkt het erop dat het besluit om de vrouwen
en kinderen desondanks te sturen eenzijdig genomen werd. En dat de
legeroverste in Katwijk daarmee voor het blok gezet werd.
Hoe dan ook, op zeker moment ging in Valkenburg van kelder tot
kelder de heuglijke mededeling dat alle vrouwen en kinderen alsmede de
mannen ouder dan 65 jaar, zich dinsdagmorgen om zeven uur bij het raadhuis
moesten verzamelen om vandaar naar Katwijk te vertrekken.
232
6.7 De Wassenaarseslag
Ook bij de Wassenaarseslag hadden de Duitsers problemen met de verzorging
van de gewonden, krijgsgevangenen en eigen mensen. Er ging een
Duitse hospitaalsoldaat met een witte vlag naar het Nederlandse front met
het verzoek de gewonden te mogen overdragen. Er werd niet lang over
gepraat. Het vuren werd gestopt. Ziekenauto's reden naar voren en de
Nederlandse en de Duitse arts overlegden met elkaar. De gewonden werden
ingeladen. Wel wat vlug werd daarop het Nederlandse schieten weer
hervat. Hun eigen arts moest maken dat hij wegkwam! Dat was het enige
schoonheidsfoutje aan deze voorbeeldige snelle hulp.
De honderden krijgsgevangenen, die daar nog steeds in een huisje
opgesloten zaten, kregen die dag en de volgende niets te eten. Zo ook de
dag ervoor.
233
6.8 Ben Collignon vlucht
Ben had zich voorgenomen meteen na het ontwaken de kelder van
Rhijnsburger te verlaten: Nauwelijks is het buiten licht of ik deel mijn plan
aan de anderen mee. Annie en Floor zijn direct voor maar Wim kan niet
meegaan. Hij wil wel maar we raden het hem af. Er valt door een rooster
wat daglicht waardoor ik kan zien dat de rondvliegende scherven en stenen
zijn gezicht lelijk hebben geschramd. Iets waarover hij niets gezegd
heeft. De "big" heeft zijn vuurdoop goed doorstaan! We kruipen achter
elkaar naar buiten, ik ben geradbraakt, alles is pijnlijk en stijf maar als ik
de frisse morgenlucht inadem werkt dat als een verkwikkend bad.
Buiten heerst een serene stilte. Nergens is enig gerucht. De natuur lijkt
in rouw over het geweld van de vorige dag. Geleund tegen een muur zie ik
om me heen. Links van me staat een toren en de ruïne van wat eens de
kerk was. Er moeten heel wat voltreffers op gevallen zijn. Rechts van me
zie ik het muurtje dat ons gisteren zo letterlijk in de schoot viel. Voor me
liggen de weiden waarin nog een enkele koe zijn ontbijt zoekt. Daarachter
rijzen de omtrekken op van de hangars, als gewonde vogels er omheen de
neergeschoten vliegtuigen. Hoe scherp ik tuur, er is niets te zien van enige
beweging. Waar zal onze compagnie zijn? Zijn ze teruggetrokken? Even
komt het plan in me op om over het vliegveld heen naar de duinen te lo-

pen. Het plan is te dol. Ze doorzeven me voor ik halverwege ben. Met de
meisjes overleg ik welke kant we zullen gaan. Annie gebaart in de richting
van Leiden. Daar zal vast wel ergens een veilig plekje te vinden zijn. De
meisjes hopen ook hun ouders te vinden, sinds Vrijdag niet meer gezien.
We gaan langs de kerk en zien het wrak van een auto, prooi der vlammen.
We boffen, een bakker heeft waarachtig nog de moed gevonden te bakken,
we krijgen een warm brood. Ieder een stuk en uit de vuist knabbelend gaan
we verder. De meisjes hebben de leiding genomen, ze zijn op bekend terrein.
We komen bij de boerderij waar Floor woont. Er is geen leven te
bekennen. We lopen rond het huis maar alle deuren zijn gesloten. Toch is
er aan de voorkant het geluid van stemmen. We kloppen tegen een kelderluik
maar in plaats van antwoord te geven verstomt het geroezemoes
binnen. Nog eens geklopt. Floortje roept: "Zijn mijn vader en moeder
hier? Ik ben het, Floor!" Nog wordt er geen luik open gedaan maar een
stem zegt: "Nee, die zijn naar Van L. gegaan!" We kijken elkaar besluiteloos
aan maar Annie hakt de knoop door; "Laten we maar verder gaan,
misschien kunnen we er komen." Ik wil meer weten: "Waarom dat misschien?"
Het wordt me uitgelegd: "Het is buiten het dorp, aan de weg naar
Leiden en het is de vraag of we ergens tegengehouden worden". We gaan
verder de weg af. De ergste verwoestingen liggen achter ons. Hier zijn
slechts de ruiten gesneuveld. Nog steeds hebben we niemand ontmoet en ik
bereken optimistisch dat we zo wel door kunnen gaan tot Leiden toe. In de
verte zijn ze weer lustig aan het knallen. We storen ons er niet aan, tussen
de huizen lopen we betrekkelijk veilig. Als we tal van boerderijen hebben
doorzocht worden de meisjes moedeloos en beginnen te klagen. Ik weet
hen echter op te monteren. Het is een lange rechte weg waarover we verder
gaan. Aan beide zijden woningen maar nergens een spoor van leven.
Een openstaande deur lokt ons binnen. In de kamer staat de tafel gedekt.
Maar de eters ontbreken. Een stoel ligt omver gesmeten. De bewoners zijn
haastig gevlucht. We drinken thee en eten brood. Zonder erg bezie ik
mezelf in een spiegel. De vreemde verschijning die me aanstaart herken ik
nauwelijks. Een zwarte vlek met twee ogen erin. Op het voorhoofd een
rode buil. Onder de neus en kin ontstaat een stoppelveld. Geen veldmuts
op het hoofd, de haren wapperen rond. Het armverband meer zwart dan
wit, de opengesneden mouw wappert er naast, als een noodvlag. Floor
234
naast me begint te lachen. Beledigd draai ik me naar haar toe. Dan bekijk
ik haar en Annie nog eens goed. Even later staan we alle drie voor de
spiegel te lachen. We schateren het uit zonder ophouden. Als we zijn bedaard
weten we niet eens meer waar we om gelachen hebben. "Waar gaat
deze weg naar toe?" vraag ik nog. Het blijkt dat we zo bij de Haagse
Schouw komen en dat betekent voor mij Leiden en een bed en slapen en
vergetelheid. Met nieuwe moed gaan we op weg, we houden de berm van
de weg om bij onraad in de sloot te kunnen duiken. Een tijdlang gaat alles
goed, ik zie de toren in de verte steeds dichterbij komen en ondersteun de
meisjes die vermoeid beginnen te raken. De illusie wordt wreed verstoord
door een harde stem: "Stehen bleiben!" Mijn eerste opwelling is om hard
weg te lopen maar de meisjes blijven staan. Er gaat een deur open en een
Duitse soldaat wenkt ons. We zijn blijkbaar erg gevaarlijk want zijn geweer
blijft ons onafgebroken bedreigen. Onwillig volgen we zijn bevelen
op, ons mooie plannetje valt in duigen. Even later staan we in een gang en
worden als monsters bekeken. Nijdig mompel ik: "Boerenkaffer!" De
bewaker verstaat de woorden niet maar wel de vijandige toon. "Maul
halten!" brult hij. Een onderofficier komt de gang in, hij is heel wat correcter
dan het comité van ontvangst en wijst ons een stoel. Heel snel begint
hij te praten ons beurtelings aanwijzend. Ik haal mijn schouders op.
Langzaam vertel ik op mijn beurt dat we gevlucht zijn: "Das Lazaret ganz
kaput!" Daarop krijgen we te horen dat het niet verstandig is verder te
gaan. Het is te gevaarlijk. Ik geef het niet op, "Diese Mädel müssen Ihren
Vater und Mutter haben, und die sind noch weiter". Pang, een kogel verbrijzelt
de ruit en onderbreekt mijn verzoek. In een oogwenk liggen we
allen op de grond, dat hebben deze dagen ons wel geleerd. "We komen er
nog wel uit!" fluister ik de meisjes toe. De onderofficier is overstag en
gaat ons voor naar buiten. In de keuken zit de soldaat en grijnst. We negeren
hem. Vlug naar buiten, de vrijheid in.
We zien nu weer het vliegveld in de verte liggen. Er wordt wel geschoten
maar geen mens is te bekennen. De warmte danst boven de grond en
de zon staat hoog aan de hemel, het moet ongeveer twaalf uur zijn. Nu
begint er een vreemde tocht. Een Duitse soldaat holt in looppas met ons
mee naar het volgende huis en zo steeds weer opnieuw van huis naar huis
met een andere begeleider. Het is eigenlijk raar dat we achter langs de
235

huizen lopen. Aan de voorkant hebben we de huizen tussen ons en het
vliegveld. Als we bij een volgende halte zijn aangeland stel ik hun dat voor
maar ze halen hun schouders op, we gaan gewoon verder: de achterdeur
uit hollen en dan weer naar binnen. Het verwondert me dat we zo maar
verder mogen en ik ben nog zo naïef om te denken dat ze ons zullen laten
gaan. Een paar huizen verder kan Annie niet meer. Ze wil dat we haar
achterlaten maar dat kan niet: "Samen zijn we op stap gegaan, samen
zullen we er ook komen!". Haar voorhoofd wordt met een natte doek gebet,
ze krijgt wat te drinken en tussen ons in gaat het verder.
6.9 Garage Poot
Ben Collignon en zijn gevolg wordt na vele wedervaardigheden naar een
wat achteraf gelegen stenen gebouw gebracht: Opnieuw op een holletje
naar het volgende huis maar dan houden de huizen op, een stenen schuur
sluit een veertig meter verderop de rij af. Tot mijn verbazing staat daar
een schildwacht voor. Als we er binnengebracht worden begrijp ik de ware
toedracht van de Duitse welwillendheid. Heb ik al die tijd zo braaf gehold
om netjes in een krijgsgevangenkamp ondergebracht te worden! Door een
klein deurtje worden we naar binnen geschoven, de deur gaat weer dicht
en we zitten als ratten in de val. Het wemelt er van de Hollandse uniformen
en we trekken grote belangstelling. Ik zie iemand van onze compagnie
op me afkomen, die me vraagt waar de anderen zijn maar ik weet er ook
niets van. We zijn in een garage. Er staan een paar auto's en wat rommel.
Daartussen, er onder en boven, hangen, staan of liggen soldaten, wel een
paar honderd man bij elkaar. Een jonge vaandrig komt op ons af: "Moeten
de meisjes hier ook blijven?" Annie staat te tollen op haar benen: "Laten
we eerst maar even gaan zitten." Midden in de garage staat een luxe auto,
de jongens die erin zitten zijn direct bereid hun plaatsje af te staan, Floor
en Annie vinden een zachte zitplaats in de kussen, toegedekt met een deken.
Toch lijkt het me beter voor de meisjes een andere plaats te vinden,
met de vaandrig loop ik naar de schildwacht toe. Die is onverbiddelijk,
over een uur komt de Feldwebel, aan hem moeten we het vragen. We
blijven daarom in de buurt van de deur rondhangen. Af en toe komen er
een paar soldaten binnen stappen. Gehuld in een deken leggen ze zich te
236
slapen, bij voorkeur in een hoek. Bij de deur staan een paar kisten met
peen. Wie honger heeft tast toe. Er staat een emmer water naast om ze te
wassen. Ik krijg er gauw genoeg van, het zand knerst tussen de tanden. De
deur gaat open, een Duits officier komt de garage in, dat zal de bewuste
zijn. Meteen erna komen nog een paar mensen binnen en opeens vliegen er
kogels. We liggen onmiddellijk plat op de grond, de deur wordt dichtgesmeten.
Nog een paar kogels boren een gaatje in de dunne plaatijzeren
deur. Dan is het feest weer voorbij. De vaandrig doet het woord bij de
officier, die met ons in de auto gaat kijken. Ze liggen te slapen. Een soldaat
wordt weggezonden, als die na een paar minuten terugkomt is het
voor elkaar, de meisjes mogen mee. Ze zullen naar een villa aan de andere
kant van de weg worden gebracht. Ik loop mee tot de deur, de schildwacht
houdt me tegen, als de meisjes bemerken dat ik achter moet blijven, dreigt
een scène. Er komen tranen en daar ik mezelf ook niet helemaal meester
ben geef ik ze gauw een hand. De deur slaat dicht. Het huilen staat me
nader dan het lachen; de drie samen doorleefde dagen hebben ons met
elkaar vertrouwd gemaakt, een band van samen doorstane angsten en
zorgen.
Zonder veel animo wandel ik mijn nieuwe woning eens rond. Veel fut
schijnt er onder de overal rondhangende mannen niet te zitten, overal zie
je verveelde gezichten. De moed is eruit nu de leiding ontbreekt. Toch zijn
er verschillende officieren onder hen. Hebben die dan geen greintje courage
meer in hun body? De vaandrig is druk bezig met een paar man een
vrachtauto opzij te slepen om daarmee een schuine hoek van de garage af
te sluiten. De feldwebel komt erbij en laat zich de bedoeling uitleggen. Het
plan krijgt zijn goedkeuring, ook de kapitein wordt erbij betrokken. De
soldaten worden bij elkaar getrommeld, de kapitein klimt op een werkbank
en legt hun het plan voor. In iedere hoek wordt een auto gezet. Met behulp
daarvan en nog allerlei andere materialen wordt zo de garage van binnen
beveiligd. De kapitein, twee luitenants en de vaandrig nemen ieder met
een groep soldaten een hoek voor hun rekening. Als zeer onnuttig mag ik
in de luxe auto plaats nemen, er komt nog iemand naast me zitten die zijn
rechterarm in het verband heeft. We vormen een fraai duo.
Mijn buurman vertelt dat hij uit Rotterdam komt, daar woont zijn vrouw
en een kleintje van een half jaar. Hij lag op het vliegveld en is als
237

krijgsgevangene in de kerk gebracht. Daar heeft hij zijn wond opgelopen.
Ik hoorde de term "kapitein emmer" vallen en vraag hem waaraan die dat
te danken heeft. Dan hoor ik hoe de kapitein in de kerk onder de preekstoel
was gekropen met een emmer over zijn kop. Ik dacht aan dat wat ik
kort tevoren gezien had. Een officier had, toen een soldaat een sigaret
opstak, zich niet geschaamd hem om een sigaret te vragen! Het was dezelfde
kapitein. De man naast me heeft intussen zijn familierelaties verder
toegelicht. Gelukkig komt er afleiding, er komt eten! Een man of vier zijn
onder geleide naar het dorp geweest en hebben brood gehaald. In een
vrachtauto worden de broden verdeeld. Hoewel het niet veel moeite kost
alles ineens op te eten besluit ik een stukje te bewaren voor kwade tijden.
Een volle maag schijnt blij te maken, mijn buurman komt met sigaretten
op de proppen. Het gaat koud worden, ik zoek de deken op die de meisjes
hier achtergelaten hebben. Daardoor dwalen mijn gedachten af naar mijn
tochtgenoten van die dag. Ik hoop dat ze een goed verblijf gevonden hebben.
Ietwat weemoedig gestemd val ik in slaap.
GSSST, PANG. Ik schrik op en wacht op de knal die volgen moet maar
er komt geen geluid meer. "Wat is er gebeurd". Mijn buurman weet er ook
niets van. Aan de kant van het vliegveld zie ik wel een gat in de muur.
Iemand tikt op het raampje, "Kom er uit, er ligt een onontplofte granaat
ergens op de vloer!" Mijn buurman neemt een duik en kruipt ergens anders
weg. Ik voel me te slap om zijn voorbeeld te volgen, ga wat verliggen
en slaap alweer.
6.10 Torenvliet
Berend Borst en zijn makkers werden alweer vroeg wakker gemaakt door
een Duitse soldaat. Verschillende werkjes moesten worden gedaan. Gewonden
opgehaald. Berend kreeg tot taak met bloed doordrenkte soldatenbroeken
uit te spoelen. De dagelijkse strijd was nog niet hervat. Buiten zag
hij de jong-groene weilanden en de tulpenvelden met als achtergrond de
blanke duinen. Rook de zuivere morgenlucht vermengd met de geur van
de tulpen. Dat alles was nu tot een slagveld verworden. De gewonden
werden binnengedragen. Het schieten begon weer. Berend werd er niet
weer op uitgestuurd. Toch werden er die dag nog veel gewonden binneng-
238
ebracht die in de karnkelder door de arts werden onderzocht. De zwaargewonden
gingen naar de kelder, de overigen naar de stal. Onder hen waren
twee officieren van de "Luftwaffe". Beiden gewond, de één aan het hoofd,
de ander aan het been. Het oorlogsgeweld van deze tweede pinksterdag
deed overigens niet onder voor dat van de vorige dagen. De gehele dag
kwamen ze niet meer buiten. De gevechten bleven tot het dorp beperkt.
Ver van de boerderij. Slechts enkele keren ketsten kogels tegen de muren,
anderen vlogen hoog voorbij. Binnen deden ze allerlei karweitjes, het
schoonmaken van de kamers, keuken en de karnkelder. Het te drinken
geven van de gewonden, weckflessen werden gebruikt om daarin de urine
op te vangen. Berend bevond zich het liefst in de keuken. De kok kwam
uit Gronau, dicht bij de grens en was goed te verstaan. Duitse soldaten
liepen in en uit en kregen te eten. De burgers schilden aardappelen. Van
Egmond had een bijbeltje bij zich, daaruit werd meermalen voorgelezen.
Het eten was op de Duitse manier klaargemaakt, aardappelensoep, witte
bonen en vlees. De boer had genoeg in huis. Sinds Berends komst werd
ook de gewonde Nederlandse soldaat goed verzorgd. Door de raampjes
konden ze de Duitse soldaten rond de boerderij in stelling zien liggen. In
het schuurtje stond een zender. Naar de mening van Berend was de boerderij
een vreemde combinatie van vesting en hospitaal.
239
6.11 Huisje Langeveld
Jaap van der Zwart was met de zijnen de dag begonnen in het kleine huisje
van Maartje Langeveld waarvan de luiken angstvallig gesloten waren. Ze
besloten de doden te verplaatsen, het waren er drie. De derde was Meta
Bos die in Rhijnvliet was gestorven. Om elf uur die morgen stelden Piet
Barnhoorn, Hans Imthorn en Henk Ouwersloot zich beschikbaar om hulp
te gaan halen. Voorzien van witte vlaggen liepen ze richting Leiden. Vanuit
Rhijnvliet kwam geen teken van leven. Voorbij de brug werden ze
opgevangen door Nederlandse soldaten. In boerderij Verboon (Veldzicht)
werden ze aan een eerste verhoor onderworpen. Hans Imthorn werd voor
een nader onderzoek aangehouden, Piet Barnhoorn en Henk Ouwersloot

45 Jaap van der Zwart in de puinhopen van zijn huis.
werden naar Leiden gebracht. Daar werden ze ergens in een opleidings
school voor zeelieden ondergebracht. Hans werd met een militair voertuig
naar de Rhijnhofweg gebracht en kwam terecht in steenfabriek De Ridder.
Daar werd hijverwend met chocolade en sigaretten. Hoewel vaandrig
Zwanenburg en nog anderen het meest geïnteresseerd waren in bewegingen
van de Duitsers, wist Hans hen te overtuigen van de nood der burgers
en met name zij die dicht bij in het huisje Langeveld schuilden! Desondanks
vielen er die avond en voornacht weer veel granaten om het huisje
heen. Hans werd ondergebracht in de Rooms Katholieke Vakschool voor
meisjes in Leiden. De vrouwen daar stonden gewoon de kleedjes uit te
kloppen! Alsof er geen oorlog was.
240
241
6.12 Verkenner in niemandsland
Vanuit hun veilige loopgraven in de duinen werden leden van de sectie
waartoe Henk Broer behoorde uitverkoren voor een patrouille naar het
vliegveld met name de hangars. Op die gebouwen hing wel de Nederlandse
vlag maar het gebied was in feite niemandsland. Luitenant Van Kessel
had op zich genomen hen aan te voeren, ze waren met tien man. Voor hem
was de route bekend terrein. Mogelijk had de luitenant niet veel zin meer
om zelf voor de derde maal de gevaarlijke reis te maken. Halverwege was
het bekende schuurtje, binnen werd een dakpan opgelicht en vandaar
werden instructies gegeven, Henk moest door het weiland langs de slootkant,
een sloot doorwaden en vervolgens de weg over en in de hangar gaan
kijken. "Kijk" zei hij: "zo moet je gaan; daar ligt Bouwmeester (het was
Henks slapie). Naast de plank van die schuit ligt sergeant Scholten. Verderop
Van der Schee (de soldaat niet te verwarren met majoor van der
46 De ravage in de Sluipsteeg (Kerkstraat).

Schee) en de anderen." Op die wijze werd Henk gedemotiveerd om de
gevaarlijke verkenning te maken. "Luit, ik krijg toch voldoende dekking?
Want anders haal ik het nooit!" Van Kessel knikte geruststellend. Henk er
alleen op uit. Via de precies uitgestippelde route. Markante punten waren
de stoffelijke overschotten van zijn voorgangers. Het ging precies zo als de
luitenant gezegd had. Zeven of acht doden telde Henk. Toen kwam hij bij
de dwarssloot. Hij vertrouwde het maar half en stak voorzichtig zijn helm
op de loop van het geweer naar voren. Direct ratelde een Duitse mitrailleur
die klaarblijkelijk de lengte van de sloot bestreek. Er was geen kijk op daar
over te steken. Aangezien ook de hem beloofde rugdekking uitbleef, besloot
Henk de terugtocht te aanvaarden. Doordat hij zijn aanwezigheid
verraden had, was dat er niet eenvoudiger op geworden. Tot aan zijn hals
in het water waadde hij door de sloot, zag nogmaals maar nu veel dichter
bij en op ooghoogte de gezichten van zijn dode kameraden. Bij het schuurtje
bleek iedereen vertrokken!
Henk kwam heelhuids terug en zal zich daar niet bepaald lovend over
zijn directe baas uitgelaten hebben. Welk rapport de luitenant uitgebracht
heeft is niet bekend. Henk werd ontboden bij de grote baas. Die had met
een verrekijker het doen en laten van de patrouille gevolgd. Drijfnat en
huiverend van de kou stond hij voor Mallinckrodt. Die deed zijn jas uit:
"Hier trek die aan!" en zorgde er vervolgens voor dat hij overgeplaatst
werd naar een andere sectie "We hebben doden genoeg, je gaat bij Van
Kessel vandaan!". Henk werd ingedeeld bij de flankbeveiliging.
6.13 Kalkzandsteenfabriek
Luitenant Guyt en zijn mannen (2-I-1RI) bezetten wederom om 4.00 uur in
de morgen de fabriek en brachten vuur uit op alle vijandelijke doelen die
in het voorterrein konden worden waargenomen.
6.14 Torens om Valkenburg
Dienstplichtig soldaat J.A. Heemskerk van de staf 4RI was optisch seiner.
Met zes anderen was hij als waarnemer in de kerktoren van Katwijk aan de
Rijn geplaatst en telefonisch verbonden met de staf. Zij zagen van verre de
242
vernietiging van Valkenburg. De luitenants Jonkers en Ten Bosch van de
artillerie observeerden het vliegveld en de omgeving van het dorp dat door
eigen artillerie beschoten werd. Naar verluid stonden de kanonnen ten
noorden van het uitwateringskanaal opgesteld, aan de Zwarte weg. De
granaten schoten vandaar in een boog over Katwijk aan de Rijn heen naar
het dorpje Valkenburg.
In de toren van Rijnsburg stond korporaal Van Drogen. Na zijn avontuur
in de pannenfabriek was hij te laat terug in Rijnsburg om nog met zijn
onderdeel naar de Wassenaarseslag af te reizen en daar "in de pan gehakt"
te worden. Hij had geluk. Hij meldde zich bij een zekere kapitein Tonnet
van de artillerie en heeft onder diens bevel verschillende karweitjes gedaan.
Deze dag moest hij de omgeving van Rijnsburg observeren. Beneden
zat een wachtmeester. Via een telefoon moest hij zijn bevindingen doorgeven.
243
6.15 Kanonnen van Katwijk
In zijn gevechtsbericht schrijft Dürst Britt: "Valkenburg nog steeds bezet
door hardnekkige tegenstanders, die voortdurend uit de lucht worden
voorzien van aanvullingen aan personeel, wapens, munitie en levensmiddelen.
Voorgesteld heel Valkenburg plat te schieten; munitie in overvloed
aanwezig." Had het aan hem gelegen dan zou er geen spaan overeind
gebleven zijn van Valkenburg. Bij het aanbreken van de dag kreeg hij wat
te doen: Buurman gaf hem opdracht Zonneveld te beschieten. Omstreeks
5.00 uur ging de boerderij in vlammen op en vluchtte de vijand. Althans
volgens de mededelingen uit de voorste linie. Toen ze toch bezig waren
werd om 6.00 uur het vliegveld beschoten waar parachutisten bezig waren
te landen. Vreemd, het vliegveld was heroverd en lag onder direct vuur
van de zware mitrailleurs van 4RI in de duinrand. Toch vond Buurman het
gewenst de majoor voor deze ongevraagde bijstand dank te betuigen.
Majoor Dürst Britt had om 11.30 uur opdracht gekregen zich met zijn
kanonnen naar Delft te begeven en wilde afscheid nemen van zijn
commandant. Hij ging naar Katwijk aan de Rijn waar het personeel van de
regimentsstaf in een gedrukte stemming werd aangetroffen. Overste Buurman
verkeerde in een toestand van uitputting. Op dat moment ging het

juist vrij goed in de omgeving van Valkenburg en zelf verkeerde de majoor
daardoor in een opperbeste stemming. Enige woorden van bemoediging
en opwekking van hem deden de overste weer wat opfleuren. Dürst
Britt beëindigt dit verslag met de woorden: De overste Buurman heeft in
de oorlogsdagen alle leiding en steun van boven gemist en geheel zelfstandig
in moeilijke omstandigheden moeten handelen, waarbij hem herhaaldelijk
verschillende onderdelen toegevoegd werden om daarmede te opereren.
Dit heeft zeer veel van hem gevergd. Hij heeft met zijn kleine infanteriestaf
gedaan wat in zijn vermogen lag.
In het boekje "III-2RA 25 Augustus 1939 - 14 Juli 1940" wordt "Het Lied
der Veld-Artillerie" weergegeven. De laatste twee regels van ieder vers
werden twee maal gezongen door deze besnorde vuurvreters, mogelijk op
die 14e juli voor 't laatst:
Wat dreunt daar op die heide?
Wat blinkt daar in't verschiet?
Wat dondert tussenbeide,
dat men door stof niet ziet?
Hoe flikkeren die zwaarden.
Wat forse melodie!
Hoe rennen daar die paarden?
't Is Veld-Artillerie!
De kruitdamp is hun leven,
't Kanon is hun banier!
De hoop daarvoor te sneven,
bezielt elk Kannonnier.
Zij haken naar den strijde
voor Vaderland en Vorst.
Voor land en Koning beide,
klopt steeds hun mannenborst!
Van 't paard bij 't stuk gevlogen,
dra dondert reeds het schot.
Weer vlug vooruit getogen,
vernielt hij 's vijands rot.
Rent d'overmacht hem tegen,
manmoedig staat hij pal.
Koopt door den dood den zegen
en juicht nog in zijn val.
Hoera dus, voor ons wapen,
Lang leev' de Kannonnier!
Lang leev' die forsche knapen,
des legers schoonste sier!
Hun leus zij: steeds te strijden,
werwaarts ook d' Eer hen zendt.
Voor land en Koning beide,
tot roem van 't Regiment!!
Voor wat betreft de beschietingen van Valkenburg wordt opgemerkt: Af en
toe werd C.4RI vanuit het dorp Valkenburg van Duitse zijde telefonisch
medegedeeld, dat het artillerievuur moest eindigen, aangezien onder de
244
burgerbevolking verliezen werden geleden. Inderdaad is na de oorlog
helaas gebleken, dat ongeveer 30 burgers het leven hebben gelaten tijdens
deze 4-daagse strijd. Doch niet het Nederlandse vuur is hiervoor verantwoordelijk,
doch de Duitsers, die weigerden aan de bevolking toestemming
te geven te evacueren; zij trachtten zich op deze wijze op de bevolking
te dekken; eerst later is gelegenheid tot evacuatie gegeven. Wederom
Duitse praktijken! Wie nu in werkelijkheid de evacuatie van de burgerbevolking
in de weg stond zal wel nooit te achterhalen zijn!
245
6.16 Kanonnen van Oegstgeest
Om ongeveer kwart voor tien werd er beweging waargenomen bij het
raadhuis van Valkenburg. "Het lijkt erop dat daar een commandopost
gevestigd is!" De commandant van het instructiebataljon 7-veld belde
Buurman. Die gaf toestemming tot vuren. De twee kanonnen 7-veld werden
daarop verplaatst tot een plek ten zuiden van Rijnsburg. Daarna werden
tien schoten afgevuurd die allen doel troffen. Althans volgens het
rapport van de stukscommandant. In werkelijkheid werd het raadhuis in al
die dagen nauwelijks getroffen! Wel de kerk en het hospitaal. Wat jammer
nou!
6.17 Steenfabriek De Ridder
Sergeant-majoor Bruining met zijn mortieren en mitrailleurs op de steenfabriek
De Ridder bracht vuur uit op een weggetje, dat in de richting van het
vliegveld liep en waarop zich verschillende in overall geklede Duitsers
bevonden. Voorts werden boerderijen in de omgeving van deze weg
beschoten. Het is duidelijk dat het de Zonneveldslaan betreft.
6.18 De watermolen aan de Zijlwatering
Luitenant Dyxhoorn (C.1e bat.6-veld) was een ambulant man die zich
voornamelijk in Wassenaar ophield en bij voorkeur de hitte van de strijd
zocht. Volgens hem had hij op 13 mei aan de majoor Tielrooy voorgesteld
een patrouille naar de watermolen te maken. Hij en zijn manschappen

hadden zich na enige omzwervingen aan deze commandant van het tweede
bataljon toevertrouwd. Van Tielrooy stemde in met het voorstel op
voorwaarde dat hij mee mocht! Hetgeen hem zeer in de achting van de
luitenant deed stijgen. De majoor was vergezeld van zijn adjudant, de
luitenant Dirks, een mitrailleurschutter. Dyxhoorn deed zich vergezellen
van ondermeer de soldaten De Vries en Kenter en de wachtmeester Geskus.
Voorts was er een infanterist, een sergeant, bij het gezelschap. Met
elkaar zeker acht man. Niet over de brug bij de molen maar met een boot
zijn ze de Watering overgestoken. De boot lag aan de overkant, Kenter
zwom er naar toe waarna ze droogvoets konden oversteken. Nu moesten
ze te weten komen of de molen al of niet bezet was. Kenter ging als eerste
naar binnen en bevond dat de vogels gevlogen waren. Aan de achtergelaten
uitrustingsstukken te zien waren de Duitsers er wel geweest. Ze zijn
vervolgens naar het vliegveld opgerukt. Ze bekeken de verschillende daar
weggezakte vliegtuigen. Ze vonden een nauwkeurige detailkaart van Valkenburg.
Plotseling werden ze beschoten uit de bosjes richting steenfabriek
(Zonneveldslaan). Ze moesten zich terugtrekken. Op de buik kropen
ze door greppels en gras om aan het vuur te ontkomen. De luitenant besef-
47 De watermolen aan de Zijlwatering
246
te toen pas hoe zwaar het leven van een tirailleur kan zijn! Op de terugweg
zagen ze gesneuvelde huzarenmotorrijders liggen.
Wat was er bij de molen gebeurd? Er was nog die dag geschoten uit dat
Duitse bolwerk. Sergeant Nijkamp werpt daarop wat meer licht. Hij vertelde
dat er die dag een plan werd gemaakt om met een motorboot de Zijlwatering
in te varen en de molen aan te vallen. De boot werd door een burger
bestuurd. Een lichte mitrailleur werd aan boord gebracht. Zo voer het
selecte gezelschap de wetering in, aan boord waren de luitenants Gorter,
Krooneman, de sergeant-majoor Meijer, een aantal soldaten achter de
mitrailleur en Nijkamp zelf. Hij had de beschikking gekregen over een
aantal handgranaten. Zonder moeite konden ze de molen naderen. Het
aanleggen leverde wat moeite op maar Nijkamp en Gorter konden als
eersten aan wal springen, renden rechtstreeks naar de eerste de beste deur
die ze zagen en ramden er met de karabijn op los. Niemand deed open. Ze
liepen naar een belendende deur en trapten die in. "Nicht schiessen!"
Binnen waren een achttal Duitsers met een officier. Ze gaven zich over.
De krijgsgevangenen zijn later naar Den Haag afgevoerd. Kennelijk heeft
niemand er aan gedacht de molen bezet te houden zodat Dyxhoorn c.s. die
even later onbeheerd aantroffen.
247
6.19 Albertushof
De soldaat ordonnans De Vries, soldaat Kenter en luitenant Dyxhoorn en
nog wat manschappen vormden een onafscheidelijk gezelschap, dat zich
gedurende de oorlogsdagen in Wassenaar op velerlei terrein bewoog.
Volgens De Vries hadden ze de Duitsers, die omsingeld waren en opgesloten
zaten in de Albertushof, de dag ervoor vanuit Wassenaar beschoten
met hun batterij. Op 13 mei werd een aanval uitgevoerd van de andere
zijde. Reeds bevond zich infanterie aan het begin van de weg waarlangs zij
oprukten. De Duitsers kregen het benauwd en braken uit, rukten over de
weilanden op en schoten met mitrailleurs op de batterij. Afstand circa
vijftig meter. Er viel een gewonde. De luitenant heeft nog een schot gelost,
kartetsvuur. Daarna kregen ze steun van de infanterie. De Duitsers trokken
terug naar de boerderij met medeneming van een zware mitrailleur.

