Digitale versie - Vereniging Oud Valkenburg

1
DEEL 1-6
Met tekeningen van Koen Portengen
Digitale versie
CIP-gegevens Koninklijke Bibliotheek Den Haag Portengen, J.
Zicht op oud Valkenburg (ZH): van de Romeinse tot de Franse
tijd/J. Portengen. - Delft: Eburon.
-Fotos, krt., tek.
ISBN 90-5166-233-5
Trefw.: Valkenburg (Zuid-Holland); geschiedenis.

Om eerst te lezen
Het dorp Valkenburg blijkt een onverwacht rijke historie te hebben. In dit
boek is min of meer samengevat wat daarover in de loop der tijden opgeschreven
is. Daarnaar ook verwijzen de boekenlijsten achterin de zes
delen. Hoofdmoot is echter een aantal verhalen over Valkenburgers, hun
doen en laten tussen de jaren 1600 en 1800. Vandaar de titel “Zicht op
oud Valkenburg” die is afgeleid van het maandblad van de Verenigingenraad
alhier.
Allen die aan het tot stand komen van dit werk bijdroegen: hartelijk dank!
Met name het Algemeen Rijksarchief te Den Haag, het Gemeentearchief
te Leiden, het Gemeentearchief te Valkenburg, het archief van het Hoogheemraadschap
te Leiden en de Vereniging Oud Valkenburg.
Vervolgens aan hen die zo vriendelijk waren de concepten van kritiek te
voorzien: J. van der Meij, S. Oegema en C. Sinke en voor wat betreft deel
1 mevrouw W. Groenman-van Waateringe en D. Hallewas. Tenslotte en
zeker niet in de geringste mate aan de leden van mijn gezin, zonder hen
zou het boek heel wat dikker maar niet te lezen zijn.
Valkenburg 1991
Jan Portengen
Inhoud van het gehele boek
3 DEEL 1, IN EN OM HET ROMEINSE CASTELLUM
24 DEEL 2, BESTUUR EN BESTUURDERS
75 DEEL 3, BOUWMANNEN, BOEREN EN BURGERS
125 DEEL 4, DE KERK
149 DEEL 5, DE PAARDENMARKT
168 DEEL 6, HUIS EN HAARD
184 Naamlijst
Bij de digitale versie van het boek.
In 2005 is een aanvang gemaakt met het gereedmaken van een aantal van
mijn boeken voor toepassing op internet. De lay-out maar ook de tekst en
de afbeeldingen behoefden daartoe aanpassing en kunnen daardoor veranderd
zijn. Ook de verwijzingen naar de bladzijden.
JP.
2

3
Inhoud deel 1
2 Inhoud van het gehele boek
5 Enige jaartellen
5 Inleiding
5 Einde van de prehistorie
6 Barbaren geknecht
6 Strandshow
6 De Peutingerkaart
7 De bouw van het eerste castellum
10 Op doorreis
12 Driehonderd jaar Romeins bewind
15 Toevallige vondsten
16 Opgravingen in de dorpsheuvel
17 Opgravingen op het Marktveld
20 Opgravingen op de Woerd
20 Ter herinnering
22 Planten en dieren
23 Boeken en bronnen
Zicht op oud Valkenburg.
Deel 1
IN EN OM
HET ROMEINSE
CASTELLUM
Fraai versierde, in Valkenburg gevonden,
zwaardschede van een Romeinse soldaat.
Uit het knipblad "De Romeinen in Nederland"

Kaartje samengesteld aan de hand van de drie boekjes "Graven bij Valkenburg". De
huidige stuatie is gestippeld aangegeven.
Deel 1. In en om het Romeinse castellum 4

5
Enige jaartallen, min of meer van toepassing op Valkenburg en namen van enige Romeinse keizers.
57 v.C. Menapiërs bewonen de kuststrook, van de
Rijnmond tot Vlaanderen.
50 tot 12 v.C. Bataven en Cananefaten in Rijndelta.
29 v.C. Augustus keizer.12 v.C. tot 11 n.C.
Legerplaatsen te Nijmegen en Vechten.
14 n.C. Tiberius keizer, de Rijn wordt de grens van
het Romeinse rijk.
28 Friezen in opstand tegenRomeinse bevelhebber.
37 Caius Caligula keizer.
39 Bouw van het eerste castellurn te Valkenburg en
tevens een te Velsen.
41 Claudius keizer.
42 Herbouw van het eerste castellum vanwege
wateroverlast.
43 De Romeinen veroveren Engeland.
41 Corbulo wordt teruggeroepen van zijn
strafexpeditie
tegen de Friezen; verwoesting van castellum 2 door
de Chauken onder leiding van de Cananefaat
Gannascus; bouw derde castellum; aanleg “Corbulo”
gracht (de Vliet) tussen Rijn en Maasmonding.
54 Nero keizer.
68 Vitellius trekt met zijn troepen naar Rome in de
strijd om de troon ten koste van de verdediging hier.
Daarvan maken de gezamenlijke stammen misbruik,
hun samenzwering wordt door Julius Civilis geleid.
Het derde castellum wordt verwoest door Bataven
olv de Cananefaat hertog Brinno.
69 Vespasianus keizer, laat het gezag in deze streek
herstellen door generaal Cerealis.
±10 Bouw vierde castellum.
81-117 Een definitieve regeling van het bestuur van
het Rijngebied wordt tot stand gebracht. Eerst
bestaande uit de provincie Neder Germanië met
Keulen als hoofdstad. Onder keizerTraianus wordt
Nederland en Oost-België ingedeeld bij de provincie
Germania Inferior, die in civitates (stamgebieden)
onderverdeeld is.
100 Bouw vijfde castellum, hoofdgebouw van steen.
117-138 Keizer Hadrianus richt een onafhankelijke
civitas der Cananefaten op met Forum Hadriani (bij
Voorburg) als hoofdstad.
161-180 Marcus Aurelus keizer, omstreeks 178
bouw zesde castellum, nu geheel van steen.
240-250 Germanen overschrijden de Rijngrens.
251 Gallus keizer, forten aan de Rijn worden door de
Romeinen verlaten.
270 Grote inval van Franken, gehele gebied der lage
landen bezet.
275 Tacitus keizer, daarna invallen der Franken.
290 Onderkeizer Constantinus Chlorus actief in
Rijndelta.
306-347 keizer Constantijn de Grote.
355-361 Julius de Afvallige laat enkele vestingen
langs de Rijn en Maas weer versterken. Grensverdediging
opgedragen aan de Franken en Chamaven
die zich binnen het rijk blijvend mochten
vestigen. Herstel van het Romeinse gezag in de
Rijndelta tbv. de korenvoorziening.
359-408 Generaal Stilicho beheerst de Rijngrens.
406 Volgens de traditie het begin van de grote
Germaanse grensoverschrijdingen, einde Romeinse
gezag.
Zicht op oud Valkenburg.
Inleiding
Valkenburgs oudste historie is nauw verbonden
met de bloeitijd en de neergang van
het Romeinse wereldrijk. Die begint met de
komst der Romeinen omstreeks het jaar 39
onze jaartelling. Vanaf dat jaar tot minstens
360 is het een militaire- en burgernederzetting
geweest. Niet onafgebroken, de Romeinen
werden verschillende keren verdreven
door opstandige stammen. Toen begin
vijfde eeuw de Friezen, Franken en Saksen
massaal de Rijngrens overschreden, kwam
er voorgoed een einde aan het Romeinse
koloniale bewind.
Einde van de
prehistorie
De inboorlingen die hier de komst der
Romeinen gadesloegen waren van de stam
der Cananefaten. Met de bouw van het
castellum werd voor hen een nieuw tijdperk
ingeluid; de geschiedenis van deze streek
werd sindsdien met letters geschreven, de
prehistorie was voorbij. Wie voor de Cananefaten
deze plek van de Zuid-Hollandse
kust bewoond hebben, is niet zeker. Het
zouden de Friezen kunnen zijn. Dat volk
breidde zich als een olievlek uit over de
kustgebieden tot hier en verder toe. Niet
voor niets stond de Noordzee op zeker
moment bekend als de Friese zee! Van de

tegenovergestelde zijde, uit het zuiden, deden de Menapiërs hun rechten
gelden. Zij worden beschreven als bewoners van de kust van Vlaanderen
tot aan de Rijnmonding. Hier ergens moet de grens gelegen hebben tussen
beide volken. Maar dat is prehistorie! Valkenburg bestond in die tijd uit
een vlakke zavelige afzetting van de toen nog brede en mogelijk ondiepe
rivier, een kweldergebied. Het lag heel wat lager dan nu, 10 tot 40 cm
beneden NAP, maar moet toch redelijk begaanbaar geweest zijn en uitstekend
geschikt voor de veeteelt. De Rijn stroomde ergens tussen de huidige
Hoofdstraat en de S4, de nieuwe autoweg. Niet met een buitenbocht
zoals tegenwoordig, maar recht toe recht aan naar de hoofdpoort van het
Castellum, het punt dat thans het Veerpad genoemd wordt. En zou je met
een boot de Rijn op varen, stroomopwaarts naar het Oosten, dan zou je
aan weerszijden niets dan uitgestrekte veenmoerassen zien. Vrijwel onbegaanbaar
en dat tot Utrecht toe!
Barbaren geknecht
Hoe stelt u zich deze eerste “Valkenburgers” voor? In dierenvellen geklede
wilden, levend van de jacht? Waarschijnlijk waren het veehouders
waarvan de hier nagelaten restanten onlangs konden worden gedateerd op
500 voor Christus. Eveneens zijn sporen van inheemse akkerbouw omtrent
het begin van de jaartelling gevonden. De kuststreken waren, in
tegenstelling tot de drassige veengebieden landinwaarts, vrij dicht bewoond.
De boerderijen werden gewoonlijk op terpen gebouwd of op
natuurlijke zandruggen langs de wateringen. De familie vormde een
besloten gemeenschap. Het land werd als eigendom van de stam beschouwd.
Er waren verschillende goden. Het gewoonterecht regelde de
omgangsvormen en kon van stam tot stam verschillen. Onderling werd er
gevochten. Eén ding hadden allen gemeen, ze waren vrij, er behoefde
geen belasting te worden betaald. En op die vrijheid waren ze erg gesteld.
Met de komst der Romeinen was de prehistorie voorbij maar ook hun
vrijheid. Hoezeer de Romeinse generaals zich ook het etiket van bevrijders
en kampioenen voor recht, orde en algemeen welzijn op de borst
spelden.
Strandshow
Het verhaal doet de ronde dat keizer Caius, bijgenaamd Caligula, zich
met een grote legermacht op de onderwerping en bestraffing van de
Chatten had gestort. Hetgeen weinig moeite kostte. Daarmee echter kon
hij het wereldnieuws niet halen en dus besloot hij tot de verovering van
Brittannië. Hij verzamelde zijn legioenen op het strand en gaf hen zijn
voornemen te kennen. Het moet daar vreemd zijn toegegaan. Caligula liet
zijn soldaten enige schijnaanvallen op de zee uitvoeren en beschouwde
die daarmede als overwonnen. De krijgsbuit lag voorhanden: de schelpen
op het strand. Tot groot plezier van de keizer werden die ingezameld. En
tot grote verwondering van de toeziende Cananefaten. waaronder de
vader van een zekere Brinno. Caligula liet ter herinnering een gedenkteken
oprichten dat in later tijd als vuurtoren dienst zou doen. Oude Katwijkse
vissers wisten, nog niet zo lang geleden, precies de plaats aan te
wijzen waar de legendarische toren van Calla in zee gestaan moet hebben!
Hoewel Caligula als een halve gare beschreven wordt, was hij het
die de plannen maakte voor de invasie van Brittannië, waarmee zijn
opvolger Claudius roem verwierf. Overigens mag niet onvermeld blijven
dat volgens andere onderzoekers deze strandshow van Caligula ergens in
Normandië heeft plaatsgevonden. Hetgeen, gezien de vermoedelijke
woonplaats van de Chatten in de buurt, ook mogelijk is.
De Peutinger kaart
De Augsburgse heer Peutinger kwam omstreeks het jaar 1500 in het bezit
van een oude kaart van Europa, een reiskaart. Het bleek een gel-:vende
middeleeuwse kopie te zijn van een Romeinse wereldkaart, die op haar
beurt weer een kopie was van een kaart uit de tijd van Augustus. Op die
Peutingerkaart is ons dorp te vinden in het gebied Batavus en aangegeven
met een voor dit deel van de kaart uniek herkenningsteken: een vierkant
gebouw met een binnenplaats en drie zijvleugels. Aangeduid als Pretoriu
Agrippine. Aangenomen wordt dat deze bijzondere Romeinse nederzetting
op Valkenburgse grond heeft gestaan. Wat de betrouwbaarheid van
Deel 1. In en om het Romeinse castellum 6

de kaart betreft, gezegd wordt dat de schaal van de geografische lengte
anders is dan die van de geografische breedte. Zo er al van een schaal
sprake is. Ook de opgegeven afstanden, in Gallische mijlen (leugae) van
2,2 km, moeten niet serieus genomen worden. De plaatsnamen en landstreken
zijn vaak moeilijk in overeenstemming te brengen met gegevens
uit andere bronnen. Kortom, wees voorzichtig met het trekken van conclusies
aan de hand van deze kaart. Het Valkenburgse castellum was een
gewoon fort als alle anderen. Daarmee kan het uitzonderlijke vignet op de
Peuteringenkaart niet verklaard worden. Soortgelijke grensforten worden
op de kaart slechts met een knik in de weg aangegeven! Wat was het dan
dat Valkenburg onderscheidde van de rest? De verklaring lijkt nu gevonden
te zijn in de sporen van de bebouwingen op de Woerd en het Marktveld.
Graanschuren en pakhuizen. Steigers en binnenhavens. En een
omwalde militaire opslagplaats, door de vinders “mini castellum” genoemd.
Dit alles klaarblijkelijk gericht op de overslag van granen en
andere goederen. De nieuwste visie is: Praetorium Agrippinae was het
Rotterdam van de Romeinse tijd. Een overslaghaven van formaat. Daarmee
kan het aparte vignet verklaard zijn. Voor de naamgeving komen
twee vrouwen in aanmerking:
1)- Agrippina de oudere, vrouw van Germanicus en moeder van Caligula.
Zij stierf in 33 n.C. na een hongerstaking in ballingschap.
2)- Agrippina de jongere, dochter van Agrippina de oudere. Moeder van
Nero. Haar derde man was Claudius. Volgen we de weg op deze kaart
richting zee dan komen we bij Lugduno (Lugdunum). Deze Romeinse
nederzetting wordt aangegeven met twee torentjes, staande op het eindpunt
van de Heerweg. Lugduno lag op het huidige Klein Duin te Katwijk
en werd na 47 n.C. opgericht ter versterking van de Rijngrens. Dit fort is
op de kaart ook te zien als het eindpunt van de weg naar en van Forum
Hadriani, het bestuurscentrum van het gebied der Cananefaten. Dat stadje,
in de buurt van het huidige Voorburg, is omstreeks het jaar 270 ten onder
gegaan. Onze dichtstbijzijnde buurman landinwaarts is op de kaart als
knik in de weg aangegeven. Daar moet Matilone gelegen hebben (even
voorbij Leiden). Nu nog bekend als Roomburg. Mogelijk een castellum,
maar dat is niet zeker. Het was het beginpunt van de zogenaamde gracht
van Corbulo. Dat kanaal is omstreeks 47 door de manschappen van gene-
7
Zicht op oud Valkenburg.
raal Corbulo gegraven tussen de Rijn- en de Maasmonding. Nu nog bekend
als de Vliet. Het kanaal is op deze kaart niet aangegeven.
De Peutingerkaart beperkt tot het Rijnmondgebied
Bouw van het eerste castellum
Het was in het najaar. Dat kon opgemaakt worden uit de jaarringen van de
boomstammen die bij de bouw gebruikt werden. Het moet het jaar 39
geweest zijn. Dat is vastgesteld uit het onderzoek van de weg die in dat
jaar aangelegd is. Waren het strategische redenen die de commandant van
het cohorte deed besluiten hier het castellum te bouwen? Het was een
vlakke landstreek. Vlakbij een doorwaadbare plek in de rivier. Bomen
zullen er geweest zijn, toen nog wel. Er was goed drinkwater. De frisse
zeewind verdreef de muggen. Er waren koeien in de buurt. Er werd koren
verbouwd. Vanuit het fort kon de scheepvaart op de rivier worden gecontroleerd.
De rivier was toen nog niet dichtgeslibd, zoals in later jaren, er

was open verbinding met de Noordzee. Vanwaar de Romeinen gekomen
zijn is niet bekend. Hoewel ze gewend waren zich door iedere wildernis
te bewegen zullen ze gebruik gemaakt hebben van schepen. Vechten (bij
Utrecht) was het dichtstbijzijnde steunpunt, een marinebasis. Materiaal
werd vervoerd in lange houten pramen, rijnaken die met de stroom mee
de rivier afzakten. Tegen de stroom op moesten de schepen getrokken
worden. Ook het castellum te Velzen was niet zo ver weg. De kortste weg
daarheen lag buitengaats. Manschappen konden zich verplaatsen in oorlogsschepen,
met riemen voortbewogen. Ze zullen wel van Vechten gekomen
zijn, want tegelijk met het eerste castellum werd van die zijde een
weg aangelegd. Een soort dijkje geplaveid met naast elkaar gelegde
boomstammetjes. En aangezien in die tijd de Woerd en het Marktveld
doorsneden werden door minstens drie zijarmen van de Rijn, moeten er
bruggen gebouwd zijn om die brede wateringen over te kunnen steken.
Wat gebeurde er met de inboorlingen? Werd hun land gevorderd? Militaire
terreinen werden staatseigendom. Mogelijk kregen de boeren schadevergoeding.
Maar waarschijnlijk zat er voor hen niets anders op dan te
verdwijnen. Het cohors III Gallorum, dat hier een eerste onderkomen
zocht, bestond uit hulptroepen. Mogelijk behoorden daartoe enkele leden
van het Italiaanse herenvolk maar voornamelijk waren het vrijwilligers uit
vreemde stammen en naties. Zij, geschoold in de Romeinse krijgskunst,
werden veelal gecommandeerd door een adellijke stamgenoot. Begonnen
werd met het “schonen” van de plaats. Oneffenheden werden gevlakt,
gaten gedicht. Tijdens de nacht sliepen de manschappen in de schepen of
in hun lederen achtmans tenten. Daarna kwamen de landmeter en zijn
helpers aan bod. Ergens midden op het uitgekozen terrein, een bepaald
aantal stappen landinwaarts, werd een witte vlag geplant. Dat was het
middelpunt, het centrum van het castellum. Daar moest het hoofdgebouw
komen, de commandopost, de principia. Het was ook het kruispunt van de
beide wegen die het kamp in vier stukken moest verdelen. Met behulp
van een kruisvormig meetapparaat, schietloden en meetlatten, werden de
hartlijnen uitgezet. Eerst de hoofdweg, evenwijdig aan de loop van de
rivier, de via principalis. Dwars daarop de “via praetoria”, in de richting
van de Rijn. Daar was de voorzijde van het fort, de praetenturae, de kant
vanwaar de vijand verwacht mocht worden. Voorts werd de plaats van de
Nederland was
in de Romeinse
tijd weinig meer
dan een moerasgebied.
Na Nijmegen
en Vechten
bouwden de Romeinen
hun eerste
versterkingen in
Valkenburg en
Velzen, 39 n. C.
verdedigingswallen, de grachten, de torens en de poorten bepaald en
aangeduid met rode vlaggen. De soldaten en techneuten wisten van wanten.
Het was niet de eerste keer dat ze een castellum bouwden!
De plaats liet toe de verdedigingswal vrijwel rechthoekig uit te zetten. Dat
was het streven van de vakman, haakse hoeken. Pas later bleek dat het
achterste deel van de wal niet even lang was als de voorste, het scheelde
een paar metertjes. Maar zo precies hoefde het nou ook weer niet!
Gewoonlijk had een castellum in de vier hoeken een dubbele toren en in
iedere zijde een uitvalspoort. Maar deze keer werd een poort naar het
westen, door de achterste verdedigingswal, overbodig geacht. In plaats
daarvan werd een viertal enkele torens in die wal opgenomen. Er zal wel
Deel 1. In en om het Romeinse castellum 8

weinig meer dan water en riet te zien geweest zijn, achter het fort. Een
gebied doorsneden door een menigte van wateringen. Domein van edelhert,
ratten en misschien een bruine beer. Ondoordringbaar voor vijanden,
onbegaanbaar voor eigen troepen. De duinen van nu moesten nog geboren
worden. De oude, lagere duinen keerden de zee.
Nadat de diverse punten gemarkeerd waren konden de soldaten weer aan
de slag. Vijfhonderd man telde een gewoon cohorte, wij zouden zeggen
een compagnie. En die bestond weer uit zes centuriae, zeg maar pelotons,
ieder tachtig man sterk. Voorts was er de ruiterij. Gewoonlijk was het
paardenvolk vrijgesteld van het pionierswerk. Zij moesten voor beveiliging
van de opbouwwerkzaamheden zorgen, daarbij mogelijk geassisteerd
door wat voetvolk. Overigens was er in dat eerste castellum van
Valkenburg slechts ruimte voor 380 man. Het was dus kleiner dan een
normaal cohorte-castellum en zal dan ook niet van veel belang geweest
zijn. In Nijmegen bijvoorbeeld waren maar liefst 10 cohortes ondergebracht,
een legioen!
Twee centuriae vormden samen een manipel. De militaire leider daarvan
was een centurio. Hij onderscheidde zich van de soldaten door het dragen
van de “wijngaardstok”, waarmee hij gerechtigd was lijfelijke straffen uit
te delen. Ieder manipel kreeg een gedeelte van de werkzaamheden toegewezen.
Eerst het graafwerk. Rondom het kamp moest een aarden wal
komen. Niet zomaar op de grond, deze slappe Rijnmondbodem vereiste
een fundering. De ondergrond werd gemaakt van boomstammetjes, elk 3
meter lang en gemiddeld 15 cm dik. Zo om en nabij de 70.000 stammetjes
moeten er gebruikt zijn die eerste laag. De wal omsloot immers een
rechthoekige oppervlakte van ongeveer 106 bij 133 meter! Reken maar
uit! De stammetjes werden niet in de grond geheid maar netjes naast
elkaar ge1egd, als een lange mat van hout. Er bovenop kwam een laag
van wat kortere paaltjes, 5 tot 7 cm dik. Tot slot werden nog ettelijke
duizenden gepunte stokjes van 35 cm lang kunstig ingevoegd om het
overhellen van de wal te voorkomen! Daarmee was de fundering van de
aarden wal gereed.
Daarna moesten er graszoden komen. Aangezien er buiten de wal drie
grachten waren uitgezet, was dat geen probleem. Keurig op maat werden
ze uitgestoken en opgestapeld tot twee wanden. Meer dan zestig centime-
9
Zicht op oud Valkenburg.
ter hoog. Vrij ver uit elkaar. De ruimte of de spouw tussen de binnenste
en de buitenste zodenwand werd opgevuld met aarde uit de drie grachten.
Zo ontstond een stevige aarden wal met een dikte van 9,5 voet (2,80
meter). Vervolgens werd de bovenzijde van die wal versterkt met een
vloer van balken en vast gestampte aarde. Daar bovenop werd de palissade
bevestigd, een borstwering van een flink aantal scherpgepunte palen.
Waarschijnlijk om de zoveel meter onderbroken door een kanteel of
vechtgat van waaruit geschoten, gehakt en gestoken kon worden. Of
gegooid met kogels van gebakken klei! Daarvan werden er vele gevonden
zonder dat mij duidelijk geworden is of ze van vriend of vijand afkomstig
waren!
Buiten de wal werden de drie spitsgrachten gegraven, bijna drie meter
breed en ruim een meter diep en op vrijwel gelijke afstand van elkaar,
krap twee meter tussen iedere gracht. Denk niet dat de vijand zich in die
soms droge grachten, als in een loopgraaf verschuilen kon. Ze waren zo
gegraven dat vanaf de verdedigingswal iedere meter bekeken kon worden!
Tot zover de bouw van dit deel van het verdedigingsstelsel van het eerst
castellum in Preatoria Agrippinae. Zo uitgebreid zullen we maar niet
Romeinse ruiters naar een foto in NRC Handelsblad
van sept. 90, genomen op het strand van Katwijk.

uitweiden over de bouw van de drie poorten, elk geflankeerd door twee
zware houten torens. Noch over de dubbele hoektorens, net zo zwaar.
Ook niet over de vier enkele torens in de achterste wal, minder zwaar
maar even geducht. Allemaal onmisbare onderdelen van diezelfde verdedigingswal.
Van de kazernegebouwen zal ik slechts de namen noemen:
Bronzen plaat aangebracht op de Porta Recta op het Castellumplein
1)- Het stafgebouw, principia genoemd, een groot houten gebouw met
binnenplaats en zuilengalerij. In het hart van het kamp.
2)- De commandantswoning, het praetorium. Een riant onderkomen in
de rechtervoorzijde van het kamp. Gelegen aan de via praetoria.
3)- Het hospitaal, gebouwd tussen deze woning en de rechterwal.
4)- De acht barakken voor de soldaten, neergezet in het achterste deel
van het kamp, als trouwe wachters ter weerszijden van het stafgebouw.
5)- De stallen en slaapplaatsen van paarden en ruiters. Hen werd de
linkervoorzijde van de legerplaats toebedeeld.
Van al deze gebouwen bestonden de wanden uit een raamwerk van vierkant
gekapte boomstammen. Dichtgemaakt met een vlechtwerk van takken
en toegesmeerd met leem. Vakwerk heette dat vroeger.
OP DOORREIS
Het was hem verteld dat de Romeinen gekomen waren, hij had er van
gehoord dat er een legerkamp ingericht was. Van het zeestrand was hij
gekomen, over het oude bijna onbegaanbare pad was hij gegaan. Tussen
bomen en struikgewas, langs de rivier. En daar ineens, voor hem opdoemend
tegen de opkomende zon was er het fort, het Romeinse castellum.
Hij bleef een ogenblik staan, bang om verder te gaan. Voor hem de gloednieuwe
houten poort. de porta sinistra oftewel de linker-poort. Aan weerszijden
daarvan een dreigende gevechtstoren, de metersdikke aarden wal
en een onafzienbare palissade! Omringd door drie vlak naast elkaar
gegraven sloten. Bij de ingang een dubbele wachtpost, twee schildwachten,
gewapend met zwaard en speer. Niet al te bars, “Dan moet je op het
marktveld wezen! Meld je maar bij de wachtcommandant!” Hij mocht
passeren en wat later onder geleide van een soldaat de weg vervolgen.
Recht toe recht aan naar de uitgang aan de tegenovergestelde kant van het
terrein! Via de hoofdweg, de via principalis. Hij keek zijn ogen uitl Links
van hem, naast de weg, een barak van meer dan vijftig stappen lengte,
waarin zo te zien het paardenvolk en hun dieren waren ondergebracht.
Nog meer van die gebouwen daarachter. Rechts van hem, op de nog
Deel 1. In en om het Romeinse castellum 10

11
Zo ongeveer lag het Castellum erbij in 180 n.C. Geheel van steen opgetrokken.
Gezien vanaf de huidige Middenweg.
zwarte grond, eveneens houten barakken, klaarblijkelijk voor het
voet-volk bedoeld. Soldaten liepen in en uit. De man van het strand zal
geen moeite gehad hebben het daarop volgende gebouw te herkennen als
het hoofdgebouw. Het praetorium. Een imposant bouwwerk, gedeeltelijk
open en gestut op houten zuilen. Daar, in het achterdeel van het castellum,
klopte het hart van de legerplaats. “Daar staat ons vaandel!” wees de
soldaat trots naar het onzichtbare achtergedeelte van het gebouw. Aan de
Zicht op oud Valkenburg.
voorzijde, tussen de zuilen op de binnenplaats, prijkte
een beeld van de keizer, verheven op een sokkel.
De soldaat draaide zich om, naar de tegenovergestelde
zijde van de weg. “Dat is de porta praetorial” Hij
wees in de richting van de rivier. Daar, aan het eind
van de dwarsweg, de via praetoria. was de hoofdpoort
zichtbaar. Een prachtig doorkijkje op de Rijn.
De gekrulde boeg van een oorlogsschip nog net
zichtbaar. Ze kregen haast. Er was nog zo’n zestig
meter te gaan. Rechts was een herhaling te zien van
het begin, een viertal barakken voor het voetvolk.
Maar links van de weg was het onderkomen van de
commandant, heel wat groter dan dat van zijn manschappen!
Daarnaast het hospitaal. Op een speerworp
afstand van de rechterwal! De grond daartussen onbebouwd,
een onverharde gang, het intervallum.
Diep onder de indruk verlaat onze voetganger het
castellum door de rechterpoort, de porta principalis
dextra. In zijn neus nog de lucht van versgekapt hout.
Niet ver buiten de poort zijn reeds de eerste kramen
bemand en opgebouwd. Het marktveld gonst van
vroege bedrijvigheid. Handelaars, belust op de gouden
Romeinse munten, bieden paarden te koop aan.
Leerwerk en huiden. Inheems aardewerk. Wild en
gevogelte. Gerst en haver. Groente en een soort bieten.
Slaven en slavinnen, de blonde haren kort afgesneden.
Ook de man uit “Katwijk” begint met het
uitpakken van zijn koopwaar. Veel heeft hij niet nodig,
een paar planken. Een stenen pot. Een houten kist misschien. Zijn
eerste klanten naderen, soldaten van het fort. Wantrouwig bekijken ze zijn
spullen, snuiven de lucht op. En lopen door. Het haringkaken is nog niet
uitgevonden!

300 jaar Romeins bewind
Zoals reeds gezegd, het eerste castellum werd in 39 n.C. opgericht en was
gemaakt van hout, aarde, klei en riet. Materialen, die waarschijnlijk
ruimschoots voorhanden waren. Sommige onderzoekers denken dat het
fort gebouwd is in verband met de voorgenomen invasie van Engeland.
Anderen zien de reden daartoe gelegen in een militaire actie, gericht naar
het Noorden. De Friezen hadden zich elf jaar geleden ontworsteld aan het
directe Romeinse gezag. Ook hun oosterburen, de Chauken, moesten tot
de orde geroepen worden. Het Romeinse streven was in die jaren nog
geheel gericht op gebiedsuitbreiding in die richting. Daarin paste een
dwangburcht aan de monding van de oude Rijn. Dat verklaart de bouw
van een soortgelijke versterking aan het eind van de Noordelijke tak van
deze grote rivier, te Velzen!
Vergiste de commandant van het cohorte zich toen hij deze plaats uitkoos
om er het winterkwartier op te zetten? Kort na de bouw van het eerste
castellum bleek dat de plaats mogelijk wel strategisch maar niet waterbouwkundig
goed gekozen was. In het voorjaar kwam de hoge waterstand
en overstroomde het land. Nadat opkrikpogingen van een aantal barakken
weinig resultaat opleverden, werd geleidelijk aan de grond opgehoogd.
Tegelijkertijd werden de gebouwen aangepast en hier en daar gewijzigd.
Het eerste begin van de Romeinse terp! Dit overgangsbouwsel werd door
de ontdekkers met het nummer 1 a onderscheiden. Ook de weg langs de
Rijnoever, richting de “Woerd”, moest opgehoogd en versterkt worden.
Het was al lang rumoerig in deze hoek van het Romeinse rijk. De Friezen,
oorspronkelijk door generaal Drusus tot medewerking gedwongen, waren
in het jaar 28 in opstand gekomen tegen de willekeur en afpersing van
hun Romeinse commissaris. Een kolfje naar de hand van hun oosterburen,
de Chauken. Onder de bezielende leiding van de Cananefaat Gannascus
bekwaamde deze stam zich daarna in de kunst van land- en zeeroverij.
Tenslotte ontzagen ze zich zelfs niet het Romeinse leger in het nest te
storen. Het moet omstreeks het jaar 47 geweest zijn dat de Chauken door
Castellum 2 trokken en een vernietigend spoor achter lieten van as en
puin. Er bleef niet veel van het complex over. Oorzaak, een tijdelijk
Romeins machtsvacuüm. De bevelhebber van het Neder Germaanse leger
was gestorven en diens beroemde opvolger Corbulo had het commando
nog niet overgenomen. Overigens is het niet uitgesloten dat de verdedigers,
op de vlucht geslagen, zelf de brand in het fort gestoken hebben of
gemene zaak met de opstandelingen maakten! Het waren immers hulptroepen,
mogelijk zelfs Bataven!
Corbulo kreeg opdracht om orde op zaken te stellen en maakte korte
metten. Gannascus werd door sluipmoord om het leven gebracht en er
werd een gezantschap naar de Chauken gestuurd om die tot onderwerping
te bewegen. Ze weigerden en Corbulo maakte zich op om ook hun land
met geweld in te lijven bij het Imperium. Maar inmiddels was keizer
Claudius tot andere inzichten gekomen en gaf Corbulo opdracht zich
terug te trekken op zijn uitgangsstellingen. Wederom werd de Rijn de
Noordgrens van het Imperium. Met een strook niemandsland aan de
overzijde. De heroveringsplannen voor Germanië werden opgegeven.
Corbulo gaf zuchtend toe. “Generaals hebben het moeilijk tegenwoordig!”
moet hij gezegd hebben. Vanaf die tijd werd een keten van forten
langs de Rijn gebouwd, de Limes. In Valkenburg verrees castellum nr. 3,
in weinig verschillend van het vorige. In dezelfde periode werden er een
aantal gebouwen neergezet aan de oever van de Rijn, tussen de huidige
brandweerkazerne en de plaats waar nu de Castellumruiters oefenen...
...Stel dat deze nederzetting inderdaad naar Agrippina de jongere genoemd
is en dat ze hoogst persoonlijk bij de naamgeving aanwezig was,
om die luister bij te zetten. Vergezeld van de zoon uit haar eerste huwelijk,
Nero. Uiteraard moest het gehele gebied bekeken worden. Onder
gewapend geleide is ze de porta principalis dextra uitgereden. Direct
buiten de poort stonden de belangstellenden haar op te wachten. Hun
huizen in Romeinse stijl, gebouwd op de plaats waar later de Lotsystraat
zou komen en daaromtrent. Voort ging het, de heerweg af. Niet ver buiten
het fort, ongeveer daar waar nu de nieuwe brandweerkazerne verrezen is,
stroomde de Rijn. Daar ook werd de weg onderbroken door de eerste
watering, een brede zijarm van de rivier die in het drassige land uitwaaierde,
in de richting van de horizon en de lage duinen.
Voor de brug over dat water werd halt gehouden, eerst moest een bezoek
gebracht worden aan de gebouwen die aan deze kant van de watering
Deel 1. In en om het Romeinse castellum 12

stonden. Vooraan een grote houten loods, gedeeltelijk
omgeven door een gracht, een graanpakhuis.
Aan de overzijde van het water waren
soortgelijke loodsen zichtbaar, meer landinwaarts.
Het gezelschap zal er niet lang vertoefd
hebben. Mogelijk heeft zoon Nero nog even op
de steigers gelopen, om naar de graanschepen
te kijken die in deze binnenhaven gelost werden.
Ze moesten verder, de brug over, richting de
“Woerd”. Over de heerweg, die door soldaten
was aangelegd op de Rijnoever. Kortste verbinding
met de andere castella, stroomopwaarts.
Jaagpad voor de slaven om de schepen
tegen de stroom in voort te trekken. Rechts was
de eerste aanleg van de begraafplaats te zien.
Hier en daar een afdakje op vier palen, Verderop
een wachttoren, de schildwacht kon het
land tot ver in de omtrek in de gaten houden.
Aan het eind doemden twee grote houten gebouwen
op, ter rechterzijde van de weg, pakhuizen
als de vorige. Einde van het “Marktveld”.
Een tweede watering moest overgestoken
worden. En enkele honderden meters verder
een derde. De derde brug in de heerweg.
Het terrein is kunstmatig opgehoogd. Steigers
en pakhuizen maar ook woningen. Een tweede
burgernederzetting, later de Woerd genoemd.
Anno 50 n.C. een Romeins havencomplex.
De terugweg moest aanvaard. Verveeld keek Agrippina even later door
de ingang van haar reiswagen naar buiten. Op de Rijn voer een schip
geladen met wijn-vaten. De stuurman had grote moeite zijn boot op koers
te houden. Twee slaven zeulden in de sleeptouwen. De koets reed hen
voorbij, Ze passeerden het mini-castellum, de beide wachtposten groetten
stram in de houding. Agrippina dacht er over na hoe ze haar man van
13
Valkenburg in de Romeinse tijd. Naar een oude schoolplaat van Isings, bewaard in de
Oudheidkamer te Valkenburg.
Zicht op oud Valkenburg.
kant kon maken. Vergif leek haar het beste. Ze kon niet te lang wachten.
Steeds vaker liet Claudius blijken voorkeur te hebben voor zijn zoon
Brittannicus. Straks zou hij hem nog aanwijzen als troonopvolger. Dat
mocht niet gebeuren. In geen geval!

Nero schokte de geschiedenis met een serie uitspattingen, die nauwelijks
overtroffen kunnen worden. Aanvankelijk was hij een goed keizer maar
Brittannicus moest toch maar uit de weg geruimd worden. En aangezien
hij het gekonkel van zijn moeder ook zat was volgde zij kort daarna. In 62
liet hij zijn vrouw Octavia ter dood brengen. Hij greep in 64 de grote
brand van Rome aan om de “opstandige” christenen te lijf te gaan, naar
verluidt behoorden Paulus en Petrus tot de slachtoffers. Ondanks zijn
kwade invloed in eigen land, liet Nero de provincies goed besturen. In
Germanië was er een tijd van welvaart en rust. In 68, na zijn dood, ontbrandde
opnieuw een strijd om de troon-opvolging. Er waren minstens
drie pretendenten. Onder hen Vitellius, de man die hier als landvoogd
orde en rust handhaafde. Door gunsten en giften kreeg hij zijn legioenen
achter zich. In Keulen werd hij daarop tot keizer uitgeroepen. Met zijn
troepen trok hij vervolgens naar Italië om in Rome zijn aanspraken af te
dwingen. Achter bleven de plaatselijke commandanten met onderbemande
forten. Motivatie nul komma nul! Voor hen zat er niets anders op dan
de plaatselijke bevolking onder druk te zetten om meer soldaten te leveren.
De ronselaars trokken de dorpen langs. “Nog geen achttien jaar?
Toch maar meekomen!” Sommige ambtenaren lieten zich omkopen en
maakten misbruik van de omstandigheden. Wat wil je, als de bazen het
voorbeeld geven? Maar het volk nam het niet. De Germanen, verzamelnaam
voor allerlei stammen, staken de koppen bij elkaar. De Cananefaat
Julius (Claudius) Civilis voerde hen aan. Als commandant van een cohorte
van het Romeinse leger had hij al het één en ander meegemaakt. Eén
ding begreep hij goed, om wat tegen de Romeinen te kunnen beginnen
moest hij de elkaar bestrijdende Germanen op één lijn krijgen. Eendrachtig
zouden ze sterk staan. En dat lukte hem, hij wist de stam-hoofden te
overtuigen. De tijd was gunstig, alom was er ontevredenheid en de Romeinse
soldaten waren weg.
Ook de Cananefaten aan de monding van de Rijn kozen zich een aanvoerder.
Brinno, zoon van een stamhoofd, werd op het schild gezet en rondgedragen.
Kort daarna brak de grote strijd uit, woest trokken ze op weg en
overrompelden het halfbemande castellum van Valkenburg. De brand in
het fort! Voort ging het. Achter hen een laaiende vuurgloed, voor hen de
loodsen en pakhuizen op het “Marktveld” en “De Woerd”. Ook daar werd
alles kort en klein geslagen. Romeinse kooplieden ondergingen de behandeling
die hun landgenoten zo menigmaal hadden toegepast. Zo werd de
herinnering aan Agrippina uitgewist. Einde castellum, anno 69 n.C.
Slechts een dikke laag as bleef achter Als teken aan de wand.
In Rome werd de machtsstrijd beslist en Vitellius’ lijk in de Tiber gegooid,
Vespasianus werd keizer. Direct daarna werd Cerealis er op uit
gestuurd met een groot leger Italianen en Spanjaarden om de rust in Germanië
te herstellen. Na zware gevechten wist hij tenslotte Julius Civilus
tot overgave te dwingen. Weer brak een periode van rust en welvaart aan.
In Valkenburg werd de eerste hand gelegd aan het vierde castellum. Nog
steeds van hout, riet en klei.
Om en nabij het jaar 100 werd het castellum voor de zoveelste keer afgebroken.
Einde periode vier. In Rome bracht Keizer Traianus een definitieve
regeling tot stand van het bestuur aan de Rijn. Nederland en België
maakten daarin deel uit van de provincie Germania Inferior. Op haar
beurt weer onderverdeeld in civitates die ruwweg samenvielen met de
afzonderlijke stamgebieden. Tijdens zijn regering moet het vijfde castellum
gebouwd zijn. Nu met een stafgebouw van steen. Het zal allicht tot
onderkomen gediend hebben aan keizer Hadrianus, die tijdens zijn regering
vele inspectiereizen door het rijk maakte. Hij gaf zijn naam aan
Forum Hadriani, een civitas in de buurt van het huidige Voorburg, dat
daarmee tot hoofdstad van de civitates der Cananefaten werd bevorderd.
Castellum nummer 5 werd, zonder dat daartoe enige reden bekend is,
afgebroken tussen 170 en 174. Marcus Aurelius was keizer van Rome. De
grenzen van het Romeinse rijk stonden onder zware druk door de drang
tot volksverhuizen der omliggende Germaanse volken. Ook de Chauken
en Chatten deden weer van zich horen, uiteraard in ongunstige zin.
Het strand moet in die tijd hoger geweest zijn, of de zee lager. Of van
beide wat. In ieder geval heeft het legendarische Brittenburg ooit aan de
monding van de Rijn gelegen. Geen zandkasteel maar een echt stenen fort
naar thans wordt aangenomen. Er is geopperd dat het een vroeg middeleeuwse
burcht was maar de Romeinse oorsprong lijkt onweerlegbaar. De
op de oude tekeningen aangegeven vorm van de gebouwen in het midden
doen denken aan graanschuren, horrea. Het bouwsel werd door de zee
verzwolgen en vergeten. Tot grote verbazing van de bevolking van Kat-
Deel 1. In en om het Romeinse castellum 14

wijk werd op zekere dag in het jaar 1520 de ruïne zichtbaar van stenen
muren en wallen. Het was uitzonderlijk laag water en een breed strand
was drooggevallen. Jong en oud spoedde zich er heen, munten en muurfragmenten
met opschriften werden gevonden. In 1552 en 1562 herhaalde
zich het schouwspel. Ook in 1918 en laatst nog in 1960 werden onder
water de resten van een rond bouwwerk aangetroffen met een vier meter
lange muur. Circa 500 meter uit de kust. Wanneer het precies gebouwd is,
valt niet te zeggen. Laat Romeins, daar wijzen de ronde hoektorens op,
maar wie zal zeggen wanneer de eerste palen in het zand gedreven zijn?
Om en nabij het jaar 175 werd tot een algehele herbouw van het Praetorium
Agrippinae besloten. Castellum nummer 6, nu in moderne stijl. Wal,
muren, torens en nog veel meer van steen. De timmerman was kieskeuriger,
betere houtsoorten werden toegepast, aangevoerd van elders. En weer
braken jaren van voorspoed, rust en vrede aan. Althans, het tegendeel
wordt nergens vermeld. Tot voor kort werd aangenomen dat omstreeks
250 de Romeinen zich definitief terugtrokken uit dit gebied. Oorzaak zou
zijn: het stijgende water en het opdringen van de Germanen. Daarmee zou
ook het einde van het castellum 6 gekomen zijn.
Nadere opgravingen in 1980 op het Castellumplein, brachten sporen aan
het licht van Romeinse bouwwerkzaamheden in het castellum tussen 264
en 354! In die periode moeten er minstens drie graanschuren (horrea) zijn
gebouwd in het voorste deel van het castellum. Herstelwerkzaamheden
werden uitgevoerd aan de zuidelijke muur van het stenen hoofdgebouw.
Castellum nummer zeven was gevonden! Nader bezien was het aannemen
van een definitieve verlating van het castellum in 250 wel wat voorbarig.
Immers, de geschiedenis verhaalt dat tussen 260 en 268 de Franken door
de Gallisch keizer Postumus weer uit dit gebied verdreven werden. De
Romeinse heerschappij werd hersteld. En hoewel na de dood van Postumus
de Germanen weer op-drongen, slaagde de onderkeizer Constantius
Chlorus er omstreeks 290 in “Batavia” opnieuw in het gareel te krijgen.
Ook zijn zoon Constantijn de Grote, die zich tot het Christendom bekeerde,
heeft in deze streek de strijdbijl opgenomen. Met succes. Het bleef
echter kwakkelen met het Romeinse Imperium. Steeds weer begon het
geruzie om de troon en bleven de grenzen onbeschermd achter. Dat had
15
Zicht op oud Valkenburg.
dan weer tot gevolg dat vrije stammen het rijk binnenvielen. Ook Julianus
de afvallige (355-361) wist de invallers tot de orde te roepen en beroemde
zich er op de verbindingslijnen in de Rijndelta ten behoeve van de korenvoorziening
(!) te hebben hersteld. Na hem had generaal Stilicho
(359-408) de Rijnmond nog immer stevig in Romeinse handen.
Professor Groenman-van Waateringe die inmiddels de zorg voor de opgravingen
van haar collega Glasbergen heeft overgenomen, gaat er van
uit dat na 250 het castellum nog in gebruik was. Als overslag-plaats van
koren dat ingevoerd werd uit Engeland. Waarschijnlijk bewaakt door een
kleine bezetting soldaten. Tot het begin van de vijfde eeuw. Omstreeks
die tijd moet het einde definitief zijn gekomen. Voor de Romeinen tenminste.
De Germanen trokken massaal de grens over. Is het castellum
toen door de vertrekkende Romeinen met de grond gelijk gemaakt? Of
heeft de nieuwe bezetter het in gebruik genomen? Was het de burcht die
in de negende eeuw, volgens de overlevering, door de Vikingen verwoest
werd? De eerste kerk van Valkenburg moet omtrent die tijd gebouwd zijn.
Op de puinhopen of binnen de veilige omwalling van het toen zevenhonderd
jaar oude castellum? Wie zal het zeggen?
Toevallige vondsten
Het was te verwachten dat de Valkenburgers in de loop der tijden min of
meer toevallige vondsten zouden doen. In “Kabinet van Nederlandsche
oudheden en gezichten” uit 1725 is reeds sprake van een “hooge en
verhevene Iandstreek omtrent het huys Toorenvliet, bewesten den hoogen
Rhijndijk strekkende tot aan het Marktveld tot onder de Kerk en Tooren”
waar tras- en cementstenen, potscherven en munten van “Roomsche”
oorsprong gevonden werden. De schrijver verwijst daarbij naar andere
bronnen en publikaties. In de dertiger jaren, tijdens grondwerkzaamheden
op het Marktveld, zijn er een aantal complete potten uit de Romeinse tijd
gevonden. Het was de eerste aanwijzing van een grafveld ter plekke.
Het kippenhok in mijn achtertuintje moest afgebroken worden. Daarmee
bezig besloot ik een proefsteek te wagen, het werd een gat van hooguit

Resultaat van één proefsteek in mijn achtertuintje.
twintig centimeter vierkant. De schop knarste op een stenen voorwerk dat
ik met mijn blote handen uitgroef en in een emmertje deponeerde. Het
bleek dat het grondwater bereikt was want weldra begon het kuiltje zich
met water te vullen. Meer geknars van de spade wees de weg en zo kon ik
het één na het andere voorwerp uit het gat en de inmiddels tot modder
geworden brei lospeuteren. Het kleine emmertje werd bijna gevuld. Na
het schoonmaken konden de volgende voorwerpen worden
uitgestald en gefotografeerd: 16 botten waaronder
een hoorn en een kies van een dier; 17 fragmenten van
dakpannen en soortgelijke stenen, 3 spijkers; 23 potscherven;
1 schelp; 1 stukje leisteen grijs en 1 stukje
leisteen rood. Kortom, een verbazende hoeveelheid materialen,
uit een gat met een doorsnede van hooguit 140
cm en een laag van ongeveer 20 cm hoog! En dat op
circa 150 meter pal ten zuiden van de porta principalis
dextra! Waaruit blijkt dat er in de Valkenburgse grond
heel wat Romeins puin te vinden moet zijn. Eén van de
potscherven was bekrast met tekens, graffiti. Ik zou ze
niet herkend hebben ware het niet dat mijn kleinzoon
(5) mij er op attendeerde! Overigens is me duidelijk
geworden dat het niet de bedoeling is dat we op deze
manier in onze achtertuintjes gaan graven!
Opgravingen in de dorpsheuvel
Toen in 1914 Albert Egges van Giffen door Valkenburg
fietste werd hij getroffen door de hoogte waarop de
dorpskern gebouwd was. Een vreemde plaats voor een
terp, vond hij. De nog jonge archeoloog, die speciaal in
dat soort verhogingen geïnteresseerd was, maakte een
praatje met deze en gene en belandde tenslotte bij de
dorpstimmerman met de vraag: “Bestaat de dorpsheuvel
uit klei of uit duinzand?” Daarover wist Oosterlee wel
iets te vertellen. Een paar weken later lag er bij Van
Giffen een briefkaartje in de bus: “Kom maar kijken!”
Twee putten waren gegraven, één achter een huisje aan
de Broekweg een andere aan de Sluissteeg. Uitnodigend lagen de gevonden
spullen uitgestald. Aan de wanden van de put was duidelijk te zien
dat er inderdaad sprake was van een soort terp. Nog groter was de verrassing
toen de basis van een zware tufstenen muur zichtbaar werd. Zo te
zien een deel van een romeinse vestingmuur. Met zijn tuinman groef Van
Deel 1. In en om het Romeinse castellum 16

17
Eén van de gevonden scherven was met tekens bekrast. Het merk van de eigenaar van de pot.
Grafitti.
Giffen daarna nog een aantal sleuven. Zo werd zijn belangstelling voor
Valkenburg gewekt. Het was omstreeks het begin van de eerste wereldoorlog.
Het werd 1923. Van Giffens ervaringen waren in het vergeetboek terecht
gekomen. In het kader van de opgravingen op de Woerd, wilde Remouchamps
zeker gesteld zien, dat niet de dorpsheuvel maar De Woerd
de plaats was, waar het romeinse castellum gezocht moest worden. Daartoe
werden een drietal steekproeven genomen, ten westen van de kerk en
op het dorpsplein. Geen muuroverblijfsel werd gevonden, wel grote hoeveelheden
Romeins puin. Daarvoor werd een redelijke verklaring bedacht:
Het puin van het Romeinse castellum op de Woerd was gebruikt
om de dorpskern op te hogen voor het wassende water van die tijd! Later
bleek dat Remouchamps net niet diep genoeg gegraven had.
De verwoesting van de Valkenburgse kerk en dorpskern tijdens de Meidagen
van 1940 werd de aanleiding voor nadere opgravingen op die plaats.
Die zijn dan ook in 1941, tijdens de bezetting, gestart. Het onderzoek
onder leiding van de inmiddels professor geworden Van Giffen en diens
Zicht op oud Valkenburg.
opvolger W. Glasbergen vond plaats in
twaalf campagnes. Resultaat was in eerste
instantie de ontdekking van de zes opeenvolgende
Romeinse grensforten, castella.
De renovatie van het dorpsplein, sindsdien
het Castellumplein genoemd, en de sloop van
enige oude huisjes ten Oosten en ten Zuiden
daarvan, bood gelegenheid het één en ander
in kaart te brengen dat voordien nog niet onderzocht
was. In 1980, tijdens de laatste en
zeventiende campagne onder leiding van
prof. W. Groenman-van Waateringe, werden
de sporen ontdekt van het zevende castellum!
Romeinse activiteiten tot ver in de vierde
eeuw! Een deel van de blinde vlek in onze
historie werd daarmee opgelost. Al met al
werd daarmee een onderzoek afgesloten dat
zijn weerga in de geschiedenis niet had. Nog nimmer was aan de hand
van opgravingen een Romeins castellum zo uitgebreid en precies in kaart
gebracht, nooit eerder was er zo grondig te werk gegaan.
In 1989 en 1990 werd de riolering in de Burgemeester Lotsystraat, de
Marinus Poststraat en een deel van de Broekweg vernieuwd, de graafwerkzaamheden
werden begeleid door een archeoloog die verschillende
vondsten wist te bergen en beschrijven. Tot heden is daarvan geen verslag
gepubliceerd.
Opgravingen op het Marktveld
Het heeft heel wat voeten in aarde gehad voor er met dit onderzoek begonnen
kon worden. De noodzaak was duidelijk. Voor de aanleg van de
autoweg moest er diep gegraven worden en daarmee zouden alle grondsporen
uit de Romeinse tijd en de Middeleeuwen grondig verstoord

worden. Daarna zou er geen zinnig onderzoek meer mogelijk zijn. Graag
hadden ze het aan de toekomst overgelaten, dan immers zouden er betere
instrumenten zijn, meer mogelijkheden. Maar het was nu of nooit! Bekwame
mensen waren er genoeg, dat wel. Velen liepen werkloos. In het
steenrijke Nederland was geld het probleem. Wie zal dat betalen? En zie
daar, een nooit tevoren getoonde samenwerking kwam op gang, alle
mogelijke financiële bronnen werden aangeboord. Een stichting werd in
het leven geroepen: Onderzoek Romeinse bewoning Valkenburg ZH. In
1985 kon gestart worden. Een verplaatsbaar kantoor, een computercentrum
en een werkplaats werden op een stukje land aan de Torenvlietslaan
neergezet. Het te onderzoeken terrein werd omgeploegd en enige tijd met
rust gelaten. De regen kon haar werk doen. Aan de oppervlakte gekomen
scherfjes, botjes en dergelijke, spoelden schoon en werden zichtbaar.
Daarna werd het geheel afgezocht. Niet zo maar op goed geluk maar
systematisch. Het veld werd in een aantal evengrote vakken verdeeld en
genummerd. Per vak kreeg een gelijk aantal personen evenveel tijd het
materiaal te verzamelen en in genummerde plastic zakjes te doen. Aan de
hand daarvan kon het terrein in kaart worden gebracht en bepaald worden
waar, met de meeste kans op slagen, begonnen moest worden. De opgravingen
vonden plaats van 1985 tot 1988 en werden uitgevoerd door de
Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, onder leiding van
de archeologen Epko J. Bult en Daan P. Hallewas. Het tracé van de autoweg
op het Marktveld en de Woerd werd onderzocht. Het resulteerde in
de blootlegging van een Romeinse grafveld, militaire en burgerlijke
bouwwerken en een aantal weg- en waterbouwkundige werken. Bovendien
werd de prehistorische aanwezigheid van mensen vastgesteld en
middeleeuwse bewoning, waaronder een landhuis met grachten.
Het is juni 1985. Ten oosten van de Achterweg zijn een vijftal jonge mensen
bezig in een werkput. Ieder op zijn eigen wijze, op zijn eigen plek. Op
de ene plaats wordt in de kleffe klei een diepe kuil gegraven, met scherp
afgebakende loodrechte wanden waarin zich de sporen van het verleden
aftekenen. Wie kan ze lezen? Een Orion-vliegtuig van de marine, laag in
de landing, ronkt voorbij. Niemand kijkt op. Uit een andere diepe afgraving
wordt een stronk gerooid. Het totaal vergane restant van dat wat
meer dan duizend jaar geleden een boom was wordt rigoureus in plakjes
gestoken en opzij gelegd. Bij het afval? Op een derde werkplek wordt de
kleilaag met de bats nauwkeurig afgeschuimd, in dunne plakjes. Welke
geheimen zullen zich prijsgeven? Eén der medewerkers zoekt de bodem af
met een elektronische detector. Af en toe piept het apparaat. Zo te zien
vals alarm. Per vindplaats worden de gevonden voorwerpen in plastic
bakjes gedeponeerd, voorzien van een genummerde label. Onze plaatsgenoot
Hendrik de Vries bedient zijn als nieuwe hydraulische graafmachine,
schraapt uiterst precies een laagje van de kleilaag en deponeert dat op
een hoop. In het midden zijn twee haaks naast elkaar gelegen balken
blootgelegd. Een door mensenhanden aangelegde fundering, dat ziet een
leek. Ik probeer me er een voorstelling van te maken. Natuurlijk. dacht ik,
daar zat eens een Valkenburger in de schaduw van die dikke boom. Op
een droog plekje. Met behulp van aarde en balken opgehoogd. Veilig
voor de zoveelste overstroming van de Rijn!
Sinds haar ontstaan heeft de Rijn van alles en nog wat meegevoerd op
haar weg naar de zee. Als de rivier buiten haar oevers trad bleef daarvan
een gedeelte achter. Zo ontstond in de loop van miljoenen jaren een kleilaag,
vruchtbare grond waarvan de waarde nauwelijks te schatten is. De
Romeinen kwamen, bouwden hun versterkingen langs de rivier en zorgden
voor goede wegen. De heerweg liep langs de Rijn, van de Woerd over
het Marktveld, dwars door het castellum en verder. Het wegdek was
gefundeerd op een mat van liggende stammetjes. Tegen wegspoelen versterkt
met aan weerszijden ingeheide palen. Verhard met schelpen van het
strand. Naast de weg werden de doden begraven. Wie niet ten prooi viel
aan het wild gedierte of het water vond in de “katteklei” een laatste
rustplaats. Zo werd het bijna tweeduizend jarige stoffelijke overschot
aangetroffen van een man, een vrouw en een kind. Op aandoenlijke wijze
in de dood verenigd. Onberoerd gebleven onder de ploeg van Gert Jan
Varkevisser, die daar jaar in jaar uit de grond bewerkte. Zoals zijn vader
voor hem. Wisten zij veel!
Velen vragen zich af het hoe en wanneer van deze ter aarde bestelling.
Een jong gezin, in één keer gestorven? Welke ziekte had hier toegesla
Deel 1. In en om het Romeinse castellum 18

gen? Ik geef toe, het ligt voor de hand zo te denken. Maar weet u, eigen
lijk was het geen gezin. In werkelijkheid zat het zo: de “begrafenisondernemer”
kwam op het castellum. Kijken of er nog wat van zijn gading was.
De centurio wees hem een tweetal gestorven slaven, een man en een
vrouw. “En daar ligt nog een kind!” gebaarde hij naar een andere hoek
van het kille vertrek. De helpers wierpen de lijken op de kar, de ondernemer
nam zijn loon in ontvangst en de stoet vertrok, het castellum uit.
Slechts nagestaard door wat vrouwen en kinderen, die zich ophielden
buiten de rechter poort, nabij de huizen, die daar waren gebouwd. Voort
19
De gele steentjes in het stratenbeeld van Valkenburg waarmee de plaats van de muur van het Castellum wordt weergegeven
Zicht op oud Valkenburg.
ging het, met krakende wielen in de richting van de nederzetting op de
Woerd. Halverwege werd halt gehouden. De baas wees de plaats, gaf nog
wat orders en verdween. Zijn trawanten maakten zich op voor de begrafenis.
Nu was Hufus, de Cananefaat, geen groot licht. Een aardige jongen, dat
wel, maar veel hersens had hij niet meegekregen. Voor slaven werd de
kuil meestal zo klein mogelijk gegraven, klei was taai en zwaar. Het
stoffelijk overschot werd er dan in gepropt, grond erop en klaar was
Kees. Maar Rufus was een fantast. Samen begonnen ze te graven maar de
ander had het al gauw bekeken, hij zocht zich een
plekje in het gras. “Laat de boeren maar ploegen!”
Zo was Hufus niet, hij groef en groef, dikke
zweetdruppels kwamen op zijn voorhoofd. Terwijl
zijn metgezel lag te slapen maakte hij een grote
wijde kuil. Toen droeg hij behoedzaam de lichamen
er in. Eerst de vrouw, haar legde hij op de
rug, haar rechterarm zo gebogen dat er een veilig
plekje ontstond, daar legde hij het kind in. Tenslotte
de man. Niet als heerser van het nest legde
hij hem in het graf maar ondergeschikt. Opkijkend
naar haar en het kind. Nameloos verdrietig.
Daarna bleef Rufus maar kijken, hij kon er niet
toe komen de kuil dicht te gooien. Dat moest zijn
maat tenslotte doen. Maar ja, Rufus was nu eenmaal
niet goed wijs. Dank zij hem ontstond dit
verstilde portret, dat de eeuwen zou trotseren.
Geloof het of niet, het zou best zo gegaan kunnen
zijn.

OPGRAVINGEN OP DE WOERD
In 1922 werd gestart met een opgraving op de Woerd onder leiding van
A.E. Remouchamps. Om te beginnen werden een aantal proefsleuven
gegraven op het land van Klaas Zandbergen. Grondsporen en aardewerkscherven
duidden op Romeinse woningen van leem en hout. Een vierkant
houten putje uit de Karolingische tijd werd aangetroffen vlak naast de S
bocht van de Achterweg. In hedendaagse termen, ergens tussen de kassen
van Imthorn en Barnhoorn. Van het Romeinse castellum, dat men hoopte
te vinden, geen spoor. In de zomer van 1923 werd de opgraving voortgezet.
Nu een zestig meter verderop, zuidwaarts dus. Daar, haaks op de
Achterweg werd een sleuf gegraven van circa 130 meter lang in de richting
van de opgaande zon. Variërend van twee tot vier meter breed, uitgediept
bij de weg tot 24 cm boven NAP en geleidelijk ondieper tot 49 cm
boven NAP. De belangrijkste vondst was een zogenaamde spitse gracht,
een V-vormig uitgegraven sloot van hooguit 3 meter breed. Het verloop
van die gracht kon pas het jaar daarop met wat meer zekerheid vastgesteld
worden. Het was een gracht, die voor zover viel na te gaan, veel overeenkomst
vertoonde met die van een Romeins fort. Het castellum was
gevonden! Dat dachten ze toen, mogelijk wat voorbarig. Hoe dan ook,
onder de kassen van Gerrit Barnhoorn en de gebroeders de Mooij langs de
Achterweg, heeft in ieder geval een gracht gelegen, gegraven om een min
of meer rechthoekig grondstuk. Mogelijk de eerste verdedigingsgordel
van een Romeins castellum of een nederzetting van ongeveer 180 bij 120
meter. Egbert Remouchamps zou de publikatie van zijn werk niet meer
meemaken. Op 25 december 1927 overleed hij te Voorschoten, 35 jaar
oud.
De heer Sarfatij maakt in zijn verslag in Spiegel Historiael (1975) melding
van een tweede opgraving op de Woerd in 1947 en 1948 uitgevoerd
door H. Brunsting. Enkele proefsleuven werden gegraven. Er is voor
zover ik weet geen verslag van gepubliceerd, het idee van de Woerd als
Romeins havencomplex is toen voor het eerst gelanceerd.
In 1972 was een ruilverkaveling aanleiding tot het uitvoeren van een
noodopgraving, die werd uitgevoerd door de Rijksdienst voor het Oud-
heidkundig bodemonderzoek te Amersfoort. Een oppervlak van 2 hectare
midden op de Woerd werd onderzocht, waarmee een groot deel van de
proefsleuven van 1928 overlapt werd. De gedachte, dat er een castellum
gelegen zou hebben, werd verlaten. Daarvoor in de plaats kwam de overtuiging,
dat er aanvankelijk een haven geweest is en later een geromaniseerde
nederzetting. Geconstateerd werd dat ten zuiden van de watering
door de Romeinen een dijkje aangelegd was en het land opgehoogd.
Sporen werden gevonden van korenschuren en steigers maar ook van
inheemse boerderijen.
Tijdens de opgravingen van 1986 tot 1988 werd dat deel van de Woerd
waar de autoweg zou komen onderzocht. Aanvankelijk stroomde daar de
Rijn. Na de Romeinse tijd heeft de bedding van die rivier zich honderden
meters verplaatst naar het Oosten. Het verlande gebied werd pas in de
Middeleeuwen bewoond. Er is dan ook een groot aantal vroegmiddeleeuwse
sporen van bewoning aangetroffen. De nadere bestudering daarvan
werd uitgesteld tot later. Voorlopige verslagen zijn gegeven in de
serie boekjes “Graven bij Valkenburg”
Ter herinnering
De Romeinen vertrokken ruim vijftienhonderd jaar geleden. De jongste
restanten van die koloniale periode liggen nu onder 1,5 meter Valkenburgse
grond en as bedolven. Reeds lang is het geschreeuw der krijgslieden
en het gekerm der gewonden verstomd. Tot voor kort herinnerde
bijna niets in Valkenburg aan de Romeinse tijd, slechts af en toe de
vondst van een pot, een scherf, puin en stenen. Tegenwoordig is in de
straten van ons dorp de omwalling van het castellum aangegeven, bestraat
met gele steentjes. De achterste toren van de rechterpoort is gedeeltelijk
herbouwd, met gebruikmaking van de originele stenen. Als monument te
bezichtigen op het Castellumplein. Ook de straatnamen houden de herinnering
aan die tijd levendig, de Legioendreef, Centuriedreef, Claudiusdreef
en de Cohortedreef. Op dezelfde wijze worden ook enige van de
ontgravers van Valkenburgs oudste historie geëerd in de Dr. A.E. Remouchampsstraat,
Prof. dr. A.E. van Giffenstraat en de Prof. dr. W.
Deel 1. In en om het Romeinse castellum 20

Glasbergenlaan. Tenslotte het jongste
monument dat na het gereedkomen van
de provinciale autoweg, werd opgericht
op het Marktveld. Een rij bomen trekt de
aandacht. Van staal en beton vervaardigd
om ondanks de zure regen te kunnen volharden.
Een extra baken voor piloten die
op Valkenburg willen landen. Schuin
daarop een reconstructie van de Romeinse
weg, die met een bocht naar de westzijde
van de Woerd voerde. Dwars doorsneden
door de autoweg. Een informatiekubus,
ter zijde van de Torenvlietslaan
opgericht, geeft uitvoerige inlichtingen
over de opgravingen.
21
Het monument op de Torenvlietslaan/ Achterweg dat een indruk geeft van de loop van de Romeinse dijk of weg van het Marktveld
naar de Woerd
Zicht op oud Valkenburg.

Planten en dieren
Overzicht van de planten en dieren die aan het begin van de jaartelling
in Valkenburg in het wild groeiden en leefden
Biotopen van in de tekst van “Graven bij Valkenburg II” genoemde
planten en diersoorten (hoofdstukken 1, 7, 8 en 9).
1990 W. Benthem
H = Heukels-van Oostrom: Flora van
Nederland
Nz = De Nederlandse zoetwatervissen
T = Thieme’s grote natuurgids
Z = Zoogdieren van de Benelux
(8) = pag. in GbV deel 2
zout milieu
brak milieu
zoet milieu
duinen
zwarte els (l)
op moerassige plaatsen en aan de waterkanten (H 138)
es (3)
in loofbossen op kalk, klei en voedselrijke vochtige zandgrond, soms op laagveen
(H 558)
wilg (8)
div. soorten, o.a. in grienden,
rivieroevers, broekbos, duinen (H146)
iep (8) = olm
div. soorten, meeste uit heems, bastaarden ook in duinen (H154)
hazelaar (8)
in loofbossen en in heggen op goede grond (H 139)
kers (8)
div. soorten, vochtige bossen en hakhout, in heggen, langs rivieren, ook in
duinen (H342)
riet (8)
aan waterkanten in moerassen, vochtige bossen, op akkers, in natte duinvalleien
en of zilte grond (H768)
waterweegbree (8)
in sloten, vijvers en poelen, langs allerlei zoete wateren (H 659)
lisdodde (8)
in en langs sloten en plassen, in moerassen, netlanden en duinvalleien (H 812)
bies (8)
div. soorten waaronder in moerassige onbemeste graslanden, in veenstreken, in
de duinen en op zilte grond (H710)
sterrekroos (8)
in sloten en andere stilstaande of zwakstromende wateren; vooral algemeen in
zilte omgeving in het kustgebied (H215)
platvis (14) = verm.bot
in zee en in brakke zoete wateren die in zee uitmonden
steur (14)
in zout en zoet water (NZ66)
snoek (14)
vele watertypen, voorkeur voor helder water omgeven door plantenrijke oevers
(NZ 26)
fint (53)
in zoete wateren die in zee uitmonden (NZ 19)
stekelbaars (54) zoet en zout water (T308)
gewone pad (53)
bossen, akkers etc. overwintert in droge holten in de grond (T 314)
bruine kikker (53)
parken, tuinen, bossen etc. (T 316)
woelrat (8)
ruigbegroeide oevers van beken, sloten en meren niet aan water met wisselende
standen (Z 108)
Noordse spitsmuis (8)
zeer nat terrein, rietland, moeras, drassig hooiland, ook in periodiek overstroomde
terreinen (Z 106)
bosspitsmuis (8)
zeer gevarieerd, overal waar (dichte) bodembedekking aanwezig is, zoals ruig
grasland, heide, duinen, rietvelden, etc. (Z.)
dwergmuis (8)
hoog gras, dijkbegroeiing, graanveld, rietvelden, etc. (Z 110)
bosmuis (53)
enige vorm van dekking; bos, rietland, duinen, etc. In winter naar schuren,
stallen, etc. (Z 112)
eikelmuis (53)
bossen, hellingen, grotten, groeven (Z 117)
zwarte rat (53)
zeer sterk aan menselijke bebouwing gebonden, prefereert droge plaatsen,
nagenoeg niet bij water (Z 116)
Deel 1. In en om het Romeinse castellum 22

Boeken en bronnen
BEELAERTS, W.A. Lugdunun en PraetoriaAgrippinae. In bijdrage voor de Vaderlandsche
geschiedenis en Oudheidkunde, 4e reeks deel 7 blz. 272-274. 1909.
BLOEMERS, J.H.F. en ARFARIJ, H. Valkenburg ZH. In Nieuwsbulletin van dc
KNOB, nr. 12, blz. 130-133. 1973.
BLOEMERS, J.H.F en SARFARIJ, H. Valkenburg ZH. A Roman settlement at the
Woerd Valkenburg (South Holland). Report 1: The potter’s stamps. Berichten van de
Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. 26, blz. 133-161. 1976.
BOOGAERS, J.E. Militaire en burgerlijke naderzettingen in Romeins Nederland. In
Honderd eeuwen Nederland in Antiquity and Survival II, nr 5-6, 1959.
BOGAERS. J.E. Praetorium Agrippinae. Bulletin van de KNOB, jaargang 17. afl. 4,
kol. 209-240. 1964.
BREE, PJ.H. VAN EN CLASON A.T. On the scull of a lynx (Linnaes, 1758), found in
the Roman castellum at Valkenburg, province of Zuid Holland, The Netherlands.
Bijdragen tot de dierkunde 41, 1971 pp. 130-135. 1971.
BULT, EPKO J. & HALLEWAS, DAAN P. Graven bij Valkenburg, het archeologisch
onderzoek in 1985. 1986.
BULT, E.J ; HALLEWAS, D.P. en anderen. Graven bij Valkenburg 11, het archeologisch
onderzoek in 1986. 1987.
BULT, E.J. ; HALLEWAS, D.P. EN ANDEREN. Graven bij Valkenburg 111, het
archeologisch onderzoek in 1987 en 1988. 1990.
DIJKSTRA. H. EN F.C.J. KETELAAR. Brittenburg, raadsels rond een verdronken
ruïne. 1965.
Es, W.A. VAN. De Romeinen in Nederland. 1973.
GIFFEN, A.E. VAN & GLASBERGEN, W. Zes perioden -castellum te Valkenburg,
Praetorium Agrippinae. 1946.
GIFFEN, A.E. VAN. De Romeinse castella in den dorpsheuvel van Valkenburg aan de
Rijn deel 1. Opgraving 1941. 1948.
GIFFEN, A.E. VAN EN W. GLASBERGEN. De opgravingen in Nederland in 1948.
In: L’Antiquité Classique 1949.
GIFFEN, A.E. VAN. Inheemse en Romeinse terpen. Opgravingen in de dorpswierde
te Ezinge en de Romeinse terpen van Utrecht, Valkenburg ZH en Vechten. 1950.
GIFFEN, A.E. VAN. Three Rornan frontier forts in Holland at Utrecht, Valkenburg
and Vechten. In: The congress of Roman Frontier Studies, 1949. pp 31-40, 1952.
23
Zicht op oud Valkenburg.
GIFFEN, A.E. VAN. De Romeinse castella in den dorpsheuvel van Valkenburg aan de
Rijn deel 2. Opgravingen in 1942 tm. 1943 en 1946 tm. 1950. 1955.
GIFFEN, A.E. VAN. Ausgrabungsergebnisse in römischen Limeskastellen am Rheim
in Holland. besonders zu Valkenburg Z.H. (Praetorium Agrippinae). 1963.
GIFFEN, A.E. VAN. EN W. GLASBERGEN, W. Romeinse castella in Nederland. In:
L’Antiquité Classique 1946.
GIFFEN, A.E. VAN EN W. GLASBERGEN. De opgravingen in Nederland in 1947.
In: L’Antïquité Classique 1947.
GIFFEN, A.E. VAN EN W. GLASBERGEN. De opgravingen in Nederland in 1949.
In: L’Anliquité Classique 1950.
GIFFEN, A.E. VAN EN WGLASBERGEN. Romeinse castella in Nederland. In:
L’Antiquité Classique 1952.
GLASBERGEN, W. De opgravingen in de dorpsheuvel te Valkenburg aan de Rijn,
12e campagne 1962. 1967.
GLASBERGEN, W. & GROENMAN-VAN WAATERINGE, W. The Pre-Flavian
Garrisons of Valkenburg ZH. 1974.
GLASBERGEN, W. MET MEDEWERKING VAN W. GROENMAN-VAN WAAT-
ERINGE, H. PRAAMSMA EN M.D de WEERD. De Romeinse castella te Valkenburg
ZH. De
opgravingen in de dorpsheuvel in 1962. 1972.
GROENMAN-VAN WAATERINGE, W. Romeins lederwerk uit Valkenburg ZH.
Proefschrift. 1967.
GROENMAN-VAN WAATERINGE, W. Grain storage and supply in thekenburg
castella and PraetoriumAgrippinae. In: Ex Horreo. IPP 1951-1976. 1977.
GROENMAN-WAATERINGE, W. & B.L. van BEEK. De Romeinse castella te
Valkenburg ZH. Zeventiende opgravings campagne 1980, werkput VII. 1989.
REMOUCHAMPS, A.E. Het Romeinse castellum te Valkenburg. 1928.
RIJKSDIENST VOOR HET OUDHEIDKUNDIG BODEMONDERZOEK, De Romeinen
langs de Rijn, archeologische cahiers nr. 3. 1985.
SARFATIJ, H. Opgravingen op de Woerd in Valkenburg ZH. In: Spiegel Historiael
1975.
WEERD, M.D. DE. The date of Valkenburg I reconsidered, the reduction of a multiple
choice question. In: Ex Horreo. IPP 1951-1976. 1977.

1. TIJDENS DE MIDDELEEUWEN
26 Na de Romeinen
26 De naam Valkenburg
29 Grondheerlijkheid St. Maarten
30 Onder de graven van Holland
31 De Heren van Valkenburg
31 Het Graafschap Valkenburg
32 Prinselijke heerlijkheid
2. DORPSREGENTEN
33 Bestuur
33 Bestuurder Caardecamp
38 Een lang nieuwjaar
39 Geheimboek van de baljuw
40 Uithangbord zoek
41 Een rechtsgeding
43 Verdacht van moord
49 Terug bij het huis Wassenaar
49 Maatregel tegen hondsdolheid
49 Vrije Hoge Heerlijkheid
50 Op de nominatie
51 De baljuw op de loop
52 De municipaliteit
3. BALJUW ABRAHAM DE HAAS
52 Een respectabel man
52 Een streng begin
53 Gewurgd aan de paal
55 Een geschenk uit de hemel
56 De weeskamer
57 Op scheve schaats
58 Wat overbleef
Inhoud deel 2
4. DIENDERS EN KLAPWAKERS
59 Leerling klapwaker
59 Jan de Wit
60 Eed van de dienaar
60 Instructie van de klapwaker
61 De diender knijp
5. BRANDWEER
63 Brandweerinstructies
64 Brandweergereedschap
65 De eerste brandspuit
6. BELASTINGGAARDERS EN
TOLLENAARS
66 Formulier voor een Tolceel
66 Dorpsbelastingdienst
66 De tiend
67 Belasting voor kerk en school
7. WATERSCHAP EN
VEERDIENSTEN
67 Schouwreglement anno 1661
67 De veerboot
68 Schipper op drift
69 Cornelis van der Nagel
69 Gegevens
72Boeken en bronnen
deel 2
Bestuur en
Bestuurders
Aquarel van onbekende schilder,
aanwezig in het gemeentearchief van Valkenburg.
Links het wapen van Willem Veerman, heer van
Valkenburg en daarnaast dat van zijn vrouw
Theodora van Walcheren
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 24

25
Enige jaartallen
287-500 De Herulen wonen ondermeer aan de kust bij Rijnmond.
500 Fries domein omvat de kust van Zeeland tot de Wezer
690 Willibrord landt bij Rijnmond met elf gezellen
695 Willibrord te Utrecht bouwt ondermeer de St. Maartenkerk
171 Begin regering van Kare de Grote
800 Voor en na dit jaartal, Vikingen bezoeken de Rijndelta
1000 Omtrent die tijd bouw van de Leidse burcht
1018 Dirk III heeft zijn gebied uitgebreid tot Vlaardingen
1061 Floris 1 sterft door sluipmoord te Neder-Hemert.
Bisschop Willem annexeert de bezittingen van Floris 1
1064 Koning Hendrik bevestigt aanspraken der Utrechtse kerk.
1076 DirkV herovert zijn erfenis op de bisschop van Utrecht
1083 Dirk V noemt zich voor het eerst graaf van Holland
1125 Omtrent die tijd is de eerste Leidse kruismarkt gehouden
1133 Stichting van nonnen- klooster te Rijnsburg door Petronella.
1159 De paus bevestigt de Utrechtse kerk in haar bezittingen, ondermeer
Valcanaburg
1203 Ada, dochter van Dirk VII in de Leidse Burcht belegerd
1220 Willem 1 schenkt Valken- burg aan zijn vrouw Maria
1241 Willem II schenkt het patronaatsrecht van de Valkenburgse kerk aan de
orde van de Duitse ridders te Utrecht.
1295 Leprozen te Katwijk moeten in Valkenburg de mis vieren.
1248 Willem II Rooms-koning, schenkt land aan zijn getrouwen te
Valkenburg
1295 Leprozen te Katwijk moeten in Valkenburg de mis vieren
1304 Vlaanise inval, dringen door tot Haarlem
1392 Aleid van Poelgeest en haar hofmeester vermoord
1420 Jan van Beleren belegert en bezet het Hoekse Leiden
1420 Filips van Wassenaar moet bezittingen overdragen aan zoon
1481 De Hoeken bezetten Leiden, verdreven door Kabeljauwen
Zicht op oud Valkenburg.
Een doorsnede door het Valkenburgse landschap in de
Middeleeuwen door W. Benthem 1990.
Terrein
verkenning
in de
vroege
Middeleeu
wen

2.1. TIJDENS DE MIDDELEEUWEN
Na de Romeinen
Over de eerste eeuwen na het vertrek van de Romeinen is weinig bekend.
Een blinde vlek in onze geschiedenis? Is Valkenburg, daarbij inbegrepen
het tegenwoordige Katwijk, in die tijd bewoond geweest? De waterstand
van de rivier zou toen hoog opgelopen zijn, overstromingen waren schering
en inslag. In ons dorp kwamen voor bewoning slechts twee plaatsen
in aanmerking, de Woerd en de Terp. De Woerd was tijdens de Romeinse
tijd reeds kunstmatig opgehoogd. De Terp was als vanzelf ontstaan doordat
de achtereenvolgende castella steeds opgebouwd werden op de restanten
van de voorafgaande. Met hier en daar een extra schep grond erbij.
Daardoor waren beide stukken grond goed bewoonbaar. Mogelijk werd
zelfs het oude castellum nog gebruikt!
De naam Valkenburg
Na de Romeinen woonden hier de Herulen, afkomstig uit Valkenberg in
Halland in het tegenwoordige Zweden. Daarmee is niet alleen de naamsoorsprong
van ons dorp verklaard maar ook die van de streek Holland!
Deze gewaagde veronderstelling werd onlangs gelanceerd in het archeologenblad
“Westerheem”. Kan je nagaan hoe belangrijk Valkenburg geweest
is in die oude tijd!
De Herulen waren verwant aan de Goten. Een ruw volkje. Het verhaal
gaat dat hun voorouders mensenoffers brachten. Onder hen werden geen
oudjes, zieken of weduwen gevonden. Die werden gedood. De mannen
achtten zich te goed om te werken, de krijgsdienst en de jacht was voor
hen, het werk werd gedaan door vrouwen en slaven. De Herulen worden
diverse keren genoemd in de oude geschriften als hulpleger van de Ro-
meinen. In 360 bijvoorbeeld onder de naam Vexillum Herulorum ac
Batavorum. Zij zouden zich omstreeks het jaar 287 gevestigd hebben in
de kuststrook tussen de Oude Rijn en de Maas! En bijgevolg de Cananefaten
hebben verdreven of ondergeschikt gemaakt. Ze hadden connecties
met de Westgotische koning, die omstreeks 475 een vloot naar de monding
van de Rijn stuurde om hen te steunen in de strijd tegen de Franken.
Tussen 507 en 520 hebben de Friezen hen hier een toontje lager laten
zingen, einde van het koninkrijk der Herulen.
In “Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche oudheden”, anno 1725,
wordt tot op zekere hoogte dezelfde mening verkondigd: “Een derde
Valkenburg legt in Denemarken, nu onder Sweeden, in ‘t Lantschap
Holland, tusschen Heimstede en Waardsburg. Veele geleerde Oudheidsdoorgronders
haalen de naamsoorsprong van Holland, Zeeland, en zoo ‘t
schijnt ook van ons Valkenburg, uit Denemarken; en wel omtrent het jaar
800 toen de Deenen, Gothen en Noormannen dit landschap overweldigden,
vele Roomsche (Romeinse) gestichten verwoestten, ja zelfs het slot
tot Valkenburg”.
Mensen, die erg veel meegemaakt hebben, kunnen daarover moeilijk
praten. Giselmus Dirksoen is geen uitzondering op die regel. Hij heeft als
jonge knul de inval van de Noormannen overleefd en klapt nog steeds
finaal dicht als je hem daarnaar vraagt. In flarden kwam ik zijn verhaal te
weten. Gedurende de jaren dat we samen de kerktoren bouwden! Hij, de
meester metselaar; ik, de leerjongen.
De moeder van Giselmus had een moeilijk te onthouden naam. Iets van
Ytje Ouwe of zo iets, ze kwam uit het Noorden. De boerderij van zijn
vader stond op een drooggevallen plaats in de Broek. Niet ver van het
houten kerkje. De plaats was bepaald niet aantrekkelijk voor rovers en
landverhuizers. Niet dat de bewoners zich daarover druk maakten. Zover
de herinnering reikte waren er geen invallers geweest. Af en toe kwamen
er doortrekkende handelaars langs de Heerweg of via de Rijn. De schepen
legden aan in het haventje, de reizigers brachten de nacht door op het
“kasteel”. Giselmus vertelde dat hij als jongen vaak op de steiger stond te
kijken naar de schepen. En hoopte dat er verandering zou komen in de
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 26

saaiheid van alledag. Dat er ook in zijn dorp eens iets zou gebeuren, een
echte inval van de Noormannen of zo. Hij bekende het met schaamte.
De heer van het kasteel was niet bang voor de Noormannen. De stenen
omwalling, de grachten er omheen en zijn soldaten zouden iedere vijand
uit het huis kunnen houden, dacht hij. Wat dat betreft had hij de Vikingen
onderschat. Ervaren vechters als ze waren. Hoe woester het gevecht hoe
mooier. Wonnen ze .... dan was er buit. Als ze sneuvelden wachtte hen het
Walhalla, een zo mogelijk nog aantrekkelijker vooruitzicht.
Ze kwamen. Giselmus zag de boten binnenvaren en afmeren. Hij zag de
woeste horden de heuvel opstormen achter hun schilden. Hoorde het
zwaardgekletter. Zag de verdediging wankelen onder het geweld. En
maakte dat hij wegkwam. Thuis wilden ze hem niet geloven maar toen er
na enkele uren rookwolken opstegen boven de bomen ging zijn vader
voorzichtig poolshoogte nemen. Om kort daarna lijkbleek terug te keren,
vlug wat spullen te pakken en met het gezin in het dichte bos te verdwijnen.
Het werd hun redding. Toen ze na een week noodgedwongen weer uit
hun schuilplaats kropen was er niets meer over van het dorp. Ook de
boerderij was met de grond gelijk gemaakt. De houten kerk verbrand. Het
kasteel lag in puin. De overweldigers kwamen, bleven hier een tijd en
vertrokken weer. Het duurde jaren voor het dorp de klap te boven was. Er
kwam weer een pastoor uit Utrecht. Er moest een nieuwe parochiekerk
komen. Met een vluchttoren. Zo hoog dat van hieruit de zee en de monding
van de rivier in het oog gehouden konden worden! Je snapt wel
waarom. Stenen waren er genoeg, eeuwenoud en voor het oprapen! Ik
ben er achteraf toch wel een beetje trots op dat dit dorp Valkenberg heet
en het land er omheen Halland. Genoemd naar de plaats en het land in
Denemarken, waar mijn vader vandaan gekomen is! Volgens de verhalen
van mijn moeder. Soms krijg ik zin om er op uit te trekken, met de rivier
mee de zee op! Maar dat zal ik nooit aan Giselmus laten blijken. Ik kijk
wel uit!
Eveneens in “Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche oudheden” wordt
nog een andere verklaring over het ontstaan van de naam van ons dorp
verteld. Dat verhaal wordt echter naar het rijk der fabelen verwezen. De
betrouwbaarheid van de monniken in het algemeen, en in het bijzonder
27
Zicht op oud Valkenburg.
van de schrijver die het omstreeks 1437 te boek stelde, wordt volkomen
afgekraakt. Desondanks wordt het uitvoerig geciteerd, door mij wat betreft
de spelling hier en daar bijgeschaafd: Vier honderd en zestien jaren
na de geboorte van onze heer Jezus Christus, zo staken zij te zamen die
Friezen, met hun koning Egystus, en Horstus zijn broer, en met die wilde
en wrede Slaven, en togen over naar Engeland. En verdreven daar uit het
Engelse Brutoene. En begeerden Engeland zelf, en zetten daar koningen
in naar hun zelfs zin. En daarna keerden die sommige weerom, en de
andere bleven daar. En van deze koning Egystus geslacht, zo was Sinte
Wilbort geboren, en Sint Jeroen, en Sint Albrecht die te Egmond ligt. En
in deze tijden als de Friezen en Slaven weer uit Engeland kwamen, en ze
niet wisten wat ze doen zouden; zo togen ze tezamen met elkander in het
wilde Woud zonder genade, om de wilde beesten daaruit te verdrijven,
zoals ze deden. En toen maakten zij een burcht daar nu Leiden staat; en
zetten een kastelein daarop met veel volk om die te bewaren. En van deze
kastelein zo kwam een zoon die Lem heette, en was al te vrome man,
zodat die wilden hem verkoren tot een heer te zijn. En deze heer Lem die
won een zoon die Diwout heette. Deze Diwout werd daarna der Friezen
koning. En had een wijf die een Roesinne was waar hij veel kinderen bij
gewon en een zoon die Heer Lem heette. Deze Heer Lem stichtte de stad
die nu Haarlem is en noemde die naar hemzelf, Heer Lem. En van deze
Heer Lem zo wordt geboren de machtige Koning Ezeloor. Deze Koning
Ezeloor was zo geheten omdat zijn oren zo lang waren als van een ezel.
Ook was hij zeer groot. En had een wijf, die ook Roesinne was, waar hij
veel kinderen bij gewon; en een dochter, die daarna koningin van Friesland
was. Deze Koning Ezeloor was koning van de Slaven die nu Hollanders
zijn. En hij deed maken, waar nu Voorburg staat, een zeer groot kasteel,
hetwelk zijns gelijke in het land niet had. Deze koning Ezeloor leefde
zeer lang en liet een zoon na die Valk heette. Die werd aldus genoemd
omdat zijn ogen zo rond waren en zo klaar alsof hij een valk was. En deze
Valk stichtte een slot, zeer groot waar Valkenburg nu gelegen is, en
noemde de plaats naar zich zelf. En op deze manier zo wordt dit land van
Holland bewoond.