Dyxhoorn schrijft: Met de batterij zijn we steeds verder voorwaarts gegaan.
Ik ben opgerukt met twee mitrailleurgroepen aan weerszijden van
mij en in stelling gekomen op de hoek van de Ruigelaan. Daar kregen we
vuur van de Duitsers die op ongeveer 80 meter voor ons zaten. We hebben
ons op de weg geworpen om te dekken. Van de begeleidende infanteristen
kregen we geen steun omdat zij zich ook dekten. Het stuk, dat nog met een
brisantgranaat geladen was, heb ik op goed geluk afgeschoten in de richting
van het vijandelijke vuur. Daardoor staakte het vijandelijk vuur een
poosje. Kenter en ik hebben een soldaat, die gewond was, langs de weg
naar een boerderij gedragen waar wij hem gedekt achter het huis legden.
Daarop is Kenter voorwaarts gegaan naar de ons dekkende mitrailleur ter
ener zijde om deze te waarschuwen; een andere soldaat is door een droge
sloot naar de andere mitrailleur gegaan. De mitrailleurs hebben ons met
vuur gedekt. Wij hebben met de linker sectie vier tot zes kartetsen afgevuurd.
De vijand is voor dit vuur in een greppel in dekking gegaan. Toen
heb ik zo snel mogelijk de batterij laten terugbrengen naar de Hogeboomseweg.
Een afstand van ongeveer vijftig meter die wij in flankmars voor de
vijand hebben
afgelegd. Het is geschied met de normale bespanning voor de stukken.
48 De huizen van bakker De vries, de weduwe De
Wilde en pontbaas Bol.
248
249
49 Schets van de gevechtssituatie op 12 en 13 mei 1940.

Inhoud hoofdstuk 7
7. 1 Terugblik
7. 2 Evacuatie met hindernissen
7. 3 Onderhandelaar
7. 4 Burgervader
7. 5 De kelder van Piet van Dijk
7. 6 In het hospitaal
7. 7 Huisje Langeveld
7. 8 Garage Poot
7. 9 Torenvliet
7.10 De Wassenaarseslag
7.11 Kalkzandsteenfabriek
7.12 Kanonnen van Oegstgeest
7.13 Een slechte verliezer
7.14 De laatste klap met de voorhamer
7.15 Huzarenstukje
7.16 Terugtocht
7.17 De dood van een (b)engel
250
Hoofdstuk
251
7
Dinsdag 14 mei
7.1 Terugblik
capitulatie
Piet van Duyn is alle begrip van dag en tijd kwijt en ondergaat de Hollandse
bombardementen met toenemende wrok. In het hospitaal maken we
kennis met "de Burgemeester" en "Ootje". We komen te weten waar Oberleutnant
Hündorff zijn commandopost heeft en vervolgens die van zijn
baas Oberst Heyser, die toestemming geeft de gewonden, vrouwen en
kinderen te evacueren. Een gemeenteambtenaar ter secretarie weet ongehinderd
vanuit Leiden Valkenburg te bereiken om daar zijn werkzaamheden
te hervatten. Een delegatie van twee burgers gaat naar overste Buurman
en wordt niet bepaald voorkomend ontvangen. Een voorstel van de
Duits commandant om zowel de Nederlandse als de Duitse gewonde militairen
naar ziekenhuizen te laten vervoeren wordt afgewezen. De gewonden
van de Wassenaarseslag worden echter zonder veel problemen afgevoerd
naar het ziekenhuis. Huisje Langeveld doorstaat de dag maar meer
niet. Hans Imthorn, Piet Barnhoorn en Henk Ouwersloot gaan op stap om
in Leiden hulp te zoeken. Jaap van der Zwart en Gerrit Bol snijden in het
holst van de nacht een emmer spinazie. Ben Collignon komt na enige omzwervingen
door het dorp in garage Poot terecht. Berend Borst in Torenvliet.
De watermolen aan de Zijlwatering wordt heroverd.

7.2 Evacuatie met hindernissen
In de vroege morgen verzamelden de vrouwen, de mannelijke 65 plussers
en de gewonde burgers zich bij het raadhuis. De gewonden voorzover ze
konden lopen. Zij die dat niet meer konden, werden op een boerenwagen
gelegd, er was nog ergens een paard gevonden om het voertuig te trekken.
Het stemde de burgemeester tot grote droefheid wat hij daar zag. Door het
lijden en de angst van vier dagen zagen de mensen er treurig uit. Alles wat
ze mee konden nemen hadden ze bij zich. In koffers, pakken, karretjes en
op fietsen geladen. Ouden van dagen werden op handkarren gereden. Zelfs
werd er één in een kinderwagen voortgeduwd. Onder hen die zich daar
verzameld hadden was zijn eigen gezin. Met een zwaar hart nam hij afscheid
van hen. Ook Gerrit Russchenberg was met zijn vrouw en dochtertje
meegegaan en moest achterblijven. Evenals Henk Botermans. Het moet
volgens de burgemeester na zevenen geweest zijn toen de stoet zich in
beweging zette, richting Katwijk aan de Rijn. Voorafgegaan door een
tweetal parlementairs, niet met name genoemd.
Piet van Duyn schrijft: De familie Van Stijn neemt afscheid van Corrie,
die niet te bewegen was mee te gaan. Annie was gewond en Lena moest
begraven worden. Zo zette de droeve stoet zich in beweging. Oude mensen
op kruiwagens, in kinderwagens, op platte wagens, nog eens wuiven en ze
verdwenen uit ons zicht. Om de droeve ervaring op te doen in Katwijk
weer terug gedreven te worden! Ook de burgergewonden gingen zoveel
mogelijk mee. Grietje Postmus bleef liever bij ons, ze zou toch niet lang
meer leven.
Tiny van de Berg-Russchenberg was toen pas acht jaar maar ze herinnert
zich nog haarscherp dat ze naast haar moeder liep. Op de weg naar
Katwijk lagen van die mooie koperen hulsjes. Onder het gaan raapte ze die
op en propte de zakken van haar jasje er mee vol. Op zeker moment werden
ze beschoten, het was een haar bekend geluid. Moeder sleurde haar
mee de greppel in. Ze vielen op een soldaat die daar al lag. Moeder lag
boven op haar. Zo lagen ze tot het vuren ophield. Het had Tiny veel te lang
geduurd. Toen ze opstonden bleef de soldaat liggen. "Die ligt te slapen!"
zei moeder, "kom mee".
252
Halverwege Katwijk en Valkenburg lagen de Nederlandse stellingen.
Grenzeloos gefrustreerd door de vele nederlagen, de verwarrende commando's,
de nog immer voortgaande stroom van geruchten over spionnen
en Duitse wandaden. Dat zou kunnen verklaren wat toen gebeurde. De
burgemeester schreef: Later pas vernam ik, dat dit niet zonder levensgevaar
was geschied. Ongeveer op de helft tussen beide plaatsen gekomen
zijnde, begon men opeens van Hollandsche zijde op de groep mensen te
schieten. Een ieder trachtte zo spoedig mogelijk in de kant van de langs de
weg lopende sloot te komen. Er werd later een verklaring gegeven: De
telefoonverbinding met enkele troepen zou verbroken geweest zijn zodat
die niet tijdig gewaarschuwd konden worden!.
Zij die achteraan liepen merkten er weinig van. Als verdoofd stonden ze
stil. Ze kermden als de schoten gelost werden. Als de stoet weer voorwaarts
ging, sjokten ze mee. Wie er geschoten hebben is nergens te vinden.
Uit een gevechtsrapport blijkt dat het in Rijnsburg gelegerde
instructiebataljon 7-veld om 6.15 uur enige gewonde burgers in ellendige
toestand waarnam, komend uit Valkenburg. Buurman gaf opdracht het
vuren te onderbreken tot na de evacuatie van de gewonden. Om 9.25 uur
kon het vuur opnieuw geopend worden. Ook sergeant George Vreeburg
was ergens op de Wassenaarseweg. Hij zag de vluchtelingen gaan, een
lange armzalige stoet. Hij hoorde ze duidelijk: het gehuil van de vrouwen
en kinderen. Van die grote afstand was hij getuige van hun onafgebroken
weeklacht vanaf Valkenburg tot Katwijk toe.
Ze kwamen bij de molen. Daar had de bataljonscommandant zijn
onderkomen. "Halt!" werd er geroepen. Geweren in aanslag. Angstig
weken de vrouwen terug. Een kopstuk werd er bijgehaald. Die wist schijnbaar
van niets. Zag echter zijn stelling gevaar lopen! Werd er niet verteld
dat de Duitsers zich bij voorkeur achter de rokken van de vrouwen verborgen?
Bezorgd monsterde hij de stoet. Zouden ze soms in de kinderwagens
liggen? In die boerenwagen? Was dat oude mannetje daar op die kruiwagen
niet een vermomde parachutist? Maar waarschijnlijk heeft hij helemaal
niet gedacht. Militairen houden van snelle beslissingen. Of ze goed
zijn of verkeerd blijkt meestal achteraf. "Vijfhonderd meter terug die lui!"
De soldaten gehoorzaamden. Er werden zelfs schoten in de lucht gelost om
de vluchtelingen terug te drijven!
253

Majoor Cramer zelf beschrijft de gang van zaken aldus: Op deze dag in
de vroege morgen kwamen twee burgers uit Valkenburg in opdracht van
de Duitse commandant om over diverse dingen te spreken, ondermeer om
toestemming te verkrijgen voor afvoer van de bugerbevolking. Beide burgers
werden door mij doorgezonden naar de regimentscommandant. De
burgers die reeds tot mijn stelling waren doorgedrongen, heb ik 500 meter
terug doen gaan. In de loop van de morgen ontving ik bevel deze burgers
te doen passeren.
De burgemeester beschreef (uiteraard van horen zeggen):
Toen de schare de molen bij Katwijk aan den Rijn had bereikt, stonden
daar eenige Hollandsche militairen, die de vluchtelingen mededeelden, dat
ze van den Commandant opdracht hadden ontvangen, de menschen niet in
Katwijk toe te laten aangezien bericht zou zijn ontvangen dat te Valkenburg
een besmettelijke ziekte zou zijn uitgebroken. Nu berustte dit laatste
op fantasie, maar men kan licht begrijpen, hoe de vluchtelingen thans te
moede waren. Zoo juist had men het gevaar van den beschieting meegemaakt
en nu kregen de menschen te horen, dat ze niet werden toegelaten
en weer terug moesten. Het valt gemakkelijk te begrijpen dat ze weigerden
om terug te gaan. En toen gebeurde het haast ondenkbare dat Hollandsche
militairen Hollandsche vluchtelingen met de bajonet op het geweer terug
dreven naar het oord der verschrikking! Deze diep treurige houding is
haast niet in te denken, maar geeft zeker wel een beeld van de houding van
de verantwoordelijke leiding der Hollandse troepen in Katwijk gelegen.
Tot op de helft van den afstand tusschen Katwijk en Valkenburg werden de
vluchtelingen weer teruggedreven, toen de mededeling kwam dat ze in
Katwijk zouden worden toegelaten.
Ze hadden geduldig gewacht. Cramer belde Buurman. Buurman moest
eerst Kraak bellen. Om negen uur was het zo ver. Nou, vooruit dan maar.
"Jullie mogen verder!" Die soldaten zullen toen toch wel wat minder bars
gedaan hebben? Adrie van der Meij-Noort en Maartje Botermans-Postmus
herinneren zich niet meer dat er oponthoud geweest is. De laatste had
"huisje Langeveld" meegemaakt en dan ben je wel wat gewend.
De gemeenteontvanger Van Haarlem kwam geheel achteraan. Zijn
deerlijk gewonde vrouw trok hij in een karretje voort. Zij was zo ernstig
gewond dat ze niet lang meer leven zou.
254
255
7.3 Onderhandelaar
Het was half elf. Opnieuw werden de Nederlandse aanvalsplannen doorkruist.
Majoor Cramer moest ten tweede male die morgen een afgezant uit
Valkenburg te woord staan. Volgens de gevechtsverslagen was het een
Duitse onderofficier. De witte vlag, die gevoerd werd, maakte de bedoeling
duidelijk. Hij had een verzoek van de Duitse commandant. Daarmee
werd hij uiteraard weer doorverwezen naar de kleuterschool in Katwijk
aan de Rijn, de commandopost van overste Buurman. De vraag was ongeveer:
Laat toe dat de Nederlandse en de Duitse gewonden in het ziekenhuis
opgenomen worden! Of dit officiële verzoek de conditie bevatte dat de
Duitsers na herstel naar Zwitserland gebracht moesten worden, staat niet
vast. Het antwoord van overste Buurman en zijn staf was in ieder geval
duidelijk: Nee, tenzij u capituleert. Dat de rollen nog geen acht uur later
omgedraaid zouden worden, beseften ze toen nog niet. Onverrichter zake
moest de onderhandelaar terugkeren.
Nadat de vluchtelingenstoet, waartoe ook de burgergewonden uit het
hospitaal behoorden, Valkenburg verlaten had, slaakte Piet van Duyn een
zucht van verlichting. Ziezo, dat geeft de burger moed! Nu de vrouwen en
kinderen weg zijn zullen de gewonden wel gauw volgen. Voor de zoveelste
keer gingen de onderhandelaars naar overste Buurman, nu vergezeld van
een Duitse officier. In de ene kamer werd overlegd door de officieren
onderling. In de andere kamer zat een officier van gezondheid te overleggen
met het hoofd van onze verbandplaats (Anton van Delft) over de
Hollandse gewonden. De Duitse officier werd weggestuurd terwijl ze zijn
begeleider vast hielden hoewel die zijn erewoord gegeven had terug te
zullen komen. Dokter Hueting was ook op en overspannen naar Katwijk
vertrokken. In school hoorden we niets. De gewonden waren vol goede
moed, nu zou aan hun lijden spoedig een einde komen. Wanneer gaan we
weg? Nou jongens, misschien nog wel voor de middag! Het werd een
vrolijke boel. Er werd zelfs weer gelachen. De humor kwam weer boven.
Maar de morgen verstreek. De Duitse commandant opgezocht. Die vertelde
dat de Hollanders niet tot onderhandelen bereid waren. Dus de gewonden
moesten tot het bittere einde wachten. De verbanden moesten nodig
vernieuwd worden. Bij sommige patiënten liep het wondvocht er onder uit.

Maar wie moest het de jongens zeggen? Want het waren geen kleine jongens
meer die je iets kon wijsmaken. Op dat moment kwam de Duitse arts
binnen met een paar Rode Kruis soldaten. Hij oordeelde de toestand dermate
ernstig dat de Duitsers er weg moesten. Naar zijn menig kon er door
de grote vervuiling in de school ieder ogenblik een besmettelijke ziekte
uitbreken. De jongens vonden het verdacht dat de Duitsers hun gewonden
weg haalden. Wij zeiden maar dat het transport tegenliep omdat de bruggen
rondom Valkenburg gebombardeerd waren. Het hielp voor een poosje.
Maar nee, het was nog geen vrede, een Duits officier kwam bij ons
binnenlopen en vertelde dat hedenmiddag het hele zaakje om Valkenburg
zou worden weg gebombardeerd. Dan was alles geleden. De Duitsers
waren al bij Den Haag en konden elk ogenblik arriveren om ons te ontzetten.
7.4 Burgervader
Na afscheid te hebben genomen van zijn vrouw en kinderen zat de burgemeester
aan bij een gezamenlijk ontbijt in de kelder van Ooms. Daar
heerste een warme geest van eensgezindheid. Bart Imthorn had de leiding
en ging voor in gebed. De burgemeester ging daarna zeer gesterkt zijns
weegs. Hij werd door Hündorff verzocht alle overgebleven Valkenburgers
op het kerkplein bijeen te roepen, hen daar in zeven groepen te verdelen en
die in kelders onder te brengen. Uit het midden van iedere groep werd een
verantwoordelijke persoon aangewezen. Daar stonden ze te wachten op de
oberleutnant terwijl ieder ogenblik de gevechten opnieuw konden beginnen.
Het kerkplein was bepaald niet veilig. Het was inmiddels elf uur
geworden en de burgemeester besloot naar zijn huis te gaan om de poes te
eten te geven. Het bleek hem dat het dier naar de zolder gevlucht en niet te
bewegen was naar beneden te komen. Geen wonder, de Duitsers hadden
zijn woning in beslag genomen, een bovenkamer zat op slot en hij vermoedde
daar een mitrailleuropstelling richting vliegveld. Er waren tien
soldaten in zijn woning zodat hij misnoegd zijn huis verliet.
De burgemeester begaf zich vervolgens naar de school en de daarvoor
staande woning voorheen het huis van het schoolhoofd en op dat moment
het onderkomen van de familie C. Rhijnsburger. In de kelder van die
256
woning was een groot aantal gewonden ondergebracht omdat de school
zwaar beschadigd was. Ze lagen ook in de kamer. De algehele toestand
was treurig. Er waren verscheidene zwaar gewonden en er was onvoldoende
medische hulp. Die arme mensen hadden nog steeds hoop dat ook zij
zouden mogen vertrekken. De burgemeester had van Hündorff vernomen
dat daarover geen overeenstemming bereikt was, hij durfde het hen niet te
zeggen! Het schieten was intussen weer begonnen, erger dan ooit, zodat
hij een goed heenkomen moest zoeken. Dat vond hij in de kelder bij Klaas
van der Nagel. Het granaatvuur was opnieuw geconcentreerd op het centrum
van het dorp en dus liepen de gewonden, waaraan hij net een bezoek
gebracht had, ernstig gevaar. Telkens als het schieten stopte, liep de burgemeester
naar buiten om te zien of de school en het huis van Rhijnsburger
er nog stonden. De kelder waarin ze zaten had een raampje waardoor de
straatstenen van de Middenweg zichtbaar waren. Niemand mocht daar
voor zitten. Een granaat sloeg in precies voor het raampje. Een golf van
stof en steensplintertjes sloegen de kelder in. Gelukkig werd niemand gewond.
Geen mens dacht er aan de kelder te verlaten! Als burgervader was
hem de enige stoel in het vertrek aangeboden. Er werd brood uitgedeeld.
Vanzelfsprekend was hij het die voorging in het gebed voor de maaltijd.
Reeds die morgen was hem door Hündorff verteld dat de regering
gecapituleerd zou hebben. Pas tegen de avond bevestigde de oberleutnant
de bewering. De koninklijke familie was naar Engeland gevlucht. Hetgeen
de burgemeester van veel bezorgdheid verloste! Hij wist dat in de stal van
Dirk van Dijk een groot aantal burgers zat en hij besloot die verre groep
als eerste van de capitulatie op de hoogte te brengen. Vergezeld van de
veldwachter begaf hij zich op weg. Onderweg zag hij dat de schuur van A.
van der Meij (Hoofdstraat 64) vol zat met Duitsers. Ze hadden de wapens
afgelegd. Het was hen aan te zien dat ze blij waren het er levend afgebracht
te hebben. De mensen in de boerderij van Dirk van Dijk waren
eveneens gelukkig te horen dat het gevaar geweken was. De burgemeester
nam daarop wederom zijn intrek bij Klaas van der Nagel.
257

7.5 De kelder van Piet van Dijk
Hendrik van Egmond had zijn ouders en zuster weggebracht naar het
gemeentehuis waar ze zich bij de stoet voegden die het dorp verlaten
mocht. Zelf kwam hij terecht in de kelder van Piet van Dijk op de Middenweg.
Daar was een illuster gezelschap bijeen: Jaap van Gelderen, Jaap van
Duyvenvoorde, Kees Ouwersloot en nog wel twintig anderen. Op zeker
moment werd er op de deur gebonkt: "Heraus!" Niemand had haast om
open te doen. Het was uitstel. Uiteindelijk moesten ze toch naar buiten
komen. Jaap van Gelderen mocht achterblijven. Die mat zich de functie
van kok aan. De anderen werden meegenomen naar de overkant van de
weg waar het onderkomen van Hündorff gevestigd was in het huis van
Willem Oosterlee. Ze moesten loopgraven maken. Het was warm werk en
de mannen zweetten behoorlijk. Een Duitser trachtte hun haastig graven
wat af te remmen. "Doe maar kalm aan hoor!" Kees Ouwersloot was het
daar niet mee eens. "We moeten maken dat we beneden komen!" Ze zagen
de (Hollandse) bui al hangen.
7.6 In het hospitaal
De Duitsers hadden de toestand in het hospitaal als medisch ontoelaatbaar
beoordeeld en hun gewonden verplaatst. Een officier gaf Piet het advies de
lijken op te ruimen. De man had in de gaten dat Piet niet bepaald gelukkig
was met het Hollandse geweld en onbegrip. Met de bedoeling hem moed
in te spreken zei hij: "Nog deze middag zullen ze gebombardeerd worden
en dan is het gauw afgelopen!" Hetgeen ook geschiedde maar beperkt tot
de kalkzandsteenfabriek. Piet verzocht hem een aantal burgers te sturen
voor het begraven. Er kwamen inderdaad acht mannen. Henk Noort was
één van hen. Met matras en al werden de overledenen van de ledikanten
getild. Anderen met brancards. Er was gewaarschuwd dat ze niet met de
handen mochten worden aangeraakt. Een grote kuil werd gegraven. Daarin
werden ze gelegd. Toen het gat vol was kwam de officier er een foto van
maken. Hij huilde. Beweerde dat het een noodzakelijk gevolg van de
oorlog was. Piet noemde het moord. De officier klopte hem op de schouder
en noemde hem een goede vaderlander. Vroeg of er nog chloor was.
258
Piet vertelde dat er nog wel een kistje was maar dat het beter was een zak
ongebluste kalk in de kalkfabriek te halen. De Duitser zei daarop dat dat
niet mogelijk was, dat de fabriek in Hollandse handen was. Piet bedoelde
waarschijnlijk de kalkovens op Valkenburgs grondgebied, de Duitser de
kalkzandsteenfabriek in Katwijk aan de Rijn. Piet begreep hieruit ten
onrechte dat de Hollanders een paar honderd meter van hen af zaten.
Waarom kwamen ze niet verder? En waar bleef het Rode Kruis? Al zouden
ze alleen maar verband brengen! Nu gebeurde het dat tot twee maal
toe een EHBO-er in lokaal 3, het enige lokaal dat nog een beetje bewoonbaar
was, zijn handen stond te wassen in een wasbak met water dat van
menselijke afkomst bleek te zijn. Die vergissing was te begrijpen, alle
ramen waren dichtgetimmerd. Het was schemerdonker, daar moest in
gewerkt worden. Er waren toen nog 117 patiënten. De urinalen moesten
worden geleegd. De emmer was vol. Dan maar in de wasbak. Maar niet
slechts de kraan stond droog, ook de afvoer zat verstopt. Het water bleef er
in staan. Er hing netjes een handdoek, er lag zelfs een stukje zeep. Wie zou
daarin zijn handen niet wassen? In hospitaal Rhijnsburger werd een vaas
die bedoeld was om de schoorsteen te sieren als urinaal gebruikt. Na gebruik
weer op de schoorsteen als 't u belieft! Voor de huiselijke sfeer.
Het werd een dag waarin de vredesverhalen bleven circuleren. De
Duitsers werden zichtbaar zorgelozer. Konden de soldaten kankeren, Piet
wist ze te overtreffen. De burgemeester kon ook geen oplossing voor de
problemen geven. Totdat het gedonder weer begon. 't Was nog volop
oorlog. Hoelang zou het duren? Elke minuut leek een eeuwigheid. De
school was vol kruitdamp. De gewonden smeekten hen niet weg te lopen.
Piet en de zijnen beloofden te blijven al zou de hele school in puin geschoten
worden. Ze hadden maling aan hun leven. Ze hadden nu al vijf dagen
in de hel geleefd. Als er een granaat ontplofte maakten ze zich wat kleiner.
Velen baden: Heer laat deze drinkbeker aan ons voorbijgaan! Hoelang het
duurde, ze wisten het niet meer. Met strakke gezichten en grote ogen
keken ze elkaar aan. Even plotseling als het begonnen was eindigde de
beschieting. Eerst was er een gefluister, daar klonk een luider woord, een
lach. De gezichten ontspanden zich en ze keken voor de zoveelste keer of
er schade geleden was. Na afloop van de inspectie waren de EHBO-ers ten
einde raad. Ook de patiënten kregen door dat er geen hulp zou komen.
259