Kaart van het dorp Valkenburg, de huizen langs de Rijn. Anno 1627. Van P. van Bilderbeck. Aanwezig bij het hoogheemraadschap Rijnland te Leiden.
De naam Valkenburg? Die is te danken aan de aanwezigheid van een
burcht en aan de valkenjacht die hier beoefend werd. Het was immers het
jachtgebied van de graaf! Zo is de gangbare verklaring van de naam van
ons dorp. Het gemeentewapen, in de zeventiende eeuw reeds genoemd,
lijkt die mening te bevestigen: twee valken zittend op een ronde toren!
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 28

29
Grondheerlijkheid
onder st. Maarten
In die vroege Middeleeuwen behoorde al het land aan de keizer of de
koning. Zelfs mens en dier was zijn eigendom. Zo’n antieke heerser werd
bijgestaan door strijdmakkers, raadgevers en dergelijke vazallen. Als
beloning ontvingen ze niet zelden het beheer over een deel der bezittingen
van de vorst. Om daar, namens hem, recht, orde en veiligheid te handhaven.
Als graaf (opzichter, koninklijk ambtenaar) of hertog (legerleider).
Die koninklijke ambtenaren echter gingen zich vaak als eigenaars gedragen.
Vooral als de ware heer ver weg was of geen streng regime voerde.
Konden ze oorspronkelijk bij minder goed functioneren naar believen
worden ontslagen, later werd hun verworvenheid erfelijk en zat de leenheer
tenslotte opgezadeld met een steeds groter aantal minder trouwe
leenmannen. Om dat nadeel te vermijden werden ook kerkelijke leiders
met het beheer over zijn bezittingen begunstigd. Zo bezat de bisschop van
Utrecht op zeker tijdstip een groot gebied, dat zich uitstrekte van Friesland
tot dit stukje Noordzeekust! Wereldlijke bezittingen! Het oudste
document, waarin ons dorp genoemd wordt, is een bisschoppelijke lijst
van goederen. Daarin wordt Valcanaburg beschreven als behorende tot
het kapittel van St. Maarten van Utrecht. Waartoe ook de Domkerk behoorde.
De lijst geeft een overzicht van de toestand tussen het jaar 777 en
866. Het dorp bevatte drie grote hoeven en zestien kleinere hofsteden. Er
was een kerk. De bewoners waren horig, dat wil zeggen: met huid en haar
aan de heer overgeleverd. Er was een groot bos complex, dat zich uitstrekte
over het gebied waartoe thans het vliegveld behoort en een groot
deel van Katwijk. Ook van Leiden was toen nog geen sprake. Het bovengenoemde
document werd veel later dan de opgegeven data gebruikt om de
bisschoppelijke aanspraken op het gebied te bewijzen, het doet aan de
juistheid van de feiten niet veel af.
Zicht op oud Valkenburg.
De graven van Holland tussen het jaar 1000 en 1339.
Graven uit het West-Friese of
Hollandse huis
993 Dirk III
1039 Dirk IV
1049 Floris I
1091 Floris II
1106 Dirk V
1122 Dirk VI
1161 Floris III
1191 Dirk VII
1203 Willem 1
1222 Floris IV
1234 Willem II
1256 FlorisV
Graven uit het Henegouwse huis
1299 Jan II van Avenes
1304 Willem III
Omstreeks 1018 blijkt de graaf van Kennemerland, Dirk III, zijn gebied
uitgebreid te hebben tot Vlaardingen. Hoewel dat niet zwart op wit staat,
zit het er dik in dat tijdens die veldtocht ook Valkenburg en omgeving
door hem geannexeerd is. In Vlaardingen bouwde hij een vesting en
begon een tol op de voorbijvarende schepen, hetgeen streng verboden
was. Daarmee liep de emmer met misdaden van de eigengereide graaf
over. Een gezamenlijk legertje van de hertog van Neder-Lotharingen en
de bisschop van Utrecht werd tot afstraffing uitgezonden. Het kwam tot
een treffen maar de graaf wist hen tot een smakelijke aftocht te dwingen.
Dirk III zat vast in het zadel! Pas in 1061 zag de Utrechtse bisschop Willem
kans om het hem toebehorende gebied aan de Rijnmond weer in bezit
te nemen. Graaf FLoris I was door sluipmoord omgekomen. Dirk V, de
erfgenaam, was nog minderjarig. De bisschop maakte van de gelegenheid
handig gebruik en lijfde diens gebied in bij het zijne. Met instemming van
koning Hendrik IV, die daaromtrent in 1064 een akte deed opstellen.
Maar de kleine Dirk groeide op, werd sterk en heroverde reeds in 1076
het hem ontnomen gebiedsdeel. Trots liet hij zich enige jaren later graaf
van Holland noemen. Uiteraard probeerde de bisschop het gebied terug te
krijgen. Er was echter grote ruzie tussen de vorst van het heilige roomse
Duitse rijk en de paus, de z.g. investituurstrijd. Pas in 1159 kwam een

Maria van Wassenaar en Jqcques de Ligne
† 1552
latere paus er toe schriftelijk te bevestigen
dat de door hem benoemde bis
schop Godebald, en daarmee het kapittel
van St. Maarten, recht had op de
reeds genoemde bezittingen waaronder
Valkenburg. Daarmee veranderde
er niet veel, de graven van Holland
bleven baas in “eigen” land.
Onder de graven
van Holland
Omstreeks 1125 behoorde Valkenburg
dus tot het domein van de graaf van
Dirk van Wassenaar, ridder 1314-1319. Holland. Hoe in die tijd het bestuur
over dit dorp werd geregeld, is moeilijk
te zeggen. In het begin placht de graaf zelf rechts-gedingen te houden.
Hij reisde daartoe met zijn gevolg van plaats naar plaats, waar de gasten
rijkelijk voorzien moesten worden van
hun natje en droogje. Later stelde hij
ambachtsheren of schouten aan om
namens hem lokale gebieden te besturen.
Valkenburg werd toen als een
“lage heerlijkheid” beschouwd. Dat
hield in dat de schout slechts de onderlinge
burgerlijke geschillen mocht
beslechten en kleine vergrijpen. De
inkomsten, daaraan ontleend, kon hij
voor een deel in eigen zak steken!
Honderd jaar later was de jaarmarkt
een begrip geworden tot in de verre
omtrek. Die werd toen al in september
gehouden. De graaf genoot daarvan
het marktgeld en een deel van de opbrengst
der kermis vermakelijkheden.
Uiteraard wist een handige schout
daarvan een graantje mee te pikken.
Als rechten voor de graaf werden vervolgens
genoemd het veer- en visrecht
en een tol op de Rijn; het jachtrecht
in de uitgestrekte bossen en duinen
en het patronaat over de parochiekerk.
En voor het exploiteren van een
windmolen was zijn toestemming nodig.
Ook maten en gewichten vielen onder
Fhilips van Wassenaar 1359 -1428,
trouwt. 1370 Maria van Egmond.
zijn recht. In die tijd moet de zeevisserij zijn ontstaan en daarmee het
recht op het pondgeld (12 schellingen per scheepslading) en de hofvis (de
beste vis van elke vangst). Op den duur begon de graaf een aantal van die
rechten af te stoten. In 1241 bij
voorbeeld het patronaat over de parochiekerk.
Zeven jaar later ,als
Rooms koning droeg hij het eigendomsrecht
op de gronden te Valkenburg
over aan “zijn trouwe mannen”
aldaar. In dat jaar had Valkenburg als
Oud-Hollandse grondheerlijkheid afgedaan.
Dat wil zeggen, de graaf had
niet meer het ongedeelde eigendomsen
beschikkingsrecht. Daaraan kwam
definitief een einde toen Willem 1V,
Foto's van het Iconografisch Bureau Jacob van Wassenaar, trouwt 1446
Isabella van Diest, † 1466
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 30

één der latere graven van Holland, het recht op de heerlijkheid Katwijk en
Valkenburg overdroeg (beleende) aan Philips III van Wassenaar, die
omstreeks dezelfde tijd burggraaf van Leiden geworden was. Maar toen
was het al 1339. En daarmee was de gewone Valkenburgse man of vrouw
nog niet verlost van de “heer”schappij! Om dat woord nu maar eens letterlijk
te nemen.
31
De heren van Valkenburg
Wie in de loop der tijden heer van Valkenburg, de beide Katwijken en het
Zand is geweest, staat nauwkeurig opgetekend in de inventaris van het
heerlijkheidsarchief. Daaruit blijkt dat in de meeste gevallen het leen van
vader op zoon werd overgedragen. En dat het goed aan Philips IV in 1393
werd ontnomen wegens medeplichtigheid aan de moord op het liefje van
hertog Aalbrecht van Beieren. Zij, Aleida van Poelgeest, woonde in Den
Haag. Reden waarom ook het kasteel van Philips, genaamd het Zandt
(thans te Katwijk ad Rijn), met de grond gelijk gemaakt werd. De verzoening
volgde reeds drie jaar later, Philips werd weer eigenaar maar slechts
om het bezit nog tijdens zijn leven weer te verliezen aan zijn Kabeljauwsgezinde
zoon Hendrik. In 1460, ter gelegenheid van het huwelijk van de
toenmalige heer, werd de jurisdictie van Valkenburg tot hoge heerlijkheid
verheven. Dat gaf de baljuw en zijn welgeboren mannen het recht criminele
zaken te berechten en zelfs de doodstraf ten uitvoer te brengen.
Katwijk was inmiddels zozeer tot bloei gekomen dat er een eigen parochiekerk
werd gesticht en de vissersplaats het moederdorp min of meer
overvleugelde.
1339 Fhilips van Wassenaar
1348 Dirk III van Wassenaar
1392 Fhilips IV van Wassenaar
1420 Hendrik van Wassenaar
1447 Jacob van Wassenaar
Vroege heren van Valkenburg
1454 Jan I van Wassenaar
1497 Jan II van Wassenaar
1525 Maria van Wassenaar
1546 Fhilips de Ligne
1610 Lamoral de Ligne
Zicht op oud Valkenburg.
Schouten van Valkenburg en de beide Katwijken in de
Middeleeuwen, voor zover hier en daar genoemd
1343 Jan Symon Galenszoon
1345 Dirk Floriszoon
1358 Heinrick Dibbeboeyszoen
1370 Dirk Zayen Goeswijns
1434 Jan Hughes van den Bergh
1439 Claes Jans van Buschusen
1450 Andries Aernt Jan Gozenzn
1454 Jan van Sonnevelt
1457 Jan Heerrnan
1463 Floris Grijp
1466 Arent Groeninck
1467 Florys Pieterse
1493 Dirk Reyers
1473 lJsbrand Dirks
1506 AerntWouterse van Harles
1535 Jacob van Noorde
1541 Jacop Pieterse
1551 Jacop Jacops
Het graafschap Valkenburg?
In 1525 was er de eerste vrouwe van Valkenburg, Maria, dochter van Jan
II van Wassenaar. Tegen de gewoonte in. Karel V verleende haar deze
gunst omdat haar vader zich zeer verdienstelijk gemaakt had maar geen
zonen naliet. Zij trouwde met Jacques de Ligne. Het was deze Jacob van
Ligne die zich in een drietal regesten (oorkonden) deed kennen als de
graaf van Faulcquenberge, baron van Belloel, heer van Wassenaar, burggraaf
van Leyden, heer van Monstroel, Thullyn, Ravegny enz. Ons gaat
het natuurlijk om dat Faulcquenberge, in het derde regest wordt het geschreven
als Falckenburch, hetgeen er al meer op gaat lijken! Jakob de
Ligne laat zich dus graaf van Valkenburg noemen? Hadden de Valkenburgse
gebroeders Borsboom dan toch gelijk? Beide broers waren, omstreeks
het begin der achttiende eeuw, in aanzien vanwege hun kennis van
de geschiedenis en beweerden bij hoog en laag dat ons Valkenburg van
ouds een graafschap was. Ze brachten dit tot uiting in hun gedicht dat in
hoofdstuk 7 van deel 3 geciteerd wordt. Een nader onderzoek echter
bracht aan het licht dat de vader van Jacob de Ligne reeds de titel graaf
van Fauquenberg voerde en dat dit graafschap ergens bij Artois in Frank-

ijk gelegen is. Daarmee verviel een mogelijk bewijs voor de mening van
de gebroeders Borsboom!
Prinselijke heerlijkheid
De zoon van Maria van Wassenaar en Jacob van Ligne, Philips de Ligne,
erfde in 1546 de heerlijkheid. Deze graaf van Ligne bleef tijdens de
opstand der Nederlanden de Spaanse koning trouw, reden waarom de
Staten hem in 1581 van zijn Hollandse goederen vervallen verklaarden.
Gedurende die beslaglegging werd het beheer gevoerd door een raad van
het huis Wassenaar. Tijdens het twaalfjarig bestand, in 1610, werd diens
Enkele jaartallen, mogelijk van directe invloed op de gang van zaken
in Valkenburg
1517 Luther openbaart zijn 95 Valkenburg, de vlag wordt
stellingen
uitgestoken op de kerktoren
1567 Komst van Alva
1787 Pruisische interventie op
1574 Leidens beleg en ontzet verzoek van prinses Wilhelmina
1579 Unie van Utrecht, republiek der 1793 Frankrijk verklaart de oorlog
zeven Nederlanden
1795 Willem V vlucht naar Engeland
1609 Twaalfjarig bestand
1796 Bataafse republiek krijgt vorm
1648 Vrede van Munster
1802 Vrede van Amiëns
1652-1654 Eerste oorlog met En- 1803 Opnieuw oorlog met Engeland
geland
1804 Napoleon wordt keizer
1665-1667 Tweede oorlog met En- 1806 Einde Bataafse republiek,
geland
Lodewijk Napoleon koning
1635 Windhandel in tulpen
1807 Ontploffing van het kruitschip
1672 Oorlog met Frankrijk, Utrecht te Leiden
en Naarden bezet
1810 Inlijving bij Frankrijk,
1702-1713 Engeland en Holland in invoering burgerlijke stand
oorlog met Frankrijk
1812 15000 dienstplichtigen met
1747 Begin van de patriottentijd Napoleon naar Rusland
1780-1784 Vierde Engelse oorlog 1813 Napoleon verslagen, de erfprins
1783 De patriotten vormen
landt in Scheveningen
vrijkorpsen
1815 Napoleon wordt versla gen bij
1785 Dranjegezinde rellen in Waterloo, De erfprins wordt koning
zoon Lamoraal de Ligne opnieuw met het bezit beleend. Lamoraal liet
zich te Voorschoten vorstelijk verwennen, was inmiddels prins van Gaveren
geworden en zal ook in Valkenburg zijn verwelkomd. Het bestand
liep ten einde. Zijn vrouw, de prinses de Ligne, slaagde er in Valkenburg
te verkopen. Nieuwe heer werd Johan de Hertoge, heer van Orsmale en
vertrouwensman van prins Maurits. Met hem begon een nieuwe fase in de
geschiedenis van ons dorp. De Middeleeuwen waren voorbij, de beide
Katwijken werden afgesplitst, Valkenburgs kinderen waren zelfstandig
geworden!
Straatnamen, landstreken en wateren te Valkenburg, reeds genoemd in
de Middeleeuwen
Banwatering 1450
Bijlcamp 1450
Broeckwech 1422
Bruyck, Broek (de) 1488
Buerwech, Buerpad, 1547
Calvercamp 1488
Cattenland bij Waddinghe 1471
Cleyne Wateringhe 1496
Cruiscamp 1488
Dwersacker (de) 1557
Dystelkamp 1318
Halen (de) 1466
Haert (grote) 1419
Hartcamp, Hertcamp 1497, 1550
Heerwech 1370
Heyenkamp 1345
Heyntgenscamp 1463
Juch (`t) 1496
Karske (de) 1490
Kykeboyscamp 1442
Lange Weyde 1417
Martvelt 1446
Molenerf 1370
Papenzijl 1469
Petten (de) 1557
Placket(de) 1547
Regenboogscamp 1477
Rondecamp 1419
Rijndijk 1484
Smalenwech 1376
Stienhuyscamp 1485
Troestcamp 1442
Trudencamp 1371
Valkenburgerweg 1316, 1318
Veersloot 1551
Velschkamp, De Velsche 1446
Vennekamp 1316
Waddinghe )Cattenland)1471
Westendebroek 1316
Woird, Woerd (hoge) 1488
Woutersbrouc 1326
Zonnevelderlaan 1443
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 32

33
2.2. DORPSREGENTEN
Baljuws van Valkenburg (voor zover bekend)
1601 Juriaan van Wassenaar
1611 Jan van Banchem (schout)
1699 Elhart Haye
1621 Frederick van Losecaat
1624 Cornelis de Bont
1653 Elias Willems
1654 Johan van Caardecamp
1659 John Collins
1667 Pieter van Hoorne
1674 Cornehs Clock
1763 Gerardus Albertus
1684 Justinus Valerius Vosmaer
1693 Gerrit Vlasveld
1697 Johan de Vos
1701 Pieter van der Pot
1707 Frans Willems van Ravensbergen
Bestuur
1708 Johan van der Hofstede
1709 Rosier van der Burgh
1711 Hugo van der Bent
1736 Abraham Huygelbosch
1739 Abraham Anthonisz de Haas
1748 Meyndert de Gooyer
1760 Jan Boers
1763 Gerardus Albertus Worms
1783 Pieter Willems Boers (adj.)
1784 Marcellus Eliza Johannes
Swaving
1193 Jan Willem Boerman
1795 Comite van justitie
1798 Johannes Hoepeling
1798 Adrianus Harteveld
In 1615 werd Valkenburg verkocht aan Johan de Hertoge, heer van Orsmale.
Deze kreeg kort daarna toestemming de heerlijkheid te splitsen in
Katwijk en Valkenburg. Sinds dat jaar werd gesproken van beide Katwijken
en `t Zand enerzijds, en Valkenburg anderzijds, Beide dorpen behielden
de hoge heerlijkheidsrechten. Pas in 1617 werden de grenzen nader
vastgesteld. De Grote- en Kleine Watering werden scheidslijn. Min of
meer ging het bestuur in Valkenburg op de oude voet voort, mogelijk op
wat kleiner schaal. Er was geen gemeentehuis, In het begin fungeerde het
huis van de baljuw als zodanig. Later de plaatselijke herberg, het Rechthuis
genoemd. Daarvan was de bovenzaal gereserveerd als rechtszaal.
Zicht op oud Valkenburg.
Waar precies het Rechthuis stond? Aan de Heerweg, met een achteruitgang
op de Sluipsteeg (Kerkweg). Het zou de plaats van het oude gemeentehuis
kunnen zijn! Hoofdstraat 6. Het gemeentebestuur werd oorspronkelijk
gevormd door een college van schout en schepenen. Zij werden
door de heer van Valkenburg benoemd. Namens hem bestuurden zij
het dorp, zorgden voor de inning van de belastingen, registreerden en
bekrachtigden de verkoop van onroerende goederen en mochten geschillen
en kleine vergrijpen berechten. Toen het dorp de status van "hoge
heerlijkheid" verwierf, mochten er bovendien halsmisdaden worden berecht.
Het college werd daartoe uitgebreid met een baljuw en welgeboren
mannen. Met elkaar vormden ze de zogenaamde vierschaar. Voor de
schout betekende dat slechts dat hij bij gelegenheid een andere pet opzette.
En een inkomstenverhoging. Eind zeventiende eeuw bestond het
dorpsbestuur uit één ambachtsbewaarder, één burgemeester, één kerkmeester,
één heiligegeestmeester (armenzorg), vier welgeboren mannen en
vier schepenen. Ieder jaar werden nieuwe aangesteld. He: twaalftal werd spoedig
ingekrompen. Vanaf 1754 werden de functies gecombineerd. Zes personen
werden tot zowel welgeboren man als schepen aangesteld. Daarnaast waren ze
burgemeester (twee), kroos- heemraad (twee), brandmeester (twee) en kerkmeester
(twee). Ook de baljuw/schout had verschillende taken. Hij beëdigde de
welgeboren mannen en schepenen en de lagere ambtenaren. Voorts voerde hij
het bewind, min of meer vergelijkbaar met dat van hoofd van de rechtbank,
officier van justitie en hoofd van politie. Daarenboven vervulde hij de functie
van secretaris. Uiteraard kon hij dat baantje uitbesteden, aan een aparte schrijver,
bijvoorbeeld de schoolmeester. Vervolgens beschikte hij over een bode, een
"dienaar met het zwaard" (veldwachter) en een klapwaker (nachtwaker). Soms
waren deze drie functies in één persoon verenigd. Vaak werd het bodeambt
toevertrouwd aan de herbergier. Hij immers was tevens beheerder van het
Rechthuis!
Bestuurder Caardecamp
Het is één van de oudste Valkenburgse opschrijfboeken dat bewaard is
gebleven. "Crimineel Dingboek van Bailliu ende welgeboren mannen van
Valkenburg 1652" staat er op de omslag. De republiek was in de eerste

Engelse oorlog verzeild geraakt en Michiel de Ruyter verwikkeld in een
zeeslag in het Kanaal. In Valkenburg was Jan van Caardecamp benoemd
tot secretaris. Hij was het, die de eerste zaak in het boek schreef. Een
onverkwikkelijke geschiedenis. De vorige secretaris, wijlen Cornelis van
der Coop, had een viertal documenten nagelaten. Keurig netjes verzegeld
en getekend. Drie schuldbrieven, hypotheken, opgemaakt in de jaren 1647
en 1648. Het vierde geschrift betrof een obligatie. Al deze papieren stonden
op naam van Mees Jansz van Egmond en Willem Cornelisz Borsboom.
De beide heren waren op dat moment burgemeester van het dorp.
Gelukkig voor hen was gebleken dat zowel de handtekeningen als de
zegels vals waren! En mitsdien waren de vorderingen van nul en generlei
waarde. Een meevaller voor beide burgemeesters! Een eerlijk mannetje,
die Jan van Caardecamp, zou je zo denken! Hij werd dan ook kort na deze
gebeurtenissen aangesteld tot baljuw. Maar oordeel niet te snel.
Daniël den Dieu, medisch dokter te Leiden en 37 jaar oud, was op zijn
paard naar Valkenburg gereden. Dat was halverwege de maand november
1655. Niet om daar patiënten te bezoeken, hij wilde geld zien. De baljuw
was niet thuis en na veel vragen kwam hij bij de toenmalige bode Jan
Daniëls van Alphen terecht. Annetje Willems, de vrouw van de bode, wist
zich dat later nog goed te herinneren. De dokter vroeg aan de bode waar
Cornelis Jans Elstuyn woonde, één van de ambachtsbewaarders (schepenen)
van het dorp. De bode wees hem het huis, binnen gezichtsbereik. Bij
de ingang van die woning werd Marretje Meinderts aangesproken, de
dienstmaagd van Elstuyn: "Weet gij waar Elstuyn woont?" Marretje
hoefde niet na te denken, "Ja". Ietwat kortaf. De dokter, vanaf zijn hoge
paard, boog zich naar haar over: "Is hij thuis?" Marretje bleef iemand van
weinig woorden: "Neen". De arts vroeg verder: "Waar woont Claes Jans?"
Er ging de diensimaagd een licht op: "Die is niet thuis. Zoekt ge naar de
ambachtsbewaarders?" Ze wees hem het huis van Jacob Jacobs van der
Marck. Het hoge personage voor haar bleef geduldig: "Die moet ik niet
hebben maar Claes Jans Boon en Cornelis Jans Elstuyn! Kan je me wijzen
waar Claes Jans Boon woont?" Marretje liep voor de ruiter uit en bracht
hem tot de voordeur van diens huis. Op haar kloppen deed de vrouw des
huizes, Fijtje Willems, de bovendeur open en keek op naar de nog immer
te paard zittende persoon. "Een heemraadsbode!" dacht ze en vroeg "Moet
je geld hebben?" De dokter, die geen gedachten kon lezen, knikte van ja.
Hij noemde het bedrag waarvoor haar man en Elstuyn zich garant gesteld
hadden, als borgen, ten behoeve van het dorp. Fijtje begreep er niets van.
"Mijn man? Die is niet thuis maar naar Leiden!" Hetgeen de dokter reeds
van Marretje vernomen had zodat hij moeilijk teleurgesteld kon reageren.
"Dan moet ik Cornelis Jans Elstuyn hebben". Fijtje wist raad en stuurde
haar zoon naar het land waar ze Cornelis bezig wist. De dokter, nog
steeds op zijn hoge zitplaats, raakte intussen met haar in gesprek. Hij
vertelde dat de baljuw, haar man en Cornelis Elstuyn een bedrag van
tweeduizend gulden hadden geleend. Voor het dorp. Met de belofte vandaag
de hoofdsom en de resterende rente uit te betalen. "Hier is de brief
daar ik uws mans hand in hebbe! Ik zelf heb het geld toegeteld!" Fijtje
keek hem verbijsterd aan, tweeduizend gulden? "Ik geloof niet dat mijn
man en Elstuyn dat gedaan hebben!" Inmiddels was de gezochte gearriveerd.
"Is dat Cornelis Jans Elstuyn?" De stem van de dokter klonk verwonderd
en Fijtje zag hem verbleken toen ze bevestigend knikte. Zonder
dat ze begreep wat hem zo van streek maakte. Met een wanhopig gezicht
richtte de dokter zich tot Cornelis: "Ik kom om de tweeduizend gulden die
ik heb aangeteld! In de herberg daar het wapen van Valkenburg uithangt!"
Cornelis, nog bezweet van het werk, keek hem ongelovig aan en schudde
langzaam het hoofd. Woedend richtte de dokter zich opnieuw tot de landman:
"Ik heb nochtans een schrift waar uw naam en de naam van Claes
Boon in zijn! De (verval)dag is nu om, ik moet het geld hebben!" Cornelis
haalde zijn schouders op: "Ik wete daar gans niet van. Ja, niet meer als het
paard daar gij op zit!" De dokter hield aan: "Weet ge waar Caardecamp te
Leiden zijn huis of plaats heeft?" Cornelis schudde nogmaals het hoofd.
De geneesheer mompelde verbeten woorden, op een toon die niet veel
goeds voorspelde: "Conde ik hem krijgen, ik zoude hem Caardecamp bij
de kop doen vatten!" Hij gaf zijn paard de sporen en vertrok richting
Leiden.
Bezorgd keken de Valkenburgers hem na.
Cornelis van Scherpenbrand, notaris en procureur te Leiden, ontving nog
dezelfde dag dokter Daniël de Dieu in zijn huis, die hem vertelde wat hem
overkomen was, Kort daarna vertrokken beide mannen naar Valkenburg.
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 34

Eerst naar het huis van Claes Boon en Cornelis Elstuyn. Omdat de laatste
niet thuis was ging diens broer Pieter mee. Het gezelschap begaf zich naar
de herberg "Het Wapen van Valkenburg", waar de baljuw zijn "kantoor"
had. Het was inmiddels donker geworden. De beide Valkenburgers werd
gevraagd zich wat terzijde op te houden. Binnen werd de baljuw aangesproken
door Scherpenbrand, die hem verzocht de ontwerpminuut te
tonen van de omstreden obligatie. Caardecamp nodigde hen in zijn kamer,
het leek erop dat alles van een leien dakje zou gaan. Maar toen de papieren
tevoorschijn moesten komen bedacht de baljuw ineens dat de minuut
in Leiden zou liggen. Ongelovig schudde Scherpenbrand het hoofd. Maak
dat de kat wijs! De wispelturige baljuw kwam in grote verlegenheid. Hij
nam Claes Boon apart en smeekte hem de obligatie alsnog te ondertekenen.
"Binnen zeven of acht dagen zal ik u daarvan ontlasten, als een man
met ere!" Maar Claes Boon piekerde er niet over: "Ik zal het ten eeuwige
dage niet doen!" En hij benadrukte nog eens dat hij en zijn mede ambachtsbewaarder
Cornelis Elstuyn niets wisten van de geldlening van
tweeduizend gulden ten behoeve van het dorp. En dat ze er ook niets mee
te maken wilden hebben! De baljuw verdween weer in de kamer, daarbinnen
werd op heftige toon de discussie voortgezet. Hadden de ambachtsbewaarders
van Valkenburg geweten dat hun baljuw kort tevoren ook al
tweeduizend gulden had moeten betalen, daartoe gedwongen door een
andere schuldeiser en ook geleend ten laste van het dorp, ze zouden nog
minder rustig zijn gaan slapen. Caardecamp, die tevens het beroep van
notaris uitoefende, had dat probleem opgelost met behulp van een schuldbekentenis,
getekend door zijn broer Jacob. Als onderpand dienden zijn
bezittingen te Leiden. Caardecamp maakte er een gewoonte van het ene
gat met het andere te stoppen!
Helaas was hij genoodzaakt op zeker moment de adellijke bewoners van
Zonneveld, vader en zoons van Mierop, ter verantwoording te roepen. Bij
herhaling, want ook Elias Willems, de vorige baljuw, had hen moeten
corrigeren. Deze was kort daarna geluidloos van het toneel verdwenen.
Hoge heren lieten zich niet zo maar vervolgen. Ook deze keer zal de
familie van Mierop zich niet erg ongerust gemaakt hebben. Gewoonlijk
kon de geringe man en vrouw verzekerd zijn van een rechtvaardige straf
35
Zicht op oud Valkenburg.
op door hen gepleegde zonden. De rijke en aanzienlijke had van justitie
meestal slechts een financiële aderlating te duchten. Geld dat stom is,
maakt recht wat krom is. Sommige schouten wisten daaraan een flink
inkomen te ontlenen! De beweegredenen van onze baljuw zijn uiteraard
niet aan de openbaarheid prijs gegeven. Het was een heel gezelschap dat
door hem voor de vierschaar gedaagd werd. Om te beginnen Cornelis van
Mierop en diens vader de jonkheer Pieter van Cuyck van Mierop, heer
van Calslagen. Voorts een tweetal personeelsleden van de familie, Hendrik
Willems Persoon, knecht en een zekere Wouter, koetsier. Tenslotte
Maartjen Jansdochter die de kinderen Van Mierop gezoogd had en sindsdien
als `minne" bekend stond. Het proces begon op 16 augustus van het
jaar 1656.
In de middag van de 11e juli waren een drietal heren met hun bootje vanaf
de Rijn de Caswatering opgevaren. Gevaarlijk dicht in de nabijheid van
Zonneveld. Daar hadden ze zich vermaakt met de edele schietkunst en
zelfs kans gezien een merel te raken. Het arme beest was echter niet onder
het onmiddellijk bereik van de jagers neergekomen maar op het weiland
van een boer, althans dat dachten ze. Eén der mannen begaf zich daarop
aan land en haalde de buit op. Hun verrichtingen waren gadegeslagen
vanuit het middeleeuwse kasteeltje. Daar maakte zich een praam los van
de oever, bemand met een aantal Valkenburgers. Onder woedend geschreeuw
begonnen ze de achtervolging, zwaaiend met hun wapens:
pistolen en ganzenroeren. De drie jagers zagen met bezorgdheid wat er
dreigde en besloten te vluchten. Of hun ranke bootje sneller vooruit kon
komen dan de praam, weet ik niet. De jongeheer Cornelis en diens vader,
ooit officier in het Staatse leger, stonden voor in hun vaartuig en ontzagen
zich niet hun ganzenroeren, gevuld met hagel, los te branden op de vluchtelingen.
Ze werden gelijktijdig getroffen. Adriaen Harmens bekwam een
korrel in zijn zijde en been. Govert Hanne Bedent kwam er nog het beste
af, de hagel bleef in zijn kleren hangen. Maar Nicolaas de Bij liep een
deerlijke wonde op naast het rechteroor.
Of de vluchtelingen wisten te ontkomen staat niet vast. Het is mogelijk
dat de boot geënterd werd. En dat de bewoners van huize Zonneveld
er toen pas achter kwamen dat ze niet met gewone stropers van doen

hadden. Nicolaas de Bij was rechtsgeleerde! En daaraan zal het wel te
danken zijn dat de baljuw de zaak niet meteen "composibel" kon verklaren.
Composibel verklaren betekende dat de gedaagde kon schikken door
een geldsom te betalen, waarvan gewoonlijk een belangrijk deel in de
zakken van de baljuw verdween. Van deze transacties werd geen boek
gehouden! Zou er deze keer dan toch streng worden opgetreden? Vergeet
het maar, het werd een juridisch spelletje tussen wederzijdse gemachtigden,
zogenaamde procureurs, waaraan de daders na een eerste verhoor
zelf niet meer te pas kwamen. De bladzijde waarop mogelijk de eis van de
baljuw en het vonnis van de welgeboren mannen is geschreven werd
netjes uit het boek gesneden! De baljuw Jan van Caardecamp zou mogelijk
nog jarenlang allerlei financiële manipulaties hebben kunnen bedrijven,
als hij deze rechts zaak had kunnen vermijden. Waarschijnlijk heeft
hij zich daardoor de toorn van de heer van Mierop op de hals gehaald.
Want het is wel erg toevallig dat zo kort nadat deze heer voor de Valkenburgse
vierschaar gedaagd was, een dikke brief bij het hof van Holland
werd bezorgd. De hogere rechtbank in Den Haag. Met de volgende inhoud,
vrij vertaald:
Geeft met behoorlijke referentie te kennen Pieter van Cuyck van Mierop,
Heer van Calslagen, voor hemzelf en uit naam van de gekwalificeerde
ingezetenen van Valkenburg, dat Johan van Caardecamp, baljuw en secretaris
van de heerlijkheid van Valkenburg, zichzelve in verscheidene delicten
en misdragingen heeft vergrepen. In zoverre dat hij zich zelve niet
alleen in zijn echt is te buiten gegaan en, gehuwd zijnde, verscheidene
bastaarden bij enige vrouwspersonen heeft geprocureerd, maar ook verscheidene
akten valselijk heeft laten passeren. Ondermeer heeft hij, onder
voorwendsel dat het ambacht van Valkenburg geld nodig had, zich verstout
van dokter de Dieu, wonende te Leiden, tweeduizend guldens in
ontvangst te nemen. Daartoe werd een obligatie opgemaakt, bij hem
zogenaamd als notaris en secretaris gepasseerd, waarin hij als schout en
Cornelis Jans Elstuyn en Claes Boon als ambachtsbewaarders van Valkenburg,
het voornoemde geld van dokter de Dieu ontvangen zouden
hebben. Terwijl in werkelijkheid het bedrag niet ten behoeve van het
ambacht is opgenomen en de beide ambachtsbewaarders nimmer opdracht
gegeven hebben de obligatie te laten passeren noch die hebben getekend.
Voorts heeft hij zich verlaagd tot het scheuren van zekere obligatie uit het
protocol, bij hem als baljuw en burgemeesters en regeerders van Valkenburg
verleden, ten behoeve van ene Van Leeuwen wonende te Leiden.
Onder het voorwendsel dat aan voornoemde Van Leeuwen was voldaan,
terwijl in werkelijkheid Van Leeuwen daartoe geen opdracht gegeven
heeft en de obligatie niet voldaan is. Beide papieren zijn nu in handen van
Van Leeuwen. Naar aanlei ding van deze en andere dergelijke zaken zijn
Caardecamp, tijdens de volledige vierschaar, verwijten gedaan en werd
hij een schelm en een falsaris genoemd. Er werd een voorstel gedaan hem
ambtelijk te corrigeren maar hij heeft met veel bravoure, als in zijn geweten
ten volle overtuigd zijnde, hen geïntimideerd. Zij, met ontzag voor de
baljuw vervuld, zijn sindsdien weigerachtig tegen hem te getuigen. Aangezien
het recht is dat het gedrag van de baljuw zal worden onderzocht, zo
richt hij suppliant zich tot deze hove enz. enz.
Het onderzoek kwam spoedig op gang. Reeds op 9 mei 1657 werd een
drietal Valkenburgers gedagvaard om klokslag 11 uur voor het Hof van
Holland te verschijnen om daar gehoord te worden. De boodschap werd
overgebracht door de deurwaarder Broekman. Hun namen werden zorgvuldig
opgeschreven: Jacob Neesz Noordermeer, Pieter (Elstuyn) op het
Veer en Cornelis Elstuyn. Vervolgens legde de Leidse bakker Jan Garette
een belastende verklaring af over de handelingen van Jan Caardecamp en
noemde hem een ontrouw persoon. Zo ook de eerzame heer Christoffel
Benaert, wonende te Leiden, hij besloot zijn eveneens minder loffelijk
getuigenis met de woorden: "dat het bij hem en bij een ieder die de stukken
ziet, klaar, ja zo klaar te zien is als de dag en de zon aan de hemel, dat
dezelve Caardecamp, in de genoemde boedel dieverijen heeft gepleegd en
dat in verscheidene valse acties".
Cornelis Corneliszoon van der Does, ondermeester op een steenplaats aan
de overkant van de Rijn, herinnerde zich nog wel dat hij tegelijk met de
baljuw en diens neef door de veerman werd overgezet. Hun aller doel was
herberg "De Hasewint" te Valkenburg. Het was de plaats waar onze gezagdrager
klaarblijkelijk tot rust placht te komen. De neef van de baljuw
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 36