Besloten werd de gewonden over te brengen naar een ander huis. Op dat
moment zagen ze een geblinddoekte officier in de gang staan. Een Hollandse
officier als parlementair in Valkenburg? Zagen ze het goed? Een
zenuwachtige spanning maakte zich van de EHBO-ers meester. 't Leek wel
of ze gek werden. En ja hoor, hij kwam de school binnen. "Mallinckrodt!"
fluisterden de soldaten. Met grote ogen vol verwachting keken ze hem aan.
Hij van zijn kant verbleekte bij het zien van de ellende waarin zijn jongens
gedompeld waren. Hij wankelde, zou gevallen zijn als niet iemand hem
gegrepen had. Ontzetting tekende zich af op zijn gezicht. Hij kon de aanblik
niet verdragen en keerde zich af. Daarop werd hij door het dorp geleid
en mocht het droevige resultaat aanschouwen van dat wat de kanonnen
van Oegstgeest en Katwijk aangericht hadden.
Een uur daarna hoorden ze van de capitulatie. De éne soldaat was blij,
de ander snikte bedroefd. Voor de EHBO-ers betekende het verlossing,
bevrijding. Ootje was bezig een feestmaaltijd te organiseren. Hij had van
zijn keukenwerkzaamheden bij de Duitsers het één en ander achter gehouden,
soep, rijst met appelmoes en vruchten uit blik, ze namen zich voor
daarvan lekker te gaan eten.
Toen kwamen midden in de nacht en geheel onverwacht de Rode Kruis
auto's. Ze konden hun ogen niet geloven. Wel vijftig ziekenauto's kwamen
voorgereden. Een kapitein kwam met kwieke pas uit de auto springen.
Verwachtte hij met open armen ontvangen te worden? Met strakke gezichten
stonden de EHBO-ers voor hem. "Zo, zijn jullie er eindelijk? Dat werd
eens tijd. Waar zaten jullie al die vijf dagen! Wel naar Abessinië, maar
konden jullie Valkenburg niet vinden?" Verachtelijk spuugden ze op de
grond. Toen werd de man nog kwaad ook en vroeg naar het hoofd van de
afdeling. Daar stond hij mee te praten dus dat was gauw opgelost. Hij
werd rondgeleid en begon iets te begrijpen van de wrok die hen bezielde,
sloeg een andere toon aan en werd zelfs beleefd. De patiënten zouden vervoerd
worden naar ziekenhuizen in Leiden, Noordwijk, Voorburg, Katwijk
en Rijswijk. De kapitein kon ervan overtuigd worden dat ook de EHBOers
toe waren aan verzorging. Een chauffeur kreeg opdracht voor een
autobus te zorgen en de hele ploeg naar Katwijk te brengen, inclusief
Ootje die door hen tot Rode Kruis-soldaat gepromoveerd was. De reis in
de autobus was een belevenis op zichzelf. De zuinig bewaarde drankfles
260
ging van mond tot mond. De ene sigaret na de andere werd aangestoken.
In Katwijk keken ze hun ogen uit. Ze hadden gedacht dat de wereld buiten
Valkenburg ook in puin zou liggen. Maar daar was alles nog schoon en
netjes. Ze keken, de één lachte, de ander huilde maar verdwaasd waren ze
allemaal. De meisjes mochten naar hotel Zwaan, de mannen naar het
Zeehospitium waar ook een deel van de gewonden ondergebracht was.
Tonny Jansen, die bij het inladen van de laatste patiënt in elkaar gezakt
was, werd daar eveneens ondergebracht. Ze werden ontvangen met sterke
thee, ze waren een beetje dizzy. Daarna meteen naar bed. Met orders aan
de verpleegsters hen niet wakker te maken.
Drie mannen waren achtergebleven, ze moesten nog het één en ander
regelen. Het licht uitdoen? Nee dat niet. De deuren sluiten? Er waren geen
deuren meer. Misschien hebben ze de kranen dichtgedraaid voor het geval
dat het water weer zou gaan stromen. Nog wat van de ergste smeertroep
opgeruimd. In het holst van de nacht zaten ze daar, Piet van Duyn, Cock
Heuvel en Jan Rhijnsburger en keken elkaar aan. Het was alsof hun hele
wereld vergaan was. Wat moesten ze nu? Ze charterden een vrachtwagen
en reden tenslotte ook maar naar het Zeehospitium. Daar kregen ze een
verpleegsterskamertje toegewezen. Niet storen, ik slaap!
261
7.7 Huisje Langeveld
Jaap, die het binnen niet meer kon uithouden, ging om half drie in de
morgen buiten tegen de dijk aan liggen. De dauw en de frisse lucht deden
hem goed. Hoe scherp hij ook luisterde, van de Duitsers aan de overzijde
van de Straatweg hoorde hij niets meer. Op zijn buik kroop hij een meter
vooruit. Luisterde en keek of hij iets hoorde of zag. Daarna weer een
meter. Tenslotte kon hij over de dijk heen kijken maar er waren geen
Duitsers meer te zien of te horen. Ze waren achterwaarts getrokken en
hadden veel spullen achtergelaten. Snel kroop hij terug en waarschuwde
Gerrit Bol. "De Duitsers zijn weg, laten we een emmer spinazie gaan
snijden!" Ook Dirk de Vries ging mee. Zo sneden de drie mannen, gebukt
vanuit de greppel, in de zeer vroege morgen een emmer spinazie van een
veld dat nodig geoogst moest worden. Jaap voelde zich tenslotte zo zeker

van zijn zaak dat hij het waagde zich op te richten, er werd niet op hem
geschoten. Daarna konden ze wat gemakkelijker hun werk doen.
De luiken gingen open. Van het licht en de frisse lucht knapten allen op,
vooral de gewonden deed het goed. Daarna volgde een flinke schoonmaakbeurt
van het huisje. Ze haalden emmers water om te spoelen. Dat
50 Jan van der Zwart en de zijnen.
262
moesten ze doen van de vrouwen. De dekens werden uitgeklopt, de vloeren
geveegd, al met al was het een hele verbetering. Maar opeens werd er
weer op hen geschoten, vanuit de Torenvlietslaan waar de Duitsers nog
zaten. De gewonden wilden daarop de luiken weer gesloten hebben. Maar
Jaap van der Zwart en Gerrit Bol raakten daar niet erg van onder de indruk.
Ieder met een witte vlag in de hand zochten ze de Rijnoever af of er
soms ergens een schuit lag waarmee ze naar de overzijde konden varen. Er
lag niets dan een gezonken roeiboot. In de gehele omtrek was er geen
levend wezen te zien of te horen. Tot hun grote verbazing kwam er wel
een juffrouw op een fiets van de Haagse Schouw gereden! Ze hielden haar
aan. Ze kwam van Wassenaar, moest naar Katwijk en zou daar bij het
Rode Kruis gaan werken.
Beide mannen verbaasden zich zeer. Ze lieten haar echter gewoon
verder gaan. Erger nog, ze besloten iemand met haar mee te sturen. Er
waren fietsen genoeg in de buurt, ze grepen er één. "Henk Ravensbergen,
jij gaat met haar mee naar Valkenburg om voor ons hulp te halen!" Henk
stribbelde eerst tegen. Die begreep wel hoe gevaarlijk dat plan was.
Uiteindelijk besteeg hij de fiets en reed met haar mee. Vanuit het huisje
klonken aanmoedigende kreten van de gewonden. De onbekende vrouw
verdween daarmee uit de geschiedenis van Valkenburg.
De mannen hielden zich nu bij voorkeur buiten het huisje op. Ook Jo
Rhijnsburger. Zij zag aan de overzijde van de Rijn iets bewegen. Gerrit en
Jaap liepen, ieder met een witte vlag in de hand, naar de waterkant en riepen:
"Holland, Holland, help ons!" Ze zwaaiden en schreeuwden om het
hardst. Eindelijk met succes. Een soldaat liet zich zien bij het huis van
Giel Verhaar aan de overzijde van de rivier. Een geweer werd op hen
gericht. Meer geweren volgden. Toen kwam er een luitenant naar voren:
"Hoe komen jullie daar? Zitten er nog Duitsers?" Gerrit en Jaap moesten
met de armen omhoog aan de walkant blijven zitten. De soldaten
doorzochten daarna het huis en de kassen van Giel Verhaar, een soldaat
bleef achter om de Valkenburgers intussen onder schot te houden. Ze
waren wel uiterst voorzichtig geworden na drie dagen oorlog. Naast de
schildwacht stelde zich een militaire arts op die ook de nodige vragen
stelde. De soldaten moeten inmiddels de boot, die Tinus van der Meij de
vorige dag daar achtergelaten had, gevonden hebben want na verloop van
263

tijd staken een arts en een luitenant over. Hetgeen, onder de gegeven omstandigheden,
getuigde van niet geringe moed! Voorafgegaan door de
beide Valkenburgers namen ze de toestand van de gewonden in ogenschouw
en zagen dat onmiddellijk handelen geboden was. De gewonden
werden naar de boot getransporteerd. Zij die lopen konden, zaten op de
roef. Daar ook zat Mien Meurs. De gewonde Duitse soldaten werden niet
vergeten. De boot was geheel gevuld. Als oorlogsbuit werden nog wat
door de Duitsers achtergelaten kisten munitie aan boord gedragen.
Hoe nu verder te handelen? De vrouwen en kinderen, die konden lopen,
waren al vertrokken met toestemming van de luitenant. Richting Haagse
Schouw. Ze waren nog maar net over de brug van de Wassenaarse Watering
toen ze door Nederlandse soldaten werden aangehouden. Dat ging
niet bepaald zachtzinnig. De geweren werden dreigend op hen gericht
hetgeen hen angstig deed schreeuwen. Ze kregen daarop te horen dat ze
hun weg mochten vervolgen mits de handen omhoog gehouden werden.
Zo liepen daar dezelfde vrouwen en kinderen, die twee dagen eerder ook
al met de handen omhoog tussen een haag van ingegraven Duitse soldaten
waren gewandeld over de Zonneveldslaan. Het kan verkeren! Het liep
gelukkig met een sisser af, ze kwamen bij de "Kingsfarm", de boerderij
van B. de Koning voorbij de Haagse Schouw en konden daar op verhaal
komen.
De gewondenboot was afgevaren, de luitenant had de overgebleven
manspersonen opgedragen eveneens richting Haagse Schouw te gaan
waaraan gevolg gegeven werd. Ook zij werden bij de brug door de Hollanders
opgebracht, de handen in de hoogte. Even voorbij de brug was een
barricade op de weg, een auto, een stapel motorfietsen. Bij H. Verhaar was
er een post waar ze ondervraagd werden. Daarna mochten ze verder gaan
tot het huis van Piet Verboon (boerderij Veldzicht op Voorschoterweg 52).
Daar was de hoofdmacht van de legereenheid verzameld. Weer werden ze
ondervraagd nu door een kapitein. De mannen hadden honger en lieten dat
blijken. De kapitein bracht hen naar de R.K. kerk aan de Haagse Schouw.
Daar hebben ze, in de schuttersputjes bij de soldaten, omdat er telkens
luchtalarm gegeven werd, heerlijk gegeten. Tenslotte kwamen ook zij bij
De Koning terecht. Die laatste groep telde negentien mannen.
264
Voor hen allen was nu het ergste leed geleden. Ze zouden nog vaak
nadenken over hun vlucht langs de Achterweg en de Zonneveldslaan. Over
de granaatinslag in de tuin van Rhijnvliet en over hun verblijf in het huisje
Langeveld. En over de doden die er vielen. Tien vrouwen en kinderen en
een man. De overlevenden zagen in dat alles toch een gouden draad, de
hand van God die hen ondanks alles bewaard had.
265
7.8 Garage Poot
Ben Collignon wordt wakker in de luxe wagen die hem tot onderdak dient:
Bij het ontwaken is het al klaarlichte dag. Mijn medepassagier is teruggekomen
en we delen broederlijk het hompje brood dat ik bewaard heb,
ieders deel wordt nu wel heel erg klein. Gedienstige handen brengen ons
wat peentjes, gezellig kauwen, zand en peen. "Wat was dat vannacht met
die granaat?" Een jongen heeft hem naar buiten gegooid. Niemand weet
wie het was, het was immers donker. Een moedige daad!
De Duitse officier komt weer binnen. Iedereen moet zijn naam opgeven.
Een soldaat krijgt die taak toegewezen. Hij zat op het bureau van mijn
compagnie. De nieuwe maatregel wordt druk besproken. "Ze gaan de
verloflijst opmaken!" grapt de één. Anderen denken dat we verplaatst
zullen worden. Hoe dan ook, er is weer bezigheid en daarmee afwisseling.
Er is een ploeg uitgegaan om eten op te halen, als die terug komt valt de
oogst tegen: twee potten met ingemaakte bonen en ook een kip in glas.
Voorlopig zullen we het moeten doen met het zien ervan, alles verdwijnt in
de tot keuken benoemde auto. Wel is er een voorraad sigaretten en shag
meegebracht. Eerlijk gaat het pakje shag rond en ieder mag er ééntje
rollen. Er drentelen steeds belangstellenden rond bij het keukenheiligdom
maar de bewakers ervan zijn hard en laten niets los. Af en toe zie ik iemand
naar buiten glippen. Om iets noodzakelijks te doen. Om de beurt
mag er één naar buiten en niet verder dan vijf meter weg. Anders loop je
kans op een kogel!
In de garage lopen er heel wat die uit Schiedam komen. Typisch is het dat
de meesten denken dat daar wel geen oorlog zal zijn. Later zouden ze wel
anders horen. Het is etenstijd, wat zal de kok opscheppen? We krijgen
allemaal een stuk of zes bonen op een lepel. Wij in de auto krijgen stiekem

nog een kippenpootje. Als er weinig smaak van kip te proeven is, stop ik
het in mijn broekzak. Mijn buurman zit net zo krap als ik en gaat voorin
zitten. Het is een hele verbetering, we leunen achterover voor een dutje.
Ik word na een poosje wakker met het gevoel alsof er iemand op mijn
arm ligt. Naast me is er niemand. De arm blijkt naast het verband rood en
opgezet. Het jeukt en prikt maar ik durf niet te wrijven. Mijn voorman ziet
het ook en geeft het advies de hospik op te zoeken die ergens moet rondlopen.
Ik ga op stap, het is niet leuk meer om te lopen, de arm klopt hevig,
lijkt op springen te staan. Staat daar niet de man met de Rode Kruis-band
om de arm met de verbandtas? Daarin heeft hij van alles verzameld. Hij
zal wel even naar mijn arm kijken! Maar daar blijft het bij. "Dat moet een
dokter behandelen!" is zijn oordeel, "Daar begin ik niet aan." De schildwacht
wordt aangeklampt maar onze Cerberus haalt de schouders op:
"Feldwebel!" is zijn oplossing. Mijn bezorgde verpleger beweert dat ik
persé niet mag lopen, hij weet er vermoedelijk net zo weinig van als ik. Ik
word dus weer in de kussens geïnstalleerd en krijg nog een opvulling
onder de arm. Deftig opgebaard. Alleen hinderlijk dat er daarna steeds
verbaasde gezichten voor de deur van de wagen verschijnen. Aan de
uitdrukking van de gezichten te zien behoor ik ineens tot de zwaar gewonden.
Mijn medepassagier vertelt dat het gerucht gaat dat het vliegveld
weer verlaten is nadat het eerst heroverd was. Een heftig gesprek in de
buurt kan ik nog volgen: "Kerel, je bent gek, denk je dat majoor Mallinckrodt
zich over zal geven, die vecht zich liever kapot!" De feldwebel is
binnen gekomen. Een grote groep soldaten klit samen. Kapitein van Zuilen,
die met hem heeft gepraat, beklimt zijn primitieve spreekstoel en zegt:
"Mannen, ons land heeft zich overgegeven, de oorlog is afgelopen. Voorlopig
moeten we allen nog hier blijven. Hou je dus rustig". De laatste woorden
zijn niet overbodig, er ontstaat een compleet oproer. Enkele heethoofden
willen de slapende Duitsers te lijf en de schildwacht overmeesteren.
De gemoederen worden tot bedaren gebracht door wat kalmerende opmerkingen.
Het blijft echter onrustig, er wordt nog steeds hier en daar
geschoten. De schildwacht haalt slechts zijn schouders op. Het wordt
zachtjesaan donker. In de garage is niet veel meer te onderscheiden en ik
kruip maar weer in mijn kussens. Opeens wordt er geschreeuwd, er ontstaat
gedrang voor de ramen. In de verte, het moet in Katwijk zijn, brandt
266
een lange rij lantaarns. Het licht heeft op ieder een magische
aantrekkingskracht. Er is een gegons van stemmen. Hoewel niemand zijn
buurman kan onderscheiden staan ze maar te praten, de meesten weten
niet eens wat ze zeggen. Er wordt zelfs een liedje geneuried! Dat licht in
de verte heeft ons iets verteld: de oorlog is afgelopen. Weldra zullen we
vrij zijn.
"Waar is die soldaat met die verbonden arm?" wordt er geroepen. Ik
veronderstel dat ze mij bedoelen en ga naar de deur. Daar verdringen zich
verscheidene verbonden armen! Met een zaklantaarn worden we geïnspecteerd.
Als het licht mij beschijnt hoor ik: "Ja, dat is hem!" Ik mag naar
buiten. De hospik heeft iets geregeld met de dokter. Tussen twee soldaten
word ik afgevoerd als een gewichtig personage.
267
7.9 Torenvliet
Krijgsgevangene Berend Borst werd die dag al vroeg gewekt, "Komm
mit". Met zijn makkers volgden ze de Duitser die hen een pioniersschopje
in de hand drukte. Het was niet veel groter dan een kinderschopje. Achter
de boerderij moesten twee kuilen gegraven worden. Het viel niet mee om
met dat onhandige gereedschap de graszoden weg te spitten. Daarbij had
de Duitser haast, ieder ogenblik kon het oorlogsgeweld weer losbarsten. Al
gauw brak van het ene schopje de steel. Het werk kon daarna slechts door
één man gedaan worden. Daarbij moesten de kuilen precies vierkant en op
maat zijn. Berend ging er languit in liggen om de juiste maat te bepalen.
De Duitse doden lagen in een schuurtje met een paar zakken er overheen.
Ze legden hen in de kuilen. De Duitser nam daarop zijn helm af en nam
een moment van stilte in acht. Ook de grafdelvers betoonden hun respect
met de doden. Daarna mochten de kuilen dichtgegooid worden. Een tweetal
reeds klaargemaakte kruizen werden geplaatst. Er zouden er daar nog
twee begraven worden.
Spoedig deed de oorlog zich weer gelden. Granaten en kogels bleven
opvallend weigeren zich met de boerderij te bemoeien. In de loop van de
dag werden er geregeld gewonden binnen gebracht waaronder ook twee
Nederlanders. Een Duitse gewonde liep op één been rond te banjeren met
een stok, het andere been was gewond. Daarbij zong of floot hij het hoog-

ste lied. Of deed het geluid van de granaten zo kunstig na, dat de andere
patiënten ineenkrompen van schrik. Hij was de kluts kwijt.
In de namiddag tegen zes uur werd het schieten buiten ineens opvallend
minder. Slechts enkele schoten vielen nog, de artillerie zweeg. De Duitsers
wisten waarom: Nederland had gecapituleerd. Met een infanterist moest
Berend een gewonde gaan ophalen, uiteraard onder geleide. Het ging in de
richting van Valkenburg. Dichtbij garage Poot. Door naar het dorp. Geen
huis was daar ongeschonden gebleven. Hun gewapend geleide vroeg aan
deze en gene waar de gewonde lag. Niemand wist het. Hij praatte met een
stel Duitsers die naar de radio zaten te luisteren. Het nieuws van de capitulatie
werd luid uiteengezet. De Duitsers hadden geen goed woord over
voor de "zwijnhonden" die zo onbarmhartig hun eigen mensen beschoten
hadden. Berend troostte zich ermee dat de Duitsers de eigenlijke aanstichters
daarvan waren en ging er maar niet op in. Er was geen gewonde dus
werd de terugtocht aanvaard. Zij hoorden het appèlsignaal waarmee de
Hollandse troepen teruggeroepen werden om te verzamelen. In de boerderij
waren de burgers en gewonden duidelijk opgelucht. Mevrouw van
Egmond en haar dochtertje verlieten de plaats om elders onderdak te zoeken.
Er lagen ongeveer 50 gewonden. Er kwamen ziekenauto's om hen
naar het ziekenhuis te brengen. Berend sliep die avond, hoewel nog steeds
in uniform, heel wat rustiger dan de dag ervoor. In de andere kamertjes
sliepen de Duitse soldaten na vijf zware dagen niet minder goed.
Ben Collignon schrijft: Buiten valt de duisternis wel mee, het levert
geen moeilijkheden op om langs de sloot de weg te vinden. De soldaat aan
mijn rechterzijde heeft zijn hand op mijn schouder gelegd, achter mij loopt
mijn schaduw. Ik probeer ze aan het praten te krijgen maar een graf is nog
luidruchtiger dan die twee. We stappen over een greppel heen maar een
daarachter gelegen gat is ons noodlottig, we vallen in de kuil. Een laars
raakt mijn arm en ik brul van de pijn. Snel kruip ik er van tussenuit. De
twee in de put grijpen elkaar beet in de stellige overtuiging dat ze mij
tussen zich in hebben. We gaan verder en ik mag nu zowaar los lopen. Het
is niet te zien waar we ons bevinden, in de verte straalt een klein lichtje.
We lopen in die richting. Plotseling klinkt er een stem; "Kenwort!" De
Duitser voor me geeft het wachtwoord "Hoocheberg". We zijn het lichtschijnsel
genaderd, via een deur komen we binnen. We zijn in een boer-
268
derij, op de tafel staat een olielamp, er omheen en langs de muur zitten
Duitsers. Mijn begeleiders brengen rapport uit. De officier staat op en
beziet mijn arm. Hij kijkt bedenkelijk. Ze beginnen me iets uit te leggen
maar ik snap het niet. Er wordt een tolk bijgehaald, zowaar het is een
oude bekende uit Katwijk. Hij vertelt me dat ik niemand een hand mag
geven of aanraken. Er is een infectie in mijn gewonde arm ontstaan, het is
wondkoorts en dat is besmettelijk.
Uit een deur in de hoek komen lekkere geuren. Hongerig pols ik de
hospik om wat te bikken te krijgen, hij geeft me niet veel hoop. "Je kunt
beter gaan slapen, boven in het stro is nog wel plek." We stommelen de
trap op. Op de tast kruip ik de zolder op, voel stro en wil gaan liggen. De
plaats is al bezet door een boer. "Wie is dat?" wordt er gemopperd. Ik vind
nog een vrij plekje en leg me neer. Er is geroezemoes van stemmen, zeker
vier mannen liggen daar. Ik hoor het gesnurk van een slapende. Probeer
het voorbeeld te volgen. De geuren van beneden doen me eraan herinneren
dat het al heel lang geleden is dat ik wat te eten kreeg. De stemmen
zwijgen en ik hoor niets meer dan de rustige ademhaling van de man naast
me.
269
7.10 De Wassenaarseslag
Gaastra Gerber was als commandant van de compagnie zware mitrailleurs
eveneens krijgsgevangen gemaakt. Terwijl de sergeant Hovingh verklaart
sinds zijn gevangenneming op 11 mei geen snee brood te hebben gehad
schreef de kapitein op 14 mei 1940 deze brief die niet werd ingewilligd:
Aan den Heer Kantonnements Commandant te Wassenaar
Ondergeteekenden, Gaastra Gerber D, kapitein, C.M.C.-I-1RI sedert
Zaterdag j.l. in Duitsche krijgsgevangenschap met nog 8 Officieren, 2
Vaandrigs en 340 manschappen en O.O. deelt u beleefd het volgende mede
Hoewel wij voor de behandeling die wij van den Duitschen Commandant,
zijn Officieren en minderen ontvangen, niets dan lof hebben (wij
mochten onze helmen behouden en een eereteeken) en zij hun eten, sigaretten
etc. tot nu toe kameraadschappelijk hebben gedeeld met ons, is het
thans zover dat ons eten op is.

Beleefd verzoek ik u daarom voor 350 man voor 10 dagen levensmiddelen
voor warm en koud te willen doen toekomen. De Duitsche Conmmandant
heeft toegezegd dat alles uitsluitend onze menschen ten goede zal
komen en dat zijn eer het verbiedt hier gebruik van te maken, daar dit in
strijd is met de Conventie van Genève. Ik ben er van overtuigd, dat aan
zijn woorden niet behoeft te worden getwijfeld. Verder ontvingen wij
gaarne de volgende artikelen: Zeep, handdoeken, rookartikelen, zakdoeken
en speelkaarten.
Op de volgende manier mogen ons de goederen worden doorgezonden:
Op een vrachtauto met witte vlag wordt het gebracht. De chauffeur komt
in Wassenaar de richting en wordt op een bepaalde plaats geblinddoekt en
de auto naar ons verblijf gereden waar wij de goederen in ontvangst nemen.
Behalve de levensmiddelen en handdoeken zullen wij de andere
artikelen, indien dit nodig is, direct bij ontvangst betalen. Gaarne nog
heden op Uwe medewerking gerekend
de kapitein D. Gaastra Gerber
Voigt (Oberleutnant)
7.11 Kalkzandsteenfabriek
Nadat de overblijvende Valkenburgers de veilige kelders hadden opgezocht,
voerden de Duitsers in de middag een luchtaanval uit op de kalkzandsteenfabriek
onder Katwijk aan de Rijn. Ook met mitrailleurs werd er
vanuit Valkenburg heftig geschoten. Ze waren kennelijk geprikkeld door
de onverbiddelijke houding van de Hollanders. Die antwoordden met
hernieuwde beschietingen met behulp van kanonnen.
7.12 Kanonnen van Oegstgeest
De kanonnen van Oegstgeest hadden die morgen weer aardig hun best gedaan.
Het dorp Valkenburg was van alle kanten beschoten. De gewonden
in het hospitaal en de krijgsgevangenen in garage Poot waren er nog een
keer bij bepaald dat het zeer onverstandig geweest was zich krijgsgevangen
te laten nemen of te laten verwonden.
270
Kort na de middag werd in Oegstgeest het bevel ontvangen het vuren te
staken. Van Duitse zijde werd daar echter geen gevolg aan gegeven. De
commandant IV-depot RA majoor W.W.E. von Hemert begaf zich daarom
gezeten in een motor met zijspan en voorzien van een witte vlag naar het
dorp Valkenburg en werd zonder beschoten te worden in het dorp toegelaten.
Daar kon hij met eigen ogen zien wat zijn kanonnen hadden aangericht.
In het dorp wilde hij naar de commandant van de Duitsers om te
vragen het vuren te staken. Deze gaf te kennen zulks toe te staan mits de
Nederlander dat verzoek zwart op wit wilde zetten en ondertekenen. De
majoor deed dat en werd vervolgens tot de vesting van de vijand toegelaten.
Deze was gewond en bevond zich temidden van andere gewonden in
een kelder. Waar en welke kelder wordt niet beschreven. Het zal wel een
hard gelag geweest zijn voor de Nederlander in zijn smetteloze uniform
bakzeil te moeten halen in een stinkende smerige Valkenburgse kelder. De
Duitse commandant had slechts één voorwaarde, zorg ervoor dat de Duitse
maar ook de Nederlandse gewonden zo snel mogelijk verzorging krijgen!
271
7.13 Een slechte verliezer
De kanonnen van Katwijk (III-2RA) waren overgeplaatst naar Delft.
Kapitein M. de Bruin, commandant van de 3e batterij schreef die dag:
Bericht overgave vernomen door een burger welke hierdoor zijn leven in
gevaar bracht. Bedoelt hij te zeggen dat de brenger van de slechte tijding
gevaar liep om onthoofd te worden? Zoals in oeroude tijden de boodschapper
van een nederlaag door een primitieve legeraanvoerder terechtgesteld
werd?
7.14 De laatste klap met de voorhamer
Tot een beslissende aanval op het dorp Valkenburg en de Albertushoeve
was besloten. Kraak en de zijnen hadden begrepen dat er toch wel meer
dan een man en een paardenkop ingezet mocht worden en dachten dat de
vijand nu wel ongeveer plat zou zijn. Na wat inleidende schermutselingen
bij de Albertushoeve kwam de order "Gereedmaken voor de aanval!" Net

op tijd kwam het bericht van de capitulatie. Alle wapens werden neergelegd.
7.15 Huzarenstukje
De Valkenburger Piet Eikenbroek was er bij. Na zijn vlucht van het vliegveld
was hij bij het korps huzarenmotorrijders ingedeeld en had verscheidene
karweitjes voor hen opgeknapt. Op het Malieveld was de
regimentscommandant aanwezig. De vier eskadronscommandanten en hun
manschappen stonden opgesteld. In hun midden lagen de trekkers, de
wagens, uitrustingsstukken, de motorfietsen, de geweren, alles wat hen behoorde.
Er waren er zelfs die hun particuliere spullen op de stapel legden.
Na het voorlezen van het schriftelijk bevel "gramschap" van de
opperbevelhebber werd onder het zingen van het Wilhelmus de Standaard
van 1-RHM, die net een jaar geleden namens de Koningin aan het regiment
was uitgereikt, op een auto geplaatst. De vier werden verzocht elk bij
een hoek van de stapel goederen te gaan staan. De manschappen werd
bevolen zich met hun ondercommandanten in het bos op te stellen. Het
signaal werd gegeven en de vier staken er de brand in. Eerst aarzelend
maar steeds feller laaiden de vlammen op. Daarmee verbrandden de motoren
en auto's en alles wat tot het regiment behoorde. Een regiment waarin
kameraadschap bloeide, naast ruiterlijkheid en oprechtheid, naast
zelfbewustheid en huzarentrouw. Was het te verwonderen dat zelfs de eenvoudigste
natuur op dat ogenblik, toen het gedreun der motoren en het
gebulder van het geschut niet meer was, een traan wegpinkte?
Deze laatste woorden zijn van de eerste luitenant Jhr. A.J.E.E.C. van
der Heijden Doornenburg, commandant van het pantserafweer eskadron
van het eerste regiment huzaren-motorrijders.
7.16 Terugtocht
Nog steeds lagen de mannen van het 4RI in de stellingen bij de Katwijkse
watertoren. Toen Mallinckrodt en zijn staf op hen toe liepen, zeiden enkele
soldaten tegen elkaar: "Het wordt tijd dat we eens afgelost worden!" Het
was als grapje bedoeld. De baas zag er vermoeid uit en reageerde verbit-
272
terd: "We zijn verraden! Jullie willen wel maar het mag niet meer!" De
soldaten keken op: "Dat kan toch niet?" Mallinkcrodt vloekte hartgrondig:
"Jongens, ik heb zelf de stem van de opperbevelhebber gehoord, het hele
leger is gecapituleerd!" Zo ook sprak hij even later de hele compagnie toe.
De wapens werden onklaar gemaakt en daarna begon een stille tocht naar
het weeshuis. Het laatste stukje tussen een haag van Katwijkers door.
273
7.17 De dood van een (b)engel
Ze hadden hun bedrijf op het Weitje dat als zodanig een begrip was bij de
oude Valkenburgers. Een stukje weiland, een boerderij, een boomgaard en
een met knotwilgen afgezette sloot en dat alles direct aan de Oude Rijn
gelegen. Het stuk grond, vrijwel in het hartje van het dorp, is inmiddels
opgeofferd aan het multifunctionele centrum dat daar verrezen is om andere
behoeften van de bevolking te dienen. Al vroeg in de morgen van de
10e mei had Jan hen met de roeiboot naar de overkant gevaren. Hen, dat
waren zijn zuster Corrie en zijn broertjes
Gerrit-Jan en Leen. Tante Corrie was er
ook bij. Daar in Oegstgeest, in het grote
huis naast de pannenfabriek, woonde
Willem Rhijnsburger. Hij was familie.
Met een tweede oversteek zouden moeder,
de twee andere zusjes en oma
overgezet worden. Opa Jan Varkevisser
wilde onder geen beding mee. Vader
moest het vee verzorgen. De tijd drong.
Er werd geschoten. Vliegtuigen daverden
over. Waar ze vandaan kwamen weet
niemand maar er waren op dat moment al
Nederlandse soldaten in het Weitje, die
een tweede overtocht verboden. Nadat
die krijgsgevangen gemaakt waren probeerde
Jan het nog een keer, alleen. Van-
51 Jan Varkevisser 1923-1940.
af het Weitje zagen ze hem gaan. Midden op de Rijn liet hij zich pardoes
in het water vallen. Toen pas hoorden ze het knallen van de mitrailleurs en