liet zich kennen als Pieter Davids uit Delft. Het werd een gezellige boel in
de Valkenburgse drankgelegenheid. Toen Cornelis tenslotte naar huis
moest was er nog geen onvertogen woord gevallen. Integendeel, neef
David nodigde Cornelis bij het afscheid nemen uit hem op te zoeken als
hij ooit in Delft zou komen. De baljuw en zijn neef bleven achter, onder
het genot van wijn en bier. Het was woensdag de 19e december 1657 om
negen uur in de avond. Die precieze datum en tijd wisten de herbergier en
zijn vrouw zich te herinneren. Hij Henric Jans van de Bosch, oud 30 jaar,
zij Erckje Jansdochter, oud 26 jaar. De dienstmaagd Pietertje Jans bevestigde
hun woorden, zij was 23 jaar. Volgens hen had de baljuw zich zeer
verstoord getoond over de houding van de Valkenburgers en dreigende
taal geuit. Zelfs openlijk verkondigd dat hij met velen zo scherp zou gaan
dat daarvan sneden in de wangen zouden overblijven! En dat hij degene
die hem, de baljuw, te na zouden komen op het punt van zijn degen zou
zetten! Voorts had hij gezegd dat hij in het bezit was van een attestatie
(bewijs van goed gedrag van de kerkeraad) en dus weer naar het nachtmaal
(avondmaal) zou mogen gaan. Daarna waren de baljuw en zijn neef
het spelletje "Kwijt drie" gaan doen, met als resultaat dat op zeker moment
de neef de baljuw "uit" gaf. In het kader van dat spel begon de neef
een soort toneelstukje op te voeren en deed of hij dominee was. Eerst wist
hij niet zo goed hoe dat te doen. De baljuw hielp hem een beetje. En ja
hoor, de neef kwam op een lumineus idee: "Bent gij ook wel bekwaam tot
het avondmaal te gaan? vroeg hij met galmende stem. En hij vervolgde
zonder een antwoord af te wachten: "Hebt gij ook geen kinderen buiten
echt gehad?" Ademloos keken de waard en zijn vrouw toe. Wat zou de
baljuw zeggen? Iedereen wist dat het de baljuw door de kerkeraad verboden
was deel te nemen aan het avondmaal, en welke geruchten sindsdien
in Valkenburg de ronde deden. Niemand zou hem rechtstreeks daarnaar
durven vragen. Hier, in een spelletje, gebeurde het zo maar! Met ge spitste
oren hoorden ze het antwoord dat de baljuw gaf: "Ja!"... Zie je wel...!
Dus toch...! Maar onverstoord ging de pseudo predikant verder: "Hebt gij
ook oprecht berouw en leedwezen?" En weer volgde een eerlijk antwoord:
"Ja!" Waarop de neef tenslotte sprak: "Het is u dan vergeven,
komt tot mij, ik nodig u aan de tafel des Heren". Waar op een nieuw glas
wijn werd ingeschonken. Daarmee eindigde het getuigenis van het drietal,
37
Zicht op oud Valkenburg.
gedaan op verzoek van de edele heer Pieter van Cuyck van Mierop. Ook
Claes Boon wist weinig goeds van Jan Caardecamp te vertellen en verklaarde
dat hij op St. Maarten in het jaar 1657 tot het schepenambt van
Valkenburg was geroepen en beëdigd door de baljuw. Niettegenstaande
hij van de roomse religie was. En dat in strijd met de voorschriften van de
hoogmogende Heren Staten! Ook Theunis Mees zoon was als
rooms-katholiek nog steeds in de vierschaar van de baljuw opgenomen!
Hij, de baljuw, deed dat nergens anders om dan om zijn guiterijen en
bedriegerijen in eigen handen te kunnen houden! Claes Jans Boon had om
die reden nooit met de baljuw in de vierschaar willen zitten! De heren van
het hof van Holland ondervroegen op 21 januari 1658 Jan Caardecamp,
baljuw van Valkenburg, oud 44 jaar en geboren te Leiden. Hij was twintig
jaar geleden als notaris begonnen. Sinds vier jaar benoemd tot secretaris
van Valkenburg en nu drie jaar baljuw. Twee en twintig jaar was hij
getrouwd en gedurende die tijd heeft hij twee dienstmaagden gehad,
beiden genaamd Lijsbeth. Van de eerste weet hij slechts dat ze Lijsbeth
Hendriks heette en haar moeder Annetje. Deze Lijsbeth heeft voor de
welgeboren mannen van Valkenburg onder ede verklaard dat haar kind
niet het zijne is. Zelf ver klaarde hij dat alle beschuldigingen dienaangaande
gelogen zijn. Trouwens, zijn attestatie van de Leidse kerkeraad
heeft hij inmiddels afgegeven aan ds. Swalmius van Valkenburg. Daaruit
blijkt toch wel dat hij van goed gedrag is? Deze verklaring lijkt in tegenspraak
met een briefje, twee maanden eerder geschreven door de Leidse
dominee Nicolaus Fabian, waarin gesteld wordt dat een attestatie geweigerd
werd tot de tijd en wijle dat Jan Caardecamp zich voor de vergadering
zal hebben "gepurgeerd" van verscheidene schandelijke en ergerlijke
geruchten! Maar mogelijk was dat intussen geschied.
Willem Jans Veenman, warmoezenier te Leiden, verklaarde dat hij Anna
Stevens kende, thans wonende te Leiderdorp aan de Doesbrug. Haar
dochter Lijsbeth was drie jaar geleden bevallen van een zoontje Gerrit
Jans waarvoor zij een maandgeld van Jan Caardecamp ontving. Dit alles
had hij vernomen van Lijsbeths moeder via zijn vrouw die kraamvrouw
was. En via zijn moeder die recht tegenover Anna Stevens gewoond had.
Hij vertelde dit eveneens aan notaris Valerius Pondirius van Rijnsburg en

de Valkenburger Jacob Jacobs van der
Marck die hem op zondag 16 mei hadden
opgezocht in de Lange Geest te Lei
den De beide heren gingen daarop Anna
Stevens zelf opzoeken, die de verklaring
bevestigde. De kraamkosten waren betaald
maar haar dochter had voor het verlies van
haar eer geen geld gehad. Waarom zou ze
ook, ze was toch geen hoer! Twee jaar tevoren
was zij met de baljuw en haar dochter
geweest in zekere herberg aan de Treksteeg
te Voorschoten. Daar had de baljuw nog een
glas bier gedronken op de gezondheid van
Gerrit Jans Caardecamp zoals hij hem toen
noemde, het zoontje van haar dochter. Hoe
het afliep met baljuw Caardecamp en of hij
al of niet terecht van zijn functie ontheven
werd, vermeldt het dossier niet.
Een lang nieuwjaar
Johan Collins volgde in 1659 Jan Caardecamp
op als baljuw van Valkenburg. Er volgde een periode van bijna tien
jaar waarin wel rechtsdagen werden gehouden maar de zaken nauwelijks
geboekstaafd werden. Toen zijn opvolger aantrad kwam daar onmiddellijk
verandering in. Het eerste criminele geding dat de nieuwe baljuw
Pieter van Hoorne aanspande was gericht tegen zijn voorganger en een
drietal van diens welgeboren mannen; Ary Neessen van Egmond, Pieter
Reynen van Starrevelt en Cornelis Dirkszoon van Tol! De mannen werden
er van beschuldigd het nieuwe jaar 1668 met ongepaste dronkenschap te
zijn begonnen!
De gewezen baljuw Johan Collins werd verweten dat hij op nieuwjaarsdag
zijn herberg en huis had opengesteld, tijdens de kerkdienst! Hetgeen
't Dorp Valkenburg. Naar een tekening van vermoedelijk J. Stellingwerf door Koen Portengen.
bij de wet verboden was. Van hem werd een boete geëist van achttien
ponden. Dat de welgeboren mannen, met hem en zijn vrouw, op die wijze
het nieuwe jaar hadden gevierd mocht om diezelfde reden niet getolereerd
worden. Enige wettige grond was er wel om hun gedrag te corrigeren.
Maar moest dat uit de hand gelopen feestje nu zo hard aangepakt worden?
"Ja!" vond de rechtzinnige Pieter van Hoorne. Want niet slechts tot verzuiming
van de eredienst was besloten. Daarna was het hek van de dam!
Drie dagen en nachten achtereen had het edele viertal zitten lallen en
brallen. Het hele dorp sprak er schande van. Aan het eind van de derde
dag, het was al bijna middernacht, had hij er ambtshalve een einde aan
willen maken. Maar dat viel niet in goede aarde bij de heren. Niet zodra
had hij hen de rug toegekeerd of Kees van Tol had hem in dolle drift een
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 38

glas met brandewijn na gesmeten! Hetgeen, naar zich laat raden, de
nieuwe baljuw niet bepaald vriendelijk stemde.
De rechtzaak diende op 26 April 1668, aanwezig waren de welgeboren
mannen onder wie Ary Neesen van Egmond en Pieter Reyne van Starrevelt.
De twee laatstgenoemden zullen er wel wat ongemakkelijk bijgezeten
hebben. De uitspraak zou zijn op de rechtdag van 21 November.
Maar van uitstel kwam afstel. Ook Juffrouw Alida Pothoven, de echtgenote
van Johan Collins, ontkwam niet aan de gram van de nieuwe baljuw.
Hij daagde haar voor de vierschaar en beschuldigde haar ervan op 30
December van het voorgaande jaar de huisvrouw van Gijsbert Jacobs van
der Marck te hebben uitgemaakt voor "gedierte" en "ezelin". En eiste een
boete van 15 ponden. Waaruit in ieder geval bleek dat het echtpaar Collins
een lang oud en nieuw gevierd heeft! In 1668.
39
Het geheimboek van de baljuw
Justinus Valerious van Vosmaer, heer baljuw van de hoge vrije heerlijkheid
van Valkenburg, zette de zaken graag op een rijtje. Daartoe schafte
hij zich een dik onbeschreven boek aan, in leder gebonden. Het schrijfboek
rook nog nieuw toen hij met eigen hand de eerste letters op papier
zette. Op de omslag "Opdrachten ende andere memory gepasseert voor
heer officier van de hooge heerlykheid van Valckenburg". En op de eerste
bladzijde "Memoriën ende attestatiën ende informatien gecomen door de
heer Just. Valerius van Vosmaer beginnende met den 1e mey 1684".
Voorts zette hij op papier dat wat hem en anderen toekwam voor hun werken,
naar de gewoonte dier dagen in guldens, stuivers en penningen
uitgedrukt:
Zicht op oud Valkenburg.
guldens, stuivers en penningen
de baljuw voor zijn assistentie 4-16-0
voor welgeboren mannen 2- 0-0
voor de secretaris 3-12-0
voor schrijven van de informatie 2-10-0
de baljuw voor zijn vacatie (gerechtelijke handeling) 3-12-0
voor 't bewaren van 't goed 2- 8-0
19-16-0
Extra ordinaire rechtdag
de baljuw 4-16-0
welgeboren mannen, 1 per st. maakt zeven pers. 8- 8-0
de secretaris 4-16-0
de bode 1- 4-0
19-4-0
Schouts rechtdag (civiele zaken etc.)
de schout 2- 8-0
de schepen, vier á 12 st maakt zeven schepenen 4- 4-0
de secretaris 2- 8-0
de bode -12-0
9-12-0
De heer Vosmaer was aangesteld als baljuw, schout, secretaris en bode.
Als gezagsdrager van de "hoge heerlijkheid" kreeg hij de vergoeding als
baljuw. Kwamen er gewone civiele zaken aan de orde dan was hij schout.
Het bode ambt besteedde hij uit. De taak van secretaris ook, maar dit boek
heeft hij zo goed als zeker zelf geschreven. Het was een soort geheimboek.
Schrijven was zijn sterkste kant niet. Hij gebruikte soms raadselachtige
zinnen, waarvan de bedoeling moeilijk te begrijpen is.
Eén van de eerste dingen die de baljuw deed was een lijstje aanleggen van
"fouten van Cornelis Cornelisz Vergunst bode tot Valkenburg".
1684
op 20 mei de bode in "de gemeene haert tot Minnebeek" zitten drinken en
de officier (de baljuw) geingureerd (beledigd) zeggende mede "de officier
mocht zijn gat kussen".

op 18 juni nadat de officier met Jacob Bol en Arie van Diest hem hadden
gevisiteerd over het gestolen linnen heeft hij Arie Bol gevat en geslagen.
1685
18 januari voor Pancras Mattheuse een arrest gedaan zonder zegel, waarvan
de boete 500 gld.
op 13 juni in Rustenburg met de schoolmeester Van West Pieter van der
Luts dochter geïnjurieerd (beledigd).
op de 20e oktober te Leiden in de herberg "Van Amsterdam" Pieter van
der Luts dochter voor een hoer en dievegge gescholden, mits dat het haar
ook bewijzen zou.
op de 10e november heeft voornoemde omtrent zeven uur voor Noordermeer
turf staan tonnen na zonsondergang, en heeft hem Kouwenhoven als
pachter van de turf laten met de anderen bekeuren. Volgens orders peene
(boete) 600 gld.
De baljuw heeft een bladzijde open gelaten maar die klaarblijkelijk niet
nodig gehad. De volgende bladzijde is gewijd aan een gezin dat kennelijk
in zijn geheel in de gaten gehouden moest worden.
De aanhef luidt: "Memorie van de boosheden der zonen van lange Pieter
als Jan Piet, Joost Piet en Marten Piet".
1689
de 9e mei Jan Piet met het mes tegen de bode gevochten (anno 1685 door
de houtvester gebannen omdat hij onder de kling had geschoten).
de 21e april '
nachts heeft Pieter voornoemd zijn glazen uitgesneden,
gezegd Pieter Dammens.
de 16e mei heeft dezelve zijn broeder Joost in 't huis van Ten Holte gesneden
over een vinger en duim en is bij Borckelo te Katwijk overmeesterd.
1691
de 15e juni heeft Marten Piet en Pieter Gijsse met het blote mes gevochten
ten huize van Jochem Barends op de pannenbakkerij van Waalhout in
't Druch, van een half vat bier.
Daarmee eindigt de opsomming. De namen van deze in het oog lopende
booswichten komen in het verdere van het boek nog enige malen aan de
orde. En ook in dit boek, maar dan onder de familienaam Van Leeuwen.
Uithangbord zoek
In 1696 was Susanna Studler van Zurick Vrouwe van Valkenburg. Zij was
op latere leeftijd gehuwd met haar koetsier Daniël van Hulsenbeeck, die
om die reden ook wel Heer van Valkenburg werd genoemd. Susanna
bemoeide zich intens met het dorpsgebeuren, was daarin oprecht geïnteresseerd.
Hoewel ze gewoonlijk in Den Haag resideerde liet ze in Valkenburg
het huis "In 't Veld" inrichten. Op haar verzoek werden de gerechtsbode
Cornelis van Oudshoorn en de dienaar van justitie, Jan Guilmaer,
gehoord door de schepenen van Valkenburg. De Vrouwe wilde wel eens
weten wat er zich afgespeeld had, drie jaar tevoren in Februari 1693, in
en om het Regthuys. In het jaar dat Justus Valerius van Vosmaer nog
baljuw was.
De beide getuigen waren in het huis van de edele heer Vosmaer geweest,
het huis waarin toen, en gedurende enige jaren daarvoor, rechtdag werd
gehouden. Ze hadden gezien hoe de baljuw de trappen afdaalde van de
kamer waarin men gewoon was de gerechtelijke zaken te verrichten. Nog
hoorden ze Vosmaer zeggen: "Komt bode, gaat met mij naar uw huis, ik
wens u veel geluk met het Regthuys!" Daarop ging hij naar de herberg
van de bode, gevolgd door de secretaris en de schepenen. Sedert die tijd
zijn alle gerechtelijke comparitiën, rechtdagen en verteringen aldaar
gedaan.
Maar daarom ging het de Vrouwe niet zozeer. Wat was er met het uithangbord
gebeurd dat aan het huis van Vosmaer gehangen had? Dat
mooie bord waarop de woorden "Het Regthuys" geschilderd waren? Een
tweede getuigeverklaring beschreef hoe Vosmaer tegen de toenmalige
raadsheer van de heer van Valkenburg gezegd had: "Laat uw bode het
maar halen. Ik heb het afgebroken. Hangt het voor u aan het Regthuys. En
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 40

staat het schilderwerk u niet aan, laat het veranderen!" Waarop de heer
Daniël geantwoord had: "Ik wil het niet hebben, ik zal wel een uithangbord
krijgen!"
Om de Vrouwe van Valkenburg helemaal tevreden te stellen werd een
derde getuigenverklaring opgesteld. Arent Dirkse Westerwout en Jan
Boon de jonge herinnerden zich nog dat zij op 27 Oktober 1693 verzocht
waren de meubele goederen van wijlen Justus Valerius Vosmaer te regelen.
In hun kwaliteit als schepenen. Op de lijst stond de post: Een uithangbord,
geschilderd door Ary van der Woert te Leiden, kosten ƒ 6-10-0.
Hetgeen naar hun zeggen het gezochte uithangbord was, dat die dag ook
verkocht is.
41
Een rechtsgeding
Tijdens het bewind van de baljuw Pieter van der Pot verstoutten de
Valkenburgers zich meermalen zijn persoon tot voorwerp van hun ongenoegen
te maken. Prikkelde hij de dorpelingen in hun rechtvaardigheidsgevoel?
Of ontzegde hij hen het recht op een ongestoord
genot van hun vleselijke begeerten? Bekend is dat ons volk nergens zozeer
tegen in opstand kwam dan juist daartegen! Overigens dient bij deze
beschrijving van het geding aangetekend te worden dat het helemaal niet
zeker was dat er publiek tot de "rechtdag" toegelaten werd. Dat is door
mij verzonnen. Het zal de lezer niet veel moeite kosten echt en onecht van
elkaar te scheiden denk ik. Voorts is het opmerkelijk dat nergens in het
geding ter sprake komt dat de verdachte een pure recidivist was. Reeds
twee keer was hij voor een dergelijk vergrijp veroordeeld. Zes jaar eerder,
in 1694. Maar ja, de administratie was toen nog niet zo perfect!
Ook boeven en vechtersbazen werden naar gewoonte ondervraagd in de
herberg "Het wapen van Valkenburg" het "Regthuys". De bovenzaal was
daartoe gereserveerd. Een apart kamertje diende om hen, al of niet geketend
en gespijzigd met water en brood in de juiste stemming te brengen.
De waard fungeerde tevens als gerechtsbode. De baljuw nam plaats in de
Zicht op oud Valkenburg.
deftige stoel, de welgeboren mannen (ook wel gezworenen genoemd)
zetten zich ter weerszijden van hem. De Vierschaar werd gespannen! De
secretaris nam plaats op een krukje achter zijn schrijftafel. Het was 17
Mei in het jaar 1700. In het beklaagdenbankje stond Maarten Verburg. De
secretaris nam het 'Criminele dingboek' ter hand en begon aan de hand
daarvan de vragen op de verdachte af te vuren:
"Hoe oud ben je?" Maarten, die eerst met zekere bravour om zich heen
gekeken had zocht nu met een hulpeloos schouderophalen zijn vrouw,
ineengedoken op een hoge rechte stoel tussen het publiek. Ze schudde
nauwelijks merkbaar het hoofd. Maarten draaide zich naar de rechtbank;
"Ik weet het zelf niet" kwam het aarzelend. "Ben je destijds omtrent half
twaalf tegen de middag in het huis van de bode Oudshoorn geweest?"
kwam onverstoord de tweede vraag. "Ja" kwam het half verstaanbaar. De
secretaris schreef 'Ja' in het boek. "Ben je toen in de 'Gemeene Haert'
geweest? Waren daar ook Piet en Bouwe van Oosten die hun 'soopje

andewijn' dronken? Heb jij toen hun gevulde glaasjes weggepakt en op
de grond kapot gesmeten?"
Ietwat suffig keek Maarten de heren aan, "Ik was dronken, ik weet er niets
van".
De secretaris schreef wat langer in het boek. Hij keek weer op en vroeg
verder: "Is het zo dat daarna de baljuw en de secretaris binnenkwamen,
door de waardin voorzien werden van een glaasje brandewijn, en jij Maarten
Verburg op dat moment languit op de vloer lag en riep: Komaan
Grietje, trap me nu maar dood, ik heb het wel verdiend!"
Streng keek hij de verdachte aan die weifelend terugkeek. "t Is mij de
pijne niet waard om daarop te antwoorden" bracht deze tenslotte met
moeite uit.
De secretaris zette de bril wat steviger op zijn neus en bekeek de nu lichtelijk
gebogen gestalte voor hem. "Bent u, Maarten Verburg, toen niet
opgestaan, in tegenwoordigheid van de baljuw en de koster. En heeft toen
de waardin u niet gevraagd: Kom, geef maar geld!" Maarten knikte bij
iedere vraag. "En was u, Maarten Verburg, het niet die haar toen zei: Daar
is geld, maar gij zult daar dronken van worden!"
De ondervrager pauzeerde even en vervolgde daarna met des te meer nadruk:
"En toen de Baljuw daarop zeide: "Wat malder praat is dat!" was jij
het toen niet die uitriep: Wie donder roert het dat ik drink, dat betaal ik.
Gij immers bent om mijn schuld nog nooit gemaand!"
De beklaagde schuifelde wat achter zijn bankje, het magere gegroefde gezicht
donker van verborgen armoe. "Ja" kwam het kort. "Is het niet zo dat
daarna de baljuw tegen u, Maarten Verburg, gezegd heeft: Het ware beter
dat gij naar huis ging, bij uw vrouw en kinderen. Ga slapen, dan zijt gij
vanmiddag bekwaam om te kunnen werken!"
De ondervrager wachtte op antwoord. Maarten, bromde wat voor zich
heen maar moest zijn antwoord herhalen: "t Is mij niet de pijne waard op
deze dingen te antwoorden!" Het antwoord werd nauwkeurig geboekt.
"En heb jij, Maarten Verburg, daarop niet gezegd: "Dat wil ik niet doen,
ik heb den donder van u, ik ben een eerlijk man, daar heeft niemand wat
op te zeggen!" De beklaagde kon geen antwoord over de lippen krijgen.
De secretaris noteerde "Wil niet antwoorden" en vervolgde de ondervraging.
"Heeft toen de baljuw niet gezegd: Ja, gij zijt een schrik, die ieder
uitsmijt, 't ware beter dat gij maar tevreden was en naar uw huis ging!" De
secretaris pauzeerde even, raadpleegde het boek en vervolgde: "En zei gij
toen niet: Gij zijt een schelm! Een deurwaarder! Een kraaier! Een
kraaierskind! Kom, gaat met mijn alleen in de Kaatsbaan! Ik zal u niet
afvallen, ik zal u contantement doen!"
Even bleef het stil. Toen steeg er uit de rijen van de toehoorders een
verbaasd geroezemoes op. Verontwaardiging maar ook hier en daar een
meesmuilende halfverborgen lach.
"Stilte!" bulderde de baljuw die even vreesde dat het de verkeerde kant
opging. "Geef antwoord!" dit naar de verdachte. Deze keek even om zich
heen als om hulp te zoeken. "Ik ben een liefhebber van kaatsen, ik heb
daar geen kwaad bij in 't zin gehad!" protesteerde hij zwakjes.
Onvermoeibaar werd het verhoor voortgezet. "Is het niet zo dat daarop de
baljuw gezegd heeft: "t Is zeer mooi dat gij mij durft uitcijferen. Ik zal u
daarna wel spreken!" Maarten keek met onschuldige ogen de zaal rond.
"k Weet daar niet van, ik heb dronken geweest".
"En dat gij Verburg toen niet ten tweede male met verscheidene zware
vloeken en dreigementen en veel andere scheldwoorden het voorgaande
herhaalde en wederom uiteiste?" hield de ondervrager vol en keek daarbij
de aanwezigen aan. De waardin, op de voorste rij stoelen gezeten, knikte
heftig. De diakenen, niet ver achter haar, vertrokken hun gezichten tot
afkeurende maskers.
Gemompel uit de zaal werd onderdrukt door een gebaar van de baljuw
"Spreek man!" Maarten kromp ineen onder deze beschuldigende woorden
en gezichten. "Ik verzoek dat daar getuigen van mogen zijn!" bracht hij
tenslotte uit. Honend gelach uit de zaal was het gevolg. "Of hij Verburg,
toen de baljuw de deur was uitgegaan, niet met een brandende lont voor
de deur staande naar buiten had geschreeuwd: Waar is die schelm, ik zal
hem wat bijlichten!" Maarten wist weinig anders te zeggen dan "Neen!"
Het klonk alsof hij nergens van af wist. "Zo!?" voer de ondervrager voort,
"weet je dan niet meer dat de baljuw van buiten is gekomen met de degen
in de hand en tegen je zei: Leg dat brandende lont uit uw hand of ik zal
het u laten doen! En dat gij daarop ten antwoord gaf: Komt, gij schelm,
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 42

kom maar bij mijn in de kaatsbaan, ik zal u wel wat anders leren! En meer
van zulke scheldwoorden?"
Maarten, die zich nauwelijks op de been wist te houden, keek vertwijfeld
rond en bracht smekend uit: "Ik geloof dat alle mensen jokken!"
De aanklager echter leek nog lang niet aan het eind van zijn betoog gekomen
en liet dat aan alle kanten blijken door woord en gebaar. "Dus Verburg
is daarna niet naar binnen gelopen, de "Gemeene Haert" in en heeft
daar een tang gegrepen en daarmee gewapend gezegd: "Laat hier maar
iemand komen om mij te afprehenderen, ik zal met de tang hem de kop
inbuien, ik ben maar een turfdragertje, dat durf ik wel doen!" "Het is niet
waar, het is allemaal jokkens!" kreet de beklaagde ten arre moede.
Na het resumé, waarin Maarten steeds kleiner werd bekende hij tenslotte:
"Ik ben zeer beschonken geweest. Als door eerlijke lieden zulks wordt
gezegd geloof ik dat het wel waar zal zijn. Ik verzoek gratie en geen
recht!" De aanklager stelde de eis: "Acht dagen op water en brood!" De
welgeboren mannen beraadden zich, De baljuw moet genoegdoening
krijgen, vonden ze. Maarten Verburg moest, in aller tegenwoordigheid,
met ontbloot hoofd en op de blote knieën, de baljuw om vergiffenis vragen
en beloven het nimmer meer te zullen doen. Op straffe van water en
brood.
De zaal stroomde leeg, opgewonden stemmen klonken door de stille
straten, klompen kletterden, deuren werden gesloten, kaarsen werden
gedoofd, in Valkenburg keerde de rust weer.
43
Verdacht van moord
In de criminele dingboeken van Valkenburg is er niets over te vinden.
Noch in andere geschriften van het dorp. Maar jarenlang deden kwade
geruchten de ronde. Vanaf de dag dat de vrouw van de baljuw dood
gebleven was, in de vroege morgen van Zaterdag den 13e augustus 1701.
Maar pas in 1705 werd hij gevankelijk weggevoerd naar Den Haag. Als
gevangene van het Hof van Holland. Pieter van der Pot, omstreeks 52
Zicht op oud Valkenburg.
jaar oud. Als jongeman getrouwd met Maria Musch uit Oudewater. Ongeveer
een jaar na haar raadselachtige dood hertrouwd met Dorothea
Schaap. Sindsdien vader van twee meisjes, Hester en Anna. Thans beschuldigd
van moord op zijn vorige vrouw.
De geruchten kwamen er kort en bondig op neer dat de Valkenburgse
baljuw zijn vrouw Maria Musch doodgeslagen zou hebben. Pieter van der
Pott en wijlen zijn vrouw kwamen beiden van Leiden. Daar had hij een
tabakswinkel geëxploiteerd. Daar waren ze in 1676 getrouwd. Daar waren
hun twee kinderen Izaak en Fijtje gedoopt.En vandaar kwam het gerucht
dat hij haar al eens van de trap gegooid had. Waarbij ze haar arm gebroken
had.
De weduwe van Hendrik Heyerman woonde schuin tegenover hen. Ze
kende het echtpaar goed. Ze wist van het gerucht. En inderdaad, Maria
had ooit haar arm bezeerd. Maar tegenover haar had ze verklaard dat ze
van de stoel gevallen was. Van mishandeling tussen die twee had de
buurvrouw nooit iets gemerkt. Zeker, er vielen wel eens woorden. Maar
dat kwam in ieder huwelijk wel eens voor. nietwaar?
Ook Elhart Haye, oud secretaris en baljuw van Valkenburg, behoorde tot
de kennissenkring. Zelfs voordat het echtpaar naar Valkenburg verhuist
was. Als hij Elhart destijds in Leiden moest zijn ging hij meestal even bij
hen langs. Hij herinnerde zich nog dat begin 1698 Maria met haar linkerarm
tobde, druk bezig die te verbinden. "Wat schort er aan?" had hij
gevraagd.
Haar echtgenoot had voor haar geantwoord."Ze is van dat zoldertje gevallen,
de trap is losgeraakt". Hij wees daarbij naar het steile laddertje in de
keuken. Kort daarna was hij naar voren gegaan om klanten te helpen.
Maria maakte van de gelegenheid gebruik. "Ja, ja!" had ze gezegd en het
klonk zo van "Dat zegt hij nou wel, maar...." en ze had haar gast toevertrouwd:
"Hij heeft me de arm aan stukken geslagen!" Elhart had daarop
niets gezegd dan "Is het daarom dat hij er geen chirurgijn bij wil hebben!"
Niet van plan zich met en ruzie tussen man en vrouw te bemoeien. Niet
lang daarna was de Valkenburger in een koffiehuis te Leiden aan de praat

geraakt met de eigenaar Huibert Douteron. Die vertelde kort tevoren in de
tabakswinkel te zijn geweest. Pieter van der Pot was toen doende een
tabaksvat open te slaan met een kuipersdissel. Om een niet nader genoemde
reden was deze daarbij woedend tegen zijn vrouw uitgevaren. "Zwijg
of ik sla u de kop in!" Maar zij toonde weinig angst, was voor haar man
gaan staan en gaf ten antwoord: "Sla toe schelm, want om mijnenthalve
moet gij toch op een schavot sterven!" Het was toen bij woorden gebleven
voor zover de koffieschenker wist.
Als bron van een ander gerucht werd de Valkenburgse mevrouw Pleuntje
Pieters genoemd. Zij was aanwezig geweest bij het ontwaden van de
overledene en zou verteld hebben dat het stoffelijk overschot van de
vrouw van de baljuw zo blauw als een schort was! En dat ze van Cornelia
Boone gehoord had dat er die bewuste nacht "Moord! Moord!" geroepen
was. Dit alles werd stellig beweerd door Geertruid Hellinckhuysen, de
dienstmaagd van de heer van Valkenburg. Zij had dat Pleuntje horen
zeggen. Dominee Akersloot bevestigde dat zelfs schriftelijk, hij schreef
het volgende informele briefje aan het hof van justitie:
Dat Maartje Paridon verscheiden malen in 't huis van de Heer van Valkenburg
ten mijnen aanhore heeft gezegd dat Pleuntje haar heeft gezegd
(wanneer ze bezig was met linnen spoelen) "Ik hebbe de baljuws vrouw
horen zeggen: Moord! Moord! Moord!" Te weten op de nacht dat ze is
gestorven. En 't geheugd me dat ik eens zeide tegen haar: "Maartje,
Maartje, je zegt dat nu wel, (alsmede dat ze bont en blauw was) maar als
je dat moest bewaarheden, zou je zulks wel staande houden?" Waarop zij
zeide: "Ik zal er een eed voor doen!"
Valkenburg de 26e October 1705. Theod. Akersloot.
Maar Pleuntje zelf, ter zijner tijd en op verzoek van de gevangene aan een
verhoor onderworpen, ontkende bij hoog en laag ooit iets dergelijks verklaard
noch gehoord te hebben.
"Heb je 't gehoord?" fluisterden de Valkenburgers onder elkaar. En dan
vertelden ze dat Jan Janse van Duycker het aangedurfd had de baljuw
midden in zijn gezicht te verwijten dat hij zijn vrouw omgebracht had.
Waar iedereen bij was, in het rechthuis. Desgevraagd voor het hof van
Holland verklaarde Jan: "Dat wordt wel gezegd. Ik weet nergens van. Op
de tijd dat ik dat gedaan zou hebben was ik zeer dronken". De heer van
Valkenburg had reeds eerder gepoogd Jan een beschuldigende verklaring
te laten afleggen. Deze had geweigerd om dezelfde reden.
Fluisterstemmen vertelden ook dat de vrouwen die het lichaam van de
dode hadden ontwaad haar het vuile hemd niet mochten uittrekken en een
schoon hemd aandoen. De baljuw had het hen verboden. Omdat, naar zijn
zeggen, zijn vrouw dat niet gewild zou hebben. Morrend hadden ze gehoorzaamd
en het schone hemd tenslotte maar over het oude heen getrokken.
Wat was dat voor vreemde gang van zaken? Dat de baljuw zijn
vrouw dood geslagen kon hebben en op die wijze de sporen daarvan
maskeren kwam zelfs niet in hun hoofd op. Toen nog niet. Hoewel ze wat
vreemd opkeken toen de baljuw daar zelf over begon. Hij had hen, enige
tijd nadat het werk gedaan was, op de koffie genodigd. Daarna nam hij
hen mede naar het kamertje waar de kist stond. Daar vertelde hij dat
iemand van hen had rondgestrooid dat hij, de baljuw, zijn vrouw om het
leven gebracht had. "Is één van jullie in Leiden geweest en heeft daar
gepraat?" Ze schudden het hoofd. Streng keek hij hen aan, mochten zij
iets dergelijks denken dan stond het hen vrij nu meteen het lichaam van
zijn vrouw te onderzoeken. "Want ik zal het daarbij niet laten!" Het klonk
wat dreigend in de enge ruimte. Hij opende het deksel en toen niemand
aanstalten maakte aan het verzoek gevolg te geven verwijderde hij zich
naar de achterkamer. Om daarmee duidelijk te maken dat het hen geheel
vrij stond te doen wat ze goed achtten. De vrouwen, geheel met de zaak
verlegen, weifelden. Geen hunner dorst te doen wat gevraagd werd. Toen
de baljuw weer terugkwam en vroeg of ze het lijk gevisiteerd hadden zei
één van de dames: "O God, nee baljuw, wij hebben daar geen gedachten
na!" Maar daarmee waren de geruchten niet uit de wereld. Twijfel bleef
vreten. Totdat zoveel jaren later, tijdens het proces en op verzoek van de
gevangene, een aantal personen kwamen verklaren dat de vrouw van de
baljuw tijdens haar leven verscheidene keren had laten blijken begraven te
willen worden in het hemd dat ze aanhad. Dat werd bevestigd door Huy-
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 44

ert Doterum, koffieschenker te Leiden en door Steyntje Cornelis van
Raephorst de huisvrouw van Joost Pieters van Leeuwen. Maar ook door
de eerzame Johannes Klinkenberg, wijnkoper te Leiden. En tenslotte door
de reeds genoemde weduwe van Hendrik Heyerman, Maria Pille uit Leiden,
en met haar Lijsje de vrouw van Cornelis Boer die indertijd bij haar
inwoonde. Allen verklaarden uit de mond van Maria Musch gehoord te
hebben dat ze terzijnertijd niet ontwaad wilde worden.
Om hun achterdochtige gedachten te bevestigen haalden de dorpelingen
oude herinneringen van stal. Had de baljuw destijds, omtrent de eeuwwisseling,
zijn vrouw niet tegen de grond gesmeten en getrapt? En dat nog
wel waar iedereen bij was, in het rechthuis!
Toen de bewijzen daarvan geleverd moesten worden was er sprake van
tegenstrijdige verklaringen. Pieter van Leeuwen, schipper en zijn vrouw
Pleuntje Pieters van der Speck, en Arend Westerwout, bouwman met
Aartje Claes zijn huisvrouw waren gekomen op verzoek van de gedaagde.
Allen te Valkenburg woonachtig. Het was wel lang geleden, zo'n zes jaar,
maar het viertal herinnerde het zich nog best. Het was na het doen van de
ambachtsrekening. Pieter was vrolijk geweest en had uit volle borst staan
zingen. Zijn vrouw daarentegen had tegen hem staan tieren en razen.
Even later lag ze op de grond. Maar de getuigen verklaarden dat Pieter
haar met geen vinger aangeraakt had. En de bewering dat hij haar met de
stoel geslagen en daarna getrapt zou hebben was pure onzin. De twee
vrouwen hadden haar doen opstaan. Ze was daarna de hele avond in hun
gezelschap gebleven zonder een klacht te uiten. Ze had slechts wat bloed
aan het hoofd.
Cornelis Outshoorn daarentegen, destijds bode en herbergier in het rechthuis,
wist zich nog te herinneren dat de winter tevoren de baljuw met de
burgemeesters bij hem in huis waren. De vrouw van de baljuw was haar
man komen halen omdat het al laat was. In aller bijzijn had de baljuw
toen zijn vrouw met een stoel op haar hoofd geslagen. Zij was achterover
op de vloer gevallen en door hem Cornelis persoonlijk op de been geholpen.
Met een verwonding aan het hoofd.
Voorts werd er verteld dat de baljuw een heftige ruzie met zijn vrouw had
de dag voor haar dood. Dat zat zo: Pieter van der Pot was al twee dagen
45
Zicht op oud Valkenburg.
niet meer thuis geweest en had gegeten bij de heer van Valkenburg. In
diens huis. Omdat hij ruzie met zijn vrouw had, vertelde die heer. Maar
tegen de bode had Pieter gezegd: "Daar wordt in mijn huis prot gekookt,
ik heb liever appelen met brood. Kom, gaan we bij de heer eten!" De bode
was daarop gretig ingegaan, beiden hadden die dag de maaltijd genuttigd
ten huize van de Heer, waarschijnlijk het latere Torenvliet. Dat was op
Vrijdag 12 Oktober 1701. Geertruyd, de huishoudster had nog een praatje
met de baljuw gemaakt. Haar vertrouwde hij toe dat zijn vrouw en hij ooit
een testament op de langstlevende hadden gemaakt. Maar dat zijn vrouw
die afspraak nu wilde wijzigen. Na de maaltijd, het was omtrent twee uur,
dacht de heer dat de tijd rijp was om de echtelijke ruzie van zijn baljuw
verzoenen en riep de bode bij zich. "Ga naar de vrouw van de baljuw en
nodig haar op een koffietje of theetje, om vier uur hier!" Zo kwam de

ode bij Maria Musch maar deze had weinig oren aan de uitnodiging gehoor
te geven. "Morgen is het Zaterdag en dan moet ik naar Leiden!"
sputterde ze tegen. De bode echter wist haar over te halen. Zo werd het
een gezellige boel in het deftige huis van Valkenburg. De gasten vermaakten
zich best. Ook Maria wist zich wonderwel aan te passen. En
nadat ze een paar roemers wijn gedronken had werd ze zelfs wat overmoedig.
Ongelukkig genoeg dacht de heer dat het goede moment daarmee
aangebroken was en fluisterde haar in 't oor: "Kom geef je man nu een
kus en alles is weer goed!" Maria echter in haar gekte wierp het restje
wijn dat nog in haar glas was in het roodverhitte gezicht van haar man.
Deze stond een moment sprakeloos en werd nog roder van woede om
deze openlijke tarting van zijn gezag. Hij beukte met zijn vuist op tafel en
schreeuwde: "Dat zult ge me niet meer doen, hoor je wel!" Geschrokken
liep Maria naar hem toe, gaf hem de kus en zei vleiend: "Pietie, ik meen
het niet zo!" Iedereen lachte, de baljuw wat stuurs deed mee en er werd
niet meer over gepraat. Maria danste die avond nog met de bode dat het
een lieve lust was. Maar de heer was niet gerustgesteld. Toen de tijd
gekomen was om naar huis te gaan probeerde hij eerst zijn baljuw over te
halen bij hem thuis te blijven maar deze was niet te weerhouden. Vergezeld
van de vrouw van zijn broer vertrok hij via de kortste weg, opzij door
het Elsenbos. Ook Maria wilde van blijven toen niet meer weten. De heer
deed haar uitgeleide, tot het einde van de (Slots?)laan en probeerde haar
nogmaals over te halen. "Ik heb het zo dikwijls met hem doorstaan, ik zal
het deze nacht ook wel doen" was Maria's antwoord. Met Louise van Tol,
de huisvrouw van de bode Hendrik van de West, verdween ze in het
schemerdonker.
De vrouwen waren de eersten die het lichaam kwamen bezien. Aagje
Alberts Verbaen was gewend om 's zomers vier uur aan haar werk te
gaan, ze was al omtrent een uur bezig, dus moet het ongeveer vijf uur in
de morgen geweest zijn dat ze geroepen werd naar het huis van de baljuw
te komen. Ook Maartje Paridon en Louise van Tol werden omtrent die tijd
geroepen. Steyntje Cornelis liep omstreeks dat uur op straat. Ze hoorde
dat Pleuntje werd opgeklopt door de broeders vrouw (de vrouw van de
broer van de baljuw). Ze zag Pleuntje daarna, met niets dan haar rok over
haar hemd, naar de plaats des onheils snellen. Om kort daarna weer naar
buiten te komen, zeer ontsteld en niets zeggend dan "Och Heer!" Hetgeen
voor Steyntje voldoende reden was om ook naar binnen te gaan. Daar zag
ze de vrouw van de baljuw in de bedstede liggen, dood. Maar haar wangen
voelden nog warm aan, dacht ze. Tenslotte Grietje Croenburgh, maar
misschien was zij wel het eerst, het valt niet goed op te maken uit de
beschikbare gegevens. Zij, de vrouw van Cornelis Outshoorn had een
uitmuntend geheugen. Zij wist zich later nog details te herinneren zoals de
rokken en klederen van de vrouw op de vloer in de keuken. Over de stoel
waarop het slachtoffer gezeten had met daaronder braaksel en dergelijke.
Op tafel een besmeurd hoofdkussen. En ze zag dat de das van de baljuw
met bloed bevlekt was. Voorts dat diens zemen kamizool eveneens een
verdacht rode vlek vertoonde. Haar man had hem daarop attent gemaakt.
"Wat sacrament baljuw..." had hij gezegd, "de mensen zouden argwaan
krijgen!" De baljuw had niets gezegd maar later waren alle sporen uitgewist.
Haar man was er daarna op uit gestuurd om de heer van Valkenburg
te waarschuwen en diens huishoudster Geertruyd Rellinckhuysen.
Daarna was Hendrik van de West de schoolmeester en secretaris gekomen.
Hij immers was ook doodgraver en koster! Afspraken werden gemaakt
en op zeker moment zei de baljuw tegen hem: "Daar komen ze van
Leiden en zeggen dat ik mijn vrouw doodgeslagen heb. Wat zel ik hiermee
doen?" Hendrik gaf hem raad: "Vraag de vrouwen die uw vrouw
ontwaad hebben en geef ze een koffietje. En ziet dat het daar bij blijft!"
Toen de bode zo om en nabij vijf uur aanklopte bij de heer van Valkenburg
deed Geertruyd open. Cornelis probeerde de jobstijding ietwat te
verzachten, hij sprak ervan dat de vrouw van de baljuw zeer kwalijk lag
en dat hij niet zeker was dat ze haar nog levend zou aantreffen. Geertruid
zag aan zijn gezicht wel dat er meer aan de hand was, dacht haar kwade
vermoedens bevestigd en sloeg de handen ineen: "O God, heeft hij zijn
vrouw vermoord?" Geen minuut later snelde ze de Buurweg af, richting
dorp. Ook de heer, Daniel Hulsenbeeck, kleedde zich haastig aan en ging
op pad. Wat er toen voorviel beschreef hij in een verklaring voor het hof
van Holland, ruim vier jaar later. Toen de heer het huis van de baljuw
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 46

innenkwam zat deze in de kamer, in een andere stoel zijn schoonzuster.
Hij bekeek de terneergeslagen gestalte van zijn officier en schrok. "Kerel,
hoe ziet ge zo bebloed. Doe uw das weg!" En hij kon niet nalaten verwijtend
daarop te laten volgen: "Wat hebt ge gedaan? Ik heb u genoeg geraden
gisteravond bij mij te blijven." Waarmee hij ondubbelzinnig blijk gaf
van zijn vermoedens. Pieter keek hem onthutst aan: "Och God, nu heb ik
niemand meer, nu moet u me helpen!" De heer daarop: "Ja, we moeten
het lichaam begraven, hoe eer hoe liever." Waarop Pieter verzuchtte: "Ja,
was het al begraven!" De heer begaf zich daarop naar de bedstede en liet
door één van de vrouwen het laken en het hemd van de overledene optillen
en constateerde dat het lichaam aan de linkerzijde geheel blauw was,
tot aan de hals toe.
Een afroepcedulle vermeld de namen van degenen die ter begrafenisse
zijn verzocht van Maria Musch, huisvrouw van Pieter van der Pott op 16
Augustus 1701. Totaal 38 mannen. Onder hen Izaak en Anthony van der
Pot. Waarschijnlijk zoons van het echtpaar. De kist werd gedragen door
de welgeboren mannen Pieter Borsboom, Ary Langevelt, Jan van Velsen,
Jan Willeboort, Gijsbert Obdam en Pieter Verhoef. Ook de zes schepenen
waren aanwezig. Dominee Akersloot sprak vertroostende woorden, Hendrik
van de West verzorgde de teraardebestelling. Zo werd Maria begraven
in een ongewassen hemd, het schip der kerk. Voor even keerde rust
terug in het Rijndorp.
Enige maanden later kwam de bode van Valkenburg om zeven uur in de
avond bij de chirurgijn in Katwijk aan de Rijn. Of hij mee wilde gaan
naar Valkenburg. "Wat is er te doen?" was diens eerste vraag. "Kom maar
gauw mee, ik zal het u wel zeggen!" deed de bode wat geheimzinnig.
Onderweg kwam het er uit: "Daar heeft de heer van Valkenburg de baljuw
in de kop gehouwen!" En inderdaad, dokter Jacobus Broeckeloo vond
de baljuw met een deerlijke wond aan het hoofd die hij daarop verbonden
heeft en volkomen genezen. Het was Pieter van der Pot zelf die, om aan te
tonen dat de heer Daniel van Hulzenbeek als getuige onbetrouwbaar was,
de gang van zaken nader uiteen zette. De heer van Valkenburg was beschonken
thuisgekomen. Pieter van der Pot had diens paard in bedwang
47
Zicht op oud Valkenburg.
gehouden. Zonder enige reden had de heer hem daarop met de degen
zodanig op het dik van zijn been gestoten dat de kling van het wapen aan
stukken gesprongen was. De heer had hem daarop met het restant op het
hoofd geslagen, waaraan een groot litteken nog immer de herinnering
levendig hield.
Zoals reeds gezegd, de oude weduwnaar trouwde opnieuw en verblijde
zijn vrouw met twee dochtertjes. Hier en daar zette dat tweede huwelijk
kwaad bloed. Iets wat tijdens het proces aan het licht gebracht werd door
een verklaring van Pieter Willems Borsboom, de welgeboren man aan
wiens woord in het dorp niet getwijfeld werd. De heer Borsboom was op
de begrafenis van Samuel Paridon geweest en in gesprek geraakt met de
heer Daniel Hulsenbeeck die als heer van Valkenburg bekend stond. Het
ging over de sluikhandel van zout uit het rechthuis, de smokkelaars waren
gesnapt, destijds hield dat de gemoederen bezig. De heer Hulsenbeeck
had tegen hem Pieter Borsboom gezegd: "De baljuw is daarvan de
verklikker!" En daar meteen aan toegevoegd: De dominee weet dat ook en
die heeft mijn gezeid dat hij het van Beckesteyn zelfs gehoord heeft!" En
om zijn woorden kracht bij te zetten wenkte hij de dominee: "Is dat niet
zo?" en herhaalde wat hij tegen Pieter gezegd had. Dominee Akersloot
echter toonde geen animo in het openbaar het achterste van zijn tong te
laten zien. "Mijn heer" begon hij plechtig, "ik heb voor deze wel een vrij
woord tegen u gesproken, ik zoude hiervan niet zeggen!" Het gezicht van
de heer betrok en Pieter trachtte een opkomende storm te bedaren: "Mijn
heer, hoe kan het wezen dat gij nu zo een haat tegen de baljuw hebt, daar
gij te voren zulke vrienden zijt geweest?" De heer was daarop pas goed in
woede uitgebarsten, vloekend bulderde hij: "De baljuw is een kraaier van
de burgers!" De welgeboren man probeerde nogmaals het gesprek een
andere wending te geven: "k Had altijd gedacht dat de baljuw nog Geertruyd
uw dienstmaagd getrouwd zou hebben!?" Waarop de heer, nog
immer toornig antwoordde: "Most den donder zo haastig trouwen! Ik zou
hem Geertruyd niet geweigerd hebben!"
In verband daarmee verklaarden Ary Langevelt en Huygh van de Bent,
eveneens welgeboren manen van het dorp, dat ze op 13 oktober 1705

aanwezig waren toen één van hun burgers door de deurwaarder werd
gevangen genomen en weggevoerd. Vanwege de belasting. Ze waren met
deze kwestie onmiddellijk naar de heer van Valkenburg gegaan. Daar
werd over van alles en nog wat gesproken en ook over de baljuw. De heer
vertelde hen dat de dominee bij hem was gekomen om zich te verontschuldigen
dat hij de baljuw niet aangeklaagd had. De heer Hulsenbeeck
had daarna gezegd: "Ik zal die donder wel anders wijs maken. En al was
het zo dat de baljuw onschuldig was, zo is hij evenwel geruïneerd!"
Huygh van der Bent was daarna verscheidene keren bij de heer geweest
en had pogingen gedaan beide kemphanen te verzoenen. Ten leste had de
heer gezegd: "Ik wil liever des duivels worden als verzoenen met de
baljuw!"
Om de betrouwbaarheid van de heer Hulsenbeeck nog meer ter discussie
te stellen werd op verzoek van Pieter van der Pot Marijtje van der Linden
gehoord. Zij was in 't voor jaar van 1705 bij de heer van Valkenburg in
huis geweest. Hij en zijn dienstmaagd Geertruyd hadden woorden gehad
waar zij bij was. Ze had de meid tegen haar heer horen zeggen: "Gij gaat
altijd naar Den Haag en belooft mij altijd de baljuw weg te helpen en als
gij weder komt is het altijd het oude en hetzelfde!" Waarop de heer begon
te vloeken en zei: "Wilt gij zo met een parforsigheid hem weg hebben?
Wat donder, hoe kan ik dat doen? Hij gaat altijd naar Pithencus en weet
met giften en gaven en vereringen de mensen om te zetten!" Geertruyd,
klopte met groot misbaar op haar borst en antwoordde vinnig: "Ja als
Pithencus u maar een koffietje of een zoopje geeft dan laat gij u maar
omzetten! Maar bij aldien, als gij niet maakt dat de baljuw in 't kort afgezet
wordt, zal ik verhuizen!" De heer had daarop niet veel gezegd, slechts
dat hij "duivels eigen zou wezen als hij in 't kort niet zou maken dat hij of
de baljuw geruïneerd zou wezen".
Van Claes van der Laen werd beweerd dat Pieter van der Pott in de herberg
waar de koning van Engeland uithangt tegen hem gezegd zou hebben
"Ik hoor mijn klappermantie nog niet slaan!" wijzende daarbij op zijn
borst. Dat in antwoord op de vraag wat de baljuw zou doen aan de beschuldigingen
dat hij zijn vrouw omgebracht zou hebben. Zelfs dominee
Akersloot schreef dat met stelligheid. Ook was bekend dat de baljuw in
dat verband opgemerkt zou hebben dat het lichaam van zijn vrouw nu al
zo lang was begraven, dat hij daarover niet verontrust was. Welke gedachte
niet door de predikant werd onderschreven. Maar Claes zelf
verklaarde dat de baljuw gezegd had: "Ik en kan dat zo niet laten zitten, ik
heb een consciëntie, die zou mij beschuldigen als het waar was!"
De rechtsgeleerde heren in Den Haag kwamen er niet uit. Was de baljuw
nu schuldig of niet. Ze besloten tot een laatste poging om een doorslaggevend
bewijs te vinden. En ze stelden een resolutie op. Ingevolge die opdracht
stond op 7 november 1705 een voornaam gezelschap voor de deur
van de kerk van Valkenburg. De raden van het hof van Holland Yman
Cau en Adriaen Pieters de Lerojosa. De secretaris mr. Adriaen van
Vredenburgh. Een waarnemend procureur Wolphert Nobeling. De doktoren
Wouw en Reverhorst. Tenslotte de chirurgijn De Zeeuw. De heren
openden de kerk en traden binnen. Vanaf het koor werden ze toegeroepen
door een persoon die zich bekend maakte als Hendrik van de West, secretaris
van Valkenburg tevens belast met het opzicht over de kerk en het
begraven. Hij wees hen de grafstede waarin het lichaam van Maria Musch
begraven was, de huisvrouw van Pieter van der Pot. Het was een graf van
de kerk waarop een in twee stukken gebroken blauwe hardstenen zerk lag.
Met daarin uitgehouwen het wapen van een staande leeuw met als helmteken
eveneens de staande leeuw. Onder het wapen de woorden: Hier leyt
begraven Jacob Willems verdiger van Valkenburg sterf op Sinte Martijn
anno 1615. Hendrik van de West verklaarde nog dat er niemand anders
dan Maria Musch in begraven lag. Waarop de heren opdracht gaven de
kist op te graven en te openen. De heren doktoren hebben daarop de beenderen
van het lichaam gevisiteerd en geëxamineerd en dachten tenslotte
aan het hoofd iets te ontdekken dat niet natuurlijk was. Maar aangezien ze
geen vergelijkingsmateriaal bij zich hadden konden ze het niet met zekerheid
zeggen. Wat nu? De kist meenemen naar Den Haag? De doktoren
stelden het voor. Maar na ampel beraad besloten de rechtskundigen de
kist met inhoud wederom op de oude plaats te begraven. En vertrokken
vandaar. Terug in Den Haag werd de reiskosten declaratie opgemaakt. En
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 48

een rapport van bevindingen. Er was niets te vinden dat op een mogelijke
moord wees.
Anderhalf jaar later, op 16 Januari 1707 werd een derde dochter gedoopt
van de baljuw Pieter van der Pot en Dorothea Schaap. Ze noemden haar
Hendrina. Getuigen waren Hendrik en Geertruy Schaap. In dat jaar werd
eveneens een nieuwe baljuw benoemd.
1752 Frederik Hendrik van
Wassenaar
1772 Willem Lodewijk van
Wassenaar
1788 Willem Fred. Hendr. van
Wassenaar
1799 Willem Lodewijk van
Wassenaar (zoon van Johanna
Judith van Isselmude)
49
Heren en vrouwen van Valkenburg
1824 Otto I van Wassenaar
1829 Christiaan Reinhardt
Bentfort
1865 Christiaan Reinhart Bentfort
van Valkenburg (zoon)
1885 Anna Maria Gesina Cock
1901 Coenraadt Cock (broer)
1910 Johanna A.G.C.C. Werndly
1927 gemeente Valkenburg
Terug bij het huis Wassenaar
Leden van het geslacht Wassenaar zijn gedurende lange tijd heer van
Valkenburg geweest. Toen Johan de Hertoge de heerlijkheid kocht was
dat voorlopig voorbij. Maar in 1752 werd er weer een Wassenaar heer van
Valkenburg. Of de Valkenburgers toen een zucht van verlichting geslaakt
hebben is moeilijk te zeggen. Het Wassenaarse bewind duurde tot 1829
toen Otto het spul overdeed aan de heer Bentford. Deze familie verkocht
het in 1885 aan een lid van de familie Cock. Via een boedelscheiding
kwam het tenslotte in handen van mevrouw Jordens-Werndley die de nog
resterende rechten in 1927 aan de gemeente Valkenburg geschonken
heeft. De Hoge Heerlijkheid had afgedaan. Het tijdperk van de heren van
Valkenburg was voorbij.
Zicht op oud Valkenburg.
Maatregel tegen hondsdolheid
Het gemeentearchief bevat een boek dat als nummer 1 ingeschreven is.
Daarin zijn opgeschreven een aantal dorpswetten, benoemingen, vergunningen
en publicaties, Op 23 augustus 1753 werd een maatregel tegen
hondsdolheid gepubliceerd van de volgende strekking: Er zijn in de
omgeving verschillende mensen op aller droevigste wijze omgekomen
door de beet van dolle honden. Alle degenen die geheel of ten dele van de
armen worden onderhouden, zijn verplicht de honden die zij hebben, dood
te slaan of op andere wijze van kant te maken. Binnen 24 uur. Zij zullen
ook nooit meer enige hond mogen fokken of hebben. Wordt hieraan geen
gehoor gegeven dan zal hun bedeling of het onderhoud worden gestaakt.
Voorts is het aan een ieder verboden honden zonder meester langs de
wegen of straten te laten lopen, zonder hen met band of touw vast te
houden. De honden moeten binnen de erven en huizen gehouden worden.
Eigenaars van loslopende honden worden beboet met 30 stuivers. Honden
van onbekende eigenaars mogen door iedereen worden doodgeslagen.
Niemand mag hen daarvan weerhouden.
Vrije Hoge Heerlijkheid
Het recht van de heer werd halverwege de achttiende eeuw opnieuw
vastgelegd en aldus beschreven: "Plementien en incogatieven van de
heerlijkheid van Valkenburg" Hoge, middelbare en lage jurisdictie. Vrije
jaarmarkt en tollen aldaar. Het pluimgraafschap of Zwanedrift en het
recht van 't pondgeld. Het veer over de Rijn met alle toebehoren. Het is
een onversterfelijk erfleen van de Staten van Holland en West Friesland.
De heer is in de "vreidige possessie" van uit eigen authoriteit te mogen
stellen een baljuw, schout, secretaris en bode. Mitsgaders het "cligee"
geven van burgemeesters of ambachtsbewaarders schepenen en andere
gelijksoortigen. Voorts het recht van approbatie en reprobatie omtrent het

verkiezen van een predikant, het stellen van een koster, schoolmeester,
doodgraver en diender. Tenslotte het recht om een wind- of dwangmolen
aldaar te mogen opstellen en hebben en een huis en erve, zijnde het veerhuis
dat door de dienaar van justitie bewoond wordt. Een tweede acte is
gedateerd 11 Januari 1776 en bevat een taxatierapport van schout en
schepenen. Zonder meer als geheel wordt de Hoge Heerlijkheid op waarde
geschat. Het colege verklaart bij deze oprechtelijk en naar beste kennis
en wetenschap de waarde van het dorp met alle dezelfs plementiën en
gerechtigheden te hebben bepaald op dertigduizend guldens. Een derde
document is getiteld "Memorie van het inkomen van de heerlijkheid van
Valkenburg" en eveneens omstreeks die tijd opgesteld. Waarmee we dus
een vrij goed overzicht kunnen krijgen van de waarde van Valkenburg!
Uit de ambachtsheerlijkheid, rekening 17-10-00
Uit de dorpsrekening 3-00-00
Uit de kerkrekening 6-00-00
Ordinaris en extra ordinaris verponding 10-00-00
Helft van het jaarloon der verpondingen 140-06-08
Pontgeld, 't ene jaar door 't andere 25-00-00
Boetes, 't ene jaar door 't andere 20-00-00
Recognitie van baljuw, schout en secr. 275-00-00
Van 't veen 50-00-00
Paardetol, 't ene jaar door 't andere 130-00-00
Turfton, 't ene jaar door 't andere 450-00-00
De recognitie van de schipper op Leiden 10-00-00
Totaal (guldens, stuivers en penningen) 1541-16-08
Waarbij aangetekend werd:
1)- De baljuw schout en secretaris heeft bij zijn aankomen voor een paar
handschoenen betaald 500 gld.
2)- De heerlijkheid staat in geen verponding bekend maar wel de paardentol
waarvan de ordinairis 43-15-00 en de extra ordinaris 65-12-08 bedraagt.
3)- Het veer en het veerhuis staat in de verponding op 2-10-00, de
heerlijkheid wordt verleid als een goed onsterflijk erfleen met hoge middelen
en eigen jurisdictie.
4)- Het schoutsambt staat in de verponding op 20 gld doch dit betaald de
schout.
Op de nominatie
In alle benoemingen, zelfs als er een predikant beroepen werd, had de
heer het laatste woord. Als voorbeeld dient de benoeming van de "regenten"
in 1765. Eerst werden een aantal namen op de nominatie gezet. De
scheidende schepenen mochten die indienen. De lijst werd op 25 november
van dat jaar vastgesteld. De aftredende burgemeester tevens kerkmeester
Jacobus van Houten gaf voor beide functies twee namen op: Cors
Adegeest en Gerardus Vlasveld.
Als aflossers voor drie welgeboren mannen of schepenen werden op het
dubbeltal gezet: Cornelis van der Nagel en Frans Binnendijk door Maarten
Brouwer; Dirk Dullaert en Cornelis van der Nagel door Leendert van
Duycker en Pieter Borsboom en Dirk Dullaert door Gerardus Vlasveld.
Daarop begaf de baljuw, Gerardus Albertus Worms, zich met deze lijst
naar Den Haag alwaar de hoogedele, hoogwelgeboren Frederik Hendrik,
baron van Wassenaar, heer van beide Katwijken en `t Zand, Valkenburg,
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 50

IJzendoorn enz. enz. vertoefde.
Door hem werden de uit eindelijke
namen geëligeerd (een niet
meer bestaand woord dat zoiets
betekend als uitverkoren). Hij
hield zich keurig aan het voorstel.
Burgemeester en kerkmeester
werd Cors Adegeest. Voor de
overige functies koos hij Pieter
Borsboom, Dirk Dullaert en Cornelis
van der Nagel. De heren
aanvaardden de benoeming en
konden zodoende op 31 december
van dat jaar in het rechthuis
door de baljuw worden beëdigd.
In het nominatieboek zijn daartoe
drie formulieren opgeschreven.
De burgemeester belooft
ondermeer de rechten van de hoge
overheid, alsmede die van de
heer van Valkenburg en van de burgers en ingezetenen, te zullen voorstaan
en bevorderen. Voorts de dorps omslagen en belastingen te zullen
helpen reguleren zonder om lief of leed aan iemand enige gunst of ongunst
te bewijzen. Voor de welgeboren man kwam daarbij de verplichting
tot geheimhouding. De schepen en kroosheemraad moest beloven alle
schouwbare wateren en wegen volgens de regels van de hoogheemraden
van Rijnland te zullen schouwen. Dat alles zonder aanzien des persoons.
Zo ging dat er toe in Valkenburg, ieder jaar weer.
51
De baljuw op de loop
Op 18 juli 1783 werd door Willem Lodewijk, heer van beide Katwijken,
`t Zand en Valkenburg tot adjunct-baljuw van Valkenburg benoemd
Pieter Willem Boers. In verband met de afwezigheid van de baljuw G.A.
Zicht op oud Valkenburg.
Worms! Op 7 augustus daaropvolgend rapporteerde de president burgemeester
aan de welgeboren mannen en schepenen van Valkenburg dat hij
op 5 juli jongstleden benaderd was door de deurwaarder van de Hoge
Heren: Die toonde een volmacht om de heer Gerardus Albertus Worms,
baljuw schout en secretaris van deze heerlijkheid, bij edicte in persoon te
dagvaarden. De deurwaarder verzocht dat naar gewoonte bekend te maken
door middel van klokgeklep. De burgemeester gaf daartoe de bode
opdracht. Kwam Worms niet opdagen? Drie weken daarna stond er weer
een deurwaarder op de stoep. Nu met een volmacht om de inmiddels
afgeloste baljuw gevangen te nemen! Samen trokken ze naar het huis van
de voortvluchtige, die inderdaad niet thuis bleek te zijn. De deurwaarder
verzocht daarna nogmaals de klok te laten kleppen. Voor een tweede
dagvaarding. Hetgeen deze keer de schoolmeester werd bevolen. Waar
onze plichtsgetrouwe baljuw gebleven was? In de Valkenburgse boeken
staat het nergens vermeld, wel dat hij onbetaalde rekeningen achterliet.

De municipaliteit
Het waren woelige tijden toen patriotten meer zeggenschap eisten en de
prinsgezinden tegenover zich vonden. Waarom het volgende besluit in het
criminele dingboek werd ingeschreven en niet in het gewone dingboek, is
niet duidelijk. Het was het vierde jaar van de Bataafse Vrijheid. Onder de
aanhef: "Gelijkheid Vrijheid en Broederschap" werd op 29 juni 1798 een
publikatie bekend gemaakt. Niet in opdracht van het college van welgeboren
mannen maar door de baljuw en twee leden van het Comité van
Civiele en Criminele justitie van Valkenburg. Gericht aan alle medeburgers:
"Heyl en Broeder schap!" Bij resolutie van 26 juni, was door het
Intermediair Administratief Bestuur van het voormalige gewest Holland
besloten de leden en de secretaris van de tegenwoordige municipaliteit
(gemeentebestuur) van Valkenburg te ontslaan! In hun plaats werden
aangesteld de burgers: Pieter Borsboom, Johannes van Egmond, Hendrik
Vlasveld, Dirk Bol, Dirk Binnendijk en Albert Geenders. Tot secretaris
werd Jan Carpentier benoemd. Erg revolutionair was de samenstelling
niet! Nog datzelfde jaar werd door de welgeboren mannen, want zo
bleven ze zichzelf noemen ondanks alle moderne invloeden, opgegeven
dat Johannes Hoepeling, de voormalige secretaris, door hen tot baljuw
was aangesteld. Dit zolang de officiële baljuw, Adrianus Harteveld, "als
lid van het vertegenwoordigend lichaam des Bataafse volks les zal hebben".
Baljuws van 1739 tot 1767
1739 Abraham Anthonysz de Haas
1748 Meyndert de Gooyer
1760 Jan Boers
1763 Gerardus Albertus Worms
2.3. ABRAHAM DE HAAS
Een respectabel man
Abraham Anthonyszoon de Haas, was een alleszins respectabel man. Niet
slechts was hij der medicijnen doctor maar bovendien baljuw van de
Hoge Heerlijkheid van Valkenburg. Zijn deftige woning was gelegen aan
de Heerweg (Hoofdstraat) aldaar. Mogelijk liet zijn functie hem op de
duur weinig tijd om zich nog bezig te houden met het lichamelijke welzijn
van zijn dorpsgenoten. Er wordt slechts eenmaal van gewag gemaakt. In
ieder geval diende de medische titel om af en toe zijn gewichtigheid te
onderstrepen. Alle rechtszaken schreef hij eigenhandig in, uitvoerig en
met grote letters. Voorts was het een vroom man. Dat was duidelijk te
merken aan de formulering van het geschrevene. Hij kocht zich een commodieuse
kerkbank, met plaats voor vier mannen en vier vrouwen. Terzijde
van de bank van de heer van Valkenburg. Zijn plaats zal niet vaak
onbezet gebleven zijn.
Een streng begin
Om te worden verhoord en opdat alle dingen naar orde zouden geschieden,
werd Jannetje Verhoef uit de cel van het Rechthuis gehaald en voor
de welgeboren mannen geleid.
Zoals gebruikelijk waren er een aantal vragen in het boek geschreven die
haar stuk voor stuk werden gesteld. Jannetje Verhoef was de dochter van
Maarten Verhoef en ongeveer 50 jaar oud. Ze was schuldig bevonden aan
diefstal van een hemd. Gepikt uit het te bleek gelegde linnen bij het huis
van Wouter van Es. Op de vraag wat ze daar te zoeken had antwoordde ze
dat ze aan het hout sprokkelen was. Het hemd had ze in Katwijk naar de
lommerd gebracht, voor één gulden.
Er was nog een andere diefstal aan het licht gekomen.
Jannetje was, niet lang daarvoor, het erf opgelopen bij de eerwaarde heer
E. Borsboom, gerespecteerd Valkenburgs ingezetene. Daar had ze 3 of 4
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 52

stuivers te leen gevraagd. Of die haar verstrekt waren vermeldt het verhaal
niet. Wel dat Jannetje daar buiten het huis een koperen ketel zag
staan en de verleiding niet kon weerstaan die mee te nemen en te verpanden
voor 15 stuivers. Jannetje gaf alles eerlijk toe, iedere vraag werd met
een volmondig ja beantwoord! Dus hadden de welgeboren mannen geen
moeite haar te veroordelen. Misschien daarom waren ze wat milder. Jannetje
die als een grote dievegge werd omschreven, werd veroordeeld om
aan een paal gebonden te worden. Binnenskamers in het Rechthuis. Alwaar
de "Dienaar" haar 28 geselslagen zou toebrengen. Voorts werd ze
voor de tijd van drie volle jaren uit het dorp verbannen. Op straffe van
nogmaals een geseling, maar dan op het openbare schavot, voor het
Rechthuis. Bovendien zou ze dan gebrandmerkt worden. Daarmee begon
een strenge periode in de geschiedenis van het dorp Valkenburg, de regering
van Abraham de Haas.
53
Gewurgd aan de paal
Toen Abraham de Haas het dode kindje van Annetje Vergunst werd
getoond zag hij dadelijk dat hier iets helemaal verkeerd was gegaan. Met
spoed liet hij de meester chirurgijn ontbieden. Jan van der Meer, was het
met hem eens, er zou een lijkschouwing gehouden moeten worden. Hij
wist wat hem te doen stond. Nog geen dag later lag het rapport bij de
baljuw op tafel. Mede ondertekend door Cornelis Ravenhorst, medisch
dokter wonende te Leiden en Jacobus Verdonck, meester chirurgijn
aldaar. Anna Catharina Vergunst werd gevangen gezet in het Regthuys
van Valkenburg. Dat was op 3 Mei 1740.
Vijf dagen later, er was toen al het één en ander gepasseerd, werd de
gevangene geleid voor de welgeboren mannen van Valkenburg. Het
college bestond uit de heren Cornelis Oudshoorn, Hendrik Binnendijk,
Cornelis van Egmond, Hendrik Vlasveld en Jacobus Verhoef. Het verhoor
zou geschieden op "artikelen". Dat wil zeggen dat er een aantal vragen
waren opgesteld door de baljuw, genummerd, en opgeschreven. De antwoorden
op deze vragen werden tijdens het verhoor genoteerd.
Zicht op oud Valkenburg.
Hendrik Vlasveld deed het woord, streng keek hij de zielige gestalte voor
hem aan, "Hoe oud bent u?" Annetje dorst nauwelijks op te kijken. Verward
mompelde ze "Zes en twintig? Nee, zeven en twintig."
Vraag twee werd gesteld: "Wist je al lang dat je in de kraam moest?"
"Ja" knikte Annetje meer dan ze hoorbaar was.
De ondervrager aarzelde even, keek nog eens in het boek. "Bij wie ben je
"zwaar" geweest?" Annetje keek de mannen voor haar hulpeloos aan. Zag
slechts strenge afkeurende blikken. Ze had het allemaal al verteld, moest
ze het hier nog eens zeggen?
"Pieter van der Mark" begon ze aarzelend en onder de dwingende blikken
ging ze verder, "Omtrent tien weken voor de paardenmarkt, in het voorhuis,
waar zijn zuster woont". Alsof ze het liefdesspel opnieuw beleefde
ging ze verder: "Dat was de derde keer! De eerste maal was op de zolder,
in datzelfde huis". Het bleef doodstil. De mannen keken haar aan zoals
een boer het bespringen van een koe aanschouwt.
De baljuw schreef driftig in het boek. Hendrik keek op het papier voor
hem en las vraag 4. Of Pieter van der Mark wist dat ze bevrucht was?
"Nee" schudde Annetje het hoofd, "Dat heb ik hem nooit gezegd".
Ietwat gehaast werd de volgende vraag voorgelezen: "Heb je nog met
iemand anders vleselijke conservatie gehad?" Annetje keek niet begrijpend
zodat Hendrik de vraag moest verduidelijken. Het ging hem goed af.
"Ja, drie of vier dagen daarna. Met Cornelis Clements." Annetje, als putte
ze kracht uit deze herinnering, keek weer op maar kromp weer in elkaar
toen ze de realiteit onder ogen zag. Snel werd de volgende vraag gesteld,
"Werd je ervoor betaald?" Anneke schudde heftig het hoofd. "Heb je
iemand verteld dat je zwanger was?" Weer schudde ze het hoofd. Hendrik
Vlasveld pauzeerde even, veegde met zijn halsdoek het zweet van zijn
voorhoofd en verolgde: "Was je tevoren van plan het kind heimelijk dood
te maken?"
Anneke schudde het hoofd en hief afwerend de geboeide handen. Omdat
de inquisiteur daarmee niet tevreden leek bracht ze, met moeite uit "Nee,
pas toen het kind er was".
Vraag negen werd gesteld. "Wanneer ben je in de kraam gekomen?"
"Zondagmorgen" begon Annetje. Nader gevraagd voegde ze er aan toe:

Tussen negen uur en half tien". De baljuw schreef: Zondagmorgen 1 Mei
1740.
"Heb je niet om hulp geroepen? werd de ondervraging voortgezet. "Nee"
schudde Annetje het hoofd.
"Was het kind dood, of levend?"
Annetje had geen enkele behoefte te ontkennen. Nog was er moederlijke
trots in haar antwoord te horen. "Het was een levend kind!"
"Maar hoe?" Hendrik keek nog eens op zijn papier, "Hoe kon je dan?
Hoe deed je het". Annetje, begon toonloos, alsof ze een uit het hoofd
geleerd verhaaltje opzegde, te beschrijven hoe het gegaan was. Hoe ze
het pasgeboren wicht, dat tussen haar voeten lag, gepakt had. Hoe ze het
met haar rechterhand tegen haar rechterbeen gedrukt had totdat ze zeker
wist dat het dood was". Ontzet keken de welgeboren mannen van Valkenburg
elkaar aan. Dat zoiets in hun dorp gebeuren kon!
Hendrik Vlasveld liet zich aflossen, zette zich met een zucht van verlichting
achter de tafel. Verhoef nam zijn plaats in, las het geschrevene en
stelde op zakelijke toon vraag 12 "Waar liet je de nageboorte?" Annetje
beschreef hoe ze die zondagmiddag tussen twee en drie uur de overblijfselen
in het "sekreet" van Pietertje, de weduwe Vlieland, had gedeponeerd.
"En het stoffelijk overschot, waar liet u dat" vervolgde de vragensteller.
Als in een nachtmerrie keek Annetje haar ondervrager aan. Haar geboeide
handen wringend en tenslotte snikkend beschreef ze hoe het eerst in
haar opkwam het lijkje ook maar in dezelfde wc put te gooien.
Hoe ze het echter ineens niet meer over haar hart kon verkrijgen. Het
kindje in een blauw gestreept hemdrokje spelde en er mee in bed was
gaan liggen. Hoe ze tenslotte haar babytje in de kast, op een plank, gelegd
heeft. Van plan om het een dag of drie later ergens te begraven. En
tenslotte, desgevraagd, dat dit alles gebeurd was in het huis van haar
broer, op een kamertje.De eerste ondervraging was afgelopen, Annetje
werd afgevoerd. De welgeboren mannen beraadslaagden hoe verder te
handelen.
De volgende dag werd Annetje opnieuw ondervraagd.
Een paar zaken moesten nader worden toegelicht. Met name "of zij gevangene
nooit enige preparacys ofte toestel van eenig kindergoet als
anders t geen een kraamvrouw benodigt heeft by haar selfs wetende, dat
sulks in sodanige tyt nodig was"? Annetje antwoordde ontkennend.
"Waarom niet?" werd er gevraagd. "Met enkel niet verstand" tekende de
baljuw op uit de mond van de verdachte. "Of ze dat niet nagelaten heeft
om haar kwade voornemen des te beter bedekt te kunnen houden?" kwam
de volgende vraag. "Segt neen, met haar nietige verstant" schreef de
hooggeleerde Abraham de Haas. Kwam er iets van begrip?
Op 13 Mei 1740 had de baljuw zijn eis opgesteld.
Het document werd de welgeboren mannen in openbare vierschaar bijeen
voorgelegd. "Hoewel zij gevangene volgens des Heeren alderheyligste
wette verpligt was zig eerlijk en Kuys te gedragen integendeel sy gevangene
heeft bestaen zig van tyt tot tyt over te geven tot een oneerlyk Vuyl en
ontugtig leven, in zo verre zelfs dat zy zig niet alleen heeft verlopen in
Hoererye maar dat zy ook die haer ziel verdervende troetel sonden in
diervoegen heeft gekoestert, gevoert ende met verscheydene persoonen
begaen ende gepleegt. Dat zy gevangene zig aen de duyvel, de wereld en
haer eyge vlees overgegeven hebbende is geraeckt bevrugt en beswangert"
enz. Om kort te zijn, in het slot constateerd hij dat door het ingrijpen
van God verijdeld is dat de boze daad verborgen bleef. Dat wie bloed
vergiet diens bloed vergoten moet worden. Stelt deswege voor Anna
Catharina Vergunst voor te leiden op het publieke schavot voor het Regthuys
van Valkenburg. Haar daar aan een paal te binden en vervolgens
door de scherprechter met een koord den hals te wurgen. Tot de dood er
op volgt.
En vervolgt aldus: "Dat voorts haer doode lichame, als begravenisse
onwaerdig, op het galgevelt alhier op een rat geset en ten prooi van het
wilt gevogelte sal worden overgegeven".
Uiteraard werd tot besluit gesteld dat de kosten op de gevangene zouden
worden verhaald. Hetgeen de welgeboren mannen aldus besloten, het
vonnis werd voltrokken op 27 Mei 1740.
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 54

55
Een geschenk uit de hemel
Abraham de Haas hield van de vroege morgen. "Nog even blijven liggen,
nog even slapen" hield hij de mensen te pas en te onpas voor. En hij
vervolgde dan, de vinger geheven: "Maar de armoe overvalt je als een
struikrover!" Zo kwam het dat hij die morgen al vroeg het in doeken
gewikkelde bundeltje zag liggen, tegen de rechterpost van zijn voordeur.
Het bewoog en er steeg een klagelijk geschrei omhoog. Langzaam drong
het tot hem door dat het een kind was, niet langer gewenst door de moeder,
daar neergelegd opdat hij er zich over zou ontfermen.
Abraham aarzelde, nog geen drie dagen geleden was de doodstraf voltrokken
aan een soortgelijk ontaarde moeder. En nu dit? Voor een kort moment
bedacht hij dat het zo beschikt zou kunnen zijn, een geschenk uit de
hemel om zijn kinderloze huwelijk inhoud te geven. Misschien een beloning
voor zijn rechtzinnig optreden? Zou hij het oppakken en mee naar
binnen nemen? Maar eenmaal in zijn huis zou hij er verantwoordelijk
voor zijn, zou het deel gaan uitmaken van zijn gezin. Was het niet verstandiger
de vroedvrouw te laten komen, het door haar te laten opnemen.
Of iemand anders?
Zijn vrouw nam hem de beslissing uit handen, ze bukte zich en droeg het
huilende kind naar binnen. Daar lag het op de tafel, uitgepakt, een meisje
van een maand of zeven. "Ach, kijk eens, dat stakkertje! Ze heeft honger!"
Even later was het deftige huis van de baljuw in rep en roer. Abraham
moest naar boer Van Egmond, om melk. En Diewertje Koek, de vroedvrouw
uit Katwijk moest komen, met spoed. Zij zou weten wat verder te
doen.
In het dorp begonnen zich geruchten te verspreiden. "Hij zal er wel meer
van weten!" werd er gemompeld. "Een arme donder laten ze wurgen, en
zelf...! Dat kan je Dat duurde twee maanden, op 1 November 1740 schreef
de secretaris in het criminele dingboek: "De heer baljuw, zijn uiterste best
gedaan hebbende om achter de identiteit van het te vondeling gelegde
kind te komen, meldt de welgeboren mannen van Valkenburg dat hem ter
Zicht op oud Valkenburg.
ore was gekomen enige discussie van 't gemeen over een zekere moffin,
wonende op de Hoornes onder de Vrije Heerlijkheid van Katwijk aan de
Rijn. Genoemde moffin was gehoord, door de mand gevallen en gevangen
gezet". Diezelfde avond werd ze op "artikelen" gehoord.
Aaltje Blom was 24 á 25 jaar, geboren in Munsterland in het dorp Hopse
en woonde in Katwijk op de plaats van de heer Van der Kaa. Ze bekende
het kind op 1 Augustus 1740 om vijf uur 's morgens voor de deur van de
baljuw gelegd te hebben. Voorts gaf ze toe het gekregen te hebben van
Hadewij, vrouw van Gerrit Rosenburg, in Oegstgeest woonachtig. Gerrit
Rosenburg was de vader van het meisje dat was geboren omtrent kerstmis
1739. De moeder, Trijntje Blom de zuster van Aaltje, was drie dagen na
de bevalling overleden. Het kind was daarna verborgen gehouden. In
Noord Holland, boven Amsterdam, waar precies wist Aaltje niet. Vervolgens
bekende ze op aanstichting van Hadewy tot de daad gekomen te zijn.
En omdat Gerrit Rosenberg haar anders met een tang de hersens zou
inslaan. Ze was niet omgekocht en had het kind te vondeling gelegd om
het kwijt te zijn. Ook zei ze niet te weten dat daar zware straffen op stonden.
Hadewy had haar eerst gevraagd het kind mee te nemen naar Duitsland
maar later gezegd "dat men dan raat moest schaften, dat zij het kint
niet in huys dorsten houwen, en dat het dan best was t voor de goede
luyden te leggen". Die afspraken werden gemaakt eerst in het huis van
Hadewy en later in de "aarebayen" (aardbeien?). Tenslotte werd vastgesteld
dat Aaltje zelf ook een onecht kind had, van een jongmens genaamd
Jan Bonnik, dat bij haar ouders in Duitsland verbleef. De dag voor de
misdaad was Trijntje's kind door Marijtje, de dochter van Hadewy, opgehaald
uit Alkmaar en zeer vroeg in de morgen overhandigd aan Aaltje.
Deze was daarna, vergezeld van Hadewy, vanaf de Groene Steeg in
Oegstgeest, op stap gegaan naar de Haagse Schouw. Daar was Aaltje met
een bootje de Rijn overgezet en aan haar lot overgelaten. Hadewy had nog
gezegd dat zij haar rok om haar schouders moest slaan en daar het kind in
houden. En dan maar ergens neerleggen. En niet omzien als ze het neergelegd
had. Aan de overzijde van de Rijn had Aaltje zich "alleenig" gevoeld,
was naar het dorp gewandeld en tot haar daad gekomen. Kort
daarna werd Aaltje opnieuw voorgeleid. Haar werd gevraagd of zij bij
Hadewy thuis een fles rode wijn gebracht had en verteld dat die fles van