egrepen dat hij beschoten werd. Jan kwam doornat maar levend terug aan
de wal. Daar langs de rivier werd het gevaarlijk. Moeder betrok met de
dochters de kelder onder het huis. Jan nam uiteindelijk zijn intrek op
Torenvliet. Bij de Van Leeuwens. Jan was in Valkenburg bekend om zijn
dolle streken. Was hij het niet die op zekere dag met een paardenwagen als
een gek door de Lange Steeg scheurde? Op hemelvaartsdag kon je het in
Valkenburg niet maken om staande op een paard onder kerktijd door het
dorp te galopperen. Daarom presteerde hij dat in Wassenaar. Helaas bleef
zijn baldadige rit ook daar niet onopgemerkt, het kwam zijn vader ter ore!
Tijdens de oorlogsdagen deed hij zich van een andere kant kennen. Onverschrokken
reed hij die dagen met zijn bakfiets door het dorp. Een stel
Duitse laarzen aan de voeten, een witte doek om de hals. Een witte vlag op
de bakfiets. Waar niemand durfde te komen ging hij. Met voedsel, snoepgoed
en melk voor de gewonden, de vrouwen en kinderen. De mensen, die
in de kelders verstoken waren van alle nieuws, bracht hij berichten over
van familieleden. Als men hem zag komen leefde de hoop weer op.
Sommigen zeiden: Hij heeft een engelbewaarder! Andere meer reformatorisch
geschoolden spraken van de hand Gods. Kortom, een zekere bijgelovigheid
was niemand vreemd. Zo waarde Jan rond als een engel des lichts,
doende wat zijn hand vond te doen. Volgens sommigen begon hij tenslotte
zelf te geloven dat hij onkwetsbaar was. Zo was hij een keer van Torenvliet
vertrokken onder geleide van twee Duitse militairen. Zonder hen
kwam hij terug. Waar zijn die? Jan keek glunderend in de richting vanwaar
hij gekomen was: "Die schijtlijsters zijn in de grep gedoken toen er
geschoten werd!" Een nadere inspectie van de bakfiets bracht aan het licht
dat de bak doorzeefd was met kogelgaten. De bewoners van de boerderij,
Berend Borst was er bij, wisten hem er toen van te overtuigen dat voorzichtigheid
geboden was. Besloten werd hem een Rode Kruisband om de
arm te binden. Jan er weer op uit om een lap rood en wit linnen te halen.
De naaimachine werd van de zolder gehaald. Een Duitser naaide een
pracht van een armband. Jan deed het teken van zijn waardigheid direct
om. Tilde de naaimachine op om die weer naar boven te brengen. Nog niet
halverwege de trap gekomen liet hij de machine vallen, bracht de handen
naar zijn nek en viel daarna zelf van de trap. Doodsbleek lag hij op de
grond en kreunde: "Ik ben geraakt!" Door de voordeur van de boerderij
274
was een enkele fatale kogel gekomen en had zijn hals doorboord. Berend
Borst schreef: Dat was wel erg sterk. Vele malen was hij door de hevigste
vuurlinies heen gefietst, terwijl de kogels in de bakfiets vlogen, zonder zelf
ook maar het minste letsel op te lopen. En hier, binnenshuis, met zijn
nieuwe Rode-Kruisband om, die
hem wel beveiligen zou zoals hij zo
juist beaamd had, werd hij door een
verdwaalde kogel getroffen. Uit het
verhaal van Berend zou je denken
dat dit gebeurde enige tijd voor de
capitulatie, de jongen lag nog een
tijdje in het zijkamertje en werd er
door de Duitse arts herhaaldelijk
behandeld. De burgemeester stelt
echter heel expliciet dat het kort na
het bekendmaken van de capitulatie
geweest moet zijn. Hetgeen het
voorval des te schrijnender doet
zijn. Waren de dag ervoor nog twee
Nederlanders gesneuveld in de strijd
om Valkenburg, die laatste dag waren
er voor zover ik weet geen do-
delijk getroffen Nederlanders te
betreuren, behalve Jan, die daaraan
275
52 Hulp aan Valkenburg.
later in het ziekenhuis te Leiden overleden is. Valkenburg heeft al vele
straten genoemd naar van alles en nog wat. Wordt het niet de hoogste tijd
om ook eens aan de eigen helden te denken!

Inhoud hoofdstuk 8
8. 1 Terugblik
8. 2 Burgervader
8. 3 Dominee Veldkamp
8. 4 Torenvliet
8. 5 Eindpunt Zwanenburg
8. 6 Weerzien
8. 7 De Wassenaarseslag
8. 8 Gerrit Russchenberg Gzn.
8. 9 Vergadering gemeenteraad
8.10 Jaap van der Zwart
8.11 Zonneveld
8.12 Het plaatselijk bestuur (M.J. Vos)
8.13 Rode-Kruis medaille
8.14 Archeologisch onderzoek
8.15 Twee kerken
8.16 Ben Collignon
8.17 Dodenappèl
8.18 Bloemen leggen (Jan Pen)
8.19 Herdenking (G.J. Hillenaar)
276
Hoofdstuk
277
8
8.1 Terugblik
Na de
capitulatie
Nog een vreemde streek wordt aan het optreden van de Nederlandse militaire
gezaghebber toegeschreven: het aanvankelijk terugsturen van een
grote stoet vrouwen, kinderen en gewonden die na vier dagen door hen
beschoten te zijn, uit bezet Valkenburg gevlucht is. Een miskleun die
wordt goedgepraat door te spreken van een voor de Nederlandse stellingen
onveilige situatie. Voor hen, die de situatie ter plekke kennen, is het moeilijk
voor te stellen waaruit die bestaan kan hebben. Het gevaar was het
grootst voor de vluchtelingen. Overigens is het opmerkelijk dat een aantal
vrouwen, daarnaar gevraagd, zich daar niets van herinneren. Wel dat ze
beschoten zijn door de Hollanders zonder dat er iemand geraakt werd. En
dat het lang duurde voor ze toegelaten werden. Sommigen weten nog dat
ze bang waren terug te worden gestuurd. Maar dat was alles. Had Cramer
het niet zelf in zijn gevechtsbericht geschreven dan zou je gaan twijfelen
dat het echt gebeurd is!
Een Duitse onderhandelaar, die nogmaals verzoekt de gewonde Duitse
en Nederlandse militairen op te nemen in een ziekenhuis, wordt teruggestuurd;
eerst capituleren dan verder praten! Kort hierna is het artilleriebombardement
op het dorp hervat. Onder de burgers valt die dag slechts
één slachtoffer, Jan Varkevisser en dat op het vrijwel onbeschadigde Torenvliet
en door een verdwaalde kogel.

De Nederlanders moesten het vuren staken. De Duitsers gingen door.
De commandant van de "kanonnen van Oegstgeest" reed naar Valkenburg
om de Duitse commandant te verzoeken het vuren te staken. De Duitsers
verwonderden zich over de harde opstelling van de Hollanders, die zo
precies die plaatsen wisten te treffen waar hun eigen mensen opgesloten
zaten.
Het bericht van de capitulatie enige uren daarna, wordt door de militairen
in de stellingen verschillend ervaren, sommigen vervielen tot razernij,
anderen waren slechts bedroefd maar ook was er opluchting. De meeste
Valkenburgers voelden het als een bevrijding. Ook de meerderheid van de
krijgsgevangenen dacht er zo over. Voor de gewonden was er eindelijk het
Rode Kruis en het ziekenhuis.
8.2 Burgervader
Reeds de eerste de beste dag na de capitulatie liet een deel van de mensheid
zich van een treurige zijde zien. Toen al waren er veel nieuwsgierigen
die de verwoestingen kwamen bekijken. De meeste huizen waren zwaar
beschadigd. De straten lagen vol puin. Ook de dieven konden vrij in en uit
lopen. Het was nodig plakkaten aan te plakken: ieder die op stelen werd
betrapt zou onmiddellijk worden doodgeschoten! Niemand mocht de
gemeente betreden zonder toestemming van de burgemeester. De politie
zette alle toegangswegen af.
Volbeda, hoofd der school te Katwijk, maakte zich, als leider van een
groepje mensen, zeer verdienstelijk bij het ophalen en begraven van de
overleden burgers. Daartoe werd de vrachtwagen van De Haan uit Rijnsburg
beschikbaar gesteld. De meeste slachtoffers zijn op Rhijnhof ter
aarde besteld. Enkelen op de begraafplaats aan de Sandtlaan. Ook gesneuvelde
Duitse en Nederlandse militairen moesten worden geborgen. De
Duitsers begroeven hun doden op woensdagavond omstreeks zes uur bij de
kerk. Daarna volgden de Nederlanders hun voorbeeld onder commando
van kapitein van Zuilen. Onder "presenteer geweer!" bad Van Zuilen het
Onze Vader.
De krijgsgevangenen waren ondergebracht in de fabriek van Brussee.
De eerste dagen hielpen ze met het opruimen van het puin uit de straten en
278
het dichten van de woningen. De winkel van Meurs was zodanig beschadigd
dat de bakkerij tijdelijk ondergebracht werd in de schuur van D. de
Vries aan de Kruisweg.
Donderdagmiddag zijn de Duitsers uit Valkenburg vertrokken. Daarmee
verdwenen ook de hakenkruisvlaggen uit de gemeente. Een maand later
was de toegebrachte schade aan de woningen berekend:
Totaal onbewoonbaar geworden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20%
Zwaar beschadigd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35%
Minder zwaar beschadigd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25%
Licht beschadigd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10%
Geheel intact . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10%
Herstelkosten beraamd op ƒ 350.000 daarin niet begrepen de inventaris der
woningen. Ongeveer honderd koeien vonden de dood. De kerk zowel als
de toren (eigendom van de gemeente) die overeind bleef, moest gesloopt
worden. Er werd een kern-comité Hulpverlening Valkenburg opgericht
waarin zitting hadden de burgemeester, Van Dijk, C. Zandbergen Wzn,
Ds. Veldkamp, A. van der Berg en H. Jonker. De gemeente-opzichter Jac.
Haasnoot werd opgedragen een twaalftal arbeiderswoningen te ontwerpen.
Op een stukje grond naast de verwoeste kerk wordt een aanvang gemaakt
met de bouw van een noodkerk. De gemeente Wassenaar schonk vijfduizend
gulden.
279
8.3 Dominee Veldkamp
Toen dominee Veldkamp op 14 mei weer uit zijn kelder kwam, was de
oorlog voorbij. Veertig jaar nadien werd hij geïnterviewd vanwege een
Leids dagblad. Hij vertelde hoe Valkenburg vijf volle dagen en nachten
van de buitenwereld was afgesneden. Elektriciteit, gas en water was er
niet. Daarom kon ook de radio niet aangezet worden. Praktisch alle Valkenburgers
zaten in kelders. Onderling was er geen contact. Aan de overzijde
van de Rijn, dat was toen Oegstgeest, kon je de was aan de lijnen
zien wapperen. Alsof er geen oorlog was. Na de capitulatie was het eten
op en de Duitsers besloten de mannen te evacueren. De vrouwen waren al
weg. Veldkamp deed zijn beklag bij de Duitse commandant, die toen in de
Middenweg zijn commandopost had. Hij mocht voor eten zorgen en toog

met een vrachtauto waarop twee Duitse soldaten naar Leiden. Dat moet
een bezienswaardigheid geweest zijn, de eerste Duitsers die Leiden binnenreden,
geloodst door een Valkenburgse dominee! Door de burgemeester
van Leiden werd hij dan ook niet bepaald vriendelijk ontvangen en nog
minder geholpen! Gelukkig kwam er een wethouder binnen die beter met
de situatie op de hoogte was. Zo kon de eerste wagen met voedsel voor
Valkenburg worden volgeladen en mochten de mannen blijven.
Er was veel bekijks van buitenaf en het dorp moest afgesloten worden.
Er werd een burgerwacht ingesteld, de mannen moesten bij toerbeurt twee
uur lang dienst doen op het gemeentehuis en door het dorp lopen. Dat
duurde tot de zondag. Toen werd de eerste gezamenlijke kerkdienst gehouden.
In de open lucht. "Laat ze nu maar komen!" moet ds. Veldkamp
gezegd hebben. "Maar als ze komen moeten ze ook offeren!" Half Leiden
liep volgens hem leeg. En er kwam 25.000 gulden binnen, een grote hoeveelheid
meubels en nog veel meer.
Ds. Veldkamp was ook lid van het Hulp-Comité dat de opbrengst van
diverse collecten en hulpbijdragen beheerde. In het "Kerkenwerk" van 28
september 1940 lucht hij zijn hart. Eerst hekelt hij de ondankbaarheid van
sommige Valkenburgers die denken zelf het meest voor hulp in aanmerking
te komen. Ze willen een tafeltje, een pan of wat dan ook. Als niet aan
hun wensen voldaan kan worden, komen de verwijten aan het comité; dat
zijn oneerlijke zakkenvullers. Het comité heeft niet voor de gemakkelijke
weg van hulp aan de grotere en kleinere eigenbelangetjes gekozen. "Dan
zou er nu nog geen cent bedrijfsschade zijn uitgekeerd, dan zou er geen
meubelmaker gekomen zijn. Ook zouden waarschijnlijk de boeren geen
koeien gekregen hebben" En hij verzucht: "Achter deze ondankbaren
werkt de duivel die een egoïst en leugenaar is geweest van den beginne".
Tenslotte beklaagt hij zich erover dat ze vaak bedrogen zijn en bestolen.
Op allerlei wijze. "Met een deemoedig gezicht en met een brutaal gelaat,
overdag en ook in de nacht. Degenen die voor God en de mensen eerlijk
gehandeld hebben behoeven zich van het bovenstaande niets aan te trekken.
Ik had het echter zo anders verwacht na het oordeel Gods dat over
onze Gemeente gegaan is. Maar helaas zijn niet allen uit de doodsslaap
ontwaakt. Misschien worden er door deze rectificatie nog wakker geschud.
Ik hoop en bid het van ganser harte."
280
281
8.4 Torenvliet
Berend Borst en zijn mede krijgsgevangenen moesten de dag na de capitulatie
alweer vroeg uit het stro. Er moest een gewonde opgehaald worden
die niet ver van daar in een huis lag. Het was nog schemerig en de Duitse
soldaten in dat huis deden zo geheimzinnig en zenuwachtig dat Berend er
nieuwsgierig van werd. Hij kwam echter niet te weten wat er aan de hand
was. Er kwamen Rode Kruisauto's die de gewonden ophaalden van Torenvliet.
Ook de zwaargewonden moesten uit de kelder worden gehaald.
Berend kon de verpeste lucht die daar hing niet verdragen en ging naar de
deel. De geur die daar hing was ook niet lekker maar nog uit te houden.
Daarna nam hij een kijkje bij boer Van Leeuwen die met Geert, de
knecht, aan het melken was. In de dagen ervoor waren ze slechts af en toe
gemolken en dan 's-nachts. Vervolgens moest hij de "bommen" ophalen
die her en der gedropt waren. Ze waren ongeveer 150 cm lang en bevatten
munitie en levensmiddelen en verbandstoffen. De boerderij was op een
paar kogelgaten na ongeschonden gebleven.
De dag daarop, het was donderdag 16 mei, mochten ze zich wat verder
van de boerderij verwijderen. De Duitsers braken de mitrailleurstellingen
rondom de boerderij op. Ook de zendinstallatie uit het schuurtje werd
ingepakt. De burgemeester van Katwijk kwam een kijkje nemen en vertelde
de juiste toedracht van de capitulatie en het vertrek van de koningin.
Enige tijd later kwam een vrachtauto het erf oprijden, de krijgsgevangenen
moesten mee. De auto was lang niet leeg, er zat iemand in die Berend
bekend voorkwam. Met enige moeite herkende hij in de verfomfaaide
soldaat zijn vriend Wielaard. Deze vertelde dat ze hem, Berend, als vermist
opgegeven hadden aan de batterijcommandant kapitein Von Hemert.
Na vier dagen boerderij-hospitaal nam Berend afscheid van de familie Van
Leeuwen.
8.5 Eindpunt Zwanenburg
Berend Borst werd op donderdag 16 mei van Torenvliet overgebracht naar
garage Poot die inmiddels door de krijgsgevangenen verlaten was. Zij
waren daar woensdagmiddag vertrokken. Er lagen Duitse en Nederlandse

legerspullen en die moesten worden uitgezocht. Daarna werden ze, Berend
was niet alleen, verplaatst naar de kwekerij en zouterij van Zwanenburg en
Co alwaar een krijgsgevangenkamp was ingericht. Dat bedrijf stond ergens
in 't Boonrak ten zuiden van de "villa". Daar brachten ze hun tijd door met
allerlei bezigheden. Ze sliepen in het gebouwtje van de kwekerij op de
benedenvloer en op de zolder. Rieten matten en schotten dienden als matras.
Twee man deelden een deken. De nachten waren koud.
Vrijdagmiddag 17 mei moesten ze afmarcheren naar het vliegveld.
Daarbij kwamen ze door het dorp Valkenburg. Ze konden goed zien wat
voor puinhoop het geworden was. Vooral rondom de kerk was het erg.
Van de kerk zelf stonden slechts enkele muren overeind en de toren. Ervoor
lagen de gesneuvelden begraven. Aan de ene zijde van het pad de
Duitsers, aan de andere kant de Nederlanders. De twee en twintig burgers
lagen op het kerkhof. Op het vliegveld moesten de met parachutes afgeworpen
containers worden verzameld en in vrachtauto's geladen worden.
Ze zagen de uitgebrande vliegtuigen, op de rompen was een zwarte hand
geschilderd waarin de kaart van Engeland. De infanteristen zochten hun
eigendommen in de hangars. De koffers waren geplunderd.
Zaterdag 18 mei mochten ze onder geleide het kamp verlaten, tekenden
53 De Duitsers lagen voor de kerk.
282
een verklaring niet meer de wapens tegen de Duitsers te zullen opnemen
en marcheerden door Valkenburg en Katwijk aan de Rijn naar Noordwijk.
Berend en zijn makkers konden vandaar weer terug naar de Wittepoortkazerne
in Leiden.
283
8.6 Weerzien
Gerrit Barnhoorn was opgeroepen om als kok bij de veldartillerie het
vaderland te verdedigen en werd in Rijswijk geplaatst. Oorspronkelijk
maakte hij zich de meeste zorgen over zijn bedrijf. Hoe moest dat daarmee?
Na de capitulatie en op zoek naar voedsel voor de immer hongerige
soldatenmonden kwam hij zijn zwager tegen. Zeer toevallig! Die bekeek
54 Aan de andere zijde werden de Nederlandse soldaten begraven.
hem verwonderd, "Ben jij nog hier? Heel Valkenburg is platgeschoten!"
Niet lang daarna zat de kok op de fiets, zijn dienstkoppel nog steeds om
het lijf, op weg naar huis. En dat niettegenstaande het uitdrukkelijk bevel
van de bezetter in de kazerne te blijven. Het werd een avontuurlijke reis
maar hij kwam behouden aan bij de "Villa" en het gespaard gebleven
gezin.
8.7 De Wassenaarseslag

In hun huisje in de duinen zaten de krijgsgevangenen mismoedig voor zich
uit te staren, al die dagen en nachten zonder voedsel, rookwaar en speelkaarten!
Gelukkig was er water genoeg. Vanuit hun verblijf hadden ze
Rotterdam in brand zien staan. Het was een ellendige en teleurgestelde
groep die tenslotte door de Duitsers naar Noordwijk werd afgevoerd. Door
gebrek aan voedsel verslapt sleepten ze zich voort, die hele lange weg
terug naar de plaats vanwaar ze in de morgen van de tiende mei nog vol
moed vertrokken waren. Waar ze de kracht vandaan haalden? Sergeant
Gerard Hovingh, hij woont tegenwoordig in Rijnsburg en is getrouwd met
de Valkenburgse Niesje Bisdom, zegt daarover: De hoop dat alles spoedig
voorbij zou zijn. Dat hield ons op de been!
8.8 Gerrit Russchenberg Gzn.
Na de evacuatie van zijn vrouw en kinderen had Gerrit onderdak gevonden
bij de familie Bol, onderin de kelder. Na de capitulatie kwamen de overlevenden
te voorschijn, de ogen knipperend naar het felle licht. Beduusd,
met een onwezenlijk gevoel, het was voorbij. Valkenburg lag in puin. In
zijn huis bivakkeerden enkele Duitse officieren in de voorkamer. Daar
mochten ze niet komen. Het gezin moest zich met de keuken tevreden
stellen. "Mijn vrouw moest koffie zetten voor de heren maar er eerst zelf
van drinken!" Gerrit intussen speelde een partijtje dam met een onderofficier.
"Een goeie, hij kwam uit Emden". De vrijdag erna vertrokken ze
met achterlating van een aantal dozen met worsten en tabak. Made in Holland.
En enig tafelzilver dat later van een buur bleek te zijn. De worsten en
tabak werden broederlijk gedeeld met de omwonenden.
8.9 Vergadering gemeenteraad
Alle leden waren aanwezig op vrijdag 19 juli 1940, slechts de heer
Schoneveld was verhinderd. Nadat hij het ambtsgebed had uitgesproken
vatte de burgemeester de achterliggende gebeurtenissen samen. Hij achtte
het een wonder Gods dat allen hier in deze vergadering aanwezig konden
zijn. Allen hadden de vijf dagen oorlog meegemaakt. Het Bijbelwoord dat
er slechts één schrede is tussen de mens en de dood werd realiteit. De
284
gemeente werd wel zeer zwaar beproefd. Het waren dagen der verschrikking!
Hoewel alle Valkenburgse soldaten heelhuids thuis kwamen, werden
veel gezinnen in rouw gedompeld. Daarna noemde de burgemeester de namen
en antecedenten van de overleden inwoners van Valkenburg. Hij
noemde in het bijzonder de dames Postmus en Van Stijn die de dood
vonden en Antje Rhijnsburger die zwaar gewond werd tijdens de uitoefening
van hun werk in het noodhospitaal. Ook herdacht hij degenen die
voor hun leven werden verminkt zonder hen met name te noemen. De
aangerichte schade werd in kaart gebracht. De herstelkosten begroot. Het
was een zware beproeving geweest maar de burgerzin van de inwoners
van het dorp was groot geweest. Men voelde zich één als een in het nauw
gedreven schare die toen de horizontale uitweg was afgesneden, een
gemeenschappelijke verticale lijn naar boven overhield. Nogmaals prees
hij het werk van de EHBO-ers en sprak de hoop uit dat de beproeving de
gemeente tot zegen zou strekken. Voorts dankte hij het gemeentebestuur
van Wassenaar voor de ontvangen gift, de vereniging VEBO te Leiden
voor de aankoop van koeien, het Leidsch Dagblad voor de gehouden
inzameling die ƒ 4.300 opbracht en het Comité Hulp aan Valkenburg voor
al wat reeds verricht was. Tenslotte werden nog genoemd en bedankt de
loco-burgemeester wethouder Bol, de burgemeester van Katwijk Wolderingh
van der Hoop, de heer Bloot en in het algemeen allen buiten de
gemeente voor alles wat door hen gedaan of gegeven is. De burgemeester
besloot dit openingswoord met een aanmoediging moedig voorwaarts te
gaan. "Het is Gods wil dat wij onze arbeid thans onder vreemden voort
zetten. Laten wij het doen als goede Nederlanders, in grote plichtsbetrachting
en gehoorzaamheid, de uitkomst in alles overlatende aan de hand des
Heren. Die de Here verwachten, zullen de kracht vernieuwen, zij zullen
opvaren met vleugelen gelijk de arenden, zij zullen lopen en niet moede
worden, zij zullen wandelen en niet mat worden".
285

8.10 Jaap van der Zwart
Jacob besloot op 12 november 1940 het verhaal van zijn vlucht uit Valkenburg
met de woorden: "Maar wel werden wij bewaard door Gods hand,
hetgeen wij kennelijk ook ondervonden hebben. Dit is voor mij persoonlijk
en ook wel voor vele anderen de gouden draad, die geweven is door al
die moeilijke dagen. Ik wil eindigen met de mededeling dat ik heel wat
mensenkennis verkregen heb en heb leren kennen en inzien wat de kern is
van de mens. Ik eindig met dank aan God voor ons aller behoud". In een
bijlage noemt hij vervolgens de elf die de dood vonden tijdens die
verschrikkelijke tocht via Rhijnvliet en huisje Langeveld.
8.11 Zonneveld
Moeder en dochter Binnendijk besloten de verlaten boerderij te gaan bekijken.
Wat ze zagen was een troosteloze ruïne. De granaten hadden een
groot gat in één der muren geslagen. Van het dak was niet veel over. Ook
in huis was er veel vernield. Het begon te regenen en ze zochten een
schuilplaats in een kamer die nog redelijk waterdicht was. Zo werden ze
ongewild getuige van het binnendringen van twee manspersonen die tegen
elkaar zeiden: "Zie je die tegels. Die zijn oud. Die halen we vanavond op!"
De twee vrouwen hielden zich stil tot de kerels vertrokken waren en namen
toen de nodige maatregelen om de kostbare oude tegels, voorstellende
de Morspoort van Leiden met ijstaferelen, in veiligheid te brengen!
8.12 Het plaatselijk bestuur (M.J. Vos)
Geconstateerd moet worden, dat uit de in het archief aanwezige bescheiden
over de periode 10 mei 1940 tot en met 15 mei 1940 weinig blijkt over
het functioneren van de Raad, het college van Burgemeester en Wethouders
en de burgemeester zelf. Uit latere constateringen in 1940 en later
wordt melding gemaakt van de dagen van verschrikking.
De in 1939 gekozen raad bleef in functie tot 1 september 1941. Bij
verordening van de Duitse bezettingsmacht de dato 12 augustus 1941
moesten alle gemeenteraden hun arbeid staken. In Valkenburg werd de
286
laatste maal vergaderd op 22 augustus 1941. Overigens had de bezetter
reeds eerder leden van de Communistische Partij Nederland en van de
Revolutionair Socialistische Arbeiders Partij verboden deel te nemen aan
het werk van gemeenteraden (telegram van de secretaris-generaal van het
departement van Binnenlandse zaken van 29 juli 1940).
287
8.13 Rode-Kruis medaille
Het ging niet zo maar. De burgemeester had het Rode Kruis gevraagd de
EHBO-ers te onderscheiden. Maar de medailles mochten alleen aan leden
van het Rode Kruis worden toegekend en dat waren ze niet. Er volgde
hoog beraad en op 22 april 1941 mocht de voordracht ingediend worden.
Na een opsomming van hun prestaties werden voorgesteld:
Anton Lambertus van Delft, 17-2-1907, Middenweg 17.
Pieter Jacobus van Duyn, 24-1-1907, Valkenburgerweg 147.
Cornelis Heuvel, 28-9-1917, Huis ter Duinstraat 12, Noordwijk.
Jan Rhijnsburger Cz, 25-7-1920, Valkenburgerweg 27.
Hendrik Varkevisser, 10-2-1902, Valkenburgerweg 70.
Gerrit Bol, 22-7-1917, Middenweg 16d.
Neeltje Jansje van Duyn, 24-12-1901, Valkenburgerweg 147.
Anthonia Cornelia Jansen, 16-4-1909, Populierenstraat 76, Den Haag.
Anne Petronella Jansen Jd. 1-8-1919, Middenweg 6c
Cornelia Johanna Maria van Stijn, 16-2-1909, Valkenburgerweg 42.
Johanna Wilhelmina Maria van Stijn, 20-1-1917, idem
Geertje Imthorn, 2-3-1918, Parklaan 2, Katwijk aan Zee.
Johanna Zandbergen, 4-1-1914, Valkenburgerweg 99.
Antje Rhijnsburger, 10-12-1922, Valkenburgerweg 27.
Hendricus Margaretha Hueting, 14-6-1908, arts te Katwijk.
Je zou denken dat er nu wel een hoge piet van het Rode Kruis naar
Valkenburg zou komen om hoogstpersoonlijk de onderscheidingen uit te
reiken. Niets was minder waar. De doos met 15 herinneringsmedailles
bevatte een begeleidend briefje: Verzoeke de uitreiking te doen plaatsvinden
zonder dat daar publiciteit aan gegeven wordt!

De burgemeester nodigde allen uit om op zaterdag 6 juni 1942 om 16.00
uur aanwezig te zijn en schreef een brief aan Antje Rhijnsburger in Biervliet
die er niet bij kon zijn. Reeds op 10 mei moest hij tot zijn ontsteltenis
bekennen dat er nog iemand vergeten was: Wilhelmina Neeltje Ouwersloot,
20-9-1912, Middenweg 1. Het Rode Kruis stuurde op zijn verzoek
nog een herinneringsmedaille. Die kwam een dag later al binnen!
55 Achter: dr. Hueting, burg. De Wilde, Piet van Duyn, Anton van Delft,
Jan Rhijnsburger en Henk Varkevisser
Midden: Annie van Stijn, Neeltje van Duyn, Jo Zandbergen, Geertje Imthorn en Toni Jansen
Vooraan: Corrie van Stijn, Gerrit Bol en Annie Jansen
8.14 Archeologisch onderzoek
Wat reeds in 1923 was begonnen, daadwerkelijk onderzoek van de
Valkenburgse bodem naar sporen van het Romeinse Rijk, werd in 1941
voortgezet. De door de oorlogshandelingen zwaar beschadigde kerk werd
afgebroken en met de grond gelijk gemaakt. Het was toen of nooit! Het
onderzoek stond onder leiding van de inmiddels professor geworden Van
Giffen. De opgraving heeft tijdens de bezettingsjaren lange tijd het dorpsbeeld
beheerst. Daarmee kwam aan het licht dat onder de grond de restanten
lagen van zes opeenvolgende castella.
288
289
8.15 Twee kerken
De eerste kerken raadsvergadering van de Nederlandse Hervormde gemeente
constateerde dat Gods hand zwaar op hen gedrukt had. Er waren
23 doden te betreuren waaronder 16 leden van de gemeente. De kerk was
rijp voor de sloop, ook de inventaris was zwaar beschadigd. Het archief,
maar daar tilde men niet zo zwaar aan, was door brand grotendeels verwoest.
De eerste bijeenkomst der gemeente was dan wel in de openlucht
gehouden maar toch wilde men zo spoedig mogelijk weer onderdak zijn.
Op 21 juli van dat jaar werd de noodkerk in gebruik genomen, neergezet
op het grasveld naast het oorspronkelijke gebouw. De noodkerk moest
bijna tien jaar dienst doen. Tot die tijd werd er gekerkt in de inmakerij
Zwanenburg ook wel bekend als de fabriek van Brussee. In 1941 werd er
een voorstel gedaan aan de gereformeerde kerkenraad om tijdens de week
van 10 - 15 mei een gezamenlijke bidstond te houden. Ds Veldkamp speelde
in dit alles een belangrijke rol.
Op 23 mei vergaderden de kerkenraad en de commissie van beheer van
de gereformeerde kerk. "Om te bespreken hoe te handelen in de moeite
waarin wij gekomen zijn door de oorlogstoestand en de inmiddels weer
ingetreden vrede, welke oorlogstoestand voor ons dorp zulke diepe sporen
heeft nagelaten". Zij achtten van direct belang dat de ruimte waarin de
gemeente placht bijeen te komen, zaaltje De Vries dat beschadigd was,
56 Kerkdienst in de inmekerij van Zwanenburg.

hersteld zou worden. Er waren enkele kerkdiensten gehouden in de inmakerij
Brussee. Ook konden de kerkleden, die voor een deel toch al elders
vertoefden, in de omliggende plaatsen hun heil zoeken. Zij waren op 30
juni al weer onder eigen dak. Tijdens de oorlog was de kas van de diaconie
geplunderd. Schade honderd gulden. Van de kerk was er veertig gulden
gestolen. De omliggende kerken boden hulp.
8.16 Ben Collignon
Op 19 mei 1940 werd door het Ned. Rode Kruis een briefje verzonden aan
de familie T. Collignon, Willemshof 5 te Schiedam met de mededeling dat
de dienstplichtige soldaat B.J.H. Collignon gewond was en verpleegd werd
in het Academisch Ziekenhuis te Leiden.
8.17 Het eerste Dodenappèl
De restanten van het vierde regiment infanterie hadden de nacht doorgebracht
in het weeshuis te Katwijk aan Zee. Er werd appèl gehouden, ze
stonden aangetreden op hetzelfde terreintje achter het weeshuis waarvan
ze vijf dagen tevoren ten strijde waren getrokken. Voor de ligusterhaag,
waarmee de plaats omheind was, stonden tafeltjes opgesteld waarachter de
schrijvers gezeten waren. De administrateur voerde daar het bewind. Eén
voor één werden de namen afgeroepen. Als niemand "present!" riep werden
er vragen gesteld. De antwoorden werden nauwkeurig opgeschreven.
Het duurde lang en één van de jongens vond een slagpijpje van een handgranaat.
Hij stond er wat mee te knoeien en opeens begon het apparaat te
sissen. De compagnie had het geluid meer gehoord in de afgelopen dagen
en het leren vrezen. "Een handgranaat!" schrok één van de omstanders. Op
dat woord stoof de hele troep uiteen. In hun vlucht liepen ze de tafeltjes
omver en sprongen over de heg heen. Anderen persten zich met alle geweld
tegelijk door een nauw steegje en een deur. Zelfs de man die dit alles
ontketend had rende mee! Net op dat moment kwam de vader van Piet van
Dijk het terrein op lopen om zijn zoon op te zoeken. Verwonderd bekeek
hij het gedoe van de soldaten. Zijn zoon kwam wat beduusd uit het fietsenhok.
Hij mankeerde niets. Anderen werden in het gras gelegd om bijge-
290
bracht te worden of hadden kneuzingen opgelopen! De volgende dag
moesten ze in linie door de duinen en het vliegveld om de doden te zoeken
en te bergen.
291
8.18 Bloemen leggen (Jan Pen)
Het is 10 mei ergens in de vijftiger jaren. De Valkenburgse schoolkinderen
hebben vandaag behalve hun schooltassen ook allemaal bloemen bij zich.
Tersluiks bekijken ze elkaars boeket. Is het mijne wel groot genoeg? Eenmaal
binnen leggen meesters en juffen nog eens uit hoe het allemaal gaan
zal. Dan komt een jongen uit de zesde zeggen: "We gaan!" Op het plein
57 De erebegraafplaats naast de NH. kerk.
stellen de klassen zich op. Aan het hoofd Burgemeester De Wilde ??? en
Meester van der Berg. Langzaam zet de stoet zich in beweging. Slechts
een enkeling moet tot stilte gemaand worden. De meesten begrijpen de
ernst van hun missie zo wel. Bij de gedenksteen op de begraafplaats wordt

stilte in acht genomen en sommige kinderen leggen hun bloemen hier op
het graf van een omgekomen familielid.
Dan gaat het verder naar de nieuw aangelegde erebegraafplaats naast de
NH kerk. De vlag hangt hier halfstok. Op een teken van de meester wordt
het doodstil, 2 minuten lang. Weer een teken en plechtig klinkt uit hun
jonge kelen het Wilhelmus. De ronde langs de graven wordt gemaakt. De
namen gespeld. De bloemen gelegd. Eenmaal terug op de Broekweg maakt
zich een soort opluchting meester van de kinderen en er mag weer worden
gepraat. Weer op school vertelt de meester nog een verhaal over de oorlog.
Hij heeft het allemaal zelf meegemaakt.
58 Bloemen keggen door de jongeren-
10 mei 1994. Ook nu kinderen met bloemen op school. De duurste boeketten
soms. "Mees, mag ik mijn bloemen even binnen leggen?" Dat mag.
Handen vrij voor een spelletje. Wat drukker toch dan anders komen ze
binnen. "Leuk, bloemen leggen vandaag" "Nee jongens, niet leuk. Misschien
is fijn een beter woord of mooi dat wij dit mogen doen vandaag."
En dan nog maar weer eens het verhaal over die bange jaren en al die
slachtoffers die wij straks gaan herdenken. Gisteren vertelde je het ook al.
Om kwart voor elf gaat groep 3 als eerste. Klas voor klas nu. Niet meer zo
292
plechtig en vrolijk kwebbelend. Maar bij het hekje van de erebegraafplaats
wordt het bijna vanzelf toch stil. Langzaam lopen we langs de graven. De
namen worden zachtjes gelezen. "Probeer eens uit te rekenen hoe oud die
293
59 en zo gingen de oudjes: Anton van Delft en Neeltje van Duyn voorop.
soldaat was toen hij stierf." "Achttien, zo oud is mijn grote broer ook!
"Dan lezen we de namen op de grote steen. "Daar staat mijn naam!"
"Vraag maar eens aan je ouders wie dat was." De bloemen worden gelegd.
Sommigen verdelen hun boeket over alle graven. "Ze hebben allemaal
evenveel verdiend." Soms ook een welgemeende traan. "Geeft niks hoor,
maar je mag vandaag ook blij zijn." Nog maar net buiten het hek komen de
tongen weer los. Terug op school leest de meester nog een verhaal voor
over de oorlog. Uit een boek, want hij heeft die oorlog ook niet meegemaakt.
Moge dat zo blijven.
8.19 Herdenking

(G.J. Hillenaar namens het bestuur van de Vereniging van Oud-Strijders
4RI) Tijdens de gevechten in en om het Vliegkamp Valkenburg zijn 63
militairen van het 4e regiment infanterie gevallen. Reeds in 1941, tijdens
de bezetting, werden herdenkingsdiensten gehouden die door het bestuur
van 4RI werden georganiseerd. Sedert 1945 komt jaarlijks op Hemelvaartsdag
een groot aantal leden bijeen. Enkele jaren op het vliegveld en
later in de Ned. Hervormde Kerk te Valkenburg en na de dienst in het
dorpshuis "De Terp" waar de lunch wordt geserveerd.
De herdenkingsdiensten in de kerk zijn vrijwel altijd begeleid door de Chr.
Gemengde Zangvereniging "Advendo". Dominee Veldkamp die tijdens de
meidagen in Valkenburg predikant was, heeft tot en met 1991 jaarlijks de
liturgie verzorgd en de toespraken gehouden. Een aalmoezenier was veelal
ook aanwezig. Sedert ca. 1984 werden de herdenkingen enige jaren bijgewoond
door een deputatie van het regiment Menno van Coehoorn en
daarna door een afvaardiging van de Prov. Mil. Commandant Noord Brabant.
Deze militaire instanties bewaren de traditie van het 4e Regiment
Infanterie. Na de lunch wordt een stille tocht door Valkenburg gehouden
naar de erebegraafplaats. Valkenburg's Harmonie begeleid deze stille tocht
met doffe trom en koraalmuziek op het ereveld. Tijdens de herdenking bij
de graven van onze gevallen kameraden worden toespraken gehouden
door de militaire commandanten en de burgemeester van Valkenburg. Er
bestaat een goede band met het gemeentebestuur van Valkenburg die in
1980 werd bevestigd door het aanbieden van een wandkleed aan het
gemeentebestuur. Aan de kerkvoogdij werden door 4RI en de club van 2-
III-2RA twee kerkramen aangeboden, één in 1970 en één in 1978. In 1989
werd geld bijeengebracht voor een kroonluchter in de kerk die daar nu kan
worden bezichtigd.
294
Bijlage
295
1
Omgekomen
NB: Wat betreft buiten Valkenburg: voor zover bekend.
burgers
Valkenburg
Teunis van Beek, geboren te Snelrewaard 7-1-1916, ouders Hendrik van
Beek en Maria Geertruida Methorst, wonende Kerkplein 17 te Valkenburg,
was met sgt. Bertel met een schuit naar de overzijde van de Rijn
gevlucht, werd dodelijk getroffen, viel in het water en verdronk (vlgs. Piet
van Duyn).
Gerritje Bol, geboren te Valkenburg 16-8-1883, ouders Dirk Bol en Johanna
Petronella Schoonenberg, wonende Middenweg 22 te Valkenburg,
dodelijk getroffen tijdens de vlucht naar huisje Langeveld (in tuin Rhijnvliet).
Metje Bos, geboren te Linschoten 22-8-1922, ouders Cornelis Bos en
Aletta Kruithof, wonende Achterweg 18 te Valkenburg, dodelijk getroffen
tijdens de vlucht naar huisje Langeveld (in tuin Rhijnvliet).
Adrianus Ridderus Brockhaus, geboren te Wassenaar 30-1-1885, getrouwd
met Cornelia van Vliet, wonende Valkenburgerweg 3, overleden
op de Straatweg tussen de Grote- en de Kleine Watering (Katwijkerweg)
10-5-1940.
Carolina Derks, geboren te Princenhage 22-07-1906, getrouwd met
Arend van Haarlem, wonende Valkenburgerweg 104 te Valkenburg, dode-

lijk gewond in de kelder van de woning van de burgemeester, overleden in
het ziekenhuis te Leiden.
Gerritje van Dijk, geboren te Valkenburg 1-2-1926, ouders Christiaan Johannes
van Dijk en Gerritje Hogewoning, wonende Middenweg 16d te
Valkenburg, dodelijk getroffen tijdens de vlucht naar huisje Langeveld (in
tuin Rhijnvliet).
Maria van Dijk, geboren te Valkenburg 8-7-1929, ouders Christiaan
Johannes van Dijk en Gerritje Hogewoning, wonende Middenweg 16d te
Valkenburg, dodelijk getroffen tijdens de vlucht naar huisje Langeveld
(gewond op de Achterweg, naar Torenvliet gebracht en daar overleden).
Gijsbertha Gravekamp, geboren te Valkenburg 15-3-1885, getrouwd
met Daniel de Roode, wonende Middenweg 24 te Valkenburg, dodelijk
getroffen tijdens de vlucht naar huisje Langeveld (in tuin Rhijnvliet).
Jan Gravekamp, geboren te Valkenburg 1-11-1931, ouders Christiaan
Gravekamp en Maria Catharina Wineke, wonende Middenweg 23 te Valkenburg,
dodelijk getroffen tijdens de vlucht naar huisje Langeveld (in
tuin Rhijnvliet).
Grietje Hoek, geboren te Noordwijk 8-10-1873, getrouwd met Thomas
van der Meij, wonende Valkenburgerweg 2 te Valkenburg, zwaar gewond
door een Duitse parachutist in haar woning 10-5-1940.
Gerritje Hogewoning, geboren te Rijnsburg 13-1-1901, getrouwd met
Christiaan Johannes van Dijk, wonende Middenweg 16d te Valkenburg,
dodelijk getroffen tijdens de vlucht naar huisje Langeveld (in tuin Rhijnvliet).
Cornelia Wilhelmina Langeveld, geboren te Valkenburg 16-5-1879,
weduwe van IJsbrand Meurs, wonende Kerkplein 4 te Valkenburg, dodelijk
getroffen in het huisje Langeveld door beschieting Nederlandse pantserauto.
Emma Jacobie Meurs, geboren te Leiden 11-5-1939, ouders Cornelis
Meurs en Neeltje van Dijk, wonende Kerkplein 4 te Valkenburg, dodelijk
getroffen in het huisje Langeveld door beschieting Nederlandse pantserauto.
Thomas van der Meij, geboren te Oegstgeest 14-12-1913, ouders Thomas
van der Meij en Grietje Hoek, getrouwd met Maria Noort, wonende
296
Valkenburgerweg 39b, neergeschoten door een parachutist bij de woning
van zijn ouders (Ora et Labora).
Grietje Postmus, geboren te Valkenburg 18-7-1914, ouders Jan Postmus
en Geertje den Heijer, wonende Middenweg 2, dodelijk getroffen door een
granaat in het noodhospitaal, daarna in het ziekenhuis overleden en begraven
te Rijnsburg.
Marinus Hendrik Ravensbergen, geboren te Valkenburg 25-12-1922,
ouders Hendrik Ravensbergen en Johanna van der Zwart, wonende
Valkenburgerweg 34. Dodelijk getroffen door een granaat in café Ramp,
overleden in het noodhospitaal.
(Sijtje) Stijntje de Roode, geboren te Valkenburg 27-5-1909, ouders
Daniel de Roode en Gijsbertha Gravekamp, wonende Middenweg 24,
dodelijk getroffen tijdens de vlucht naar huisje Langeveld (in tuin Rhijnvliet).
Elsien Schweertman, geboren te Valkenburg 5-2-1940, ouders Jan
Schweertman en Elsien Franzen, wonende Middenweg 16c. Ouders waren
afkomstig uit Groningen. De man werkte op het vliegveld. Ze hadden een
schuilplaats gemaakt onder de vloer van het huis. Daar is het kind gestorven.
Helena Wilhelmina van Stijn, geboren te Valkenburg 7-12-1911, ouders
Martinus Henricus van Stijn en Maria de Bruin, wonende Valkenburgerweg
42 te Valkenburg, dodelijk getroffen door een granaat in het noodhospitaal.
Jan Varkevisser, geboren te Valkenburg 14-3-1923, ouders Jan Varkevisser
en Grietje Burger, wonende Valkenburgerweg 125, dodelijk getroffen
door een verdwaalde kogel in Torenvliet, vlak voor of kort na de capitulatie.
Overleden in het ziekenhuis.
Jan Roelof Voerman, geboren te Zwartsluis 31-1-1889, getrouwd met
Jantje Veuger, wonende Rijnstroomlaan 9, overleden op de Straatweg
tussen de Grote- en de Kleine Watering (Katwijkerweg) 10-5-1940.
Jurriaan Hendrikus van der Weijden, geboren te Oegstgeest 7-4-1901,
ouders Adrianus van der Weijden en Anna Maria Does, wonende
Rijnstroomlaan 19, overleden op de Straatweg tussen de Grote- en de
Kleine Watering (Katwijkerweg) 10-5-1940.
297

Gerritje van Dijk, geboren te Valkenburg 28-5-1910, ouders Cornelis van
Dijk en Geertruida Spierenburg, wonende Katwijk, dodelijk getroffen
tijdens de vlucht naar huisje Langeveld.
Oegstgeest
Jacobus Albertus Wessendorp, oud 18 jaar, wonende Hoge Morsweg 29,
dodelijk getroffen op 10-5-1940 toen hij nieuwsgierig het gebeuren bij de
Haagse Schouw stond te bekijken.
Rijnsburg
Jan van der Meij, geboren 20-9-1919, dodelijk gewond op 10-5-1940 bij
de Haagse Schouw (wordt onder Voorschoten opgegeven als J. van der
Meij en dodelijk getroffen op de Valkenburgseweg. Zie ook herovering
Haagse Schouw met name de knecht van boer Van Dorp.
Abraham van der Vijver, geboren 8-8-1919, dodelijk gewond op de Leidseweg
op 11-5-1940.
Voorschoten
H.L. Bussink, Leidseweg 359, overleden ten gevolge van een bomaanval
op de Hofweg 14 mei 1940.
Henri Deurloo, wonende Voorstraat 16, dodelijk getroffen door een
mitrailleurkogel aan de Veurseweg.
L. Verstoep, wonende Hofweg 4, overleden ten gevolge van een bomaanval
op de Hofweg 14 mei 1940.
G.J. Wickevoort Crommelin, wonende te Warmond. Aan de Haagweg
(thans Leiden) dodelijk getroffen. Naar zeggen wilde hij een gewonde
Duitse soldaat helpen, hij was arts. De soldaat pakte zijn pistool en schoot
hem pardoes neer.
Katwijk
Teunis Geijteman, geboren 10-5-1890. Volgens zijn neef door een vliegtuig
neergeschoten op het land in de Hoornes.
F. Stevens, pater, geboren 1897.
Cornelis Kuyt, geboren 10-8-1893.
298
Wassenaar
Weduwe Knuppe-Mulder, overleden op 12-5-1940.
C.M. Buurman-Canbier, geboren 27-3 1911, overleden 13-5-1940.
299
60 aangeboden door 4RI en 2.III-2-RA.

Bijlage
2
Gesneuvelde
militairen
In en door de strijd om het vliegveld Valkenburg gesneuvelde of dodelijk
gewonde militairen naar het "Onderzoeksverslag gesneuvelde Nederlandse
Militairen en hun graven van de strijd om het vliegkamp Valkenburg en
omgeving" door J. Teeuwissen en P. Verhoeven. Gilze Rijen 1994.
* In dit verslag is er van uitgegaan dat de Haagse Schouw en de Valkenburgerweg
vanaf dat punt tot de Wassenaarse Watering aan Oegstgeest behoorde.
In werkelijkheid was het Voorschoten.
Totaal aantal gesneuvelde militairen: 208. Daarvan 69 overleden in een
ziekenhuis of hospitaal.
Er waren 272 zwaargewonden, 24 daarvan bleven zwaar invalide en 81
licht invalide. Ongeveer 300 lichtgewonden werden geregistreerd
De volgende onderdelen namen deel aan de strijd:
1RI; 4RI; 9RI; III-12RI; III-16RI; III-20RI; 1e ESK 1RHM; 2e ESK
2RHM; mitr-ESK 1RHM; 10e Dep. Bat; 15e Dep. Bat; 22e Dep. Bat; III-
2RA; 1-6RA; I-depot bereden Art; III-depot bereden Art; IV-depot bereden
Art;
4e comp. AAT; Depot Comp Art. meetdienst; Depot Wielrijders; 21e Bat.
Luchtdoel Art; Alg. Paarden Depot der Art; 3e Auto Bat; Ponton Afd. 3e
Div; III-verkenningsgroep 2e Luchtvaart Regiment.
300
L.F.W. Baerveld, vw kpl 1-I-6RA,
geboren te Dordrecht 11-5-1921, wonende
te Dordrecht, overleden te Valkenburg
12-5-1940, 1e graf te Valkenburg
12-5-1940 (naast NH kerk), 2e
graf Valkenburg 7-8-1940, 3e graf
Valkenburg 23-10-1961.
I. Bakker, dpl sld 3-III-4RI, geboren
te Leiden 30-9-1909, wonende te Leiden,
overleden te Katwijk 10-5-1940,
1e graf Katwijk Cantineweg, 2e graf
Oegstgeest (Rhijnhof) 22-5-1940, 3e
graf Loenen 23-5-1957.
H. Bamberg, dpl kpl 5e comp 15e dep
bat, geboren te Hoek van Holland
31-5-1919, wonende te Hoek van Holland,
overleden te Oegstgeest Mil.
hospitaal 10-5-1940, gewond te
Haagse Schouw 10-5-1940, 1e graf
O egstgeest (Groene Kerkje)
14-5-1940, 2e graf Rhenen 8-12-1970.
Th. Baron, dpl sld 2-II-4RI, geboren
te Schiedam 8-10-1912, wonende te
Schiedam, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk aan de
Rijn, 2e graf Valkenburg 20-2-1968.
W.H.M. Bartels, dpl kpl depot comp
AMD, geboren te Den Helder
17-6-1910, wonende te Den Haag,
overleden in de Ursula kliniek te Wassenaar
11-5-1940, gewond op de weg
Den Haag/Wassenaar 10-5-1940, 1e
graf Wassenaar 13-5-1940, 2e graf
Rhenen 26-2-1982.
W.F. Bathoorn, dpl sld 3-I-1RI, geboren
te Hoogkerk 5-2-1909, won.
Noordwijk, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
301
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Rhenen 26-2-1986.
Ch. van der Beek, dpl sld 5e comp
15e dep bat, geboren te Amsterdam
18-7-1921, wonende te Amsterdam,
overleden te Leiden AZL 10-5-1940
gewond te Haagse Schouw 10-5-1940,
1e graf Oegstgeest (Groene Kerkje)
13-5-1940, 2e graf Rhenen
22-12-1970.
J. Benjamins, dpl sld staf I-1RI, geboren
te Dalen 30-9-1907, wonende te
Coevorden, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Coevorden 6-11-1940.
H.T.M. ten Bensel, dpl kpl I-I-IV-Dep
Ber Art, geboren te Utrecht 8-9-1915,
wonende te Deventer, overleden te
Valkenburg 11-5-1940, 1e graf Valkenburg
12-5-1940 (tuin achter oude
pastorie), 2e graf Valkenburg
2-8-1940, 3e graf Valkenburg
23-10-1961.
J. Berghuis, dpl sld staf-4RI, geboren
te Velsen 25-12-1910, wonende te Beverwijk,
overleden te Valkenburg
11-5-1940, 1e graf Valkenburg
12-5-1940 (tuin achter oude pastorie),
2e graf Valkenburg 2-8-1948, 3e graf
Valkenburg 23-10-1961.
P.Fr. Bierman, dpl kpl MC-I-1RI,
geboren te Sloten 8-12-1914, wonende
te Amsterdam, overleden te Oegstgeest
Mil. hospitaal 10-5-1940, gewond
te tussen *Oegstgeest en Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest
(Groene Kerkje) 14-5-1940, 2e graf

Rhenen 22-12-1970.
F. Blaak, dpl sld 3-I-1RI, geboren te
Odoorn 27-10-1911, wonende te
Odoorn, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Rhenen 26-2-1982.
A. Blauwbroek, dpl sld MC I-1RI,
geboren te Erkensschick (Dld)
11-1-1912, wonende te Ooststellingswerf,
overleden te Wassenaar
(Ursulakliniek) 13-5-1940, gewond te
Wassenaarseslag 11-5-1940, 1e graf
Wassenaar 13-5-1940, 2e graf Rhenen
26-2-82.
J.J.A. van Blijswijk, dpl sld 1-I-4RI,
geboren te Den Haag 4-11-1917, wonende
te Den Haag, overleden te Leiden
AZL 10-5-1940, gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest
(Groene Kerkje) 13-5-1940, 2e graf
Rhenen 13-1-1971.
H. de Boer, dpl sld 1-I-1RI, geboren
te Maastricht 2-8-1917, wonende te
Beilen, overleden te *Oegstgeest
10-5-1940, 1e graf Rijnsburg
13-5-1940, 2e graf Beilen 3-8-1940.
J.A. Bontje, dpl sld staf 4RI, geboren
te Ter Aar 18-8-1917, wonende te Ter
Aar, overleden te Katwijk 10-5-1940,
1e graf Katwijk Cantineweg, 2e graf
Valkenburg 23-10-1961.
L. Bosman, dpl sld MC I-1RI, geboren
te Westerbork 14-10-1913, wonende
te Beilen, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Albertushoeve
13-5-1940, 2e graf Beilen 23-5-1940.
P.N. Bouwmeester, dpl sld 2-III-4RI,
geboren te Alkemade 22-9-1918, wonende
te Roelofarendsveen, overleden
te Katwijk 10-5-1940, 1e graf Katwijk
Cantineweg, 2e graf Roelofarendsveen
11-7-1940.
H.C. Braat, dpl sld MC-III-4RI, geboren
te Wassenaar 26-11-1914, wonende
te Leiderdorp, overleden te Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Katijk Cantineweg,
2e graf Leiderdorp 22-5-1940.
Brink J.J. van den, dpl sld 1-I-9RI,
geboren te Nes Ameland 7-6-1920,
wonende te Nes Ameland, overleden
te Postbrug 10-5-1940, 1e graf Postbrug
11-5-1940, 2e graf Rhenen maart
1973.
Ch. L. van de Broek, dpl wmr
1-I-6RA, geboren te Utrecht
11-1-1919, wonende te Dordrecht,
overleden te Sassenheim weg bij de
Sikkens fabrieken op 10-5-1940, 1e
graf Oegstgeest (Groene Kerkje)
12-5-1940, 2e graf Rhenen
15-12-1970.
A.C. de Bruin, res. elt staf 4RI, geboren
te Groot Ammers 20-3-1907, wonende
te Amsterdam, overleden te
Katwijk 10-5-1940, 1e graf Katwijk
aan Zee, 2e graf Amsterdam
22-5-1940.
P. Buitenlaar, dpl sld 2-II-4RI, geboren
te Oudshoorn 18-5-1912, wonende
te Woubrugge, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk aan de
Rijn, 2e graf Woubrugge 25-6-1940.
A. Bulthuis, dpl sld 1-I-9RI, geboren
te Slochteren 18-4-1920, wonende te
Slochteren, overleden te Postbrug
302
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 12-5-1940, 2e graf Rhenen
10-12-1970.
A.A. Bunt, dpl kpl 2-II-9RI, geboren
te Nije Haske 17-1-1910, wonende te
Terband, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk Cantineweg,
2e graf Terband 26-6-1940, 3e
graf Rhenen 21-11-1990.
S. Capel, dpl sld 2-II-4RI, geboren te
Nieuwkoop 8-9-1912, wonende te
Naarden, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk aan de
Rijn, 2e graf Naarden 25-6-1940, 3e
graf Naarden mrt 1973
J. Corbijn, dpl kpl 1-I-6RA, geboren
te Sint Laurens 14-11-1919, wonende
te Sint Maarten, overleden te Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Valkenburg
11-5-1940 (naast NH kerk), 2e graf
Valkenburg 7-8-1940, 3e graf Valkenburg
23-10-1961.
F. Couperus, dpl sgt 1-I-9RI, geboren
te Wonseradeel 15-2-1908, wonende
te Ermelo, overleden te Valkenburg
12-5-1940, 1e graf Valkenburg
11-5-1940 (naast NH kerk), 2e graf
Valkenburg 7-8-1940, 3e Valkenburg
23-10-1961.
K. Daan, dpl sld 4e comp 10e Dep
Bat, geboren te Uitgeest 7-9-1920, wonende
te Haarlem, overleden te Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Rijnsburg
10-5-1940, 2e graf Haarlem 7-6-1940,
3e graf Rhenen 28-6-1984.
J. van Dalen, dpl kpl I-9RI, geboren
te Bolsward 24-7-1917, wonende te
Bolsward, overleden te Postbrug
303
10-5-1940, 1e graf Postbrug
11-5-1940, 2e graf maart 1973.
A.W. van Dam, dpl sld 3-III-4RI, geboren
te Terheijden 21-12-1910, wonende
te Terheijden, overleden te Valkenburg
12-5-1940, 1e graf Valkenburg
12-5-1940 (tuin achter oude
pastorie), 2e graf Terheijden 2-8-1940,
3e graf Rhenen 5-3-198..
F.W. van Dam, dpl wmr 6-I-DEP
BER ART, geboren te Rotterdam
15-9-1916, wonende te Wassenaar,
overleden te Wassenaar (Ursulakliniek)
14-5-1940, gewond in de duinen
tussen Wassenaar en Den Haag, 1e
graf Wassenaar 14-5-1940.
D. van Delft, dpl sld 2-II-4RI, geboren
te Rijnsburg 26-7-1912, wonende te
Rijnsburg, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katijk aan de Rijn,
2e graf Oegstgeest 16-5-1940.
R. van Dijk, dpl kpl 1-I-1RI, geboren
te Berlicum 13-4-1918, wonende te De
Bilt, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Rhenen 26-2-1982.
H.A. Dijkstra, dpl sld 1-I-1RI, geboren
te Weststellingwerf 15-12-1914,
wonende te Weststellingwerf, overleden
te Wassenaar 11-5-1940, 1e graf
Wassenaarseslag, 2e graf Wassenaar
22-5-1940, 3e graf Rhenen 26-2-1982.
L.J. Dohmen, dpl kpl instr. bat.
7-veld, geboren te Klimmen 3-9-1919,
wonende te Klimmen, overleden te
Valkenburg 10-5-1940, 1e graf
Valkenburg 12-5-1940 (tuin achter