de "goede luyden" was waar het kind gebracht was. Dat die zelf geen
kinderen hadden. En ze daar goed verzorgd werd en mooi gekleed zou
gaan, ja, een juffrouw worden! Aaltje gaf toe een fles wijn gebracht te
hebben maar van al dat andere geen woord gezegd te hebben. Hadewy, en
zij alleen, was de oorzaak en aanzetter tot het kwaad. Of ze tegen Hadewy
gezegd had dat de baljuw haar had "aangedaan", maar dat zij gezegd had
daar niet van te weten. Dat hij haar geld had gegeven en gezegd dat hij
orde zou stellen. Om degenen die het haar verweten te doen straffen. Ja,
zelfs aan vier van haar landslieden gezegd had dat zij er geen part noch
deel aan had? Aaltje gaf toe dat het waar was, maar niet alles. Aangezien
ze volmondig, buiten pijn en banden van ijzer bekend had viel het de
baljuw niet moeilijk een redelijke eis te formuleren. Aan de paal en
strenge geseling met de roede. En verbanning uit Holland voor de tijd van
25 jaren. Conform de eis werd besloten. Over Gerrit, Hadewy en Marijtje
werd niet gesproken. Noch over het kind. Aaltje zal wel geen behoefte
gehad hebben om nog eens naar Holland terug te keren.
De weeskamer
Waarbij aangetekend dient te worden dat de baljuw in werkelijkheid zelf
het register invulde. En dat het verhaal wemelt van de veronderstellingen.
Maar de feiten uiteraard kloppen!
De baljuw zat nog maar net achter de massief eikenhouten tafel toen de
bode de ontvangstkamer van het rechthuis binnenkwam: Of de weesman
binnen kon komen? Een blik op de statig tikkende staande klok leerde dat
inderdaad de tijd aangebroken was. Hij knikte en even later trad Hendrik
Vlasveld binnen, één van de twee weesmeesters die aangewezen waren
om de belangen van de ouderloze kinderen van Valkenburg te behartigen.
Hendrik, ook niet zo maar de eerste de beste in Valkenburg, groette de
persoonlijkheid met veel plichtplegingen en zette zich naast hem. "Ik heb
het boek bij me!" begon hij, legde een in leer gebonden niet al te dikke
notulenboek op tafel en sloeg het open bij de eerste bladzijde, nog onbeschreven.
"Roep de schrijver maar vast!" kwam het commando.
Even later kwam de klerk binnen, het was de schoolmeester die op die
wijze in de avonduren er nog wat bij verdiende. Onderdanig zette hij zich
op de kruk achter het schrijftafeltje, doopte de ganzeveer in de inktpot, en
boog zich afwachtend over het gloednieuwe papier.. "Schrijf ...." begon
de baljuw en dicteerde de woorden. De schoolmeester deed zijn uiterste
best, likte af en toe aan het puntje van zijn pen om de inkt wat beter te laten
vloeien. Die woorden moesten zo mooi en sierlijk mogelijk op papier
gezet worden, op die eerste bladzijden van het weesboek.
Weesdag gehouden bij
dr. Abraham Anthony de Haas
Bailli en schout Der vrije Heerlijkheyt van Valkenburgh,
mitsgaders Heindrik Vlasveld Weesman.
Actum op den Regthuyse 11 Juny 1741.
De stem zweeg, de schrijver zette de ganzeveer naast de andere in de
houder en strooide wat zand over het papier om het drogen van de inkt te
bevorderen. Lang hoefde hij niet te wachten. De bode kwam weer binnen
en riep: "De eersame heer Pieter Jacobszoon Bol!" "Laat meneer maar
binnen komen" gaf de schout minzaam te kennen. Piet kwam binnen, de
muts in de hand, klein van stuk in die grote kamer tegenover de deftig
uitgedoste baljuw die, om nog belangrijker te lijken, was gaan staan. Zonder
wat te zeggen taste hij tussen zijn wambuis, haalde een dicht beschreven
stuk papier te voorschijn en overhandigde dat aan de weesmeester.
Die bekeek het document alsof hij het lezen kon, "acte van Voogdye"
ontcijferde hij met moeite. "Laar de meester die straks maar voorlezen!"
redde de schout hem uit dat probleem.
"Het gaat over de kinderen van uw zuster Willemtje Jacobs Bol en haar
overleden man Jan Pieterszoon Hazebroek" richtte hij zich tot de comparant
en bukte zich wat voorover om de aantekeningen op de tafel voor
hem te bekijken. "Op haar verzoek bent U destijds tot voogd over de
kinderen aangesteld?" vervolgde hij zonder opkijken. Piet knikte en from-
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 56

melde wat met de muts in zijn handen. De baljuw keek vragend op. "Ja,
edele heer" haastte Pieter zich, "Nu ze dood is moet er een tweede voogd
aangesteld worden! En ik had gedacht...." Hij kon zijn zin niet afmaken,
de baljuw knikte begrijpend "Juist, ja, dan zullen we een nieuwe voogd
moeten benoemen. Hij draaide zich om naar Hendrik, "voel jij er iets
voor?"
"Ik had gedacht...." protesteerde Pieter Bol voorzichtig maar bedacht zich
" Edele heer, is het niet verstandig eerst dat papier dat ik u gegeven heb te
lezen?" De baljuw annex schout aarzelde even,.... "Nou, goed dan. Meester....."
hij knikte in de richting van de schoolmeester die zijn bril bijstelde,
het document in het licht van de kaars hield en langzaam begon te
lezen. Een lang document dat besloot met lange doorwochte zinnen "dat
voornoemde Pieter Jacobs Bol door Willemtje Jacobs Bol, zijns comparante
zuster is aangestelt tot voogd nevens haar, over haar twee onmondige
kinderen geprocureert bij haar overleden man Jan Pieterse Hazebroek,
met magt en authorisatie om nae haar overlijden een medevoogd nevens
hem te verkiesen, met uytsluytinge van alle Heeren magistraten ende
weeskamers ofte andere die naar Regten Costuymen ofte gewoonten deser
landen daarover eenig gesag souden konnen ofte behooren te hebben"
Dat laatste las de schoolmeester met enige nadruk zonder echter de euvele
moed te hebben de baljuw aan te kijken. Deze keek de weesmeester vragend
aan, die laconiek reageerde: "Ja heer, zo is het gelegen!" Zo kwam
het dat Pieter Jacobs Bol in het jaar 1741 zelf de tweede voogd mocht
aanwijzen die wettelijk verplicht was, hij koos niemand minder dan monsigneur
Jasper Verhoef, regerend burgemeester van Valkenburg en eveneens
weesmeester. Die avond niet aanwezig maar de benoeming aanvaardend.
"Best!" besloot de baljuw maar nog één ding, het beheer van de
gelden blijft in handen van Jasper Verhoef!" En zo werd besloten. De
schrijver pakte zijn pen op en zette met grote sierlijke letters op papier
wat de baljuw hem begon te dicteren.
57
Zicht op oud Valkenburg.
Op scheve schaats
Hoe is het mogelijk? zullen ze in Valkenburg wel gezegd hebben toen
bekend werd dat hun baljuw voor het hof van Holland verantwoording af
moest leggen vanwege het aannemen van steekpenningen. En dat niet
alleen, ook zou hij zich ten onrechte gelden toegeschreven hebben. Abraham
zette in een uitvoerig rekwest eerlijk uiteen wat er in oktober van het
jaar 1740 allemaal gebeurd was, daarna aan de rechters overlatend hem
naar eer en geweten te corrigeren. Hetgeen ze dan ook deden.
Het begon met Gerrit de Roo, schipper en gebruiker van een groot rijnschip
dat eigendom was van Jasper Verhoef en Manus van der Graft,
kalkbranders te Valkenburg. De schipper diende een aanklacht in bij de
baljuw dat zijn schip door de eigenaren opengebroken was. Sindsdien
miste hij enig goed hem toebehorende. Desgevraagd gaven de beide
kalkbranders te kennen dat de schipper hun boot misbruikte en veel
schade veroorzaakte. Maar niet zij hadden de kajuit opengebroken, dat
was gebeurd door de oom van de schipper, een zekere Klaas Knotter
werkzaam op de kalkbranderij. En om de onbetrouwbaarheid van de
schipper aan te tonen gaven ze de baljuw een briefje. "Kijk, hij gaf ons
een borgstelling dat zijn schoonvader voor de schade instaat. Zogenaamd
door hem getekend. Maar de man kan niet lezen of schrijven! En dat gaf
toch wel te denken, nietwaar?" Abraham besloot tot een strenge aanpak.
Enige dagen later vroeg de schipper hoe het met de zaak stond. "Dat heb
ik onderzocht maar ik vond het anders dan jij me vertelde!" verantwoordde
de baljuw zich en haalde de "valse" borgstelling tevoorschijn. Het
maakte niet veel indruk op de schipper. "Hij zal het restant van de 30
gulden wel betalen, mijn schoonmoeder weet er van!" verweerde hij zich.
"Maar ik kan je zo niet laten gaan, je moet mee naar de herberg!" was het
antwoord van de baljuw. In zijn rekwest lichtte hij toe dat daar de ordinaire
vergaderkamer is en hij op dat moment in de verhuisrommel zat. De
mannen togen naar de herberg en zaten even later in het donker bij het
vuur, samen en alleen. Daar was de baljuw weer over het briefje begon-

nen. En vroeg tersloops wat de schipper bewogen had om zich bij het huis
van Graft te buiten te gaan aan vloeken en tieren. Ja zozeer te keer te gaan
dat de luiden tot de dood toe ontsteld waren? Terwijl diens vrouw nog wel
in de kraam lag! De schipper echter had daarop niets dan onbenullige
excuses naar voren gebracht.
De baljuw probeerde de schipper van zijn ongelijk te overtuigen en deze
verzocht tenslotte om een papier, pen en inkt om aan zijn schoonvader te
schrijven. De dienaar van justitie werd omiddellijk naar Katwijk aan Zee
gezonden. Nog dezelfde avond kwam Arie Breeroosbergen, de zeevarende
schoonvader van de schipper opdraven en werd door de baljuw in in de
rechtkamer ontvangen. "Wat is er te doen?" begon de zeeman. Abraham
de Haas liet de machtiging zien: "Hoe is het daar mee?" De zeeman bekeek
het papiertje, "Dat zal ik graag betalen. Mijn vrouw weet er van!"
De baljuw ging zwaarwichtig verder: "Je zoon heeft de luiden (Verhoef
en Kragt) wel zeer mishandeld met haar schuit zo te misbruiken en te
ruïneren. Een gat in 't zeil. Hij heeft hen aan huis gemolesteerd! ....." De
Katwijker liet hem niet uitspreken. "Och, laten we van preken niet spreken,
laat ik maar een ander briefje maken. Schikt het dan met die lui. Dat
er overschiet is voor uw moeite!" Hetgeen ik me liet welgevallen, schreef
de baljuw later in zijn verdediging. Er werd een briefje opgemaakt waarin
beloofd werd om binnen drie dagen 150 gulden op tafel te leggen. Waarvan
de kalkbranders schadeloos gesteld moesten worden, bleef er wat van
over dan was dat om de rekening van dertig gulden te voldoen, de rest
mocht Abraham houden voor zijn moeite. Daarop werd de gerechtsbode
Peter van der Speck binnen geroepen met diens broer om als getuige te
fungeren.
Aangezien Abraham van mening was dat de beide getuigen niets te maken
hadden met het bedrag dat op het contract vermeld was ging het
ondertekenen als volgt: Abraham riep de mannen één voor één bij hem,
liet hen de aanhef lezen maar bedekte met zijn grote hand de plaats waar
het bedrag ingevuld was. Hetgeen de beide mannen uiteraard zeer nieuwsgierig
maakte. Zij zetten hun handtekening en de Katwijker zijn merk.
Enige dagen daarna hoorde de baljuw in wat voor wespennest hij zijn
hand gestoken had. Breeroosbergen was een oude beklende van justitie en
door het hof ooit wegens strandroverij gegeseld. En zijn schoonzoon, de
Roo was al niet veel beter.
In het besluit van zijn verweerschrift gaf onze baljuw te kennen met
vrienden te hebben overlegd of hij tot vervolging moest overgaan. Die
hadden hem dat afgeraden. De schoonvader had de machtiging die zijn
schoonzoon had laten zien ondersteund. Mitsdien was het gebruik daarvan
niet strafbaar. Ook de schuldbekentenis van 150 gulden had hij verbrand
en niet op voldoening daarvan aangedrongen. Naar zijn mening was hij
zich in zijn plicht niet te buiten gegaan. Toch was hij beducht dat de zaak
ten kwade zou kunnen worden geduid alsof hij concussie gepleegd had.
Ook conveniëerde het hem niet in langdurige procedures verwikkeld te
raken. Tenslotte verzocht hij het hof er rekening mee te houden dat hij een
jong officier was met weinig verstand van rechtzaken. Als hij zich misgaan
had was dat niet met opzet. De rechtbank oordeelde wel degelijk dat
er sprake was van concussie en veroordeelde de baljuw deswege tot 150
gulden en de kosten van het geding. Hoewel in de aanklacht ook sprake
was van valsheid in geschrifte werd daarover niet gerept, bijgevoegde
rekeningen die daarvan een bewijs zouden zijn bleven onbesproken. Wie
de baljuw aangeklaagd had is nog immer een raadsel.
Wat overbleef
Wouter Pieterszoon van Nes was in gebreke gebleven zijn huur te voldoen.
Toen er twee jaar achterstand ontstaan was werd in opdracht van
mejuffrouw Florentina Symons te Utrecht zijn boeltje openbaar gevijld.
Pieter van der Speck, de gerechtsdienaar, verkocht het geheel voor 1528
guldens met 13 stuivers en 6 penningen. Van die opbrengst moesten de
navolgende bedragen worden afgetrokken:
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 58

Onkosten gedaan voor proclamaties 14 - 17 - 0
A.A. de Haas als gaarder der ordinaris verponding 74 - 2 - 8
het recht van schout, schepenen, secretaris enz. 150 - 0 - 0
verdienste gerechtsbode 6 - 0 - 0
ordinaris verponding, lasten enz. juff. Symons 365 - 8 - 2
2 morgen land met wintertarwe bezaaid, over 1745 31 - 0 -12
dorpskosten over 1744 7 - 10 - 0
Leendert van Kouwenhoven impost van 't hoorn en 't koehouders, zoutgeld,
paarden en bezaaide landen over 1744 48 - 14 - 0
Gijs Obdam een haljaar loon als bouwknecht 45 - 0 - 0
Antje van West een halfjaar loon als dienstmeid 33 - 0 - 0
Jan van de Horst voor geleverd brood, met impost 5 - 8 - 0
Bleef over voor Florentina Ferendina Symons 748 - 6 - 0
59
Lijst van dienders en
klepwakers, voor zover
genoemd:
1687 Jan de Wit
1693 Jan Guilmaer
1739 Pieter van Nierop
1745 Maarten Verhoef
1752 Cornelis van Velse
1758 Cornelis Hartsprong
1764 Maarten Spierenburg
1767 Harmen Claesen
1791 Jan van Bensem (1e man)
1791 Gerrit Richter (2e man)
1794 Dirk Verschoor (2e man)
Zicht op oud Valkenburg.
2.4. DIENDERS EN KLAPWAKERS
Leerling klapwaker
Leendert de Wit was 16 jaar en in de vroege morgen van 13 september 1687 als
klapwaker op pad. De paardenmarkt was tot rust gekomen, het was omtrent drie
uur in de nacht, duisternis overdekte het marktveld. Bedacht op alles had hij zijn
stok aan een touw in de hand. Bij het afdalen van de terp kwam hem een vreemde
tegemoet. Later bleek hij Jan te heten, exploitant van een messenkraam en
klaarblijkelijk beducht voor rovers van zijn eigendommen. Argwanend bekeek
hij de duistere gestalte van de klapwaker. "Wat hebt gij met dat hout in de zin?"
Ietwat zelfverzekerd gaf Leendert ten antwoord: "Ik ben de klapwaker en moet
de kramen bewaren!" En hij zwaaide werktuigelijk met zijn wapen. Maar de
kraamhouder verstond hem maar half en dacht dat Leendert hem voor "kramer"
uitmaakte. Woedend voer hij uit: "Schelm, meent gij dat ik een kramer ben?
Waar ziet gij mij voor aan?" En zwaaide zonder omhaal een glimmend stalen
mes. Het wapen verdween tot het heft in Leenderts hals, sneed door de wang.
Bloed begon te vloeien. Leendert sloeg op de vlucht. Achterna gezeten door de
woedende kraamhouder: "Ik zal u schelm-met-het-hout, met dit mes uit het dorp
jagen!" Ontdaan tuimelde Leendert door de deur in het veilige huis van zijn
vader Jan de Wit. "Dienaar met den swaerde van de vrije heerlijkheid van
Valkenburg".
Jan de Wit
In het "geheime" dingboek van de baljuw Vosmaer wordt twee keer gewag
gemaakt van de herberg "Het Wapen van Valkenburg". In 1687 is
een zekere Willem Vermeulen herbergier. Enige jaren later is de gerechtsdienaar
Jan de Wit waard in deze schenkgelegenheid. De herberg
deed toen nog geen dienst als rechthuis. Dat Jan Boon de Oude iets had
tegen Jan de Wit, bleek duidelijk toen hij op 2 februari 1689 met een vork
de stal van diens herberg binnendrong. Wild stak hij in op het hooi dat

daar in de kribben van de paarden lag. Briesend strooide hij het vervolgens
uit over de gehele steeg. Als een dikke streep naar de deur van de
herberg, "Het wapen van Valkenburg". Wat de boze boer daarmee wilde
zeggen werd niet geheel duidelijk. Het was vier dagen later, zondag 6
februari. In plaats van naar de wekelijkse predikatie stuurde Jan de Wit
zijn zoon naar Jan Boon om het "haeckgelt". De jongen werd niet bepaald
vriendelijk ontvangen.
Zodra de oude zag wie er voor de deur stond barstte hij Opnieuw in
woede uit: "Gij of uw vader heeft hooi uit mijn berg gestolen op die
nacht van de 30e januari. En gij schelm, hebt mij nog vier nachten doen
waken!" De oude Boon voegde daaraan toe: "Kom tot Veene en hij zal u
de benen in stukken bruyen omdat gij ook zijn hooi gestolen hebt! En gij
hebt ook Cees de Boers en Jan Willebrords hooi gestolen". Jan de Wit
stapte naar de baljuw en maakte er werk van. Het bleef bij een aantekening
in het geheime boek van Vosmaer. Beide partijen zagen af van verdere
processen en sloten vrede. Susanna Studier van Zurick was een flinke
tante. Als vrouwe van Valkenburg heeft ze haar sporen nagelaten in de
annalen van zowel Valkenburg als Den Haag. Vanuit haar woning op het
Lange Voorhout gaf ze Elhart Haye op 2 december 1695 een briefje mee
van ongeveer deze strekking: Het is mij ter ore gekomen dat Gerrit Vlasveld,
onze baljuw en schout, zich niet ontzien heeft Jan de Wit tot dienaar
met het zwaard aan te stellen. Wij echter hadden hem bevolen Jan de Wit
te ontslaan. Wij kunnen dat niet lijden. Dus willen en begeren wij dat de
secretaris bij het rechthuis in het bijzijn van twee schepenen en bij klokslag,
zal aflezen dat niemand Jan de Wit als dienaar mag erkennen.
Daarmee kwam voor Jan een einde aan zijn loopbaan.
Eed van de dienaar
Abraham de Haas hield er van de zaken duidelijk op een rijtje te zet ten.
Van zijn hand verscheen deze tekst van de eed voor de "Dienaer met den
swaerde". Anno 1739.
Ik beloof en zweer de officier van deze heerlijkheid getrouw te zijn en
hem in alle behoorlijke ondernemingen en aantastingen van personen met
alle ijver en vigelantie bij te staan zonder hem of mijn mede broeders in
de nood te verlaten. Dat ik geen onbehoorlijke zaken, die mij bekend
geworden zijn, zal verzwijgen of heimelijk afdoen. Dat ik de officier van
deze heerlijkheid niet bekorten zal in zijn boeten en gerechtigheden. Dat
ik alle zaken boeren of breuken, het bailuw of schoutsambt rakende,
zonder enige oogluiking of aanzien.~ des persoons zal bekeuren en de
officier of diens substituut te kennen geven. Voorts dat ik alle orders van
de officier zal gehoorzamen en passeren en alles te doen hetgeen door
hem bevolen wordt en verder volgens mijn instructie.
Instructie van de klapwaker
Baljuw de Haas maakte in datzelfde jaar een nauwgezette instructie voor
de klapwaker. 1)- Van 1 april tot 10 october iedere avond vanaf 11 uur tot 3
uur `s morgens, vanaf 10 october tot 1 april vanaf 10 uur tot 4 uur `s morgens
toe te roepen, zonder een uur te mogen overslaan.
2)- Zal denzelve gehouden wezen zodra iets van brand, dieven of enig ander
onraad of ongemak bespeurd wordt (`t welk God verhoede) aanstonds alarm te
maken en met de klap een verkeerd geluid en geraas te maken. Alsmede met
kloppen en roepen aan de deuren de goede luiden tot assistentie te roepen.
Alswel inzonderheid de officier en de overheid te waarschuwen.
3)- In geval van brand zal hij gehouden zijn alle luiden te waarschuwen zich
met hun brandgereedschap naar de brand te begeven, eerst en vooral de brandmeesters.
4)- Als hij dieven, kwaadwilligen, straatschenders of molesteurs bij huizen, op
de weg of anderszins gewaar wordt, is hij gehouden die gevangen te nemen,
hetzij alleen of met assistentie. Daarna zal hij hen in het rechthuis brengen en de
officier daarvan aanstonds in kennis stellen. Voorts zal hij zoveel mogelijk alle
onheil weren.
5)- In het algemeen zal de klapwaker zich moeten gedragen naar het oud gebruik
of naar de orders van de burgemeesters van Valkenburg, hetzij gemaakt,
hetzij nog te maken. Na onenigheden en disputen van de klapwaker met enige
ingezetenen werden in 1741 wijzigingen in het reglement aangebracht. Niet op
10 oktober naar op 1 november begon voor de klapwaker het winterschema.
Daarbij was de klapwaker gehouden alle uren te roepen en om te gaan met een
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 60

slaande klap en roepende stem. Slechts met toestemming van de baljuw mocht
hij met de stille klap omgaan. Bovendien werd hij verplicht iedere maandag de
ronde te doen bij "der goede luiden ingezetenen huizen" en daar het klapwakersgeld
af te vorderen.
De klapwakers ronde werd als volgt vastgesteld: Klokslag tien uur moest hij
voor de deur van zijn huis staan en met roepen beginnen. Daarna het gehele
dorp door, achter de kerk om tot voorbij het huis van baljuw de Haas, daarna
achtereenvolgens over het Marktveld tot voorbij Outshoorn, voorbij de woning
van Wouter van Nes, tot aan de werf van het armenhuis waar Pieter Boon in
woont, naar de woning van Ary Berendregt toe. Vervolgens de dijk op en ook
daar al voortgaande continue en zoals gebruikelijk is slaande met de klap en
roepende de uren. Voorts langs het water het dorp door verder de dijk op, tot
aan de grens van Katwijk. Daar moet gewacht worden tot de torenklok wederom
slaat. Daar ook begint de volgende ronde. Vanaf de grens de dijk langs, het
gehele dorp door, achterom de kerk als voren, over het Marktveld, over de werf
van Pieter Boon tot aan het hek van Ary Berendregt. Dan weer terug naar het
dorp. Bij het water of zijn huis moet de klapwaker tenslotte wachten tot de klok
weer slaat. Daarna zal hij de volgende ronde beginnen en dit almaar door, van
uur tot uur, zonder over te slaan. Overigens moet hij zich geheel gedragen
volgens het oude gebruik.
61
De diender knijp
Gezag was stevig gevestigd onder baljuw Gerardus Albertus Worms. In het
verleden was het meermalen voorgekomen dat zekere inwoners rebelleerden
tegen de onderdrukking van hun kwade eigenschappen. De baljuw moest het
dan ontgelden, werd uitgescholden en beledigd. "Ach, hij was dronken" werd er
dan meestal gezegd. En met een kastijding of boete kwam de dader vrij. Tijdens
het bewind van Worms werd van zulke zaken niet vernomen. De gerechtsdienaar
Harmen Claesssen zal daarbij geen geringe rol gespeeld hebben, de
dagelijkse handhaving van orde en tucht was bij hem in goede handen. Gewapend
met rotting en sabel stond hij zijn mannetje. Harmen had als knecht bij
Maarten Brouwer gewerkt, was daarna tot dienaar van justitie benoemd en
verwierf daarmee de bijbaantjes van lantaarnopsteker, klapwaker en turftonder.
Werkzaamheden die hem een zekere welstand bezorgden. iedere avond maakte
Harmen zijn ronde door het dorp. Om de kerk heen, een stukje Broekweg en
Zicht op oud Valkenburg.
Achterweg, een eindje over de dijk (Hoofdweg) en tenslotte de Katwijkerweg tot
de Watering. Ratelend met de klap. De kleine kinderen sliepen dan al. De grotere
kinderen hoorden hem gaan vanuit hun warme plekje.
Tien uur heit de klok!
Trek uit je rok.
Trek uit je vest.
Spring in je nest!
Een oud vertrouwd geluid, een veilig gevoel. En niet lang daarna hoorden ze
dan hun ouders naar de bedstee stommelen. De kaarsen werden gedoofd. Misschien
scheen er hier en daar nog een schijnseltje licht uit de schaarse straatlantaarns
door een venster. Soms sloop er nog een late gast door de steegjes.
Maar dan werd het stil in het dorp.
Op de avond van 14 op 15 september van het jaar 1767 bleef het rumoerig in het
hart van het dorp. Het was paardenmarkt. Een aantal Rijnsburgse (jonge?)
mannen was de rivier overgestoken. In de "Gemeene haert", de gelagkamer van
de herberg, werd de zaak op stelten gezet. Daarna, op de weg ervoor, was het tot
een vechtpartij gekomen tussen Meyndert Glasbergen en Pieter Pasop, beide
Rijnsburgers. Gelukkig was onze klapwaker en diender paraat! Moedig stelde
hij zich op tégenover de grote groep rustverstoorders. De rotting in de vuist.
Harmen had al gauw door wie de hoofdschuldige was. Meyndert moest in
hechtenis genomen worden. Maar diens vrienden namen hem in bescherming.
"Meyn... Meyn.... loop! Se sulle jou krijge!" schreeuwde er één. En tegen Harmen:
"Wat heb je daar nou an, Harmen? Laat hem gaan! `t Is een man met
zeven kinderen". Het was Frans Hogervorst die zo sprak en daarmee de woede
van Harmen over zich haalde. Was hij het die Harmen de rotting afhandig
maakte of iemand anders? Het kan niet zachtzinnig gebeurd zijn want de stok
zat met een koord aan het vest van de diender vast. Iemand dreigde: "Zo je
Meyn niet loslaat sullen we je liever dootslaan!" En een ander: "Donders kint,
sel je onse Meyn meenemen!" Maar onze dappere diender gaf zich niet gewonnen.
Toen hij zijn rotting miste trok hij de sabel uit de schede en hakte in op de
eerste de beste die een hand naar hem uitstak. Zo bekwam Frans een aantal
flinke snijwonden. Frans verklaarde later dat hij daarna naar huis was gegaan.
Ter hoogte van de Kolfbaan gekomen, zag hij op de weg een rotting liggen.
Zonder er bij na te denken had hij het wapen opgeraapt. Bij het huis van de heer
van Houten gekomen was de Valkenburgse diender ineens voor hem opgedoemd,
de blote houwer in de geheven hand. Briesend van woede: "Zo je één
woord spreekt, dan hak ik je de kop van de romp!" De rotting werd overgedra-

gen en Frans vervolgde zijn weg. Recht over Katwijk naar huis. Niet dronken,
maar wel een beetje scheef. Meyndert was inmiddels opgesloten en verzocht de
volgende dag zijn zaak te schikken en uit de gevangenis te worden ontslagen.
De welgeboren mannen stonden het toe. Tot zover leek alles met een sisser af te
lopen. Maar op de eerstvolgende rechtdag kwam de baljuw met een aanklacht
tegen de Valkenburgse gerechtsdienaar. Ondertekend door Frans Hogervorst.
Hij was van mening dat Harmen zijn boekje te buiten was gegaan. De ongelukkige
diender werd op 21 oktober verhoord. De welgeboren mannen kwamen tot
de conclusie dat de aanklacht niet zonder meer kon worden afgedaan. Maar een
vonnis werd niet uitgesproken, toen nog niet. Ruim een jaar later kwam de
baljuw met nieuwe inlichtingen over zijn gerechtsdienaar. Harmen Claessen zou
zich hebben schuldig gemaakt aan dieverijen! De inlichtingen kwamen uit
Voorschoten. De verdachte werd ontboden. Harmen, zich van geen kwaad
bewust, werd staande voor de vierschaar, beticht van een tweetal misdaden. Hij
zou die hebben gepleegd in de tijd dat hij nog werkman was. Zo'n dertien jaar
geleden. Harmen ontkende en gebruikte daarbij minder nette woorden. De
welgeboren mannen verzochten hem daarop de zaal te verlaten en buiten te
wachten. Geheel overstuur liep Harmen de gang op en kwam oog in oog te
staan met de dienaar van Voorschoten! Het liet zich raden wat die kwam doen,
Harmen zonk de moed in de schoenen! Toen hij weer binnen zou moeten komen
bleek de vogel gevlogen. De bode werd er op uitgestuurd naar zijn huis.
Harmen was en bleef zoek. Het was 7 februari 1769 geworden. Was de vlucht
van Harmen Claessen een bewijs van zijn schuld? De baljuw dacht van wel.
Reeds de volgende dag begaf hij zich, in gezelschap van de gerechtsbode, naar
het huis van de voortvluchtige. Harmens schoonmoeder, Marytje Gerrits Maagdelijn
de weduwe van Thomas van der Luyt, zag hen komen. Zo ook zijn
schoonzuster Teuntje van der Luyt, de huisvrouw van Aart Vermeer. Beide
vrouwen waren bij hem in huis om op de kinderen te passen. Het was tussen
negen uur en half tien. Woedend kwam de baljuw aan de deur. Driftig vroeg hij
waar de vrouw van Harmen Claessen was. Toen ze niet thuis bleek doorzocht
hij het hele huis. Van onder tot boven. Teuntje stond de volgende morgen vroeg
op en ging naar buiten. De zon was nog maar net boven de horizon verschenen.
Tot haar verbazing zag ze daar de dienaar van Voorschoten op de loer staan.
Toen ze naar hem toe ging liep hij weg. Maar in de loop van de middag keerde
de Voorschotense diender terug, in gezelschap van de baljuw. Samen doorzochten
ze nogmaals de woning. Zonder resultaat. Dit keer nam de baljuw Harmens
akte van aanstelling tot gerechtsdienaar in beslag. Het streven van de baljuw
werd duidelijk, Harmen moest gestraft worden! Enige dagen later werd er bij de
baljuw een omvangrijk geschrift bezorgd. "Geeft referentelijk te kennen Harmen
Claessen dat, hoewel hij gedurende de tijd van tien jaren dat hij te Valkenburg
heeft gearbeid en verkeert, zich in alle zijne handelingen als een eerlijk
burger betaamd heeft gedragen, en ook zo lang hij in dienst der Justitie is geweest
zich in alles, zo hij vertrouwt, van zijn plicht heeft gekweten. Hoewel het
mitsdien aan niemand vrij stond hem te storen in het vreedzaam genot van die
voorrechten, welke door het recht en de billijkheid aan eerlijke lieden en goede
burgers worden toegekend, het nochtans de baljuw dezer heerlijkheid heeft
behaagd op de 7e februari van dit Jaar 1769 des avonds op het onverwachts hem
in `t Rechthuis te doen roepen en aldaar in tegenwoordigheid van de edelachtbare
heren van enige wandaden, welke hij voor omtrent dertien jaar geleden zou
hebben gepleegd, te betichten. Hem aldus op de meest informele wijze te ondervragen
en onbehoorlijk te dreigen en bejegenen...Tot zover de aanhef van het
rekwest. Harmen verzocht vrijgesproken te worden van de beschuldigingen.
Ten eerste dat hij dertien jaar geleden 17 aggelen aardappelen gestolen zou
hebben van het land van Herman de Kannemaker te Voorschoten. Om ze daarna
weer aan hem te verkopen! Ten tweede dat hij van zijn toenmalige baas Maarten
Brouwer een graaf of schep gestolen en in zijn bank of kist verborgen zou
hebben. De baljuw moest voor wat dat betreft een eeuwig stilzwijgen opgelegd
worden. Het rekwest was door hem ondertekend met een kruisje en opgemaakt
door een zekere C. Boers Jzn. Het verzoek werd door de welgeboren mannen op
9 september niet ontvankelijk verklaard. "Als Harmen Claessen wat wil, moet
hij maar procederen" werd er aangetekend. Harmen nam een procureur, een
zaakwaarnemer, in de arm. Vanaf die tijd is de aandacht van de vierschaar
slechts gewijd aan de zaak Harmen Claessen. Valkenburg was blijkbaar in een
soort gezagscrisis terecht gekomen. Er werden geen misdadigers meer opgepakt.
De baljuw kwam tenslotte met een nieuwe aanklacht. Het betrof nu Harmens
optreden tijdens een rumoerige avond in de herberg op woensdag 12
september 1770. Hij zou daar tijdens een ruzie Jacob Outshoorn met het uiteinde
van zijn zweep geslagen hebben. Met dit voorval wilde de baljuw Harmen
definitief ten val te brengen. Barend van den Bogen werd verhoord. Het moet
een grote vechtpartij geweest zijn. Weer waren er tal van Rijnsburgers als Jacob
Outshoorn, Gijsbert Ravensbergen, Jan van Gysteren en Willem de Del bij
betrokken. Deze lieden zouden ene Jan van Wassenaar hebben opgetild, op de
tafel hebben gelegd en daarna "afgeslagen". De kaarsen en de lampen werden
uitgeblazen. De flessen over de tafel gesmeten. Daarna werd er onder elkaar en
vooral door de genoemde Rijnsburgers gevochten. Aan het gevecht namen
tenslotte zo'n honderd mannen deel, zodat door de grote menigte de getuige niet
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 62

meer kon onderscheiden wie er "klopte" of wie er "geklopt" werd. Harmen
Claessen zou slechts de zweepstok voor zich uit gehouden hebben ter zelfverdediging.
Hetgeen wel in tegenspraak was met Barends eerdere verklaring onder
ede dat Harmen er zonder enige aanleiding met de zweep op losgeslagen zou
hebben. Op 23 augustus 1771 schrijft de procureur l'Anje een kort briefje dat hij
er van afziet om de zaak van Harmen Claessen nog verder waar te nemen. Kort
daarop gevolgd door een verzoekschrift van Harmen waarin hij te kennen geeft
dat hij, doordat hij ontheven is uit zijn diverse functies, niet meer in staat is de
kosten voor een procureur op te brengen. Hij had de man bij voorbaat een
bedrag van 180 guldens uitgekeerd. Nu wilde deze geleerde heer er weer f 100
bij hebben. Ootmoedig verzoekt hij de welgeboren mannen hem een pro deo
proces toe te kennen. De welgeboren mannen besluiten daarop niet in te gaan.
Daarmee kwam een eind aan het verslag van deze affaire. De laatste helft van
het criminele dingboek bleef onbeschreven.
63
Zicht op oud Valkenburg.
2. 5 BRANDWEER
Brandweerinstructies
Op 30 april 1690 werd door de douairière Susanna Studler van Zurick, vrouwe
van Valkenburg de brandweer in 18 artikelen gereglementeerd. Uitvoerig opgetekend
in het keurenboek van Valkenburg en aldus ingeleid:
Het is ons ter kennis gekomen dat veel kwaadaardige mensen zich niet ontzien
de woningen, huizen en schuren van de goede luiden in de brand te steken,
zoals naburige voorvallen en droevige voorbeelden hebben aangetoond. Maar
ook dat de oorzaak van brand gelegen kan zijn in verzuim of ongeval. Er zijn
daartoe nog geen regels gemaakt en om daarin te voorzien, ten dienste van onze
goede in gezetenen, zo is het dat wij besloten hebben deze hrandkeur te maken
en te verordenen. Om in tijd van brand, hetwelk God de Heer genadig verhoede,
binnen onze heerlijkheid van Valkenburg onderhouden te worden. Zoals hierna
beschreven.
1)- Naast de officier (baljuw) worden er twee brandmeesters aangesteld die twee
keer per jaar (mei en november) controle uitoefenen op de aanwezigheid van het
brandgereedschap in ieder huis.
2)- Te dien dage is een ieder gehouden zijn brandgereedschap voor de deur te
zetten. Is het gereedschap niet in orde dan volgt een boete van 8 stuivers. Bij
herhaling 16 stuivers.
3)- Niet alleen op de genoemde schouwdagen maar ten allen tijde zijn de brandmeesters
bevoegd het gereedschap te controleren en gebreken te beboeten.
4)- Degene wiens gereedschap op de schouwdagen niet in orde bevonden is,
heeft acht dagen de tijd. Is binnen die tijd het gereedschap niet gemaakt dan
volgt een boete van twaalf stuivers en bij herhaling 24 stuivers. Hardnekkigen
worden gegijzeld op eigen kosten en verbeuren per dag 24 stuivers.
5)- Acht dagen na de schouwdag zal er wederom geschouwd worden bij hen die
bekeurd werden in verband met geconstateerde gebreken.
6) Ladders moeten minstens 18 voet lang zijn (voorzien van een ijzeren haak).
Boete 12 stuivers,

7)- De stangen van de brandhaken moeten minstens 18 voet lang zijn en boven
met een grote ijzeren haak en daar onderaan met twee houten bouten tenminste
van twee voeten lang. Boete 12 stuivers.
8)- Ladders moeten boven aan elke priem voorzien worden van een ijzeren
haak. Indien gebreken boete 1 gulden.
9)- Ieder moet het gehele jaar door het brandgereedschap waartoe hij verplicht
is bij de hand houden, goed en wel in orde, om in geval van nood direct te
kunnen gebruiken.
10)- Ook moet ieder op zijn brandgereedschap zijn merkteken zetten. De emmers
moeten van goed leder vervaardigd zijn.
11)- Ieder is verplicht met zijn brandgereedschap, bij het luiden van de brandklok,
zich met haast te vervoegen op de plaats van de brand. Bij in gebreke
blijven is de boete 24 stuivers.
12)- Zij die tot lantaarns verplicht zijn moeten die bij brand stofferen met een
brandende kaars. Bovendien moet ieder twee of meer brandende kaarsen voor
zijn raam zetten opdat de helpers beter kunnen zien. Boete 12 stuivers.
13)- Bij verkoop van een huis zal het brandgereedschap als een verplicht aanhangsel
de koper toekomen. Boete 12 stuivers. Bij herhaling 24 stuivers.
14)- Ten tijde van vorst is iedere bewoner verplicht een wak in het ijs te maken
als dat dikker dan 12 duim geworden is. De bijt moet drie tot drie en een halve
voet breed zijn, de schotsen daaruit moeten als waarschuwing voor de passanten
op het ijs gelegd worden. Boete per dag 6 stuivers.
15)- Huurders van woningen hebben dezelfde verplichtingen dienaangaande als
de eigenaars. Boete 6 stuivers.
16)- Als de brandmeesters in gebreke blijven de schouwdagen waar te nemen en
zich niet behoorlijk kwijten van hun dienst worden zij bestraft met een boete
van 42 stuivers en bovendien gegijzeld.
17)- De brandmeesters en hun assistenten zullen als onkostenvergoeding jaarlijks
een bedrag van tien carolus guldens ten laste van de gemeente mogen
brengen.
18)- Onze officier wordt hierbij gelast om ieder huis binnen de gemeente, naar
grootte en waarde, tot brandgereedschap te verplichten.
De brandmeesters zullen gehouden zijn zorg te dragen dat alles goed en naar
behoren wordt onderhouden. Tot brandmeesters worden bij deze aangesteld de
twee oud-burgemeesters. De boeten komen voor 5/6 deel ten profijte van de
officier en de rest voor de armen. Deze ordonnantie zal na klokgelui van het
raadhuis worden afgekondigd. Aldus gedaan 30 april 1690.
Brandweer-gereedschap
Een lijst van het brandweergereedschap werd samengesteld en precies opgeschreven
waar het één en ander zich bevond. Daarmee ontstond een uniek
overzicht van de huizen en bewoners van Valkenburg, anno 30 april 1690:
1) Een huis en steenplaats van Arie Hendriks Binnendijk; 1 emmer, 1 lantaarn.
2) Een huis van Boudewijn van Leeuwen; 1 zeil, 1 emmer, 1 haak.
3) Twee huizen ... van Egmond; 1 emmer, 1 haak.
4) Een huis en pannenbakkerij van de weduwe Jasper Verhoeff; 2 emmers, 1
lantaarn, 1 tobbe.
5) Twee huizen van Jacob van Egmond; 1 emmer, 1 tobbe.
6) Een huis van de wed. Verhoeff (haar boerenwoning); 1 emmer, 1 hoosvat.
7) Een huis van de weduwe Giles Merkan; 1 ladder, 1 emmer.
8) De pannenbakkerij van Jacob Naaldhout; 3 emmers, 1 haak.
9) Een huis van Jan Barends van den Bergh; 1 emmer, 1 lantaarn, 1 hoosvat.
10) De huizen van de wed. Claas Jans van Weenen; 1 emmer, 1 tobbe.
11) Een huis van Cornelis Oudshoom; 1 emmer, 1 hoosvat, 1 tobbe.
12) Een huis van Jan Claes Boon de jonge; 1 emmer, 1 hoosvat, 1 tobbe.
13) Een huis van Jan Claes Boon de oude; 1 emmer, 1 lantaarn, 1 tobbe.
14) Een huis van Jan ten Holte; 1 emmer, 1 tobbe.
15) Een huis van Pieter van Leeuwen; 1 emmer, 1 tobbe.
16) Een huis van Arie van Diest; 1 emmer.
17) Een huis van Pieter van der Luyt; 1 emmer, 1 tobbe.
18) Een huis van de vrouwe van Valkenburg; 1 zeil, 1 emmer.
19) Een huis van Jan Noordermeer; 1 emmer, 1 tobbe.
20) Vier huizen van de heer van Duyvenvoorde; 1 zeil, 2 emmers.
21) Een huis van Willem Gravekamp; 1 lantaarn, 1 tobbe.
22) Een huis van Dirck Verkade; 1 emmer, 1 haak.
23) Een huis van Maartje Stevens; 1 emmer, 1 tobbe.
24) Een huis van Pieter Borsboom; 1 haak, 1 emmer.
25) Een huis van Anna Pieters; 1 tobbe.
26) Een huis van Arent Willems Borsboom; 1 emmer.
27) Een huis van Ary Hendriks Binnendijk; 1 emmer, 1 lantaarn.
28) Een huis van Jan Duycker; 1 emmer, 1 hoosvat, 1 tobbe.
29) Een huis van Jan Willebroords; 1 emmer, 1 hoosvat, 1 tobbe.
30) Een huis van de Heilige Geest armen; 1 emmer.
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 64

31) Een huis van Ary Stockert; 2 emmers.
32) Een huis en pannenbakkerij van Jacob Verhoeff; 2 emmers, 1 haak, 1 tobbe.
33) Een huis en molenwerf van Jacob Arents van der Merck; 1 emmer.
34) Een huis van de heer Johan Hailingh; 2 emmers, 1 ladder.
35) Het heren en boerenhuis van jonk. Cornelis Kuyck van Mierop; 3 emmers, 1
haak.
36) Twee huizen van de heer van Heusen; 4 emmers, 1 haak, 1 ladder.
37) Een huis van de heer van Bergen; 2 emmers, 1 ladder.
38) Drie huizen van de heer Berckelbagh; 2 emmers.
39) Het schoolhuis; 1 emmer.
40) Een huis van Willem van Egmond; 2 emmers, 1 hoosvat, 1 tobbe.
41) Twee huizen van IJsbrand Kouwenhoven, nu Joost van Leeuwen; 1 lantaarn,
1 hoosvat, 1 tobbe.
42) Het huis daar `t wapen van Valkenburg uithangt, uitgang op de hoek van de
Sluypsteegh; 2 emmers.
43) Een huis van de heer Justinus Valerius van Vosmaer, officier 1 haak, 1
lantaarn.
44) Een huis van Anna Soetens; 1 emmer, 1 tobbe.
45) Het huis De Haasewint hont; 1 lantaarn.
46) Drie huizen van Jacob Bol; 3 emmers, 1 hoosvat.
47) Een huis van Lodewijk Aernst Taerlingh; 1 emmer.
48) Het huis van de voorzeide heer officier; 1 ladder, 1 emmer.
49) Een huis van Aernt Verhage; 2 emmers.
50) Een huis van Cornelis Reyne Starrevelt; 2 emmers, 1 hoosvat, 1 tobbe.
51) Een huis van Ariaentje Buyse; 1 lantaarn, 1 tobbe.
52) Twee huizen van Jacob Thomas Snaphaan; 2 emmers.
53) Een huis van Cornelis van der Beelt, smid; 1 haak, 1 tobbe.
65
Zicht op oud Valkenburg.
De eerste brandspuit
Pas in 1754 wordt de brandweer opnieuw genoemd in het keurboek. Er is dan
kennelijk een brandspuit aangeschaft. In een verordening wordt vastgelegd dat
al diegenen die tot de brandspuit behoren, brandmeesters, commandeurs en
opzienders zowel als de gemeenen (het gewone volk), voortaan altoos precies
op de dag en het uur door de schout en brandmeesters bepaald, zich bij de
brandspuit moeten laten vinden, Op verbeurte van twaalf stuivers voor iedere
brandmeester, commandeur of opziender, een stok voerende. Zes stuivers is in
dat geval de boete voor de gewone burgers. Er volgen nog enige verbodsbepalingen
voor de burgers, aangezien vele onvoorzichtige inwoners zich niet ontzien
droge brandstoffen, ja zelfs hete as, niet slechts in de asput bij de kerk te
werpen maar ook op andere plaatsen. Het aanleggen van dergelijke stortplaatsen
bij houten schuren, hooibergen, huizen met rieten daken en op misthopen wordt
streng verboden. In de stenen put bij de kerk mag slechts koude as gestort
worden. De schoorstenen van de huizen moeten voor de 18e november geveegd
zijn. Een jaar later wordt bovendien het aanleggen van hooibergen en hooischelven
binnen de gemeente zonder toestemming verboden.

2.6.
BELASTINGGAARDERS EN TOLLENAARS
Formulier voor een tolceel
Cont ende cennelyck zy alle tollenaeren,
wagteren ende dienaeren onder de hoge Overicheyt
van Hollant, Zeelant ende West Vriesland
dat NN buyrman der Vrije heerlyckheyt van Valckenburg
ende alle andere gebuyren van ende exempel zijn
van alle Tollen zoo van Henegouwen, Houtse sluys,Wassenaersche als andere.
Zegewende daeroinme dat alle tollenaeren,
wachters, toesienders ofte heure collecteurs,
dat zy den voorgeschreven NN ende zyn goederen
vry ende vranck laten passeren.
Ten oircondschap deses geteyckent
opgemaakt 23 mei 1661
Dorpsbelastingdienst
Ook de Valkenburgers moesten hun deel bijdragen aan de landskosten, de
polderlasten en de dorpsuitgaven. Impost werd dat toen genoemd. Deze belasting
werd geheven op de consumptie van allerlei dranken, op producten van het
land en op turf. Voorts op onroerende goederen als land en huizen. De inning
van de belasting voor de landsoverheid werd verpacht. De pachter moest de
klappen opvangen en kon als hij zijn werk goed deed rijk worden. In 1691
probeerden de dorpsbestuurders hun belasting op dezelfde wijze te verpachten.
Het betrof de impost op de bieren en de wijnen die op de aanstaande paardenmarkt
zouden worden gesleten en geconsumeerd. De pachter of impostmeester
kreeg het recht de onwilligen en hen die in gebreke bleven executoriaal te
vervolgen en te executeren (het vonnis ten uitvoer te brengen) zoals dat gewoon
was bij de verpachting van de gewone landsmiddelen. De pachter mocht vanaf
de 1e tot de 24e september voor iedere ton bier zes stuivers en van iedere stoop
wijn twee stuivers heffen. Hij had het recht overal peilingen te verrichten op de
tijd dat het hem goed dacht en mocht een collecteur aan stellen die namens hem
het werk deed. De pachtpenningen moest hij in de vorm van goed geld in handen
van de baljuw overdragen op de Kruisdag zijnde 14 september. Zo niet dan
zou hij parateljk worden geëxecuteerd! (Hetgeen iets anders betekent dan wij
daar gemeenljk onder verstaan.) De pachter was gehouden op eigen kosten de
impost te ontvangen en te innen zoals dat gewoon was bij de inning van `s lands
middelen en ook met gebruikmaking van "kort recht" (lik op stuk beleid!) gelijk
men op de markt gewend was te doen. De pachter was gehouden boven zijn
beloofde pachtpenningen de heer officier voor zijn inbreng als van ouds twee
gulden en acht stuivers en voor het reglement zes gulden en zes stuivers te
betalen, direct te voldoen. Zo ook de bode, hem kwam voor zijn dienst een
gulden en vijf stuivers toe. Om kort te gaan, de impost werd bij opbod geveild
maar de enige die er heil in zag was Willem Quakenbos. Hij bood zegge en
schrijve vijf gulden! Waarop de beide burgemeesters en de baljuw besloten de
eer aan zichzelf te houden voor tien gulden.
De tiend
De tiend was een soort pacht, gewoonlijk een tiende gedeelte van de opbrengst
van het land (veldgewas, vruchten) of vee (jonge dieren), die betaald moest
worden aan de eigenaar van het land dat men gebruikte. Meestal de heer van de
plaats of de kerk. Susanna Studler van Zurick, vrouwe van Valkenburg en Anna
vrouwe van Zuidwijk besloten in 1690 hun tienden in Valkenburg te verpachten.
Valkenburg bleek daartoe in vier tiendblokken te zijn verdeeld: 1)-De Grote
of Kruis tiend Cornelis van Duycker 192 gulden
2)-De Hoge Woertse tiend idem 140 gulden
3)-De Boonrackse tiend Jan Boon de oude voor 32 gulden
4)-De Schouw tiend heer van Sonnevelt voor 32 gulden
Apart werden geveild de vlas en hennep tienden in blok 1 (Jacob Snaphaan voor
f20); blok 2 (Joost Claesz voor f 13); blok 3 (door dood geen vlas) en blok 4 (bij
dood). Met die laatste aanduidingen werd mogelijk bedoeld dat de gebruiker
dood was en er mitsdien geen oogst was. Ook de smalle tiend van de overige
vruchten, waarvan de oogst in het toekomende jaar 1691 verwacht mocht worden,
werd verkocht. Pachter werd Maarten Dirkszoon, voor een gulden en zes
stuivers. Tenslotte werd nog genoemd de tiend van peen, kool en ajuin van de
bovengenoemde tiendblokken. "Doodt" werd erbij aangetekend.
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 66

67
Belasting voor kerk en school
In een document van 1758 wordt gewag gemaakt van een toestem ming van de
Staten van Holland om gedurende vijftien jaar belasting te heffen ten behoeve
van het onderhoud van de kerk, de pastorie en het schoolhuis. Te weten een
halve stuiver op iedere ton turf, drie stui vers op een half vat bier en een stuiver
op iedere stoop koele- en brandewijn en allerhande gedestilleerde wateren.
Voorts van ieder schip of schuit van elders gekomen en hier gelost, twaalf
stuivers. Voor wat betreft de turf werd daartoe een turftonster aangesteld, het
was in Valkenburg voornamelijk een vrouwenbaantje. Zij was het die iedere ton
turf moest uitmeten. Hoe, dat werd in een apart document vastgelegd. Zij werd
beëdigd. Er waren Leidse regels waarin gesteld werd dat de tonnen, gevuld
zijnde, drie keer gestoten moesten worden. Geen turf mocht boven het vat
uitsteken. De tonders of tonsters mochten geen tonnen vullen vooraleer zij het
loot of teken daartoe hadden gezien en ontvangen. De leveranciers waren gehouden,
terstond na de afgifte van de turf, met de tonster naar de pachter of
collecteur te gaan en dat loot of teken terug te geven en onder ede te verklaren
hoeveel turf zij daaruit gemeten of getont hadden. Waarschijnlijk was het loot
een geëikte inhoudsmaat of maatstok.
Zicht op oud Valkenburg.
2.7 WATERSCHAP EN VEERDIENSTEN
Schouwreglement anno 1661
Notitie van de schouwen die jaarlijks binnen de heerlijkheid van Valkenburg
worden gedaan. In het laatst van de maand maart of in het begin van de maand
april moet worden geschouwd: De Heerweg vanaf de Wassenaarse- tot de
Kleine Watering toe. Eind mei of begin juni moet worden geschouwd: De Grote
Watering, Schouwsloot met Broeksloot met alle andere schouwbare wegen in
de Vrije heerlijkheid van Valkenburg gelegen. In oktober wordt opnieuw geschouwd
de Grote Watering, De Schouwsloot met de Heerweg vanaf de Wassenaarse
Watering, voor `t dorp, tot de Kleine Watering toe. De tweede dag na St.
Maarten, te weten de 13e november, moet we derom geschouwd worden de
Hoge Rijndijk zijnde `t Zandpad, begin nende vanaf de Wassenaarse Watering
tot de Kleine Watering voor noemd. Met de Stegen in `t dorp alsmede rondom
de kerk, met de Sijpe. Daarvan geen (aanplak)biljetten te stelilen aangezien het
een zwijgende schouw is en altijd op de 13e gebeurt. NB: Op die dag vertrekken
alle schepenen die twee jaar gediend hebben, er komen twee anderen in hun
plaats die door de schout uit de dubbeltallen zijn gekozen.
DE VEERBOOT
De veerboot is van oeroude tijden in gebruik geweest. In 1690 waren er klachten
over misbruik van de schuit. Streng werd gesteld dat nie mand, wie dan ook,
de veerschuit mocht gebruiken zonder de veer man. Nog minder om daarmee
kleren, lijnwaad of iets anders te spoe len of te doen spoelen. Op een boete van
drie guldens. Op 21juli 1736 zette Jacobus Vlasveld zijn kruisje onder een
verkla ring dat hij aangenomen had het kleinveer te bedienen voor vijftig gulden
per jaar. Te betalen in maandelijkse termijnen aan de heer van Valkenburg. Als
loon mocht hij het overzetgeld innen en gratis in het veerhuis wonen. Dat overzetgeld
was in 1619 nog gewijzigd. Niet zo maar. Het was vanaf oude tijden een
pennie per mens. De toenmalige heer van Valkenburg, Willem Veerman, moest
daartoe een verzoek richten aan de Ridderschap, edelen en steden van Holland

en West Vrieslandt. Het veergeld werd opgetrokken tot één duit. Het veerhujs,
volgens een acte van 1707, was een huis en erf staande en gelegen op het veer
aan de Rijn. Belend ten Oosten de Rijndijk.
SCHIPPER OP DRIFT
In 1693 werden regels vastgesteld voor de twee marktschippers. Een eerste
vereiste was het hebben van een goede schuit, bekwaam om de passagiers goed
en droog over te varen met een roef waaronder ze droog konden zitten. De
vaartijden waren: Met beide schuiten iedere zaterdag van Valkenburg naar
Leiden en weerom. Bij toerbeurt op woensdag en vrijdag met één schuit. Tijdens
die dagen gold een vastgesteld tarief voor vracht en passagiers. Buiten die
tijd was varen toegestaan maar dan mochten hogere kosten in rekening gebracht
worden. Anderen was personen- en goederenvervoer per schip tussen Valkenburg
en Leiden verboden op boete van drie gulden. Naar aanleiding van klachten
over onbehoorlijk gedrag van de schipper Pieter Borsboom, werden de
regels in 1739 nog wat aangescherpt. Er was toen slechts één schipper die
verplicht werd vier keer per week naar en van Leiden te varen, dinsdag, woensdag,
vrijdag en zaterdag. De vertrektijden werden vastgesteld, om acht uur in de
winter en in de zomer om zeven uur. De schipper werd verplicht alle vracht als
brieven, pakgoederen, wijn, bier enzovoort, dezelfde dag of avond nog te bezorgen.
Waarom Pieter Borsboom na twintig jaar als marktschipper een verkeerde
koers ging varen is nog wat onduidelijk. Pieter onderhield met zijn schip een
bodedienst tussen Valkenburg en Leiden. Pieter was 60 jaar. Een oude man voor
die tijd. De marktschipper was een vertrouwensman. De vrouwen van het dorp
gaven hem geld mee om inkopen te doen. De mannen de opbrengst van hun
land, om die aan de man te brengen. In Leiden had hij een vaste aanlegplaats,
"Voor het Houten Kruis". Zoals zoveel vrouwen in die dagen had Maartje
Bouwens, de huis vrouw van Willem Bronsgeest, een bijbaantje. Een handeltje
in kof fiebonen. Pieter Borsboom had regelmatig voor haar ingekocht bij Jan
Pelletier, koopman in kruidenierswaren op de Appelmarkt te Leiden. Op haar
rekening. Steeds in porties van 2,5 pond of minder. Zo'n 5 ~ 6 keer had ze
daartoe opdracht gegeven. Maar de rekening die ze ten slotte van Pelletier
kreeg, buiten de marktschipper om, vermeldde maar liefst 53 pond geleverde
koffiebonen, zijnde een bedrag van 50 harde guldens! Het was duidelijk wat er
gebeurd was. Pieter zorgde ervoor steeds wat koffiebonen in voorraad te hebben
om die aan deze en gene te verkopen. Gekocht op de pof van Maartje. De winst
was voor hem. Maartje vroeg de marktschipper rekenschap: "Wat lever je me
nou?" De man moet danig onder de indruk zijn geraakt, de zaterdag daarop
kwam hij niet meer terug van zijn reis naar Leiden. Terwijl Pieters vrouw zich
angstig afvroeg wat voor kolder haar man in de kop gekregen had, liet Maartje
er geen gras over groeien. Ze diende een aanklacht in bij de baljuw. Dat was op
27 maart 1746. Negen dagen later werd de inmiddels gevangen genomen Pieter
Borsboom verhoord. De vrouw van Pelletier, de koffiehandelaar, had al eens
tegen de marktschipper gezegd: "Wat doet Maartje toch met al die bonen?" En
zich afgevraagd of de rekening betaald zou worden. Pieter had haar gerustgesteld
en verteld dat Maartje de bonen in Katwijk aan Zee verkocht. En wat de
betaling betreft: "Maartje is nu met een wagen haver naar Katwijk. Die hebben
ze verkocht. De vloot is nu over. Nu zult gij uw geld krijgen!" Die fatale zaterdag
was hij op de gewone tijd, om half acht, naar Leiden gevaren. Niemand zag
aan hem dat hij die nacht slecht geslapen had. `s Morgens nog had zijn vrouw
tegen hem gezegd: "Pieter, hoe zal dat aankomen met die zaak van Maartje
Bouwens bij de koffiewinkel in Leiden?" Hij had haar gerustgesteld: "Ik zal het
wel redderen. Die mensen, daar ik de koffiebonen gebracht heb, zullen me wel
geld geven". Maar inwendig was Pieter daar helemaal niet zo zeker van. Zo was
hij vertrokken. Aan boord drie aggelen aardappelen van Jan Gijzen die afgesproken
had die aardappelen zelf te zullen afhalen in Leiden om ze daarna in de
stad te gaan verkopen. Onderweg laadde hij bij mevrouw Knobbes op de Buitenplaats
nog twee manden met peren op. Die moesten naar een adres in de
Paardesteeg worden gebracht. Hij arriveerde op de normale tijd bij de zaagmolen
onder Leiden. Daar vroegen ze of die peren te koop waren. Pieter, in een
opwelling, verkocht een mand voor 25 stuivers! En daar moet het Pieter te veel
geworden zijn. Het angstzweet brak hem uit toen hij bedacht dat zijn schip
straks aan de ketting gelegd zou kunnen worden. Dan was alles verloren. Even
later stond Jan Gijzen voor niets te wachten op de walkant voor het Houten
Kruis. En de peren van mevrouw Knobbe zijn nooit bezorgd. Pieter verkocht de
tweede mand ergens in Leiden, voor 27 stuivers. Tweederde deel van de aardappelen
voor 32 stuivers. Daarna voer hij niet naar Valkenburg maar door de
Waddingersluis naar de Vliet en daar, afgemeerd gelegen onder Zoeterwoude,
heeft hij de nacht en een deel van de volgende dag doorgebracht. Zondagmorgen
is hij weer aan het varen gegaan. Omstreeks twaalf uur arriveerde hij bij de
Zijlpoort van Leiden en heeft daar tien bossen met latten voor de timmerman
Hainjer in Valkenburg ingeladen. De volgende morgen nog een tonnetje azijn
bestemd voor Cornelis Overgeest en een tonnetje smeer en kaarsen. Om daarmee
naar Leiderdorp te varen! Maandagavond laat arriveerde hij daar. Dirk
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 68

Westerman, eigenaar van het huis "Waar de Ooyevaer uithangt", zag hem
komen en keek verbaasd: "Wat komt gij hier doen met uw schip met
goed?" Pieter draaide er wat omheen: "Dat ga ik uitventen". En vervolgens
met een samenzweerderig gezicht: "En dan zal ik meteen wat smokkelturf
meenemen!" Op dat moment kwam de vrouw des huizes binnen.
"Er moeten kaarsen gehaald worden, één pond!" Hendrik had er niet veel
zin in maar durfde zijn vrouw niet weerstaan. Pieter werd redder in de
nood en verkocht een deel van de kaarsen. Ook de rest van de aardappelen
wist hij te slijten. De zaken gingen goed die dag. Pieter had de koffiebonen
verkocht voor 16 stuivers per pond. Van tijd tot tijd, om de winter
door te komen. Maar daar was zijn "sluik handel" niet mee begonnen. Er
was al eerder iets gebeurd. Eens, toen Pieter in Leiden aan de wal lag,
kwam er een vrouwspersoon naar hem toe met een pakje in grauw papier
gewikkeld. Of hij de Katwijkse schipper was? "Ja!" loog Pieter. Daarop
gaf de vrouw hem het pakje. Bestemd voor haar zoon Engel Portier, die in
Katwijk aan de Rijn bij de kleermaker woonde. Pieter bracht het naar de
lommerd in Leiden en ontving er één gulden voor. Ook kwam boven
water dat hij voor juffrouw Veldhuysen verscheidene brieven had bezorgd.
Hoewel zij hem daarvoor betaald had hield hij bij de ontvangers
nogmaals de hand op. Dan was er nog een kwestie over drie aggelen
aardappelen van Willem Gravecamp. En een soortgelijke ruzie met de
spekslager in Leiden die beweerde voor vier gulden spek aan Wouter van
Nes geleverd te hebben. Via Pieter. Wouter had naar zijn zeggen maar de
helft ontvangen. Twee hammen en een stuk rookworst waren verstuurd
naar juffrouw Knobbe. Maar nooit aangekomen. Pieter had niet veel
daarop te zeggen. Hij bekende schuld en verzocht de rechters gratie.
De baljuw nam het hoog op. Misbruik van vertrouwen, schandelijk! Hij
eiste dat de gevangene op het publieke schavot aan een paal zou worden
gebonden en door de scherprechter streng gegeseld. Dat hij vervolgens
met het gloeiend ijzer van deze Heerlijkheid zou worden gebrandtekend.
Voorts dat hij als marktschipper uit zijn functie zou worden gedeporteerd
en voor 15 jaar verbannen. De welgeboren mannen bespaarden Pieter het
brandmerk. Ze namen hem zijn functie af en verbanden hem. Ten eeuwigen
dage.
69
Zicht op oud Valkenburg.
Cornelis van der Nagel
Alzo tegenwoordig de marktschippersplaats vacant is en baljuw en schepenen
het nodig achten dat de functie wederom door een bekwaam persoon
wordt bekleed, zo is het dat wij het vertrouwen hebben gesteld op de
bekwaamheid en vigilantie van Cornelis van der Nagel, jongeman en
wonende alhier.
Zo ongeveer werd het voorstel gedaan tot de benoeming van de nieuwe
marktschipper op 22 februari 1752. Met instemming van Theodora Veerman,
vrouwe van Valkenburg. Cornelis hield van gezelligheid aan boord,
direct daarop werd hem vergunning verleend tot het uitslijten van scharrebier.
Het laat zich raden wat voor bier dat was, het stond ook bekend als
dunne bier en het woord scharrig is daarmee verwant.
Gegevens
1220-07- Oorkondeboek. Graaf Willem 1 geeft aan zijn vrouw Maria bij wijze
van bruidschat de stad Dordrecht, het ambacht Poortvliet en de hof van Valkenburg
(et in super curtem de FaIkenburch)
1274 Abdij Leeuwenhorst nr. 17. Florentinus, graaf van Holland oorkondt dat
de schenking van Arnoldus en Walewinus van hun goederen in Leeuwenhorst
en in de parochies Nordike Kerkverve, Lisse, Sassenem, Waremonde, Valckenburgh,
Voorscotenen, Wateringhe, Tolne, Monstre, Helegheloe en Maselant
bevestigd wordt en dat hij de plaatsen in bescherming neemt.
1310-05-27 Delftse statenkloosters R51. Henric, burggraaf van Leiden, ridder,
geeft aan proost en convent van Coninxveld 2 pond jaarlijks uit land te Valkenburg
losbaar met 20 pond Hollands uit hoofde van zijn nicht Katherina, non in
genoemd klooster.
1316-08-13 Abdij Leeuwenhorst nr. 51. Jan veren Batten'soon geeft aan abdis
en convent van der Lee ondermeer 1 pond Vlaams jaarlijkse rente op land in de
Vennekamp aan de Valkenburgerweg en idem in Westendebroek.
1318-05-02 Abdij Leeuwenhorst nr. 54. Clare, abdis ter Lee, oorkondt dat Jan
veren Battenszoon, broeder aan het klooster, vermaakt heeft 4 pond per jaar op

Badelogevenne en op zijn land in Noertikervan. En op Vennekamp te Valkenburgh
en Dystelkamp.
1322-08-12 Abdij Leeuwenhorst nr. 66. Dirk, burggraaf van Leiden, oorkondt
dat Jacob Dobbelaar Hobbe Bienszoon van Catwijk erkent aan abdis en convent
ter Lee schuldig te zijn een eeuwige rente van 45 schellingen Hollands per
jaar op 4 erven te Viersteden in Valkenburgh, waarvan 1 pond bestemd is voor
memorie van broeder Jacob en 25 schellingen in de wijnrente.
1326-03-28 Heerlijkheidsarchief nr.31. Diedric, burggraaf van Leiden, ridder,
geeft aan Badeloc" de vrouw van Willem van Leiden zijn broeder, als lijftocht
ca. 3 morgen land onder Valkenburg genaamd Woutersbrouc, de woning op `t
Zand met al het daarbij behorende land tussen het Schut, de Rijn en de Vliet.
1326-10-21 Abdij van Egmond R198. Florers van Alcmade, Gherard Duker en
Bartholorneus Hildegonder, godshuis beraders in Warmond, oorkonden verkocht
te hebben aan de abt van Egmond een rente van 6 schellingen jaarlijks
gaande uit land in Valkenburg in gebruik bij Simon Adenzoon.
1332-06-5Abdij Leeuwenhorstnr 01. Kerstine, abdis in Leeuwenhorst, bestemd
met raade van het convent voor de wijnrente, rente in Valkenburg, Zoiterwoude,
Vorscote, Wasnaer op de Mersk in 0esghiest en uit de hoven te Zassnhem enz.
in totaal 50 pond per jaar behalve bij brand of dure tijd, met bepalingen omtrent
gebruik van wijn.
1343-04-26 Abdij Leeuwenhorst nr. 156. Genoemd Jan Symons Galenszoon
schout van Catwiik en Dobbelaar de hofmeier.
1345-03-22 Abdij Leeuwenhorst nr. 160. Dirk Floriszoon, schout van Catwijk
oorkondt dat Jacob Biens en Katrine, vrouw van Nanne Liefgaerss erkennen
schuldig te zijn aan abdis en convent van der Lie een erfrente van 22.5 schelling
per jaar verzekerd op de halve Hoeme en op 4 hont land in Heyenkamp in
Valkenburg.
1356-04-28 Heerlijkheidsarchief nr. 738 extract d.d 1615. Outh verleibrief van
dat goed van VaIckenberge. Maken bekend alle luiden dat wij gezien hebben
een brief, wel verzegeld met het zegel van onze voorvaderen waarin gesteld
werd dat (Veygheer Ingre Conclatecir Huih) dat goed van Valkenberge en dat er
toe behoort van onze voorvaders te leen had. En dat het Huyx diens zoon, en
Huygh Claes soene het voorzijde te leen hebben. Zo hebben wij verleit met deze
brief al degenen die van deze voorzeide Peter Huyghe Amcesoene en Huygh
Janszoen gekomen zijn dat zij dat goed en leen van ons en onze nakomelingen
ten rechte leen houden zullen.
1358-02-01 Abdij Leeuwenhorst nr. 207. Genoemd Heynrick Diddeboeys,
schout van Katwijk.
1369-11-26 Archief secretarie Leiden. R 116. Overeenkomst tussen Jan Scoinrats
en zijn dochter Aechte omtrent de nalatenschap van vrouw en moeder
Agnies. Voor schout van Catwiic Heynric Diddeboyszoen. Betreft land te
Valkenburg.
1316-06-16 Archief secretarie Leiden. R 131. Jan Philipszoen draagt over aan
zijn dochter Aechte een stuk land genaamd het Aernt Kikeboeyszoens camp te
Valkenburg.
1316-05-12 Archief gasthuizen Leiden. 81681. Florys Willemsz verkoopt land
te Valkenburg aan de Smalenwech, de Strypte rogghe en de Lasarus acker.
1400-05-21 Heerlijkheidsarchief nr.110 afschrift. Aelbrecht. graaf van Holland,
bepaald dat de huislieden van Valkenburg en Katwijk voortaan niet met zeven
maar met vier riemen in de heervaart zullen dienen, bede en schot zullen niet
verminderd worden.
1401-06-10 Heerlijkheidsarchief nr.72 afschrift. Aelbrecht, graaf van Holland
geeft terwille van Philips heer van Wassenaar, aan de lieden in diens ambacht
en parochie van Valkenburg en Catwijk vrijdom van tol in al zijn landen.
1402-02-02 Heerlijkheidsarchief nr. 738 afschrift dd. 1615. Akte van gifte en
concent van Aelbrecht van Beieren, graaf van Holland, om het hofgeld te Katwijk
liggende in ambacht van Valkenburg te mogen verkopen.
1419-11-25 Archief kloosters Leiden R356. Verkoop van 2,5 morgen land aan
de Grote Haert en aan de Ronde Camp te Valkenburg.
1422-05-3 Archief kloosters Leiden. R382. Verkoop 1 morgen land aan de
Broecwech te Valkenburg.
1439-09-13 Archief kloosters Leiden. R687. Dirc Haes en Symon, zijn zoon,
erkennen voor schout en buren van Valkenberg dat zij afstand hebben gedaan
van een kamp land groot 2,5 morgen bij Sonnevelt. Dit land behoorde voordien
aan Claes Jacobs, die bijter en zijn zoon Willem. Zegel van Clais van Buschesen,
schout van Valkenburg.
1442-03-23 Archiefgasthuizen Leiden. R1728. Symon Aerntsz draagt over land
in de Troestcamp en de Kykeboyscamp te Valkenburg.
1443-08-29 Heerlijkheidsarchief nr.31. Jan van den Bergh, schout van Valkenburg
en Katwijk oorkondt dat Pieter Jansz de vleeshouwer aan Dirk Jacobsz
verkocht heeft 1 morgen land in de Noortnesse.
1443-09-02 Archief kerken Leiden. R 1827. Overdracht door Geertruet Riddeloffsdochter
van 1,5 bont land aan de Zonnevelderlaan.
1446-12-30 Archief kloosters Leiden. Ermbruut, weduwe van Jan Ysbrant
koopt land te Valkenburg, genoemd het Velschkamp en het Maetvelt aan de
Brueckwech.
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 70

1450-11-30 Archief Kloosters Leiden. R962. Hobbe Dircxzoen koopt 3,5 morgen
land aan de Bijlcamp en de Banweteringhe te Valkenberg. Met zegel van
Andries Aernt Jan Gozenzoon, schout aldaar.
1455-06-10 Heerlijkheidsarchief nr.110 afschrift. Genoemd Jan van Sonnevelt,
schout van Valkenburg en Katwijk.
1457-12-10 Heerlijkheidsarchief nr.110 afschrift. Genoemd Jan Heennan,
schout van Valkenburg en Katwijk.
1459-01-13 Heerlijkheidsarchief nr. 738 afschrift. Giftebrief van Philippes,
hertog van Bourgondië, graaf van Holland, wegens de hoge heerlijkheden van
Katwijk en Voorschoten.
1463-07-11 Heerlijkheidsarchief nr.31 uitreksel. Het Hof van Holland beslist in
een geschil tussen Bertelmeus Partant, rentmeester van Noord-Holland, en de
heer van Wassenaar dat het schot van Katwijk, Valkenburg en Voorschoten de
graaf toekomt.
1463-05-20 Abdij Rijnsburg 264. Floris Grijp, schout in het ambacht van Valkenburg
en Katwijk.
1463-05-l5Archief gasthuizen Leiden. R721. Overdracht van 3 morgen land
genaamd Heyntgenscamp in Valkenburgerbroek aan de Lytwech te Valkenburg.
Door Jan Dirc Geryt Montfoordensz en Geryt Jacop Gerytsz.
1463-07-23 Heerlijkheidsarchief nr. 31 uitreksel. De griffier hof van Holland
registreert dat IJsbrand Dirksen een aantal heren van Katwijk, Valkenburg en
Voorschoten, die gearresteerd waren wegens hun geschil over het schot zijn
vrijgelaten na belofte binnen acht dagen weer te verschijnen.
1467-06-02 Archief kloosters Leiden. Bevat zegel van Florys Pieters, schout te
Valkenburg en Katwijk.
1466-03-13 Archief gasthuizen Leiden. Clais Maker, priester, draagt over aan
gasthuismeesters St. Katrinengasthuis 8 hont land genaamd De Halen in de
Broek en aan de Broekweg te Valkenburg.
1469-01-30 Archief kloosters Leiden R1422. Overdracht 9 hont land aan de
Papenzijl te Valkenburg. Bevat zegel van Florys Pieters, schout van Valkenburg
en Catwijk.
1471-10-15 Archief kerken Leiden 316. Schenking van 3 morgen min 1 hont
genaamd Cattenland bij Waddinghe in Valkenburg.
1473-07-12 Archief kloosters Leiden R1513. Bevat zegel van Ysbrant Dircs,
schout van Valkenburg en Catwijk.
1411-05-20 Archief gasthuizen Leiden. R817. Overdracht aan het St Katrinengasthuis
van een kamp land genaamd, bij een heuvel naast de Regenboogscamp
en de Lange Weyde in Valkenburg.
71
Zicht op oud Valkenburg.
1418-09-21 Heerlijkheidsarchiefnr.354 dd. 1538. lJsbrand Dirks, schout van
Valkenburg en Katwijk, over land te Katwijk.
1484-05-29 Archief kerken Leiden. R1703. Sprake van 4 hont land tussen de
fijn en de fijndijk te Valkenburg en 2 hont aan de Banwetering.
1485-10-18 Archief gasthaizen Leiden. R1799. De kerkmeesters van Valkenburg
transporteren aan de ziekenhuismeesters te Leiden 11 hont land genaamd
de Stienhuyscamp aan de fijn te Valkenburg.
1485-11-05 Archief kloosters Leiden. 9 1742. Bevat zegel van lJsbrand Dirks,
schout van Valkenburg en Catwijk.
1485-11-12 Heerlijkheidsarchief nr.116 afschrift. Johan, heer van Wassenaar,
belooft aan zijn onderzaten van Katwijk ad Rijn en Valkenburg hun tegenwoordige
taxatie van de bede te handhaven en hen tegen zwaardere belasting te
zullen beschermen.
1488-12-16 Archief kerken Leiden. R2123. Overdracht land, de Calvercamp en
de Croiscamp aan de Valkenburgerweg in de Broyck achter Valkenburg.
1493-06-3 Archief kloosters Leiden. R 1872. Bevat zegel van Dirc Reyers,
schout van Valkenburg en Catwijk.
1496-05-06 Heerlijkheidsarchief nr. 110 afschrift. Dirk Reyers, schout van
Valkenburg en Katwijk.
1497-06-10 Heerlijkheidsarchief nr. 738 afschrift. Verleibrief van hertog Philips
van Bourgondië ten behoeve van Johan, heer van Wassenaar, met de heerlijkheden
van Voorschoten en Katwijk.
1496-10-08 Archief kloosters Leiden. Claes Geryts die orgelmaker, erkent voor
de schout van Valkenburg en van Catwijk verkocht te hebben aan Johan Geryts
van der Gouwe 5 hont land in `t Joch aan de Cleyne Wateringe in Catwijc.
1497-10-25 Archief kloosters Leiden. R1936. Overdracht 14 hont land genaamd
den Hartcamp aan de Broeckwech in de Valkenburgerbroek te Valkenburg.
1506-05-06 Archief kloosters Leiden R2050. Overdracht 14 hont land genaamd
den Hartcamp aan de Broeckwech in de Valkenburgerbroek te Valkenburg.
Zegel van de schout Aernt Wouters van Harles.
1525-09-12 Heerlijkheidsarchief nr. 31. Karel, Rooms keizer, bepaalt dat Maria
van Wassenaar wegens de bijzondere verdiensten van haarvader, ook diens
lenen en rechten zal erven. Ondermeer Valkenburg.
1528-04-03 Heerlijkheidsarchief aantekening bij akte van 12 sep 1525. De
griffier leenkamer van Holland verklaart dat Jacob van Lingny als man en
voogd van Maria van Wassenaar de leeneed heeft afgelegd.
1541-09-19 Archief kerken Leiden R2369. Verkoop land te Katwijk ad Rijn.
Zegel van de schout Jacob Pietersz.

1542-10-23 Archief van de stadsheerlijkheden Leiden. Regest 5. Genoemd:
Jacob van Lingne, graaf van Faulcquenberge, enz.
1543-03-17 Archief van de stadsheerlijkheden Leiden. Regest 8. Genoemd:
Jacob van Lingne, graaf van Faulcquenberge, enz.
1544-03-26 Archief van de stadsheerlijkheden Leiden. Regest 9. Genoemd:
Jacob van Lingne, graaf van Falckenburch, enz.
1547-03-27 Archief kloosters Leiden R2541. Schuldbekentenis betr. rente op 1
morgen land aan de Buyerwech of het Buyerpadt en het land genaamd de Placket
in Valkenburg.
1551-02-10 Archief kerken Leiden R2399. Overdracht van rente op een huis
aan de Rijndijk en de Veersloot te Valkenburg. Door Aernt Willemsz.
1551-12-16 Archief kerken Leiden R595. Over dracht van rente op land te
Valkenburg. Zegel van de schout Jacop Jacops.
1557-08-07 Archief kloosters Leiden. R 2656. Overdracht land genaamd de
Dwersacker en de Petten te Valkenburg aan het convent van Roma.
1601-09-Hof van Holland dossier 5215.2. Genoemd Juriaan van Wassenaar,
baljuw te Wassenaar, belast met het opzicht over de paardenmarkt te Valkenburg.
1611-09-Hof van Holland dossier 5215.2. Genoemd Jan van Banchem, raad van
het huis Wassenaar, baljuw van Rijnsburg en schout van Valkenburg.
1612 Resoluties staten van Holland. Blz. 68 genoemd Princesse van Linque,
vrouwe Maria de Melm. Blz.71 "de heer prince van Linque, heer van Wassenaar
Betreffende de tol ter Goude genaamd de Wassenaarse tol. Eveneens genoemd
de Valkenburgse paardenmarkt: `jaarlijks te betalende vierde penning van het
zuivere inkomen". Blz.73. "Compareerde hr. Lamoraal d'Egmont, prince van
Gaveren, het geniet van zijn goederen in handen van de Heere Staten zijnde,
volgende de tractate van Trefues". Blz.268. Genoemd de erfgenamen van wijlen
Cornelis van Mierop, ontvanger van de lande, crediteurvan Lamoraal d' Egmondt,
prince van Gaveren, Steenhuyzen enz. Blz. 322. Als zoons van Cornelis
van Mierop genoemd Hugo en Joachim.
1618-06-06 Resoluties Staten generaal. Prins Maurits zou gaarne gebruik maken
van de diensten van de heer van Valkenburg in de gebieden onder de aartshertogen.
Op 5Juli daaropvolgend verzoekt Johan de Hertoge de staten generaal
zich naar de provincien van de aartshertogen te mogen begeven, Inzake de
regeling van het sterfhuis van de prins van Oranje. Hij krijgt toestemming.
1698 - 1738 Boelhuisboek 29. Veiling van een zeer wel staande en commodieuse
bank in de kerk van Valkenburg zijnde een dubbele bank voor vier mannen
en vier vrouwen, staande ter zijde van het gestoelte van de heer van Valkenburg.
Geboden door Leendert van Ouycker 13 gld. Gemijnd bij Abraham de Haas
voor 18 gld.
1740-11-28 Civiele dingboek 36. Abraham de Haas contra Pieter Borsboom
inzake geleverde en niet betaalde medicijnen.
BOEKEN EN BRONNEN
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF DEN HAAG. Oud Notarieel archief. Toegang
3.04.06.119. Jaren 1763-1783 en 1807-1815.
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF DEN HAAG. Voorlopig Archief van het Hof
van Holland. Toegang 3.03.01.01, dossiers nr. 5255.14; 5259.16; 5270.16;
5378.1; 5445A8; 5488.1.
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF DEN HAAG. inventarissen van de Abdijen van
Rijnsburg, Noordwijk (Leeuwenhorst) en Egmond en de Delftse statenkloosters.
ALGEMEEN RUKSARCHIEF DEN HAAG. Resoluties van de Staten van
Holland enz. 1612 blz. 27, 45, 68, 71, 73 en 268.
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF DEN HAAG. Memorialen. Toegang 3.03.0
1.01 Inv. nr. 6-36-266A.
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF DEN HAAG. Oude handschriften. Toegang
3.22.01. Inv. nrs. 339; 320A; 320B; 1295N; 1295L; 1295K; 1295J.
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF DEN HAAG. Charters Warmond. Toegang
3.22.06
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF TE DEN HAAG, Weeskamer Valkenburg.
Toegang 3.03.08.189
BERGH, MR. L.P.C. V.D. Oorkondeboek Zeeland en Holland. Deel 1. Nrs. 33,
139, 270, 373, 380,425, 480.
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 72

BERGH, MR. L.P.C. V.D. Oorkondeboek Zeeland en Holland. Deel 2. Nr. 923.
CENTRAAL BUREAU VOOR GENEALOGIE, DEN HAAG. Valkenburg,
10e penning op microfiche uit de morgenboeken 1544,1556 en 1561.
COCK, J.K. De Koninkrjken der Herulen en Warnen in Nederland. Bijdrage in
Westerheem XXXIX-4-1990.
DEURSEN, A.TH. VAN. Het kopergeld van de gouden eeuw. Deel 1. Het
dagelijks brood. 1978.
DEURSEN, A.TH. VAN. Het kopergeld van de gouden eeuw. Deel 2. Volkskultuur.
1978.
DEURSEN, A.TH. VAN. Het kopergeld van de gouden eeuw. Deel 3. Volk en
Overheid. 1979.
DEURSEN, A.TH. VAN. Resolutièn der Staten Generaal, nieuwe reeks, deel 2
van 1613-1616. 1984.
FOCKEMA ANDREAE, SJ. Warmond, Valkenburg en Oegstgeest. 1976.
GERBENZON, MR. P. EN MR. N.E. ALGRA. Voortgang des Rechtes. 1979.
GLASBERGEN, J.B. EN S.C.H. LEENHEER. Duizend jaar Rijnsburg. 1974.
Gouw, J.L. van der. Het ambacht Voorschoten. 1956.
JAPIKSE, DR. N. Resolutiën der Staten Generaal, deel 2, van 1578-1579. 1917.
JAPIKSE, DR. N. Resolutiën der Staten Generaal, deel 5, van 1585 -1587.
JONGH, G.J.W. de. inventaris op het archief van de heren van de beide Katwijen
en 't Zand en van Valkenburg. Toegang 3.19.27 Algemeen Rijksarchief Den
Haag.
KETNER, DR. F. Oorkondeboek van Utrecht tot 1301. Deel 1. Blz. 44, 382.
73
Zicht op oud Valkenburg.
KETNER, DR, F. Oorkondeboek van Utrecht tot 1301. Deel 4. Blz. 48, 516.
KOCH, DR. A.C.F. Oorkondenboek voor Holland en Zeeland, deel]. 1970. Blz.
167, 283 en 590.
KRUISHEER, Dr. J.G. Oorkondeboek van Holland en Zeeland tot 1222.Deel 2.
KRUISHEER, Dr. J.G. Van Gorcum, 1986. Blz. 188, 201, 206, 300, 305, 320,
445-446,
LONG, ISAAC LE. Het dorp Valkenburg, in Rhijnland, Kabinet van Nederlandsche
en Kleefsche Oudheden. Amsterdam 1792.
MIERIS, FRANS VAN. Groot charterboek der graven van Holland en Zeeland
en Heeren van Vriesland. Deel 2. 1754. Blz. 104, 179, 247,298, 300, 337, 385,
437, 531.
MIERIS, FRANS VAN Groot charterboek der graven van Holland en Zeeland
en Heeren
van Vriesland. Deel 3. 1754. BIz. 60, 120,381,394,420,488,511,720,741.
MIERIS, FRANS VAN Groot charterboek der graven van Holland en Zeeland
en Heeren van
Vriesland. Deel 4. 1754. BIz. 1087.
ONBEKEND, Bibliografie van Valkenburg aan de Rijn. Oudheidkamer te
Valkenburg.
OVERVOORDE, MR.DR. J.C. Archieven van de gasthuizen. Inventarissen en
regestenlijsten. Gemeente archief Leiden. 1913.
OVERVOORDE, MR.DR. J.C. Archieven van de stadsheerlijkheden en van de
Vroon wateren. Inventarissen en regestenlijsten. Gemeentearchief Leiden.
1914.
OVERVOORDE. MR.DR. J.C. Archief van de kerken. Deel I Inventarissen en
regesten van de St. Pieters. en van de O.L.V- kerk. Deel II Regesten. Uit de
archieven van de St. Pancraskerk. Gemeentearchief Leiden. 1915.