oude pastorie), 2e graf Klimmen
3-8-1940.
J. van Dost, dpl sld 1-I-1RI, geboren
te Veendam 5-4-1917, wonende te
Veendam, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Rhenen 26-2-1982.
K.A. van Eeuwen, dpl kpl 1-III-4RI,
geboren te Alphen aan de Rijn
15-6-1914, wonende te Boskoop, overleden
te Katwijk 10-5-1940, 1e graf
Katwijk Cantineweg, 2e graf Valkenburg
23-10-1961.
W. Dullemen, dpl kpl staf II-4RI, geboren
te Den Haag, wonende te Den
Haag, overleden te Valkenburg
12-5-1940, 1e graf Valkenburg
12-5-1940 (tuin achter oude pastorie),
2e graf Den Haag 2-8-1940, 3e graf
Loenen 16-1-1959.
B. Duursma, dpl sld 2-I-1RI, geboren
te Emmen 19-4-1918, wonende te Emmen,
overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Emmen 5-6-1940.
P. van Egmond, dpl sld 3-III-4RI,
geboren te Lisse 5-12-1910, wonende
te Lisse, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk Cantineweg,
2e graf Valkenburg 23-10-1961.
Fr. Eikens, dpl sld 1-I-1RI, geboren te
Emmen 8-7-1917, wonende te Emmen,
overleden te *Oegstgeest
10-5-1940, 1e graf Rijnsburg
13-5-1940, 2e graf Ter Apel
30-5-1940.
R. Eising, dpl sld 1-I-IV Dep Ber Art,
geboren te Assen 17-11-1919, wonende
te Assen, overleden te Leiden AZL
13-5-1940, gewond te tussen Katwijk
en Valkenburg 12-5-1940, 1e graf
O e gstgeest (Groene Kerkj e )
14-5-1940, 2e graf Rhenen 8-12-1970.
F. Eisinga, dpl sld 1-I-9RI, geboren te
't Zand 25-3-1920, wonende te 't Zand,
overleden te Postbrug 10-5-1940, 1e
graf Postbrug 11-5-1940, 2e graf maart
1973.
F. van Elk, dpl sld MC-III-4RI, geboren
te Woerden 27-8-1912, wonende te
Woerden, overleden te Valkenburg
11-5-1940, 1e graf Valkenburg
12-5-1940 (tuin achter oude pastorie),
2e graf Valkenburg 2-8-1940, 3e graf
Valkenburg 23-10-1961.
M.A. Engels, dpl sld I-1RI, geboren te
Oude Pekela 8-3-1917, wonende te
Oude Pekela, overleden te Leiden
AZL 10-5-1940, gewond te Oegstgeest
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 14-5-1940, 2e graf Rhenen
26-12-1970.
D. Oegema, dpl sld staf III-9RI, geboren
te Tzum 7-6-1908, wonende te
Eethen NB, overleden te Wassenaar
Ursulakliniek 24-8-1940, gewond te
Wassenaarseslag 11-5-1940, 1e graf
Wartena 28-8-1940.
H.M. Evenhuis, dpl sld 1-I-9RI, geboren
te Groningen 17-4-1920, wonende
te Groningen, overleden te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 12-5-1940, 2e graf Rhenen
22-12-1970.
304
J. Fennema, dpl kpl 1-I-9RI, geboren
te Dantumadeel 8-2-1912, wonende te
Dantumadeel, overleden te Valkenburg
12-5-1940, 1e graf Valkenburg
15-5-1940 (naast NH kerk), 2e graf
Valkenburg 71-7-1940, 3e graf Valkenburg
23-10-1961.
B. Gankema, dpl sld 1-I-9RI, geboren
te Appingedam 11-8-1920, wonende te
Groningen, overleden te Valkenburg
12-5-1940, 1e graf Valkenburg
15-5-1940 (naast NH kerk), 2e graf
Groningen 19-7-1940.
K.W. van Gelderen, dpl sld 1-III-4RI,
geboren te Boskoop 27-2-1904, wonende
te Boskoop, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk
Cantineweg, 2e graf Valkenburg
23-10-1961.
J. Th. Gerards, dpl sld STAF I-1RI,
geboren te Deventer 17-5-1915, wonende
te Deventer, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar
22-5-1940, 3e graf Diepenveen
1-6-1940.
Fr. C. Gödde, dpl sld 2-III-4RI, geboren
te Schiedam 10-11-1918, wonende
te Schiedam, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk aan de
Rijn, 2e graf Valkenburg 20-2-1968.
W.J.A. de Graaf, dpl sld 5e Comp
10e Dep Bat, geboren te Haarlem
11-7-1920, wonende te Haarlem, overleden
te Katwijk 10-5-1940, 1e graf
Katwijk Cantineweg, 2e graf Haarlem
1-6-1940, 3e graf Rhenen 12-4-1984.
L. Griensven, dpl kpl Instr.
305
bat.7-veld, geboren te Ede 1-2-1919,
wonende te Den Bosch, overleden te
Valkenburg 10-5-1940, 1e graf
Valkenburg 11-5-1940 (tuin achter
oude pastorie), 2e graf Valkenburg
2-8-1940, 3e graf Valkenburg
23-10-1961.
J. Groeneveld, dpl sld 1-I-IV Dep Ber
Art, geboren te Ede 1-3-1919, wonende
te Ede, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk Cantineweg,
2e graf Ede 1-6-1940, 3e graf
Rhenen 20-11-1974.
J.C. van Haastrecht, dpl sld
MC-III-4RI, geboren te Wassenaar
30-10-1915, wonende te Katwijk,
overleden te Katwijk 10-5-1940, 1e
graf Katwijk Cantineweg, 2e graf Katwijk
4. aan de Rijn mei, 3e graf Valkenburg
20-2-1968.
G. Hagen, sgt tit. luchtschutter 3e
Ja.VA 2e LvR, geboren te Nunspeet
27-10-1919, wonende te Nunspeet,
overleden tussen Voorschoten en
Wassenaar op 10-5-1940 in het luchtgevecht,
1e graf Wassenaar 15-5-1940
(NH bergaafplaats), 2e graf Nunspeet
4-8-1955.
C.J. Halem, dpl sld 6e comp 22e dep
bat, geboren te Rotterdam 20-4-1920,
wonende te Rotterdam, overleden te
Leiden AZL 10-5-1940, gewond te
Haagse Schouw 10-5-1940, 1e graf
O e gstgeest (Groene Kerk j e )
14-5-1940, 2e graf Rotterdam
22-5-1940, 3e graf Loenen
28-11-1956.
J. van der Ham, dpl sgt 5e comp 15e

dep bat, geboren te Rotterdam
11-3-1919, wonende te Rotterdam,
overleden te Leiden AZL 10-5-1940,
gewond te Haagse Schouw 10-5-1940,
1e graf Oegstgeest (Groene Kerkje)
13-5-1940, 2e graf Rhenen 13-1-1971.
J. Hardeman, dpl kpl spec. diensten
Depot Comp ART MEET DIENST,
geboren te Tegal (NOI) 11-8-1918,
wonende te Zoeterwoude, overleden te
Wassenaar 10-5-1940 tussen Waalsdorp
en Wassenaar, 1e graf Den Haag
16-5-1940, 2e graf Zoeterwoude 26-5
H.C.W. Heestermans, dpl sld 1-5-IV
Dep Ber art, geboren te Rotterdam
9-11-1919, wonende te Rotterdam,
overleden te Valkenburg 10-5-1940,
1e graf Valkenburg 15-5-1940 (naast
NH kerk), 2e graf Rotterdam
18-7-1940.
A.H.C. Heijlen, dpl sld 1-I-TV Dep
Ber Art, geboren te Utrecht 14-3-1908,
wonende te Utrecht, overleden te Den
Haag hospitaal 31-5-1940, gewond te
Katwijk 10-5-1940, 1e graf Utrecht
3-6-1940, 2e graf Utrecht 3-1964.
H. Heins, dpl sld chauffeur 4e comp
AAT, geboren te Veendam 5-3-1904,
wonende te Veendam, overleden te
Leiden AZL 10-5-1940, gewond te
tussen Oegstgeest en Katwijk
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 13-5-1940, 2e graf Rhenen
15-1-1971.
K.L. van Hekke, dpl sld 3-II-4RI, geboren
te Schiedam 19-7-1916, wonende
te Schiedam, overleden te Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Valkenburg
11-5-1940 (tuin achter oude pastorie),
2e graf Valkenburg 2-8-1940, 3e graf
Valkenburg 23-10-1961.
A.J. Hersbach, dpl sld 3-III-4RI, geboren
te Alkmaar 4-12-1916, wonende
te Schiedam, overleden te Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Rijnsburg
14-5-1940.
J. Hidding, dpl sld 1-I-1RI, geboren te
Onstwedde 5-11-1917, wonende te
Onstwedde, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Onstwedde 30-5-1940.
Hoeff J.H. van, dpl sld 3-I-1RI, geboren
te Blesdijke 22-2-1913, wonende
te Scherpenzeel, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e
graf Scherpenzeel, 4e graf Loenen.
W.J.M. Hoefsmit, Sgt Mjr Mag
Art-wpl-Delft, geboren te Hengelo
10-5-1898, wonende te Ede, overleden
te Leiden AZL 14-5-1940, gewond te
Katwijk 10-5-1940, 1e graf Oegstgeest
(Groene Kerkje) 14-5-1940, 2e graf
Rhenen 8-12-1970.
C. Hoogedoorn, dpl sld 3-III-4RI,
geboren te Boskoop 2-7-1916, wonende
te Boskoop, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk Cantineweg,
2e graf Valkenburg 23-10-1961.
H. Hoogendam, dpl sld 1-III-4RI, geboren
te Zevenhuizen 26-8-1917, wonende
te Hillegersberg, overleden te
L e i d e n E l i s a b e t h z i e k e n h u i s
11-5-1940, gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
306
Kerkje) 14-5-1940, 2e graf Rhenen
26-11-1970.
R. Hoogeterp, dpl kpl 1-I-9RI, geboren
te Wijmbritseradeel 23-4-1916,
wonende te Groningen, overleden te
Leiden AZL 10-5-1940, gewond te
Postbrug 10-5-1940, 1e graf Oegstgeest
(Groene Kerkje) 13-5-1940, 2e
graf Rhenen 15-1-1971.
J. van Houten, dpl sld MC-I-1RI, geboren
te Assen 19-7-1914, wonende te
Assen, overleden te Wassenaar Ursulakliniek
14-5-1940, gewond te
Wassenaarseslag 11-5-1940, 1e graf
Wassenaar 14-5-1940, 2e graf Assen
25-5-1940.
E. Huberts, dpl sld I-1RI, geboren te
Roden 20-1-1919, wonende te Roden,
overleden te Wassenaar 11-5-1940, 1e
graf Wassenaarseslag, 2e graf Wassenaar
22-5-1940, 3e graf Rhenen
26-2-1982.
A. Huisman, geboren te Opsterland in
Tijnje 29-3-1916, wonende te Opsterland
Tijnje, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag.
Jager J. de, dpl sld 5e comp 15e dep
bat, geboren te Rotterdam 5-1-1920,
wonende te Rotterdam, overleden te
Leiden AZL 10-5-1940, gewond te
Haagse Schouw 10-5-1940, 1e graf
Oegstgeest ( Groene Kerkje)
13-5-1940, 2e graf Rhenen 14-1-1971.
H.J.A. Jansen, dpl sgt 5e comp 15e
dep bat, geboren te Tilburg
12-11-1906, wonende te Rotterdam,
overleden te Oegstgeest Mil. hospitaal
10-5-1940, gewond te Haagse Schouw
307
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 14-5-1940, 2e graf Rhenen
15-12-1970.
Th.G. Jansen, dpl sld 6e comp 22e
dep bat, geboren te Aalst (België), wonende
te Merxem (België), overleden
te Leiden AZL 10-5-1940, gewond te
Haagse Schouw 10-5-1940, 1e graf
Oegstgeest ( G r o ene Kerkje)
13-5-1940, 2e graf Rhenen 13-1-1971.
R. Janssen, .... 6e comp 22e dep bat,
geboren te Ede 10-9-1920, wonende te
Ede, overleden te Leiden AZL
10-5-1940, gewond te Haagse Schouw
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 14-5-1940, 2e graf Rhenen
15-1-1971.
Jong H.A. de, dpl sld I-1RI, geboren
te Oldehamer 9-3-1914, wonende te
Weststellingwerf, overleden te Leiden
AZL 10-5-1940, gewond te *Oegstgeest
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest
(Groene Kerkje) 14-5-1940, 2e graf
Rhenen 8-12-1970, 3e graf, 4e graf,
bijzonderheden acte opgemaakt in
Oegstgeest 10-5-1940.
Jong J.A. de, dpl sld MC-III-4RI, geboren
te Reeuwijk 1-2-1917, wonende
te Reeuwijk, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk Cantineweg,
2e graf Valkenburg 23-10-1961.
A. Jongbloed, dpl kpl 2-III-4RI, geboren
te Schiedam 4-4-1918, wonende te
Schiedam, overleden te AZL leiden
12-5-1940, gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 14-5-1940, 2e graf Rhenen
26-11-1970.

D.J. Jongenburger, dpl sld 1-III-4RI,
geboren te Boskoop 17-3-1904, wonende
te Boskoop, overleden te Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Valkenburg
12-5-1940 (tuin achter oude
pastorie), 2e graf Boskoop 2-8-1940.
A. Joosten, dpl kpl 4e comp 22e dep
bat, geboren te Rotterdam 15-8-1918,
wonende te Rotterdam, overleden te
Den Haag Rode Kruishospitaal
12-5-1940, gewond te Morspoort
10-5-1940, 1e graf Den Haag
16-5-1940 ere hof.
C.M. Kamps, dpl wmr staf 1RHM,
geboren te Zoeterwoude 26-5-1905,
wonende te Apeldoorn, overleden te
Maaldrift Wassenaar 10-5-1940, 1e
graf te Wassenaar 14-5-1940, 2e graf
Rhenen 26-2-1982.
P. Keijzer, dpl sgt I-9RI, geboren te
Assen 12-8-1919, wonende te Assen,
overleden te Leiden AZL 27-5-1940,
gewond te Postbrug 10-5-1940, 1e graf
Assen 30-5-1940, 2e graf Loenen
20-6-1967.
G. Klaassens, dpl sld I-1RI, geboren
te Gieten 19-9-1904, wonende te Gieten,
overleden te Leiden AZL
10-5-1940, gewond te Oegstgeest
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 14-5-1940, 2e graf Oegstgeest
(Groene Kerkje) 26-11-1970, 3e graf,
4e graf, bijzonderheden op verzoek
familie niet overgebracht naar Rhenen.
H. Klinkhamer, .dpl sld 3-I-1RI, geboren
te Anlo 17-9-1919, wonende te
Anlo, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Anlo 27-5-1940.
C.J.R. Koeleman, dpl sgt 1-III-4RI,
geboren te Ter Aar 7-4-1908, wonende
te Langeraar, overleden te Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Rijnsburg
14-5-1940, 2e graf Langeraar
18-5-1940.
S. Koen, dpl sld 3-1RI, geboren te
Jubbega Schurega 25-2-1913, wonende
te Uitingeradeel, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar
22-5-1940, 3e graf Rhenen 26-2-1982.
A. Koning, dpl sld 1-I-9RI, geboren te
Hoogezand 13-3-1920, wonende te Ter
Apel, overleden te Valkenburg
12-5-1940, 1e graf Valkenburg
15-5-1940 (naast NH kerk), 2e graf
Ter Apel 17-7-1940.
C.Ph. van Kooij, vw sld staf 17e
grens bat, geboren te Voorschoten
19-3-1917, wonende te Voorschoten,
overleden te Leiden AZL 14-5-1940,
gewond te Voorschoten 13-5-1940, 1e
graf Rhijnhof 16-5-1940, 2e graf Loenen
23-5-1957.
A. Koops, dpl sld MC-I-1RI, geboren
te Schoonebeek 15-6-1916, wonende
te Beilen, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Rhenen 26-2-1982.
E.J. Kools, Res LT-KOL. tit staf
WF-VH, geboren te Delft 14-8-1888,
wonende te Den Haag, overleden te
Den Haag Mil. Hosp. 12-5-1940, gewond
te Den Deijl, Leidse Straatweg
308
10-5-1940, 1e graf Den Haag
15-5-1940, 2e graf Rhenen 31-3-1972.
J. Koopman, dpl sld 3-I-1RI, geboren
te Emmen 9-9-1916, wonende te Emmen,
overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Emmen 6-6-1940.
J. Koper, dpl sld 5e comp 10e dep
bat, geboren te Zandvoort 20-12-1919,
wonende te Zandvoort, overleden te
Katwijk 10-5-1940, 1e graf Katwijk
Cantineweg, 2e graf Zandvoort
15-7-1940.
W.M. Kors, burger chauffeur, geboren
te Hoogkarspel 10-6-1896, wonende
te Heemstede, overleden te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Postbrug
11-5-1940, 2e graf Rhenen maart
1973.
H. Krau, dpl sld staf-III-4RI, geboren
te Noordwijk 19-5-1917, wonende te
Noordwijk, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk aan de
Rijn, 2e graf Valkenburg 20-2-1968.
H. Fr. Kuipers, dpl huzaar mitr. esk
IRHM, geboren te Hengelo
11-11-1917, wonende te Hengelo,
overleden te Hengelo ziekenhuis
18-10-1941, gewond te Maaldrift
Wassenaar 10-5-1940, 1e graf Hengelo
22-10-1941.
T. Kulk, dpl sld 3-III-4RI, geboren te
Lisse 22-6-1915, wonende te Lisse,
overleden te Valkenburg 11-5-1940,
1e graf Valkenburg 15-5-1940 (naast
NH kerk), 2e graf Lisse 18-7-1940.
H. Kuper, dpl huzaar 1e esk 1RHM,
309
geboren te Appingedam 14-11-1919,
wonende te Tjamsweert, overleden te
Sassenheim 10-5-1940, 1e graf Warmond
14-5-1940 NH begraafplaats, 2e
graf Tjamsweert 18-6-1940.
D. Lambinon, dpl sgt 2-I-4RI, geboren
te Leiden 16-5-1916, wonende te
Leiden, overleden te Wassenaar Ursulakliniek
18-5-1940, gewond te
Wassenaarseslag 11-5-1940, 1e graf
Oegstgeest (Rhijnhof) 21-2-1940, 2e
graf Rhenen 25-6-8 .
L. Landzaat, dpl sld 1-III-4RI, geboren
te Schiedam 24-3-1914, wonende
te Schiedam, overleden te Leiden mil.
hosp. 13-5-1940, gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 14-5-1940, 2e graf Rhenen
22-12-1970.
Langen C.D. de, dpl sld 3-III-4RI,
geboren te Ameide 16-2-1907, wonende
te Meerkerk, overleden te Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Rijnsburg
14-5-1940, 2e graf Meerkerk
2-8-1940.
G. Langstra, dpl sld MC-I-1RI, geboren
te Gorredijk 21-7-1915, wonende
te Leeuwarden, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e
graf Rhenen 26-2-1982.
J.J.D. van Leeuwen, dpl sld
MC-III-4RI, geboren te Leimuiden
28-10-1914, wonende te Alphen aan
de Rijn, overl. te Katwijk 10-5-1940,
1e graf Katwijk Cantineweg, 2e graf
Alphen aan de Rijn, 3e graf Valkenburg
12-6-1969.

C. Meerstadt, res. vaandrig 2-II-4RI,
geboren te Zutphen 5-7-1919, wonende
te Utrecht, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk aan de
Rijn, 2e graf Utrecht mei 1940, 3e graf
Loenen 23-11-1960.
W. Meijering, dpl sld MC-I-1RI, geboren
te Beilen 1-11-1911, wonende te
Beilen, overleden te Wassenaar
11-5-1940, gewond te Wassenaarseslag
11-5-1940, 1e graf Oegstgeest
(Groene kerkje) 16-5-1940, 2e graf
Beilen 1-6-1940, 4e graf, bijzonderheden
Overleden op weg naar Leiden.
Fr.W. Melgert, dpl sld 1-I-9RI, geboren
te Emmen 28-3-1920, wonende te
Emmen, overleden te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Postbrug
11-5-1940, 2e graf Rhenen maart
1973.
A. Th. Meskers, dpl sld 2-III-4RI,
geboren te Hillegom 21-5-1918,
wonende te Hillegom, overleden tussen
Valkenburg en Katwijk 13-5-1940,
1e graf Rijnsburg 14-5-1940, 2e graf
Hillegom 22-5-1940.
L.W.W. Möller, res elt mr. 1-III-4RI,
geboren te Amsterdam 29-5-1911, wonende
te Tilburg, overleden te Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Rijnsburg
14-5-1940, 2e graf Tilburg 31-5-1940.
D. Mulder, dpl sld 1-I-9RI, geboren te
Wonseradeeel 13-12-1920, wonende te
Voorburg, overleden te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Postbrug
11-5-1940, 2e graf Rhenen maart
1973.
J. Mulder, dpl sld 3-III-16RI, geboren
te Utrecht 18-10-1910, wonende te
Utrecht, overleden te Wassenaar
14-5-1940, 1e graf Wassenaar
14-5-1940, 2e graf Utrecht 26-5-1940,
3e graf Loenen 25-3-1966.
J. Muskee, sgt capitulant 3-I-1RI, geboren
te Assen 29-6-1916, wonende te
Assen, overleden te Wassenaar Ursulakliniek
25-8-1940, gewond te
Wassenaarseslag 11-5-1940, 1e graf
Assen 30-8-1940.
A. Niemeijer, dpl sld 1-I-1RI, geboren
te Nijmegen 3-8-1918, wonende te
Nijmegen, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Rhenen 26-2-1982.
H. Niemijer, dpl sld I-1RI, geboren te
Odoorn 28-12-1905, wonende te
Odoorn, overleden te Leiden AZL
10-5-1940, gewond te *Oegstgeest
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 14-5-1940, 2e graf Oegstgeest
(Groene Kerkje) 26-11-1970, 3e graf,
4e graf, bijzonderheden acte ovl te
Oegstgeest, niet overgebracht naar
Rhenen op verzoek van familie.
A.P. Noordam, .... 21e btr lu-art, geboren
te Haarlemmermeer 2-7-1919,
wonende te Haarlemmermeer, overleden
te Den Haag Rode Kruis hospitaal
12-5-1940, gewond te Haagse Schouw
10-5-1940, 1e graf Den Haag
16-5-1940.
P.H. Nouwen, dpl sld 6e comp 22e
dep bat, geboren te Weert 4-10-1905,
wonende te Leiden, overleden op de
Hogemorsweg 10-5-1940, 1e graf
310
Oegstgeest (Groene K erkje)
14-5-1940, 2e graf Rhenen 15-1-1971.
J. Oliemans, dpl sld 4e comp 10e dep
bat, geboren te Aalsmeer 11-11-1920,
wonende te Aalsmeer, overleden te
Katwijk 10-5-1940, 1e graf Katwijk
aan de Rijn, 2e graf Aalsmeer mei
1940, 3e graf Rhenen 25-10-1972.
J.A.H. Olijhoek, dpl sld 4e comp 10e
dep bat, geboren te Den Bosch
21-2-1919, wonende te Aalsmeer,
overleden te Katwijk 10-5-1940, 1e
graf Katwijk aan de Rijn, 2e graf
Valkenburg 20-2-1968.
W. Olthof, sgt instr 3-I-1RI, geboren
te Veendam 1-9-1913, wonende te
Veendam, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Veendam 28-5-1940.
W.A. van Ommen, dpl sgt 5e comp
10e dep bat, geboren te Heemstede
22-4-1919, wonende te Heemstede,
overleden te Oegstgeest Mil. hospitaal
11-5-1940, gewond te tussen *Oegstgeest
en Valkenburg 10-5-1940, 1e
graf Oegstgeest (Groene Kerkje)
14-5-1940, 2e graf Rhenen 15-1-1971.
A. van Oosten, dpl sld I-1RI, geboren
te Jubbega Schurega 15-6-1917, wonende
te Heerenveen, overleden te
*Oegstgeest weg naar Valkenburg, 1e
graf Rijnsburg 13-5-1940, 2e graf
Heerenveen 21-6-1940.
A. Oudhof, dpl kpl 1e esk 1RHM,
geboren te Tienhoven 23-12-1915, wonende
te Deventer, overleden te Den
Haag ziekenhuis 10-5-1940, gewond te
311
Maaldrift Wassenaar 10-5-1940, 1e
graf Den Haag 16-5-1940.
Pater G.H. de, wmr 3-5-IV-dep ber
art, geboren te Utrecht 9-6-1916, wonende
te Amersfoort, overleden te Leiden
AZL 10-5-1940, gewond te tussen
Katwijk en Oegstgeest 10-5-1940, 1e
graf Oegstgeest (Groene Kerkje)
13-5-1940, 2e graf Rhenen 13-1-1971.
J.H. Pel, dpl sgt 3-III-4RI, geboren te
Leiden 4-11-1909, wonende te Oegstgeest,
overleden te Leiden Anna-kliniek
22-6-1940, gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Rhijnhof
24-6-1940.
J. Poelman, dpl sld 1-I-9RI, geboren
te Papenburg Dld 15-1-1920, wonende
te Onstwedde, overleden te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Postbrug
11-5-1940, 2e graf Rhenen maart
1973.
A. Poepe, dpl huzaar 1e esk 1RHM,
geboren te De Wijk 17-6-1916,
wonende te Avereest, overleden te
Leiden AZL 13-5-1940, gewond te
Maaldrift Wassenaar 10-5-1940, 1e
graf Oegstgeest (Groene kerkje)
14-5-1940, 2e graf Rhenen 8-12-1970.
P. Poot, dpl sld 1-I-9RI, geboren te
Veendam 1-1-1920, wonende te Veendam,
overleden te Postbrug 10-5-1940,
1e graf Oegstgeest (Groene Kerkje)
12-5-1940, 2e graf Rhenen
22-12-1970.
O. Popkes, dpl sld MC-I-1RI, geboren
te Rolde 26-1-1911, wonende te Rolde,
overleden te Wassenaar 11-5-1940,
1e graf Wassenaarseslag, 2e graf Was-

senaar 22-5-1940, 3e graf Rolde
27-5-1940.
A. Post, dpl sld 3-III-4RI, geboren te
Delft 4-10-1913, wonende te Schiedam,
overleden te Leiden Anna kliniek
12-5-1940, gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 14-5-1940, 2e graf Rhenen
26-11-1970.
W. Pouw, .... 21 Bt.Lu.A, geboren te
Utrecht 5-12-1920, wonende te
Amersfoort, overleden te Den Haag
Rode Kruis ziekenhuis, gewond te
Haagse Schouw, 1e graf Amersfoort
24-5-1940.
J.M.P. Rademakers, dpl sld 5e comp
22e dep bat, geboren te Rotterdam
2-4-1920, wonende te Rotterdam,
overleden te Leiden AZL 10-5-1940,
gewond te Haagse Schouw 10-5-1940,
1e graf Oegstgeest (Groene Kerkje)
13-5-1940, 2e graf Rhenen 13-1-1971.
D.W. Rattink, dpl huzaar 2e esk
1RHM, geboren te Apeldoorn
4-1-1919, wonende te Apeldoorn,
overleden te Wassenaar Maaldrift
10-5-1940, 1e graf Rijnsburg
13-5-1940, 2e graf Apeldoorn
22-5-1940.
W. van der Reek, dpl sld MC-III-4RI,
geboren te Leiden 27-7-1912, wonende
te Leiden, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk Cantineweg,
2e graf Valkenburg 23-10-1961.
J. Reinders, dpl sld 1-I-9RI, geboren
te Zweelo 9-6-1920, wonende te
Zweelo, overleden te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Postbrug
11-5-1940, 2e graf Rhenen maart
1973.
C. Reinhardus, res kapt C-2-I-1RI,
geboren te Assen 11-6-1895, wonende
te Assen, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Assen 25-5-1940.
G. van Rheenen, dpl kpl 1-II dep ber
art, geboren te Voorhout 7-9-1917,
wonende te Voorhout, overleden te
Oegstgeest 10-5-1940 (bij de Sandtlaanbruggen),
1e graf Voorhout
13-5-1940.
R. Rijke, dpl kpl 2-III-2RA, geboren
te Rotterdam 1-5-1911, wonende te
Rotterdam, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk aan zee, 2e
graf Katwijk Cantineweg 22-5-1940,
3e graf Valkenburg 23-10-1961.
A. Roggema, dpl sld 1-I-9RI, geboren
te Hamborn Dld 9-4-1920, wonende te
Assen, overleden te Leiden AZL
19-5-1940, gewond te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Assen 22-5-1940,
2e graf Rhenen 15-7-1979.
Roi H.C. la, res. majoor C-I-1RI, geboren
te Harlingen 5-5-1892, wonende
te Leeuwarden, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e
graf Leeuwarden 27-5-1940.
Rood H. de, dpl sld 3-I-4RI, geboren
te Haarlem 7-12-1916, wonende te
Amsterdam, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk Cantineweg,
2e graf Diemerbrug 12-7-1940.
J.G. Rueb, sgt instr I-1RI, geboren te
312
Rotterdan 24-1-1919, wonende te
Rotterdam, overleden te Oegstgeest
Mil. hospitaal 10-5-1940, gewond tussen
*Oegstgeest en Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 14-5-1940, 2e graf Rhenen
7-12-1940.
Ruiter L. de, dpl sld 2-I-4RI, geboren
te Schiedam 29-1-1916, wonende te
Schiedam, overleden te Valkenburg
10-5-1940, 1e graf Rijnsburg
13-5-1940, 2e graf Schiedam
15-6-1940.
M. Sakkers, sgt instr I-1RI, geboren
te Dordrecht 9-8-1940, wonende te
Utrecht, overleden te Leiden AZL
1 0 - 5 - 1 9 4 0 , g e w o n d t u s s e n
*Oegstgeest en Valkenburg (bij de
pannenfabriek) 10-5-1940, 1e graf
O egstgeest (Groene Kerkje)
14-5-1940, 2e graf Rhenen 15-1-1971.
K. Schaafsma, dpl sld MC-II-9RI,
geboren te Sneek 24-6-1912, wonende
te Winschoten, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e
graf Winschoten 25-9-1940.
D. van der Schaft, dpl sld 2e comp
10e dep bat, geboren te Hilversum
12-3-1919, wonende te Hilversum,
overleden te Leiden AZL 10-5-1940,
gewond tussen *Oegstgeest en Valkenburg,
1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 14-5-1940, 2e graf Rhenen
15-1-1971.
J. Schafthuizen, dpl sld 3-III-4RI,
geboren te Schiedam 16-9-1916, wonende
te Schiedam, overleden te Val-
313
kenburg 13-5-1940, 1e graf Valkenburg
13-5-1940, 2e graf Valkenburg
2-8-1940, 3e graf Valkenburg
23-10-1961.
A. Schakenbos, dpl sld 3-III-4RI, geboren
te Hazerswoude 5-11-1915, wonende
te Hazerswoude, overleden te
Valkenburg 10-5-1940, 1e graf Valkenburg
12-5-1940 (tuin achter oude
pastorie), 2e graf Hazerswoude
2-8-1940, 3e graf Rhenen 25-11-1975.
Werd, volgens Piet van Duyn op 11
mei door een Nederlands vliegtuig beschoten
tijdens het blussen van de
kerk.
J. van der Schee, dpl sld 2-III-4RI,
geboren te Alphen aan de Rijn
22-8-1920, wonende te Alphen aan de
Rijn, overleden te Katwijk 10-5-1940,
1e graf Katwijk Cantineweg, 2e graf
Valkenburg 23-10-1961.
J.H. Scholten, dpl sgt 2-III-4RI, geboren
te Woerden 25-2-1912, wonende te
Woerden, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk Cantineweg,
2e graf Woerden 22-5-1940, 3e
graf Rhenen 1-6-1976.
G. Schootstra, dpl sld MC-II-9RI,
geboren te Workum 29-7-1917, wonende
te Huizum, overleden te Katwijk
11-5-1940, 1e graf Katwijk aan
Zee, 2e graf Huizum 22-5-1940.
J.M. Schrik, dpl sld 1-I-9RI, geboren
te Emmen 28-12-1920, wonende te
Emmen, overleden te Leiden AZL
10-5-1940, gewond te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 13-5-1940, 2e graf Rhenen

13-1-1971.
J.F. Schultz, dpl sld 1-I-9RI, geboren
te Hengelo 1-10-1920, wonende te
Hengelo, overleden te Leiden AZL
10-5-1940, gewond te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 15-5-1940, 2e graf Hengelo
31-5-1940.
Schurer, dpl sld staf I-1RI, geboren te
Makkinga 16-7-1918, wonende te
Makkinga, overleden te Den Haag Johan
de Deo ziekenhuis 16-5-1940, gewond
te Wassenaarseslag 11-5-1940,
1e graf Makkinga 21-5-1940.
J. Setz, dpl sld 1-I-9RI, geboren te
Emmen 25-6-1920, wonende te Emmen,
overleden te Postbrug 10-5-1940,
1e graf Postbrug 11-5-1940, 2e graf
Rhenen maart 1973.
H. Siegers, dpl sld 1-I-9RI, geboren te
Groningen 29-6-1920, wonende te
Groningen, overleden te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 12-5-1940, 2e graf Rhenen
8-12-1970.
W. van Silfhout, dpl sgt 5e comp 22e
dep bat, geboren te Ede 26-4-1915,
wonende te Wageningen, overleden te
Leiden AZL 8-6-1940, gewond te
Haagse Schouw 10-5-1940, 1e graf
Wageningen 12-6-1940.
D. Slomp, dpl sld 1-I-9RI, geboren te
Emmen 27-1-1920, wonende te Emmen,
overleden te Postbrug 10-5-1940,
1e graf Postbrug 11-5-1940, 2e graf
Rhenen maart 1973.
W.C. Sloof, dpl sld 3-III-4RI, geboren
te Noordwijk aan Zee 4-7-1915, wo-
nende te Noordwijk aan Zee, overleden
te Katwijk 10-5-1940, 1e graf Katwijk
Cantineweg, 2e graf Valkenburg
23-10-1961.
H. Smit, dpl sld 1-I-9RI, geboren te
Vlagtwedde 23-9-1920, wonende te
Vlagtwedde, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk Cantineweg,
2e graf Valkenburg 23-10-1961.
J. Smit, dpl huzaar 2e esk 1RHM, geboren
te Hoorn (Terschelling)
14-2-1919, wonende te Hoorn (Terschelling),
overleden te Wassenaar
Maaldrift 10-5-1940, 1e graf Rijnsburg
13-5-1940, 2e graf Hoorn (Terschelling)
14-8-1940.
W.J. Snijink, dpl huzaar 2e esk
1RHM, geboren te Dennekamp
3-1-1919, wonende te Dennekamp,
overleden te Wassenaarseslag
Ursulakliniek 10-5-1940, gewond te
Wassenaar Maaldrift 10-5-1940, 1e
graf Den Haag 16-5-1940.
J.W. Spijker, dpl huzaar 2e esk
1RHM, geboren te Zwollerkarspel
19-2-1919, wonende te Zwollerkarspel,
overleden te Wassenaar Ursulakliniek
13-5-1940, gewond te Wassenaar,
1e graf Wassenaar 13-5-1940, 2e
graf Rhenen 26-2-1982.
Star J. van de, dpl sld 3-III-4RI, geboren
te Zwammerdam 14-8-1913,
wonende te Reeuwijk, overleden te
Valkenburg 11-5-1940, 1e graf Rijnsburg
14-5-1940, 2e graf Oegstgeest
2-8-1940, 3e graf Rhenen 28-6-1984,
bijzonderheden tot 1994 als onbekende
soldaat.
314
C. Stellingwerf, sgt capitulant
staf-I-1RI, geboren te Assen
15-4-1916, wonende te Assen, overleden
te Wassenaar 11-5-1940, 1e graf
Wassenaarseslag, 2e graf Wassenaar
22-5-1940, 3e graf Assen 23-5-1940.
P.C. Streur, dpl sld 3-II-Dep Ber Art,
geboren te Den Haag 8-6-1918, wonende
te Den Haag, overleden te Leiden
AZL 10-5-1940, gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest
(Groene Kerkje) 13-5-1940, 2e graf
Rhenen 13-1-1971.
G. Struijs, dpl kpl instr btr. 8-IV dep
ber art, geboren te Amsterdam
21-10-1919, wonende te Amsterdam,
overleden te Leiden AZL 14-5-1940
gewond tussen Katwijk en Valkenburg,
1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 13-5-1940, 2e graf Rhenen
8-12-1970.
J. Stuijt, dpl sld chauffeur IIIeVK-GR
2e LvR, geboren te Rotterdam
6-1-1919, wonende te Rotterdam,
overleden te Wassenaar Albertushoeve
13-5-1940, 1e graf Albertushoeve
Wassenaar 13-5-1940, 2e graf Wassenaar
23-5-1940, 3e graf Rotterdam
1-6-1940, 4e Loenen 27-10-1951 W.
Swart, dpl sld 2-II-9RI, geboren te
Hantumhuizen 15-5-1917, wonende te
Huizum, overleden te Katwijk
11-5-1940, 1e graf Katwijk aan Zee,
2e graf Huizum 15-6-1940.
H.N. Tenderloo, dpl sld MC-II-4RI,
geboren te Lieden 30-10-1914, wonende
te Leiden, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk aan de
315
Rijn, 2e graf Valkenburg 20-2-19681.
B.W. Tijssen, dpl sgt MC-III-4RI,
geboren te Zoeterwoude 6-1-1918, wonende
te Zoeterwoude, overleden te
Valkenburg 10-5-1940, 1e graf Valkenburg
11-5-1940, 2e graf Zoeterwoude
16-5-1940, 3e graf Zoeterwoude
9-6-1976.
H. Tolsma, dpl huzaar 2e esk 1HRM,
g e b o r e n t e S m a l l i n g e r l a n d
17-11-1919, wonende te Opsterland,
overleden te Wassenaar Ursulakliniek
14-5-1940, gewond te Wassenaar
Maaldrift 10-5-1940, 1e graf Wassenaar
14-5-1940, 2e graf Rhenen
26-2-1982.
H.C.A. Uijttenhout, dpl sgt
staf-III-4RI, geboren te Den Haag
30-4-1913, wonende te Voorburg,
overleden te Valkenburg 11-5-1940,
1e graf Valkenburg 12-5-1940 (tuin
achter oude pastorie), 2e graf Katwijk
aan de Rijn 2-8-, 3e graf Valkenburg
20-2-1968.
C. Uphus, dpl sld 1-III-4RI, geboren
te Stompwijk 30-10-1920, wonende te
Voorburg, overleden te Leiden Anna
kliniek 12-5-1940, gewond te tussen
Katwijk en Valkenburg 10-5-1940, 1e
graf Oegstgeest (Groene Kerkje)
14-5-1940, 2e graf Rhenen
26-11-1970.
H.W. van Veen, dpl sld MC-III-4RI,
geboren te Wassenaar 29-2-1912, wonende
te Wassenaar, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk aan
de Rijn, 2e graf Valkenburg
20-2-1968.

J. van Veen, dpl kpl 3-III-4RI, geboren
te Hazerswoude 20-9-1913,
wonende te Hazerswoude, overleden te
Katwijk 10-5-1940, 1e graf Katwijk
Cantineweg, 2e graf Hazerswoude
21-5-1940.
P. van der Velden, dpl sld 4e comp
10e Dep Bat, geboren te Schoten
30-3-1920, wonende te Haarlem, overleden
te Valkenburg 11-5-1940, 1e
graf Valkenburg 12-5-1940 (tuin achter
oude pastorie), 2e graf Haarlem
28-7-1940.
A.W. Velders, dpl sld 3e comp 22e
dep bat, geboren te Rotterdam
18-11-1919, wonende te Rotterdam,
overleden te Leiden AZL 10-5-1940,
gewond te Haagse Schouw 10-5-1940,
1e graf Oegstgeest (Groene Kerkje)
12-5-1940, 2e graf Rhenen
10-12-1970.
C.L. van Velzen, dpl sld 1-III-4RI,
geboren te Hazerswoude 4-8-1918,
wonende te Zoeterwoude, overleden te
Valkenburg 10-5-1940, 1e graf Rijnsburg
14-5-1940, 2e graf Zoeterwoude
21-5-1940.
G.S. Venema, dpl sld 1-I-9RI, geboren
te Onstwedde 18-4-1920, wonende
te Stadskanaal, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk Cantineweg,
2e graf Stadskanaal 12-6-1940.
M. Vergunst, .... 4e comp 10e Dep
Bat, geboren te Haarlem 21-12-1940,
wonende te Haarlem, overleden te
Valkenburg 10-5-1940, 1e graf Valkenburg
11-5-1940 (tuin oude pastorie),
2e graf Haarlem 2-8-1940, 3e graf
Rhenen 4-7-1985.
E.H. Verhaal, dpl sld 2-II-4RI, geboren
te Schiedam 3-8-1915, wonende te
Schiedam, overleden te Leiden AZL
11-5-1940, gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
Kerkje) 14-5-1940, 2e graf Rhenen
15-1-1971.
H. Verhoog, dpl sld 1-III-4RI, geboren
te Waarder 4-2-1920, wonende te
Waarder, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk Cantineweg,
2e graf Waarder 30-5-1940.
D. Visser, dpl sld MC-I-9RI, geboren
te Harlingen 18-12-1912, wonende te
Leeuwarden, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk Cantineweg,
2e graf Leeuwarden 12-6-1940.
H.M. Vlugman, dpl sld MC-II-4RI,
geboren te Schiedam 6-5-1917,
wonende te Schiedam, overleden te
Katwijk 10-5-1940, 1e graf Katwijk
aan de Rijn, 2e graf Valkenburg
20-2-1968.
J.G. Vogelaar, dpl sld 6e comp 10e
dep bat, geboren te Nieuwer Amstel
17-1-1910, wonende te Barneveld,
overleden te Oegstgeest Mil. hospitaal
10-5-1940, gewond te Oegstgeest weg
naar Valkenburg 10-5-1940, 1e graf
Oegstgeest ( G r oene Kerkje)
14-5-1940, 2e graf Rhenen 8-12-1970,
3e graf, 4e graf, bijzonderheden acte te
Leiden.
M. Voogt, dpl sgt 6e comp 22e dep
bat, geboren te Rotterdam 11-11-1905,
wonende te Schiedam, overleden te
Oegstgeest Mil. hospitaal 10-5-1940,
316
gewond te Haagse Schouw 10-5-1940,
1e graf Oegstgeest (Groene Kerkje)
14-5-1940, 2e graf Rhenen
15-12-1970.
H. van de Voort, vw huzaar 2e esk
1RHM, geboren te Nederweert
6-2-1917, wonende te Schiedam, overleden
te Leiden AZL 15-5-1940, gewond
te Wassenaar Maaldrift
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
kerkje) 15-5-1940, 2e graf Rhenen
22-12-1970.
H. de Vos, dpl sld 1-III-4RI, geboren
te Alphen aan de Rijn 6-9-1913, wonende
te Alphen aan de Rijn, overleden
te Valkenburg 10-5-1940, 1e graf
Valkenburg 11-5-1940 (tuin oude pastorie),
2e graf Valkenburg 2-8-1940,
3e graf Valkenburg 23-10-1961.
M. de Vries, Adjudant instr. 4-II-dep
ber art, geboren te Haarlem
14-10-1885, wonende te Tilburg, overleden
te Leiden AZL 10-5-1940, gewond
te Haagse Schouw 10-5-1940,
1e graf Oegstgeest (Groene Kerkje)
13-5-1940, 2e graf Rhenen
22-12-1970.
A.J. van Vuuren, dpl sld 1-III-4RI,
geboren te Waddinxveen 29-5-1915,
wonende te Waddinxveen, overleden
te Valkenburg 11-5-1940, 1e graf Valkenburg
11-5-1940, 2e graf Valkenburg
2-8-1940, 3e graf Valkenburg
23-10-1961.
A. van der Waarde, dpl sld 1-I-9RI,
geboren te Deventer 31-3-1920, wonende
te Deventer, overleden te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest
317
(Groene Kerkje) 12-5-1940, 2e graf
Rhenen 22-12-1970.
G. Warmels, dpl huzaar 2e esk
1RHM, geboren te Hoogeveen
4-4-1919, wonende te Hoogeveen,
overleden te Wassenaar Ursulakliniek
12-5-1940, gewond te Wassenaar
Maaldrift 10-5-1940, 1e graf Wassenaar
12-5-1940, 2e graf Hoogeveen
29-6-1940.
M.J. Warmerdam, dpl huzeer 2e esk
1RHM, geboren te Leiden 25-2-1918,
wonende te Lisse, overleden te Wassenaar
Ursulakliniek 12-5-1940, gewond
te Wassenaar Maaldrift 10-5-1940, 1e
graf Wassenaar 12-5-1940, 2e graf
Lisse 22-1-1944.
J. Weber, dpl sld4e comp 10e dep bat,
geboren te Haarlem 30-12-1920, wonende
te Haarlem, overleden te Katwijk
10-5-1940, 1e graf Katwijk aan
de Rijn, 2e graf Valkenburg
20-2-1968.
S. Weiland, dpl huzaar staf-1RHM,
geboren te Tijnje 2-12-1918, wonende
te Ureterp, overleden te Wassenaar
Maaldrift 10-5-1940, 1e graf Wassenaar
10-5-1940, 2e graf Ureterp
28-5-1940.
P. Westers, dpl huzaar 2e esk 1RHM,
geboren te Noordwolde 22-5-1940,
wonende te Noordwolde, overleden te
Den Haag ziekenhuis 12-5-1940, gewond
te Wassenaar Maaldrift
10-5-1940, 1e graf Den Haag
16-5-1940.
J. Wever, dpl sld MC-I-1RI, geboren
te Vries 13-12-1917, wonende te Bei-

len, overleden te Wassenaar
11-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e graf
Rhenen 26-2-1982.
A. van Wierst, dpl kpl staf 4RI, geboren
te Utrecht 18-11-1911, wonende te
Utrecht, overleden te *Oegstgeest weg
naar Valkenburg 13-5-1940, 1e graf
Rijnsburg 14-5-1940, 2e graf Utrecht
3-6-1940, 3e graf Utrecht maart 1964.
A. Wijsbeek, dpl sld 1-I-9RI, geboren
te Oude Pekela 26-9-1920, wonende te
Oude Pekela, overleden te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Postbrug
11-5-1940,2e graf Rhenen maart 1973.
C.H.M. Wilmot, dpl sgt MC-III-4RI,
geboren te Den Haag 22-2-1918, wonende
te Den Haag, overleden te Valkenburg
12-5-1940, 1e graf Valkenburg
12-5-1940 (achter oude pastorie),
2e graf Den Haag 3-8-1940.
P. de Winter, dpl sld 1-III-4RI, geboren
te Noordwijkerhout 7-2-1917, wonende
te Noordwijkerhout, overleden
te Katwijk 10-5-1940, 1e graf Katwijk
aan de Rijn, 2e graf Noordwijkerhout
14-6-1940.
J.H. Wouters, dpl sld 3-6-I Dep Ber
Art, geboren te Borgharen, wonende te
Borgharen, overleden te Wassenaarse
duinen zuid 11-5-1940, 1e graf Den
Haag 16-5-1940.
H.T. IJkema, dpl huzaar 2e esk
1RHM, geboren te Bolsward
20-11-1919, wonende te Bolsward,
overleden te Leiden AZL 12-5-1940,
gewond te Wassenaar Maaldrift
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (Groene
kerkje) 15-5-1940, 2e graf Rhenen
7-12-1970.
A. Zijlstra, dpl sld 1-I-9RI, geboren te
Franeker 29-10-1919, wonende te Franeker,
overleden te Postbrug
10-5-1940, 1e graf Oegstgeest (GroeneKerkje)
12-5-1940, 2e graf Rhenen-
22-12-1970.
J. van Zuijlen, wachtmeester vlieger
LvR, geboren te Kampen 4-1-1912,
wonende te Soest, overleden in het
luchtgevecht boven de Wassenaarseslag
10-5-1940, 1e graf Wassenaarseslag,
2e graf Wassenaar 22-5-1940, 3e
graf Rhenen 26-2-1982.
N. van Zuijlen, dpl sld MC-I-4RI,
geboren te Zevenhuizen 7-8-1912, wonende
te Zevenhuizen, overleden te
Valkenburg 10-5-1940, 1e graf Katwijk
Cantineweg, 2e graf Valkenburg
23-10-'61.
318
Bijlage
319
3
NB: Naar Wilson
Beschieting vliegveld
Majoor H.J.J.W. Dürst Britt, Bronzen Kruis.
Onderscheiden
militairen
Gevechten om de Haagse Schouw
Majoor H. Mulder, Ridder 4e klas MWO. Luitenant-kolonel H. Sieperda, Bronzen
Leeuw. 1e luitenant E.G. de Jager, Bronzen Leeuw. Sergeant A. van der
Schoor, Bronzen Leeuw. Sergeant W. van Silfhout, Bronzen Leeuw (posthuum).
Voorts 6 bronzen kruizen.
Gevechten bij Wassenaar
Onderdelen van 1RHM: zeven Bronzen Kruizen.
Herovering vliegveld
Majoor J. Mallinckrodt C.III-4RI Ridder 4e klas MWO. 1e luitenant J. van
Kessel, Bronzen Leeuw. Sergeant C. van Gellecum, Bronzen Leeuw. Voorts zes
Bronzen Kruizen.
Herovering seminarie
Majoor J.J.N. Cramer C.II-4RI Ridder 4e klas MWO.
Gevechten Katwijk aan de Rijn
Sergeant J. H. Groenewoud, Bronzen Leeuw. Sergeant J. van Strien, Bronzen
Leeuw. Voorts acht Bronzen Kruizen.

Aanval op het dorp vanuit Rijnsburg
Sergeant L. Lensen, Bronzen Leeuw.
Derde aanval op het dorp (I-9RI)
1e luitenant J.C.A. Nout Bronzen Leeuw. Vaandrig P.P. van Elsen, Bronzen
Leeuw.
Korporaal J. Gercama, Bronzen Leeuw. Voorts vier Bronzen Kruizen.
Wassenaarseslag
Wachtmeester Th. W. Roding (4RH), Bronzen Kruis.
Aanval op het dorp 12 mei
Majoor L. van der Schee, Bronzen Kruis. Voorts nog twee Bronzen Kruizen.
Bij acties in de omgeving van Rijnsburg/ Valkenburg
Drie Bronzen Kruizen door depot infanterie, uit Leiden. Een Bronzen Kruis door
depot artillerie, uit Leiden.
Aanval op boerderij bij de Kaswatering
1e luitenant H.G. Joosten (1RI) Bronzen Kruis.
Nabij Valkenburg (4RA)
1e luitenant T.C. Dyxhoorn, Bronzen Leeuw. Voorts nog een Bronzen Kruis.
Patrouillelopen (4RI)
C. van Gellecum, Bronze Leeuw.
Bestormen watermolen te Wassenaar (1RI)
1e luitenant J. Gorter, Bronzen Leeuw. Wachtmeester A. Moree, Bronzen
Leeuw. Voorts twee Bronzen Kruizen.
320
Bijlage
321
4
Enige gesneuvelde
Duitse militairen
NB: Het getal van de bij de acties in en om Valkenburg gesneuvelde Duitse
militairen is niet bekend. Majoor Mallinckrodt noemt in de "Herdenkings-uitgave
Vereniging van Oud-Strijders Voormalig 4RI" een aantal van 668 gesneuvelden,
dat had hij gehoord van een Duitse arts. Ook voor de juistheid van de opgegeven
naam, rang, onderdeel etc. kan niet worden ingestaan.
Friedrich Ackermann, Gefreiter 6/F.J.-
R.2, geboren Wenden 11-6-1917, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nr. 3.4.
Otto Adam, 10/Inf Rgt 47, geboren Neu
Ebersdorf 8-2-1915, gesneuveld of dodelijk
gewond te Katwijk 10-5-1940, 1e begraafplaats
te Katwijk aan Zee, algemene
begraafplaats, nr. 13.
Heinrich Augenstein, Gefreiter 3/Fallschirm
Rgt 2, geboren Singerhahn
18-8-1919, gesneuveld of dodelijk gewond
te Katwijk 10-5-1940, 1e begraafplaats
te Katwijk aan Zee, algemene begraafplaats
nummer 8.
Heinrich Bärenfänger, Gefreiter
9/I.R.47, geboren Sprötze 7-7-1919, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
12-5-1940, 1e begraafplaats naast de
kerk te Valkenburg nummer 2.17.
Artur Bergmann, Gefreiter Stab II/inf
Rgt 47, geboren Wischtogallen
28-5-1916, gesneuveld of dodelijk gewond
te Katwijk 10-5-1940, 1e begraafplaats
Katwijk aan Zee, algemene begraafplaats,
nummer 11.
Erwin Beutler, Unteroffizier 10/I.R.47,
geboren Bromberg 8-9-1918, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
12-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 4.4.
Herbert Bohm, Gefreiter 6/F.J.R.2,
geboren Werder 29-12-1918, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 2.5.
Friedric Karl von Bonin, Leutnant 10
/I.R.47, geboren Stade 19-11-1915, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de
kerk te Valkenburg nr. 1.1.

Otto Bustorff, Unteroffizier 9/I.R.47,
geboren Neumünster 20-9-1915, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
11-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 4.3.
Paul Erwin, Feldwebel 6/F.J.R.2, geboren
Melle 5-10-1919, gesneuveld of dodelijk
gewond te Valkenburg 10-5-1940, 1e
begraafplaats naast de kerk te Valkenburg
nummer 2.6.
Hans Fehling, 10/Inf Rgt 47, geboren
Wistedt 11-2-1914, gesneuveld of dodelijk
gewond te Katwijk 10-5-1940, 1e
begraafplaats te Katwijk aan Zee, algemene
begraafplaats nummer 14.
Walter von Fintel, Oberschütze
10/I.R.47, geboren Willingen 19-6-1914,
gesneuveld of dodelijk gewond te Valkenburg
12-5-1940, 1e begraafpl. naast de
kerk te Valkenburg nr. 1.6.
Anton Fitschen, Gefreiter 9/I.R.47, geboren
Fredenbeek 7-7-1919, gesneuveld of
dodelijk gewond te Valkenburg
11-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg, nr. 2.16.
Otto Frerichs, Schütze 10/I.R.47, geboren
Moorlage 13-2-1919, gesneuveld of
dodelijk gewond te Valkenburg
12-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 4.7.
Emil Götzl, Unteroffizier Stab II/inf. Rgt
47, geboren Lichtenau 10-9-1917,
gesneuveld of dodelijk gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e begraafplaats te Katwijk
aan Zee, algemene begraafplaats nummer
9.
Ernst Gröbner, Gefreiter 6/F.J.R.2,
geboren Joken 21-6-1920, gesneuveld of
dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 3.5.
Max Grosser, Gefreiter 6/F.J.R.2, geboren
Wiesbaden-Sonnenberg 25-11-1919,
gesneuveld of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de
kerk te Valkenburg nummer 2.3.
Wilhelm Grünewald, Oberjäger 3/Fallschirm
Rgt 2, geboren Gros Bobingen
6-9-1914, gesneuveld of dodelijk gewond
te Katwijk 10-5-1940, 1e begraafplaats te
Katwijk aan Zee, algemene begraafplaats
nummer 2.
Otto Häberlo, ..3/J/K.G.z.b.I, geboren
Schmiden 22-5-1913, gesneuveld of dodelijk
gewond te Leiden 10-5-1940, 1e
begraafplaats naast de kerk te Valkenburg
nummer 2.12.
Karl Halbensleben, Gefreiter 10/I.R.47,
geboren Embsen 19-9-1916, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nr. 3.14.
Franz Hartman, Gefreiter 3/Fallschirm
Rgt 2, geboren München 6-7-1917, gesneuveld
of dodelijk gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e begraafplaats te Katwijk
aan Zee, algemene begraafplaats nummer
7.
Michael Hass, Gefreiter 12/I.R.47, geboren
Varrel 15-4-1917, gesneuveld of dodelijk
gewond te Valkenburg 13-5-1940,
1e begraafplaats naast de kerk te Valkenburg,
nummer 1.11.
Paul Hätzel, Unteroffizier, geboren
Scherpenhufe 10-8-1912, gesneuveld of
dodelijk gewond te Leiden 10-5-1940, 1e
begraafplaats naast de kerk te Valkenburg
nummer 2.12.
Heinrich Jandl, Gefreiter Stab II/I.R.47,
geboren Geestemünde 1-6-1913, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
322
te Valkenburg nr. 1.13.
Frits Jungnickel, Gefreiter 6/F.J.R.2,
geboren Letschin 18-6-1920, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 2.4.
Alfred Kaiser, Gefreiter Stab II/inf Rgt
47, geboren Harburg 28-4-1921, gesneuveld
of dodelijk gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e begraafplaats te Katwijk
aan Zee, algemene begraafplaats nummer
10.
Albert Kauezer, Gefreiter 10/I.R.47,
geboren Krähenbusch 10-7-1916, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
12-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 4.5.
Rich. Kirchfink, Gefreiter 6/Fallschirm
Rgt 2, geboren Gladbach 24-3-1917,
gesneuveld of dodelijk gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e begraafplaats te Katwijk
aan Zee, algemene begraafplaats nummer
6.
Artur Kopitske, Obergefreiter 6/F.J.R.2,
geboren Lantzen 24-7-1912, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 2.2.
Werner Kruse, Schütze 12/I.R.47, geboren
Klein Nordende 15-7-1921, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nr. 2.15.
Wilhelm Krzykowsky, Unteroffizier
I/K.G.zb.V.II, geboren Bochum
21-7-1918, gesneuveld of dodelijk gewond
te Valkenburg 11-5-1940, 1e begraafplaats
naast de kerk te Valkenburg
nummer 2.14.
Eberhard Kuhle, Ass.Arzt. 6/F.J.R.2,
geboren Moers 29-1-1914, gesneuveld of
323
dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 3.3.
Kurt Kulbas, Gefreiter 12/I.R.47, geboren
Clebow 4-6-1919, gesneuveld of dodelijk
gewond te Valkenburg 10-5-1940,
1e begraafplaats naast de kerk te Valkenburg
nummer 1.10.
Walter Leipold, Schütze 10/I.R.47, geboren
Kassel 2-4-1918, gesneuveld of dodelijk
gewond te Valkenburg 10-5-1940, 1e
begraafplaats naast de kerk te Valkenburg
nummer 1.4.
Rudolf Liebrecht, Gefreiter 10/I.R.47,
geboren Settorf 11-10-1915, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 1.5.
Johannes Löhden, Gefreiter Stab II/Inf
Rgt 47, geboren Harsefeld 16-6-1920,
gesneuveld of dodelijk gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e begraafplaats te Katwijk
aan Zee, algemene begraafplaats, nummer
12.
Hans Wilhelm Lütht, Leutnant
Nach-zug/I.R.47, geboren Flensburg
29-9-1906, gesneuveld of dodelijk gewond
te Valkenburg 10-5-1940, 1e begraafplaats
naast de kerk te Valkenburg
nummer 1.2.
Maknecke Friedric, Schütze, geboren
Rosental 5-4-1913, gesneuveld of dodelijk
gewond te Valkenburg 15-5-1940, 1e
begraafplaats naast de kerk te Valkenburg
nummer 3.12.
Heinrich Meijer, Gefreiter 9/I.R.47,
geboren Liesteg 5-10-1915, gesneuveld of
dodelijk gewond te Valkenburg
13-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 1.8.
Emil Meijer, Gefreiter R.Z/I.R.47, gebo-

en Wingst 27-3-1917, gesneuveld of
dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 1.7.
Josef Moraveck, Gefreiter 4/K.G.zb.V.II,
geboren München 30-3-1915, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nr. 3.10.
Ernet Morisse, Oberschütze 9/I.R.47,
geboren Lehe 18-1-1917, gesneuveld of
dodelijk gewond te Valkenburg
14-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 1.15.
Karl Mühr, Gefreiter 3/Fallschirm Rgt 2,
geboren Steinbach 15-10-1914, gesneuveld
of dodelijk gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e begraafplaats Katwijk aan
Zee, algemene begraafplaats nummer 5.
Onbekende "Flieger unteroffizier", 1e
begraafplaats naast de kerk te Valkenburg
nr. 2.13.
Andreas Pachta, Gefreiter 6/F.J.R.2,
geboren Scherentin 24-8-1919, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 3.1.
Franz Pauli, Unterfeldwebel, geboren
Düseldorf 17-11-1915, gesneuveld of
dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 2.1.
Rudolf Protzek, Gefreiter 12/I.R.47,
geboren Heringen 23-11-1915, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 4.8.
Christoph Rahmeijer, Unteroffizier
6/1.R,65, geboren Bremen 24/8/1918, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
12-5-1940, 1e begraafplaats naast de
kerk te Valkenburg nr. 4.2.
Wilhelm Rahmel, Obergefreiter
6/F.J.R.2, geboren Sampohl 14-2-1919,
gesneuveld of dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de
kerk te Valkenburg nr. 3.6.
Karl Ramus, Unteroffizier Staf 1/KG
z.b.V., geboren Wrexen 21-5-1912, gesneuveld
of dodelijk gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e begraafplaats te Katwijk
aan Zee, algemene begraafplaats nummer
1.
Willi Riebesell, Schütze 9/I.R.47, geboren
Rostorf 2-10-1913, gesneuveld of dodelijk
gewond te Valkenburg 15-5-1940,
1e begraafplaats naast de kerk te Valkenburg
nummer 4.6.
Heinrich Rieke, Oberschütze, geboren
Emden 12.6.1917, gesneuveld of dodelijk
gewond te Valkenburg 13-5-1940, 1e begraafplaats
naast de kerk te Valkenburg
nummer 1.12.
Karl Roeker, Schütze 10/I.R.47, geboren
Dietrichsfeld 22-12-1918, gesneuveld of
dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 4.9.
Oskar Rössler, Obergefreiter 6/F.J.R.2,
geboren Rastatt 1-11-1918, gesneuveld of
dodelijk gewond te Leiden 12-5-1940, 1e
begraafplaats naast de kerk te Valkenburg
nummer 3.11.
Herbert Schmidt, Obergefreiter
Stab/K.G.zb.V.II, geboren Chemnitz
7-1-1919, gesneuveld of dodelijk gewond
te Valkenburg 10-5-1940, 1e begraafplaats
naast de kerk te Valkenburg nummer
3.2.
Fritz Schröder, Oberschütze 10/I.R.47,
geboren Nienburg 2-6-1920, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
324
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nr. 3.13.
Paul Schulz, Obergefreiter 3/Fallschirm
Regt 2, geboren Mückeburg 10-1-1915,
gesneuveld of dodelijk gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e begraafplaats te Katwijk
aan Zee, algemene begraafplaats nummer
4.
Jurgen Schünemann, Leutnant
10/I.R.47, geboren Kellinghusen
24-6-1916, gesneuveld of dodelijk gewond
te Valkenburg 10-5-1940, 1e begraafpl.
naast de kerk te Valkenburg nr.
1.3.
Karl Strieder, Obergefreiter 1.A.J.G.I,
geboren Rheinvöllen 29-3-1915, gesneuveld
of dodelijk gewond te Katwijk
31-3-1941, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 3.8.
325
61 Zo gingen ze aan boord.
Alfred Thomas, Fallschirmjäger
3/K.G.zb.VI, geboren Neisse 24-5-1910,
gesneuveld of dodelijk gewond te Leiden
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 2.8.
Heinrich Titschen, 10/Inf Rgt 47, geboren
Ohlendorf 28-12-1916, gesneuveld of
dodelijk gewond te Katwijk 10-5-1940,
1e begraafplaats te Katwijk aan Zee,
algemene begraafplaats nummer 15.
Karl Tringl, Oberschütze 12/I.R.47,
geboren Freundorf 2-10-1917, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
13-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 1.9.
Benedikt Umlauf, Gefreiter 12/I.R.47,
geboren Neu-Walterdorf 23-10-1915, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
13-5-1940, 1e begraafplaats naast de

kerk te Valkenburg nummer 1.16.
Edgar Utermark, Gefreiter 9/I.R.47,
geboren Goldberg 23-8-1918, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
11-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nr. 1.14.
Alois Walrath, Fallschirmjäger 6/F.J.R.2,
geboren Trier 28-8-1916, gesneuveld of
dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 3.7.
Hans Weber, Feldwebel, geboren Aligse
6-10-1919, gesneuveld of dodelijk gewond
te Valkenburg 10-5-1940, 1e begraafplaats
naast de kerk te Valkenburg
nummer 2.10.
Heinrich Wehe, Oberschütze 9/I.R.47,
geboren Adendorf 8-12-1917, gesneuveld
of dodelijk gewond te Valkenburg
11-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 3.9.
John Werner, Obergefreiter 3/Fallschirm
Rgt 2, geboren Sülsbach 8-5-1916,
gesneuveld of dodelijk gewond te Katwijk
10-5-1940, 1e begraafplaats te Katwijk
aan Zee, algemene begraafplaats nummer
3.
Karl Windisch, Oberfeldwebel 6/F.J.R.2,
geboren Olsnits 9-7-1913, gesneuveld of
dodelijk gewond te Leiden 10-5-1940, 1e
begraafplaats naast de kerk te Valkenburg
nummer 2.7.
Frits Zenker, Gefreiter 6/F.J.R.2, geboren
Werkleitss 5-2-1920, gesneuveld of
dodelijk gewond te Valkenburg
10-5-1940, 1e begraafplaats naast de kerk
te Valkenburg nummer 2.9.
326
Lijst
327
A
Index op de
persoonsnamen
(NB de namen worden verwezen naar het oorspronkelijke boek. Voor deze
digitale versie geldt: Zoek een naam in deze lijst en gebuik zoeken/find (Ctrl+F)
en vind!)
NB: beperkt tot de namen die vermeld zijn in de hoofdstukken 1 t/m 8
Abel, soldaat 165
Adér, luitenant mr. H.J. 86
Alofs, majoor 141
Alphen, Jan van 72, 74
Andel, luitenant-generaal Van 59, 91
Baerveld, korporaal 56
Bakker, J.P 36
Balluseck, luitenant Von 59, 60
Banga, luitenant 164
Barnhoorn, Arie 158
Barnhoorn, Cornelis 93, 158
Barnhoorn, Gerrit 46, 137, 158, 218
Barnhoorn, Piet 158, 170, 183, 193
Beelen, W. van 100
Beer, luitenant De 100
Bensel, korporaal Herman ten 122
Berg, Jan van den 14
Berg, meester A. v.d. 96, 137, 128, 156, 214
Berg-Russchenberg, Tiny van de 194
Bergmans, kapitein 83
Berkenvelder, F.J.L. 164
Binnekade, Cors 42, 96
Binnendijk, Gijsbertus 33
Binnendijk, moeder en dochter 219
Binnendijk, weduwe 140
Bisdom, familie 138
Bisdom, Niesje 218
Bisdom, Truus 169
Bloemendaal, Leen 177
Bloot, de heer 219
Boersma, sergeant 84, 87, 99, 110, 116
Bol, Cornelis 138
Bol, D. 11, 18, 219
Bol, familie 218
Bol, Ger 142
Bol, Gerrit 38, 98, 120, 121, 142, 144, 170, 193,
200, 202, 219
Bol, pontbaas 56
Bol, Relis 144
Borst, Berend 61, 81, 82, 87, 94, 131, 160, 162,
182, 183, 193, 205, 210, 216
Bos, Cornelis 33

Bos, familie 34, 140, 142
Bos, Kees 169
Bos, Maria 33
Bos, mej. 169
Bos, Meta 142, 183
Bos, oude mevrouw 144
Bosch, luitenant Ten 119, 166, 186
Botermans, Henk 38, 138, 194
Botermans-Postmus, Maartje 144, 169,
195
Bouwmeester, soldaat 103, 185
Braaf, Dr. W. de 58
Brackel, luitenant 58, 59
Breunesse, majoor 164
Brink, soldaat 55
Brockhaus, A.R. 107
Broer, Henk 64, 65, 71, 119, 163, 185
Bruin, kapitein M. de 208
Bruining, sgt.majoor J. 141, 167, 170, 188
Brussee, fabriek van 214
Brussee, schoonmoeder 46
Buurman, overste 23, 36, 65, 74, 79, 87, 91,
102, 107, 117, 119, 141, 149, 150, 152, 163, 164, 171,
174, 177, 178, 186, 187, 194-196
Carstens, generaal-majoor 91
Collignon, Ben J.H. 63, 65, 69, 70, 96, 123,
153, 154, 179, 181, 193, 203, 205, 223
Colthof, luitenant 116
Corbijn, korporaal 56, 57
Couperus, sergeant 164
Cramer, majoor 99, 100, 102, 105, 195, 213
Deden, soldaat 55
Dekker, kapitein 102, 129
Delft, Anton Lambertus van 36, 37, 56,
123, 177, 178, 196, 219
Dijk, Chris van 140, 142, 144, 171
Dijk, Cor van 38, 57
Dijk, Dirk v. 35, 42, 57, 137, 159, 160, 197
Dijk, Ger van 142, 144
Dijk, J. van 10, 11, 18
Dijk, Maria van 140
Dijk, Piet van 64, 72, 119, 137, 198, 223
Dijk, Van 214
Dijkhof, sergeant 87, 108
Dirks, luitenant 188
Doe, boerderij van 167
Doe, boer Van 168
Donk, Cornelis van 137, 139, 144, 145
Dorp, boer Van 49
Drabbe, vaandrig 108
Driebeek, kapitein 54
Drogen, korporaal Van 85, 186
Dubbelaar, B. 14
Duikeren, weduwe van 127, 132, 139
Dürst Britt, majoor 80, 82, 91, 119, 123, 149,
163, 186
Duyn, Neeltje Jansje van 219
Duyn, Pieter Jacobus van 10, 11, 18, 20, 37,
38, 44, 55, 59, 92, 94, 97, 98, 120-122, 125, 126, 145,
151-153, 155, 174, 178, 193, 194, 196, 200, 219
Duyvenvoorde, Jaap van 198
Dyxhoorn, luitenant 188, 190
Egmond, buurman Van 162
Egmond, familie Van 140, 141, 177
Egmond, Henk van 34, 45, 82, 88, 92, 198
Egmond, Jan van 15, 34, 43
Egmond, Klaas van 138, 176
Egmond, Willem van 176
Eijkel, Gerrit van der 158
Eikenbroek, Piet 33, 60, 208
Elsen, vaandrig Van 129
Ende, boer Van der 53
Engels, luitenant 102
Enter, sergeant Van 58
Erdman, leutnant 30
Es, Adriaan van 72
Eyer, soldaat 85
Eykel, Kees van der 167
Faber, korporaal 54
328
Fiévez, sgt. 112
Fije, Leen 72
Filippo, Frans 49
Fransen, Jan 72
Gaastra Gerber, kapitein D. 84, 206, 207
Galen, luitenant Van 105
Geerts, luitenant 84, 85
Geervliet, Jan 39
Gelderen, Jaap van 198
Geskus, wachtmeester 189
Giffen, professor Van 221
Gijen, kapitein Van 79
Gijs, Vis 145
Gödde, Frans 72, 97
Gorter, luitenant 189
Graaf, De 50
Graaf, Klaas Gelts de 83
Gravekamp, Chris 142
Gravekamp, Jantje 142
Groot, soldaat De 165
Grootendorst, J. 14
Gunsteren, lt. W.F. van 51, 95, 133, 166
Guyt, luitenant 87, 102, 104, 105, 118, 185
Haan, korporaal W. de 165, 214
Haarlem, A. van 96, 134, 156, 157, 195
Haarlem, mevrouw Van 133, 134
Haarlem, Tonny van 96, 134
Haas, lt. De 76
Haasnoot, Jac. 10, 36, 214
Heemskerk, J.A. 186
Heestermans, Cor 94
Heestermans, Huub 94
Heijden Doornenburg, Jhr. A.J.E.E.C.
van der 59, 60, 208
Heinz, soldaat 55
Helm, Giel van der 72
Hemert, majoor W.W.E. von 207, 216
Hessen, leutnant 142
329
Heuvel, Cornelis 38, 177, 178, 200, 219
Heyser, Oberst 176
Hilten, D.A. van 100
Hoeve, korporaal Ten 167
Hogewoning, mevrouw 169
Hohendorf (Hündorff), oberleutnant 80
Houwaard, Arie 88
Houwaard, Cornelis 138
Hovingh, sergeant Gerard 83, 84, 99, 110,
116, 206, 218
Hueting, dokter H.M. 37, 105, 152, 196, 220
Huizen, lt. Van 76
Hündorff, oberleutnant 19, 80, 81, 95, 137,
157, 175, 176, 193, 197, 198
Imthorn, Arie 138
Imthorn, Barend 137, 138
Imthorn, Bart 196
Imthorn, Geertje 220
Imthorn, H. 14
Imthorn, Hans 183, 193
Imthorn, Henk 38, 137, 138, 145
Imthorn, Johannes 170
Iterson, Henk van 46
Ittersum, huzaar Van 59
Jager, adjudant De 53
Jansen, Anne Petronella 220
Jansen, Anthonia Cornelia 200, 219
Jansen, Harry 170
Jansen, L. 122
Jansen, mevrouw 122
Jansen, Willem 137
Jenneveld, leutnant 30
Jong, luitenant De 100, 102, 104
Jongeburger, luitenant 65
Jonker, H. 214
Jonkers, luitenant 186
Joosten, vaandrig 167
Joren, Ab 123
Karreman, Frans 41

Kenter, soldaat 189
Kessel, luitenant Van 65-67, 70, 102, 185
Kesteren, slager van 14, 43, 44, 56, 57
Kiel, sgt. 76
Klomp, oma 123
Koning, B. de 203
Koopmans, sergeant 87, 102
Korpershoek, 11
Kort, P. 11, 14
Kraak, kolonel 91, 163, 195, 208
Krooneman, luitenant 189
Kruiff van Dorssen, kapitein De 79
Kuilder, soldaat 55
Kuiper, gezin 47, 49, 53, 55
Kuipers, schooljuffrouw 160
La Roi, majoor 129
Lagendijk, A. 168
Langeveld, Cornelis 144, 169
Langeveld, Maartje 144, 168, 183
Langeveld, Willem 144
Leeuwen, boer Van 162, 216
Leeuwen, familie van 33, 138, 159
Leeuwen, Gerrit van 34
Leeuwen, Jan van 34
Lefeber, Willem 75
Lensen, wachtmeester 56, 171
Loman, soldaat 55
Lotsy, burgemeester P. 15, 18
Majoor, Cramer 118
Mallinckrodt, majoor 21, 23, 58, 63, 65, 72,
74, 79, 102, 103, 104, 163, 171, 174, 185, 199, 209
Marel, J. v.d. 142
Marel, Jan van der 18
Marel, Stien van der 14, 107
Matla, kapitein 74
Meij, A. van der 197
Meij, Albert van der 14
Meij, Frans van der 134
Meij, Jaap van der 39
Meij, Neeltje van der 39
Meij, Thomas van der 40, 38, 41
Meij, Tinus van der 142, 168, 202
Meij-Hoek, Grietje van der 38, 40
Meij-Noort, Adrie van der 195
Meij-Noort, Rie van der 40, 41
Meijer, sergeantmajoor 189
Metzlar, lt. 76
Meurs, Anna 107
Meurs, bakker C. 14, 127, 138, 139, 142, 144,
160, 170, 171, 214
Meurs, mevrouw 142
Meurs, Mien 139, 144, 202
Meurs, weduwe 170
Meurs, weduwe Y. 142
Meyer 14, 107
Moerman, weduwe 35
Möller, Luitenant 21
Mooy, Leen de 167
Mulder, majoor 51, 53, 166
Müller 30
Muskee, sergeant 108
Nagel, Antje van der 120, 121, 144
Nagel, gebroeders Van der 176
Nagel, Henk van der 138, 144, 171
Nagel, Jan van der 45, 46
Nagel, Klaas van der 18, 127, 138, 139, 144,
169, 197
Nell-Barnhoorn, Gré 158
Nieuwe Giessen, vaandrig Van de 72
Nijholt, sergeant 165
Nijkamp, sergeant 189
Noort, familie 43
Noort, Henk 43, 198
Noort, Jannie 43
Noort, P. 14
Noort, Paulus 42, 44, 56, 118, 158
Noort, Piet 13, 14, 198
Nout, luitenant 129, 163
330
Oesterholt-Vis, Cock 145
Ooms, Gerrit 137, 159
Ooms, Piet 137
Ooms, Willem 29
Ooms, Willem Johannes 137
Oosterhof, huzaar 59
Oosterlee, Bram 46, 57, 143, 144, 160, 167
Oosterlee, Jan 144
Oosterlee, Willem 57, 138, 144, 145, 198
Ouwersloot, familie 107
Ouwersloot, Henk 170, 183, 193
Ouwersloot, Huig 105
Ouwersloot, Kees 198
Ouwersloot, Niek 42, 158
Ouwersloot, Wilhelmina Neeltje 220
Pater, wachtmeester 54, 55
Peet, Ger 151
Peet, Kees 151
Peet, Koen 96
Peet, Maarten 151
Perk, Pietertje van der 42
Phenning, soldaat 59
Plesman, lt. 76, 77
Polyka, feldwebel 30
Poot, Siem 42
Post, Marinus 15
Postmus, Grietje 121, 123, 127, 155, 194, 219
Postmus, Jan 44, 142
Postmus, Krijn 39, 93, 127, 156
Postmus, Pieter 39
Quak, Kapitein 141
Raaf, lt. De 77
Raland, majoor 110
Ramp, D. 14
Ravensbergen, Henk 202
Ravensbergen, Rinus 120, 127
Reinsma, soldaat Dirk 55
Renalda, luitenant 164
331
Rheenen, korporaal Van 86
Rhijnsburger 122
Rhijnsburger, Adrie 144
Rhijnsburger, Alie 142
Rhijnsburger, Annie 142, 144, 169
Rhijnsburger, Antje 219, 220
Rhijnsburger, C. 197
Rhijnsburger, huis van 151, 155, 179
Rhijnsburger, Jan 38, 200, 219
Rhijnsburger, Jo 144, 202
Rhijnsburger, Johannes 142
Rhijnsburger, Loes 142
Rhijnsburger, Marie 144
Rhijnsburger, oma 123
Rhijnsburger, Trien 144
Rhijnsburger, Willem 210
Riessen, D. van 80
Roest, Henk 74
Roi, majoor La 108, 110, 116, 118
Roode, J. de 162
Roode, Sijtje De 142
Roos, sgt. 76, 77, 110
Rooy, kpt. Van 112
Rooyenga, soldaat 167
Rosmolen, D. 14
Rous, Mevrouw 168
Rous, veldwachter E. 35, 92, 93, 122, 169
Russchenberg, familie 122
Russchenberg, Gerrit 107, 159, 194, 218
Russchenberg, Herman 107
Sakkers, sergeant 99
Schakenbos, Bram 132
Schayk, gemeenteambtenaar Van 175
Schee, majoor Van der 129, 163, 164, 166
Schee, soldaat Van der 103, 185
Schilstra, korporaal 59
Scholten, sergeant 66, 102, 103, 185
Schoneveld, Arie 158

Schoneveld, de heer 219
Schoneveld, familie 158
Schoneveld, Jan 10, 11, 46
Schoneveld, Piet 46
Schoneveld-Brussee, Teuna 46
Schoor, sergeant Van der 54
Schuddebeurs, sergeant 65
Schulz, feldwebel Wolfgang 151
Segaar, kapitein 65, 70
Sieperda, overste 51, 53
Sjouke, kapitein 104
Slager, lt. 110
Slats, Bertus 155
Slegt, 38, 41
Slijkhuizen, Toon 132
Slootweg, Gerrit 45, 138, 139, 176
Slootweg, opa en oma 177
Snijders, kapitein 13
Sponeck, generalleutnant L.W. Graf
von 19, 20, 31
Star, Bastiaan 39
Star, Sam 39, 40
Stellingwerf, sergeant 116
Stijn, Annie van 121, 194
Stijn, Bernard van 96
Stijn, Cornelia Joh. Maria van 121, 220,
194
Stijn, familie Van 194
Stijn, Johanna Wilhelmina Maria van
220
Stijn, Helena van 121, 122, 127, 194, 219
Stijn, Piet van 56
Stijn, smid M.H. van 14, 36, 127, 151
Straten, H. van 54
Student, generalmajor K. 19
Teding van Berkhout, Jhr. J.J. 59
Teussen, leutnant 51
Thijssen, Lt. 76
Tibbe, Paul 65
Tielrooy, majoor 188
Tijsen, Ben 75
Tilburg, Leen van 35, 160
Tompson, soldaat 75, 104
Tonnet, kapitein 186
Val, kapitein 104, 105
Van Enter, sergeant 59
Varkevisser 14
Varkevisser, Corrie 209
Varkevisser, Dit 140
Varkevisser, Gerrit Jan 209
Varkevisser, Henk 38, 122, 219
Varkevisser, Jan 96, 209, 213
Varkevisser, Jo 140
Varkevisser, Leen 209
Varkevisser, Opa Jan 210
Varkevisser, zusters 141
Veen, korporaal Van 69
Veer, wachtmeester Van der 60
Veldkamp, ds. 128, 137, 214, 215, 222, 226
Verboon, Pieter 34, 203
Verburg, Jan 123
Vergunst, Matt. 98
Verhaar, Giel 169, 202
Verhaar, H. 203
Verleun, kapitein 58, 73-75
Vermaat, sgt. 76
Vink, bloemist 47
Vis, Gijs 29, 145
Vis, Pieter 45, 56
Voerman, J.R. 107
Voigt, oberleutnant 30, 207
Volbeda, hoofd der school te Katwijk
214
Vreeburg, George 73-75, 194
Vries, A. de 139
Vries, adjudant De 49
Vries, Arie de 107, 129, 131, 140, 141, 156, 160
Vries, bakker de 174
332
Vries, D. de 10, 11, 18, 214
Vries, Jan de 146
Vries, Dirk de 96, 200
Vries, H.J. de 21
Vries, Piet de 107, 131
Vries, soldaat De 189
Vugt, H. van 170
Vuuren, soldaat A.J. van 120
Wagtendonk, majoor 117
Walenburg 50
Walles, soldaat 55
Weerden, Cornelis Johannes van 47
Weerden, Gerrit Willem van 47
Weert, lt. V.d. 112
Weijden, J.H. van 107
Westgeest, familie 49, 53
Westgeest, Jaap 47, 50
Wielaard, soldaat 216
Wilde, burgemeester A.C. de 10, 18, 35,
42, 95, 117, 127, 130, 133, 156, 157, 175, 176, 193, 196,
197, 214
Wilde, Nel de 133, 134
Wilde, Riet de 134
333
Winkelman, generaal 79, 91
Wissen, soldaat Van 104
Wolderingh van der Hoop, burgemeester
van Katwijk 219
Zandbergen, C. 214
Zandbergen, familie 122
Zandbergen, Gerrit 36, 95, 117, 159
Zandbergen, Hannes 158
Zandbergen, Johanna 220
Zandbergen, mevrouw 169
Zuilen, C. van 21, 32
Zuilen, kapitein Van 25, 63, 214
Zuylen, wachtmeester Van 76
Zwaan, Janus 138
Zwaan, P. 10, 11, 18, 175
Zwan, Leen van de 41
Zwanenburg, vaandrig Jan 141, 183
Zwart, Jaap van der 11, 44-46, 56, 92, 95, 105,
127, 131, 138-141, 144, 168-171, 183, 193, 200, 202, 219
Zwart, Jo van der 169
Zwart, Kees van der 169
Zwart, Koos van der 169

Lijst
B
Betreffende de burgers
Boeken en
bronnen
Jac. van der Zwart. Weergegeven indrukken van de in de gemeente Valkenburg ZH beleefde oorlogsdagen van
Vrijdag 10 mei 1940 tot en met 14 mei 1940. Valkenburg, 12 november 1940.
P. van Duyn. Valkenburg ZH 10-14 mei 1940. Valkenburg 24 januari 1941.
Jan P. Juffermans. Valkenburg aan de Rijn in oude ansichten deel 2. Zaltbommel 1974.
Oranjevereniging Wilhelmina. Valkenburg vandaag. Uitgave van de Oranjevereniging Wilhelmina te
Valkenburg ter gelegenheid van het huwelijk van Prinses Beatrix en Claus von Amsberg. 10 maart 1966
Jan Westerlaken. Korte interviews met Ds. Veldkamp, Jan Varkevisser, Piet en Neeltje van Duyn, Simon Poot en
gemeentebode Bos. Leiden 10 mei 1980.
Laurens M. van Zijp. Valkenburg aan de Rijn in oude ansichten deel 2. Zaltbommel 1980
Cock Oesterholt-Vis en Henk Imthorn. Valkenburg ZH in oorlog 1940-1945. Valkenburg
1985.
A. Oosterlee, P.J. van der Meij, J.M.E. Post, W. Koning en D. de Vries. Valkenburg :
50 jaar vrijwillige brandweer : 1939 - 1989.
S. Oegema. 50 jaar Gereformeerde kerk van Valkenburg a/d Rijn. Valkenburg 1990.
A. v.d. Beek, H. Imthorn, M.J. Vos en J. Boers. 400 jaar Hervormd Valkenburg. Katwijk
1992.
Jan Portengen. Zicht op oud Valkenburg. Van de Romeinse tot de Franse tijd. Delft 1991.
Riet van Dort en Bert Driessen. Oegstgeest in bange dagen, 1940-1945. Oegstgeest 1994.
Leo van der Bijl. Dorp in oorlog : Voorschoten 1940 - 1945. Katwijk 1994.
334
335
Militaire aspecten
W.F. van Gunsteren. Mijn belevingen bij Valkenburg 10-13 mei 1940. Artikel in Militaire Spectator
nov. 1940.
D.A. van Hilten. De gevechten op en om het vliegveld Valkenburg op 10 mei 1940. Artikel in Militaire
Spectator febr. 1941.
Brend Borst. Valkenburg ZH 1940. Als krijgsgevangene in en om Valkenburg. Oorlogsherinneringen van Berend
Borst en ter herinnering aan: Jan Varkenvisser Jz. 5 mei t/m 10 mei 1940. December 1941.
Ben J.H. Collignon. Tussen Kogels en Granaten. Met foto's van Piet van Duyn. Schiedam 1941.
G.H. Hoek. Doodenwacht bij onze gevallenen. Wageningen 1946.
Vereniging van Oud-Strijders voormalig 4RI. Herdenkings-uitgave, nummer 1. Januari
1951.
J.J.C.P. Wilson. Vijf oorlogsdagen en hun twintigjarige voorgeschiedenis. Baarn, 1960.
F.J. Molenaar. De strijd op Nederlands grondgebied tijden de Wereldoorlog II. De Luchtverdediging mei 1940.
Uitgave van het Departement van Defensie, Hoofdkwartier Koninklijke Landmacht,
Sectie Krijgsgeschiedenis.
R.C. de Bruin; P.J. Grimm, H. Hoiting, P.H. Luijten en anderen. Illusies en incidenten.
De Militaire luchtvaart en de neutraliteitshandhaving tot 10 mei 1940. DMKlu.
L. de Jong. Het Koninkrijk der Nederlanden in de tweede Wereldoorlog, deel 1 Voorspel. Den Haag 1969.
L. de Jong. Het Koninkrijk der Nederlanden in de tweede Wereldoorlog, deel 3 mei '40. Den Haag 1970.
A. Korthals Altes. Luchtgevaar, luchtaanvallen op Nederland 1940-1945. Amsterdam 1984.
E.H. Brongers. De slag om de residentie 1940. 7e druk. Baarn, 1990.
H. Amersfoort en P.H. Kamphuis. Mei 1940. De strijd op Nederlands grondgebied. Den Haag,
1990.
J. Teeuwissen en P. Verhoeven. Onderzoeksverslag naar de gesneuvelde Nederlandse Militairen en hun
graven van de strijd om het vliegkamp Valkenburg en omgeving. Gilze Rijen 1994.
H.J.J.W. Dürst Britt. III-2RA. 25 Augustus 1939 - 14 juli 1940. Noordwijk 10 mei 1950.