OVERVOORDE, MR.DR. J.C. Archieven van de kloosters. Deel 1 Inventaris
en regesten. Deel II Regesten (vervolg). Gemeentearchief Leiden. 1917.
OVERVOORDE, MR.DR. J.C. EN DR.MR. J.W. VERBURGT. Archief der
secretarie van de stad. Leiden, 1253-1575. Inventaris en regesten. 1937.
PARS, A. Catte Aborigenes Batavorum 1745.
PIJPERMAN, H.H.P. Resolutiën der Staten Generaal, deel 14, van 1607.1609.
1970.
PIJPERMAN, H.H.P. Resolutiën der Staten Generaal, deel 9, van 1596-1597.
RADEMAKER, ABRAHAM. Kabinet van Nederlandsche Oudheden en Gezichten.
1725.
REGT, W.C.M. Heerlijkheid en gemeente Valkenburg. Gedeelte van handgeschreven
document aanwezig in het gemeentearchief Leiden. Niet gepubliceerd.
R0ELEVINK, DRS. J. Resolutiën der Staten Generaal, nieuwe reeks, deel 5 van
1621.1622. 1983.
SMIT, DRS. J.G. Resolutiën der Staten Generaal, nieuwe reeks, deel 3, van
1617-1618. 1975.
WAGENAAR, J. Tegenwoordige staat der Nederlanden. 1745.
Deel 2. Bestuur en Bestuurders. 74

75
1. IN HET BEGIN
76 Een best stukje land
76 Boeren in de prehistorie
77 Opgehoogd land
77 De middeleeuwen
77 Wat daarna kwam
77 Schedels onder de loep
2. BOUWMANNEN EN BOEREN
78 Een boer als burgemeester
79 Een boer en zijn personeel
81 Landbouw
82 Verkoop van levende have
82 Landbezit
83 Veepest
83 Een paard teveel
83 Nieuwe heren
3. DIEVEN EN KLAPLOPERS
84 Blind ziende
85 Alida van Starrenburg
85 Inbraak op Zonneveld
88 Een Valkenburgse struikrover
4. RUZIE EN GEWELD
89 De ketelboeter uit Katwijk
89 Kraaier van `t zout
90 Gebroeders van Leeuwen
92 Uit gevangenschap bevrijd
93 Messentrekkers
94 Baldadige vernielzucht
98 Hondenruzie
Inhoud deel 3
99 Invasie der Rijnsburgers
100 Hanne deVries
100 Willem de Roode en Jan de Zwart
101 Rijnsburgers op de loer
5. ZEDELIJKE NORMEN
102 Oordeel gevraagd
102 In haar eer belaagd
103 Samenwonen
104 Marytje van Zelst
6. PANNENBAKKERS EN
AANVERWANTEN
109 Milieu problemen
109 Een pannenbakkersbaas
110 Personeel van de steenplaats
111 De muis en de lijster
112 Vrijen om de steenoven
116 Armoe troef
116 Eest-tegels
7. ALLERLEI VOLK
118 De dienstreis
120 De gebroeders Borsboom
120 Timmerman contra bouwboer
121 Een schippersvrouw aan lager wal
122 Kramer van zout en zeep
122 Concurrentie
123 Oranjeklanten
124 Boeken en bronnen
Zicht op oud Valkenburg.
Deel 3
BOUWMANNEN,
BOEREN EN
ANDERE BURGERS
Aquarel van onbekende schilder voor stellende het
gemeentewapen met een zinnebeeldige voorstelling van
de jacht-, de visrechten en het zwanedrift van de heer van
Valkenburg

3.1 IN HET BEGIN
Een best stukje land
Van vader op zoon is het bewerkt, de Valkenburgse teelaarde, bemest en
beplant gedurende meer dan tien eeuwen. Zavelgrond wordt het genoemd.
Tijdens de recente opgravingen kon ieder zien hoe dik de lagen "katteklei"
zijn die zich daaronder bevinden. Grijs tot blauw gekleurd en ondoordringbaar
voor water. Soms drijft deze plak op een soort modder
(veen?), bij het heien vallen de palen dan zo maar tientallen meters naar
beneden, schijnbaar zonder weerstand te ondervinden. De Valkenburgse
klei mag dan weerbarstig zijn, ze is nog gezond als toen ze gevormd
werd. Nog wel.
Boeren in de prehistorie
Het is hier niet de plaats om de wordingsgeschiedenis van Nederland
opnieuw te vertellen. Zelfs de Gasunie verkondigt tegenwoordig in grote
advertenties hoe het aardgas onder Slochteren kon ontstaan uit rottende
reptielen en planten. En dat we bezig zijn het product van zoveel miljoenen
jaren natuur in honderd jaar er door te draaien! Ons stukje grond
maakte ooit deel uit van een subtropisch werelddeel. In een ander tijdperk
diende het tot bodem van de zee. De klei is een resultaat van miljoenen
jaren zee- en rivierslib. De duinen werden gevormd door de zee en de
wind. Dat vergde vele miljoenen jaren. Iets om zuinig op te zijn. Mogelijk
waren hier reeds boeren actief 500 jaar voor onze jaartelling. Dat valt op
te maken uit een verslag van Maaike Verhagen die 388 botjes gedetermineerd
heeft, gevonden in een geul op het Marktveld tijdens de jongste
opgravingen. De resultaten daarvan heeft ze beschreven in
haar deel van het boekje Graven bij Valkenburg III. Omstreeks
die tijd hebben de restanten van minstens 142 runderen
een laatste rustplaats gevonden, waarvan de koeien waarschijnlijk
om de melk gehouden werden. Voorts werden er in
dat massagraf 66 varkens, 6 schapen of geiten, 3 paarden en
een edelhert aangetroffen. De vraag blijft bestaan of de beesten
hier ook hun stal en weideplaats hadden. Gezien de eenzijdigheid
van de gevonden runddelen en de brandsporen eraan,
acht ze het niet uitgesloten dat de plaats een religieus karakter
had. Een soort brandofferaltaar? De oudste inheemse boerderij
tot nu toe op Valkenburgs grondgebied gevonden, is gedateerd
in de tweede eeuw. Toen de Romeinen nog heer en meester
waren aan onze kant van de Rijn. Restanten daarvan zijn
aangetroffen tijdens de opgravingen in 1988 op het Marktveld.
Een reconstructie is uitgewerkt in het boekje Graven in Valkenburg
II door Gerard van Haaff. De boerderij zou zowel
voor het huisvesten van mensen en vee (20 tot 24 koeien), als
voor het dorsen van graan gediend kunnen hebben. Grondoppervlak
6,80 bij 20,40 meter. Denk nu niet aan een knus oud
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 76

Hollands boerderijtje maar aan een tentvormig bouwwerk. Opgetrokken
van ronde palen met een ver overstekend rieten dak en met leem aangesmeerde
lage zijwanden. Als u wilt weten waar dat bouwwerk ongeveer
gelegen was: gedeeltelijk onder de Achterweg, zo'n 100 flinke stappen
richting Leiden voorbij het volkstuincomplex.
77
Opgehoogd land
De naam Woerd wordt in het etymologisch woordenboek omschreven als
een verhoogde omheinde plaats waarop een hoeve gebouwd is. Afkomstig
van het Oud-Saksische woord Wurth. Wanneer de Woerd voor het eerst
zo genoemd werd is moeilijk na te gaan. Reeds in 1488 was er sprake van
de Woird. In 1690 werden de Hoge Woertse tienden verpacht voor 140
gulden. Uit de opgravingen is gebleken dat dit gebied in de Romeinse tijd
inderdaad is opgehoogd om de wassende waterstand te weerstaan. Ook
dat het omstreeks die tijd intensief bewoond moet zijn geweest. Sporen
van minstens één boerderij zijn hier aangetroffen, gebouwd aan de oever
van de Rijn, die toen geen grote bocht maakte zoals tegenwoordig maar
recht toe recht aan via de Luishoek langs het Castellum stroomde. In ieder
geval is voor de naam Woerd toen reeds de basis gelegd. Een hoeve op
een verhoogde plek.
De Middeleeuwen
Valkenburg werd tussen 777 en 866 beschreven als een curtis, een stuk
grootgrondbezit. Volgens een andere beschrijving bestaande uit zestien
boerderijen en drie hoofdhoeven. Waaruit afgeleid kan worden dat het
voornamelijk bevolkt werd door boeren en bouwmannen. Horig aan de
landsheer die alle touwtjes in handen hield. Valkenburg omvatte een groot
gebied, van de Vink (Waddinghe 1471) tot de Zee (Hornes 1442). Met
uitgestrekte bossen en stranden.
Wat daarna kwam
Zicht op oud Valkenburg.
Tussen 800 en 1100 is Valkenburg overgegaan in handen van de graven
van Holland. De opbrengsten van landbouw en veeteelt vloeiden voor een
belangrijk deel naar de schatkamers van de graaf of diens vazallen.
Rooms koning Willem bracht daarin verandering door alzijn land in
Valkenburg te schenken aan zijn getrouwen aldaar. Datdaarmee de gewone
Valkenburgse boeren eigenaar werden staat nogte bezien. Hooguit de
bewoners van de drie hoofdhoeven. Mogelijkbehoorden daartoe de voorvaders
van Gijsbert van Egmond en GerritWillemse Moer. Zij waren in
staat in 1424 land aan de noodlijdendekerk van Valkenburg te schenken!
Ook de leden van het geslachtWassenaer beschikten al vroeg over grond
in Valkenburg evenals deabdijen van Egmond en Rijnsburg en de kloosters
van Leiden en om geving. En niet te vergeten de gilden van St. Mauritius
en `t HeiligeKruis, twee zeer oude broederschappen. Zo raakte het
land verdeeld.
Valkenburgse schedels onder de loep
Tijdens de opgravingen in de veertiger jaren werden er onder de fundamenten
van de kerk een groot aantal menselijke skeletdelen gevonden.
Daaronder 550 schedels die, gezien de vindplaats te dateren waren van
voor de bouw van de eerste kerk (830 n.C.) tot in de 15eeeuw. De collectie
was representatief voor de oude Valkenburgse bevolking en werd
opgeslagen in de kelders van de universiteit van Groningen. Totdat ruim
twintig jaar later de heer A.J. Salomé er belang stelling voor kreeg. Op
zijn verzoek werden de schedels keurigingepakt en opgezonden naar
Leiden. Daar werd door hem aan iederexemplaar een twintigtal metingen
verricht. Breedte, lengte, hoogteen nog veel meer. Voorts werd getracht
het geslacht te bepalen. Erwaren 391 mannelijke koppen en slechts 136
vrouwelijke, die niet al tijd duidelijk van elkaar te onderscheiden waren.
Via ingewikkelde redeneringen en berekeningen werd het verschil in
aantal aanvaardbaaren redelijk geacht. Ook de leeftijden werden in een

tabelletje vastgelegd, ruwweg 25% van de Valkenburgers die de 20 jaar
bereikt had den overleed voor het 30e levensjaar, 40% haalde 40 jaar,
10% zagkans een leeftijd van 50 jaar te bereiken en maar 3% van de
bevolkingwas het gegeven om 60 jaar of ouder te worden. Over de rest
wordt niet gesproken. Het Valkenburgse materiaal werd vergeleken met
eenAmsterdamse collectie, waarbij bleek dat de Valkenburgse koppen
qua vorm meer afweken van de Amsterdammers dan in grootte. Tegen de
verwachting in. De onderzoeker dacht oorspronkelijk dat deValkenburgse
koppen groter zouden zijn dan die van de gemiddelde Amsterdammer.
Tenslotte kwam de promovendus tot de conclusie datde Valkenburgse
bevolking, tijdens de vroege Middeleeuwen, vanGermaanse oorsprong is.
De mogelijkheid dat het Kelten waren werdalthans heel wat kleiner geacht.
Daarmee besloot het proefschrift"Een Craniologisch onderzoek van
de oude bevolking van Valken burg ZH".
3.2 BOUWMANNEN EN BOEREN
Een boer als burgemeester
De waarheid was dat Pieter Werckel in het openbaar een hoeveelheid hooi
had geveild. Verkocht op de 2e juli 1652 bij "palmslag". Het hooi lag op
een stuk land ter grootte van vier hond aan de Brouckwech. De kopers
waren Wouter Reyne van Starrevelt en Pieter Adriaens van Dijcke. Geen
van beide heren had opdracht gegeven het gekochte weg te halen. Integendeel,
ze hadden streng verboden het hooi te "rippen" of te "roeren", en
dat in het bijzijn van twee schepenen en de gerechtsbode. Toch waren een
drietal mannen de volgende dag druk in de weer het veevoeder op wagens
te laden en het vervolgens naar twee schuiten te rijden die klaar lagen in
de Schouwsloot. De beide boten verdwenen tenslotte volgeladen in de
richting van Leiden. Diefstal? De baljuw zei van wel.
De schuiten waren van Comelis Jan Harmenszoon, die zich ondanks het
verbod verstout had de gewraakte handelingen uit te voeren. De schout
had een prachtige straf voor hem bedacht. Maar Cornelis kwam niet
opdagen toen het Rechtdag was. De welgeboren mannen besloten hem
nog eens uit te nodigen.
Eén van de hooiwagens was van Cornelis Nannings van Duycker en de
andere van de gebroeders Dirk en Jacob Corneliszoon Bol. Hen werd
kwalijk genomen dat ze zich hadden laten gebruiken om, ondanks het
verbod waarvan ze wel degelijk op de hoogte waren, het hooi te vervoeren.
De baljuw achtte een boete van 50 gulden terecht.
Als hoofdschuldige werd aangemerkt Adriaen Theuniszoon, burgemeester
van Valkenburg! De baljuw achtte hem rijp voor een besloten hechtenis
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 78

van drie weken waarbij hij slechts met water en brood zou worden gevoed.
Voorts dat hij na het uitzitten van deze straf voor de vierschaar zou
worden geleid, met ontbloot hoofd en gevouwen handen. Daar moest hij
dan, op de knieën vallende, God en Justitie om vergiffenis smeken. In het
bijzijn van de kopers als ze dat op prijs stelden. Tenslotte werd hem nog
een boete toegedacht van honderd harde guldens en de kosten van het
geding. Bovendien vergoeding van de geleden schade. Kortom, de eis was
niet mis.
Wat Adriaen Theunisz bezield heeft deze stunt uit te halen staat nergens
vermeld. Hij was nu wel beschuldigd en er was een straf geëist, maar het
79
Boer en boerin naar Lucas van Leyden in 1510
Zicht op oud Valkenburg.
vonnis werd steeds weer uitgesteld. Pieter Werckel moest eerst met eigendomsbewijzen
op de proppen komen. Hetgeen nog steeds moet gebeuren.
Een boer en zijn personeel
De boerderij van Willem van Egmond, welgeboren man van Valkenburg,
was ook in 1688 een veilige haven voor gezin en personeel. Een goed
onderkomen voor mens en dier. Dat wist Harmen Teunisse, hij had er het
jaar daarvoor als dorser gewerkt en was na afloop teruggekeerd naar zijn
geboorteplaats. Harmen was een jongeman van 20 jaar en geboren in het
dorpje Trigt in het land van Buyren. Terug in zijn dorp moest hij al weer
snel aan de slag. Op de dag van Allerheiligen ging hij op
stap. Zijn oog gericht op het Utrechtse sticht, om daar werk te
zoeken. In Zuylen had hij twee zusters wonen. Marie die
getrouwd was met een zekere Claes en Anna gehuwd met
Piet, een Valkenburger. Beide zwagers van Harmen werkten
op een steenplaats. Daar genoot hij een dag of tien van hun
gastvrijheid. Vandaar vertrok hij naar Vechten in diezelfde
landstreek. Daar heeft hij drie weken gedorst bij Gerrit Coperdraet
voor 4 stuivers per dag. Vervolgens trok hij op naar
het land van Everdingen onder Culemborgh waar hij bij Aert
Claessens gedorst heeft, een dag of tien. Tenslotte naar Valkenburg,
via Utrecht, door Ouwerkerk en de Genderse Sluys
naar Leyden waar hij om twaalf uur arriveerde om na zes uur
zijn eindbestemming te bereiken, de boerderij van zijn vroegere
baas.
Jacob Juten van Leeuwen was niet veel ouder dan Harmen.
Hij was geboren in Oegstgeest maar woonde en werkte op de
boerderij van Willem van Egmond. Huismansknecht. Hij was
het die de deur opendeed. "Goede avond alle, heeft de baas
geen dorser van doen?" Jacob herkende zonder enige moeite
de late bezoeker. "Gij zijt Harmen!" Het klonk een beetje
terughoudend. Bedachtzaam vervolgde de knecht: "De baas

zijn vrinden dorsen het koren!" Harmen mocht binnenkomen en de knecht
bracht hem naar de dorsvloer waar een aantal mannen druk bezig was met
vlegels het koren te bewerken. Harmen keek toe. Na een uur was het werk
gedaan, voor de vrienden stond de maaltijd opgediend in het voorhuis,
voor Harmen was er geen werk. Hoewel hij aanbood voor een schikkelijke
huur te willen dorsen. Ook werd hij niet uitgenodigd aan de maaltijd
deel te nemen, immers, wie niet werkt zal ook niet eten! Ten einde raad
vroeg Harmen of hij zichzelf wat zou mogen neerschikken om te slapen.
Baas Willem verwees hem naar de knecht.
Harmen terug naar het achterhuis, "Soude ick hier vannacht kunnen slapen?"
De knecht ontweek de vraag, "dat moet je de baas vragen!" En naar
binnen: "Kijk eens wie er is, Anneke!" Anneke was de meid, dochter van
Leendert Ockers uit Katwijk, haar prille jeugd achter de rug. Ze had al
gehoord wie er op bezoek was. "Zoekt gij een bijslaap? grapte ze. En nog
ondeugender: "Wilt ge soms bij mij slapen?" Harmen reageerde wat
ontstemd: "Gij hebbe bijslape genogt".
Anna keek hem eens goed aan en begreep wat er aan de hand was: "Hadt
gij van `t jaar opgepast, de baas hadde u weer genomen!"Het klonk wat
verwijtend maar ze droeg de jongen een goed hart toe. "Waarom gaat gij
niet naar uw volk hier, naar Jacob Jacobs van Egmond?" opperde de
knecht een andere mogelijkheid. Harmen kreeg nog meer de smoor in:
"Dat is van mijn volk niet!" bromde hij. De knecht vroeg hem nog vanwaar
hij kwam en waarheen hij wilde gaan. Hij gaf te kennen dan maar
naar het Westland te zullen gaan."Ik zal gaan slapen, in het stro." besloot
Harmen tenslotte, grauwend van honger.
Zo was iedereen op zeker moment aan het schransen, ook de meid. Zij,
daarna op weg naar de keuken, zag Harmen nog zitten. Rechtop in het
stro, alsof hij ergens over na zat te denken. Na het eten, begaf ze zich met
een kaars in de hand naar zijn slaapplaats. Tot haar verbazingstond de
deur naar buiten open! Aarzelend bleef ze staan: "Harmen, slape gij?" Ze
liep de donkere ruimte binnen maar Harmen was nergens te vinden. Onderaan
de ladder die naar het zoldertje voerde waar de huismansknecht
zijn bed had, lag diens mooie zwarte strik. Als vergeten.
Zij naar de baas, die zat na te genieten van zijn maaltijd. "De deur staat
open en Harmen is weg. Het is geen rein spel want daar leit een das an `t
leertje!" De schoonmoeder van Willem talmde niet lang: "Gaat zien of de
dekens en de beddenlakens niet weg zijn!"Zo begaf zich een ieder naar
het achterhuis. De ladder op naar het zoldertje waar de knecht zijn bedstede
had. Naar de plaats waaraan de kleren van Jacob waren opgehangen.
De beddenlakens waren er nog maar de kleren waren weg. Inderhaast
bijeen gepakt, het liet zich raden door wie. Waar zou Harmen uithangen?
De boer kwam, na enig over en weergepraat, op een idee. De meid en de
knecht werden naar Jacob Jacobs van Egmond gestuurd om te zien of
Harmen daar misschien zou zijn. Nee, die had niemand gezien. "Zijn de
kleren van de knecht weg? De duivel! We hebben nooit kwaad van hem
gehoord?!" Om kort te gaan, de meid en de knecht gingen daarna rechtstreeks
naar de diender en vertelden hem de toedracht. Opdat die extra
alert zou zijn op zijn nachtelijke ronde. De diender stelde hen gerust.
Hoewel zijn zoon dienacht de ronde voor hem zou doen was hijzelf niet
ver uit de buurt. Ze konden gerust gaan slapen.
De jeugdige klapwaker op zijn ronde verwonderde zich over het gedrag
van zijn hond. Die trok hem almaar driftig naar de hooiberg van Cornelis
van Duycker. De neus omhoog. "Hey, wie is daar?" riep de klapwaker.
Tot zijn verwondering kwam er antwoord van boven: "Ik woon hier!"
Wat nu te doen? De jongeman beneden was niet erg happig op een vechtpartij
in het donker en besloot zijn vader, de diender, er bij te halen.
Mogelijk dacht de zwerver dat de kust weer veilig was want toen even
later de diender in het gezelschap van Jan Jaspers Verbaen arriveerde,
bevond hij zich nog steeds in zijn hoge slaapplaats. "Hey!" begon de
dienaar opnieuw. "Wie is daar?" Het antwoord kwam nu wat benauwd:
"Ik ben hier!" Een ladder werd gehaald, de dienaar klom gewapend met
zijn lantaarn omhoog en bescheen het gezicht van Harmen dat zich tot
hem overboog. "Bint gij de knecht niet geweest van Willem van Egmond?"
vroeg hij bars en boog zich wat achterover om beter te kunnen
zien. Aangezien Harmen op geen enkele wijze tegenspartelde kon hij
zonder ongelukken worden gearresteerd. De gestolen kleren lagen in de
hooiberg. In optocht ging het naar het dorp. Jan Verbaen droeg triomfan-
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 80

telijk de buit. Even later werd Harmen in handen gesteld van de officier,
de baljuw Justus Valerius Vosmaer. En nog diezelfde avond ondergebracht
in de gevangenkamer om daar gespijzigd te worden met water en
brood.
In de kamer ernaast maakte de diender een lijst op van gestolen kleren:
1 zwarte rok; 1 zwart linnen broek; 1 paar bruine kousen; 1 paar zwarte
kousen; 1 witte onderbroek; 1 wit linnen hemd; 1 paar grauwe kousen; 1
jersey rok met een linnen rok in malkanderen; 1 zwart linnen broek waarin
een neusdoek, een vuurslag en een mes. De baljuw eiste een strenge
straf: Kastijding met de roede op het openbare schavot! En daarna eeuwige
verbanning.
De gezworenen oordeelden in zeker opzicht wat milder, mogelijk deed
één van de welgeboren mannen een goed woordje voor de gevangene.
Toen het moment van de terechtstelling was aangebroken stond Willem
van Egmond toe te zien. En ook de knecht en de meid hadden een uurtje
vrijaf gekregen. Ze wachtten bij het openbare schavot op de dingen die
komen zouden. Met nog veel meer Valkenburgse vrouwen en mannen en
kinderen. De gevangene werd naar buiten geleid. Zwaar geketend. De
mensen keken nieuwsgierig toe. Sommigen met medelijden in de ogen,
anderen onverschillig. Wat zou er gebeuren?
De roede werd te voorschijn gehaald. "Een geseling!" begrepen de kinderen,
sommige jongens schreeuwden van opwinding. En zie daar, de gerechtsdienaar
hief het martelwerktuig omhoog. Maar niet om er mee te
slaan maar om het aan de hals van de veroordeelde te binden! De gevangene
werd niet aan de paal geketend maar van het schavot afgeleid. Drie
maal om de kerk heen! Was dat om daarmee te duiden dat Christelijke
barmhartigheid meer kan zijn dan een rechtvaardig oordeel! Of een herinnering
aan een Middeleeuwse duiveluitbanning? De omstanders keken
zwijgend toe. Daarna werd de gevangene over de grens van het dorp
geleid. En met een ernstig vermaan aangezegd dat hij voor altijd verbannen
werd uit de vrije hoge heerlijkheid van Valkenburg. Mocht hij het
81
Zicht op oud Valkenburg.
ooit wagen zijn gezicht hier nog eens te laten zien, dan zou de roede hem
niet gespaard worden.
Landbouw
Als je tegenwoordig een ommetje door Valkenburg maakt wordt duidelijk
dat de tuinbouw een grotere oppervlakte van ons dorp in beslag neemt dan
de veeteelt. In 1690 was er nog veel landbouw. Dat blijkt ondermeer uit
de verpachting van de vlas-, smal- (minder belangrijke gewassen) en
andere tienden te Valkenburg. Valkenburg was voor deze belasting ingedeeld
in vier landstreken, het Kruis, de Hoge Woert, het Boonrack en het
Schouw. Verpacht werden ondermeer de belasting op vlas en hennep.
Voorts werden aangeboden de tienden van peen, kool en ajuin in die
gebieden.
In 1698 veilden de schepenen van Valkenburg de volgende landbouwproducten,
aan de hand waarvan we een indruk kunnen krijgen waar en wat
er verbouwd werd:
in guldens-stuivers-penningen
300 roede vlas op het Marktveld 90-0-0
550 roede bonen op het Lage Marktveld 105-0-0
8 hont bonen staande aan de Achterweg 120-0-0
650 roede tarwe bezijden en achter de heer van Valkenburg
met de conditie dat de zak tarwe zal moeten worden gelost te Leiden voor
6 gulden 135-0-0
500 roede haver en tarwe bij de Nieuwe Brug 48-0-0
14 hont gerst aan de Achterweg bij `t boerenhuis van Heusen .............
300 roede haver ten zuiden van de Nieuwe brug 42-0-0
9 hont tarwe in `t Boonrack 145-0-0
1350 roede tarwe aan de Broekweg genaamd de Gortes Krocht 164-0-0
500 roede gerst op het Grote Marktveld 78-0-0

Verkoop van levende have
Theodora Veerman, in 1746 vrouwe van Valkenburg, verkocht in dat jaar
de levende have van een niet met name genoemde boerderij te Valkenburg.
De beesten brachten beste prijzen op, in hele guldens als volgt
gespecificeerd:
1 melkkoe rood met bonte kop 177
1 rood sprenkel (gevlekte) melkkoe 202
1 blauw grijze koe 80
1 witte melkkoe met een leggende hoorn 193
1 blauw witte melkkoe 127
1 witte koe 167
1 zwarte blaarkop 88
1 kuis 22
1 stier 7
1 kuisje 11
1 kuisje 10
1 stiertje 10
1 paard 106
Voorts werd, naast allerlei goederen, nog wat pluimvee van de hand
gedaan waaronder een kevie (kooi) met 8 hennen, en een dito witte waarin
8 hennen en een haan. Tenslotte nog drie kalkoenen.
Landbezit
Toen de gouden eeuw ten einde liep was het land voor een deel in het
bezit van de heer van Valkenburg. Ook de kerk was eigenaar van grote
stukken land. In 1693 werden daarvan de volgende gronden geveild:
2,5 hont in de Laak, belend ten zuiden de kerk van Wassenaar, ten westen
de kerk van Valkenburg, ten noorden de kerk van Katwijk en ten oosten
de Zijp.
1 hont in `t Boonrak, belend ten westen de dijk.
3 hont teelland in de Luishoek.
1/8 deel in de Kiekenboskamp, belend ten zuiden de Broekweg.
½ morgen weiland in de Kneppelen, belend ten zuiden de Broekweg.
10 hont in de Petten, belend ten oosten de Rijn.
5 hont genaamd Biltjensland, belend ten oosten de Heerweg, ten westen
de Zijp en ten noorden de Duitse heren van de commanderij tot Katwijk.
14 hont in Dc Zwammer, belend ten zuiden de Broekweg, ten westen de
Korte Watering en ten noorden de Grote Watering.
1 kamp weiland van 1 morgen 90 roeden, genaamd Opmeer
of Stadshuis.
1 morgen bij `t Duifhuis, belend ten oosten de biltman
Croos, ten zuiden land van de kerk van Valkenburg.
1 morgen aan de Mient
3/4 hont, belend ten zuiden de Katwijkse molen, ten oosten
de Uitweg, ten westen de Heerweg, ten noorden land van de
kerk van Katwijk.
3 morgen land in de Broekpolder.
1 morgen land in de Ruigelaanse polder, belend ten oosten
de Broekweg. Gekomen van het St. Mauritius gilde.
1 hont teelland, belend ten Oosten de Heerweg, ten westen
de Zijp.
Later werd er nog het één en ander verhuurd, ondermeer een
groothonts land bij `t Vlierbos in 't Marktveld en het Dobbeland,
gelegen aan de Dobbewatering onder Voorschoten.
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 82

83
Veepest
in de winter van 1769/1770 sloeg de runderpest toe, ook in Valkenburg.
De gemeente werd door de overheid verplicht maandelijks een opgave te
doen. De ziekte heerste twee tot drie maanden en was eind januari uitgewoed.
De stand op dat moment werd als volgt weergegeven:
Aantal stallen of weiden 12
Getal der beesten oud en jong 224
Ziek geworden beesten 192
Door ziekte gestorven 145
Buiten de ziekte gestorven of geslacht 7
Van de ziekte gebeterd 53
Die nog ziek zijn 0
Gezond gebleven 19
Een paard teveel
Frans Binnendijk kreeg er later spijt van dat hij de zoon van de Katwijker Gerrit
van der Plas had aangesproken. Frans had hem toestemming gegeven om twee
paarden in zijn wei te laten lopen. Maar op zeker moment zag hij er drie. Dat
was tegen de afspraak. Frans, heet van de naald, kon het niet nalaten de zoon
van Gerrit daarover aan te spreken. Het zullen wel geen lieve woordjes geweest
zijn. De reactie kwam een paar dagen later.
Herman Weys en Maryke van der Luyt waren bij Frans op bezoek en zagen het
gebeuren. "Ho, peerd!" Een paardenkar kwam aan daveren en hield op de weg
voor het huis stil. Het drietal binnen stond nieuwsgierig op en ging naar buiten.
Een stevig gebouwd persoon sprong van de bok en begon al van ver te schelden.
"Wat zeg je donderskind? Dat drie paarden van mijn in jouw land hebben
gelopen? Dat lieg je als een schelm! Je bent een boze dief, een schurk!"
Zo deed Gerrit van der Plas zijn intrede. Frans deed een stap terug, misschien
besefte hij op dat moment dat het derde paard van een ander geweest zou kunnen
zijn. Gerrit, in zijn kwaadaardigheid, gaf hem daarop met het houten deel
van zijn zweep een paar flinke klappen op de schouder en in de zij. Frans kon
het folterwerktuig te pakken krijgen en ontfutselen. De woedende Katwijker
Zicht op oud Valkenburg.
begon daarop met beide knuisten Frans op het hoofd te timmeren. Totdat Jacob
van de Lely ingreep. Gerrit ging er vandoor, terug naar Katwijk. Frans deed
aangifte van mishandeling maar de welgeboren mannen Johannes van Egmond
en Jacob Spierenburg maakten er zich niet bepaald druk over. Ze deden de zaak
opschrijven. En lieten het daarbij.
Nieuwe heren
Onder het motto "Vrijheid, gelijkheid en broederschap" werden de burgers van
Valkenburg verplicht opgave te doen van de voorraad hooi en gedorst graan als
tarwe, rogge en haver die in het dorp beschikbaar was. Voorts het slachtbare
rundvee en het aantal wagens die met twee paarden bespannen konden worden.
De schriftelijke opgave moest voor 4 februari 1795 ingediend worden in het
logement van de stad Schiedam. De secretaris P.W. Boers produceerde de
volgende lijst:
558.000 ponden hooi waarvan beschikbaar 132.000 ponden
2.400 bossen stro
133 zakken tarwe (Leidse maat)
3 stuks slachtbaar rundvee
9 wagens
In plaats van het daarbij te laten deed de overijverige schrijver er nog een
schepje bovenop en gaf te kennen dat er in Valkenburg daarenboven nog 49
paarden en 213 runderen rondliepen. Wist hij veel wat een bezetting inhield, in
dat eerste jaar van de Bataafse vrijheid!

3.3 DIEVEN EN KLAPLOPERS
Blind ziende
Door het zij venster van haar huis kon de vrouw van de baljuw het kerkhof
goed zien. En daarbij de kerk. "Moet je nou `s kijken!" zei ze die
namiddag tegen de dienstmaagd: "Die man is toch blind? Wat loert hij
dan bang om zich heen iedere keer dat hij iets gekregen heeft?" De beide
dames, ongezien achter de gekleurde ruitjes, rekten zich om maar beter te
kunnen zien. De bedelaar stond ietwat verdekt opgesteld achter een steunbeer
van de kerk. Hij was niet alleen. Zijn metgezel, een in lompen geklede
jonge kerel, hield zijn duistere gezicht groten- deels bedekt door een
kap van ruige stof. De lazarusklap in zijn handen maakte afschrikwekkende
geluiden. Een voorbijgangster, stevig ingepakt voor het ruige herfstweer,
bleef staan toen de jongen voor haar opdoemde. In een afwerend
gebaar hief ze haar ene arm omhoog, huiverend luisterde ze naar zijn
woorden. Toen hij naar de blinde wees wierp ze een snelle blik op de
vogelverschrikker in het duister van de kerk. Om maar gauw van hem af
te zijn greep ze in haar tasje en gaf een geldstuk. Haastig vervolgde ze
haar weg. "Let nu op!" zei de vrouw achter het raam. En inderdaad,
slachtoffer van zijn gewoonte gebaar, bekeek de oude bedelaar met
schuingehouden hoofd eerst het muntstuk en toen de weg achter zich. Als
vreesde hij daar de komst van de baljuw en diens dienaar.
Dat laatste terecht, want nog diezelfde avond wordt hij ingerekend. Gespijzigd
met water en brood strekt Lammert Werk zich even later uit op
de houten brits in het daartoe ingerichte kamertje van het Valkenburgse
Regthuys. In een andere hoek snurkt zijn zoon Steven. Bedelen mag dan
toegelaten worden in de stad Leiden, ten plattelande wordt het niet getolereerd.
Lammert Werk, voor de vierschaar geleid, verklaard 53 jaar oud te
zijn. Hij is de zoon van Claes Werk, 27 jaar geleden overleden en Elsje
Scholburg, sinds 17 jaar in de Buurkerk te Utrecht begraven. Vader was
daar vleeshouwersknecht, moeder had met "spinnen op het kleynwiel"
enige stuivers er bij verdiend. Er waren nog vijf van hun kinderen in
leven. Drie gezusters Geertrui, Stefy en Pieternella die met breien en de
verkoop van appelen en haring bij de Utrechtse poort op eerlijke wijze
hun brood verdienen. Voorts twee jongens, zijn broer Filippus die ergens
in Friesland als soldaat in garnizoen ligt en hij Lammert. Sinds achttien
jaar is hij blind aan één oog. Dat was hem overkomen bij de uitval te
Doornik in het regiment van Lantalo. Tussen 1741 en 1749. Met het
andere oog kan hij nog wat zien. Hij woont tegenwoordig in Leiden, is
getrouwd met Stijntje de Kleyn en heeft daarbij drie kinderen: Stijntje oud
5 jaar, Elsje drie jaar en Geertruy ongeveer 1 jaar. Zijn vrouw bedelt niet.
Haar kinderen zijn daarvoor nog te klein. Zijn zoon Steven is ongeveer 20
jaar oud en een zoon van zijn eerste vrouw Jannetje van de Velde. Zijn
oudste zoon Klaas is 26 jaar oud. Daarna komt nog een zoon Lammert, 16
jaar geleden geboren. Na zijn ongeluk is Lammert senior begonnen met
de huis aan huis verkoop van sajet. Het bracht niet genoeg op om er van te
leven. Door de grote armoede is hij uiteindelijk tot bedelarij vervallen, om
een stuivertje te verdienen. Sindsdien assisteren zijn oudste zoons hem.
Zeker, hij is in Leiden naar de armenbijstand geweest maar armenmeester
de Wilde heeft hem vorig jaar voor dertien weken maar vijf broodjes per
week toebedeeld.
Steven Werk, hoewel gezond, jong en sterk, kan met bedelen meer verdienen
dan met spinnen. En hij geeft ruiterlijk toe geen zin in werken te
hebben. Dat hij zich met behulp van de Lazarusklap voordeed alsof hij
melaats was, gebeurde op aanraden van zijn oudste broer. Van hem kwam
ook het advies te doen alsof zijn vader blind was. Zijn visie op de Leidse
armenzorg is wat gunstiger, volgens hem kregen ze 12 pond brood per
week.
Baljuw Worms eist dat de beide mannen, na binnenskamers te zijn gegeseld,
voor de tijd van zes jaar zullen worden verbannen uit Holland en
West-Friesland. De welgeboren mannen besluiten beide bedelaars slechts
uit de Vrije Hoge Heerlijkheid van Valkenburg te bannen en dat voor de
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 84

tijd van twaalf jaar. Vader en zoon worden uitgeleide gedaan door de
"dienaer met den swaerde".
Niet zo maar worden ze Valkenburg uitgeschopt. Als symbolische straf
krijgt de vader twee roeden om de hals gehangen. Zoon Steven wordt
ontslagen na "belofte en handtasting". Of er met deze plechtige belofte
met handslag tegelijk enige duiten in de grote hand van de baljuw of diens
bode zijn achtergelaten vermeldt het criminele dingboek van Valkenburg
niet.
85
Alida van Starrenburg
Januari 1792. Alida van Starrenburg wordt opgebracht wegens gepleegde
bedelarij en brutaliteiten. Waarop de baljuw verzoekt haar te mogen
brengen in het gevangenhuis van Valkenburg om aldaar gespijzigd te
worden met roggebrood en schoon water. Hetgeen de wel geboren mannen
Jacob Spierenburg, Cornelis Berendrecht, Johannes van Egmond,
Maarten Houwer en Dirk Binnendijk genadiglijk toestaan. Voor de duur
van een nacht.
Inbraak op Zonneveld
De veel toegepaste straf van verbanning was niet bepaald doel treffend.
Het leek een goed middel, de gestrafte kon elders een nieuw leven beginnen
en je was meteen van een lastpost af! Maar in de praktijk was het
moeilijk aan iemands gezicht te zien of en voor welk gebied zijn verbanning
gold. De door Valkenburg uitgeworpen misdadigers doken ergens
anders onder, die van elders kwamen naar hier. Aangezien iedere vrije
jurisdictie dat middel hanteerde en er over en weer nagenoeg geen communicatie
was zal slechts het aantal daklozen en zwervers toegenomen
zijn. Het platteland werd er niet bepaald veiliger door.
Het was in de nadagen van de Bataafse Republiek dat de geleerde heer
dokter Frederik Allamand zich tot de welgeboren mannen wendde met
Zicht op oud Valkenburg.
een verzoekschrift. Hij woonde te Valkenburg en was Keizerlijke hofarts.
Hij begeerde, ter voorkoming van dieverijen op zijn erf, toestemming tot
het plaatsen van voetangels en klemmen. De toestemming werd gegeven,
mits het erf rondom van waarschuwingsborden voorzien zou worden!
Ook de hofstede van Johannes van Eg mond werd een aantal jaren nadien
voorzien van deze borden, en soortgelijke vangwerktuigen. Zoiets doe je
niet voor niets.
De hofstede Zonneveld diende in die jaren tot stal voor een flinke veestapel.
Daarenboven tot onderkomen van de twee knechten Huybert van
Klaveren en Willem van Putten. Het was Huybert die op maandagavond
12 november van het jaar 1804 wakker werd. De hond blafte anders dan
hij gewoonlijk deed. Om elf uur `s avonds. Toen hij overeind ging zitten
hoorde hij iets op de weg vallen, een rinkelend geluid. Uit de richting van
het toegangshek. Huybert aarzelde niet lang, klom uit de bedstee en
schoot zijn overkleren aan. Op de tast stommelde hij daarop de trap af
naar de slaapplaats van Willem en maakte hem wakker. Samen stapten ze
even later het donkere buiten in, ieder een stok in de hand. Op hun inspectietocht
kwamen ze bij het zomerhuis en daar was het dat ze het hoofd en
de schouders van een verdacht persoon uit het venster naar buiten zagen
komen. "Daar is ie!" bromde Willem en stootte krachtdadig met de stok
naar het lichaam "Terug jij, schelm!" De onbekende trok zich daarop
terug en scharrelde wat rond, bonkte tegen de deur maar zag geen andere
uit weg dan het gat waardoor hij naar binnen gekomen was. Daar dreigde
nog immer de stok van elk der knechten. Weer verscheen het hoofd van
de man, met een woeste grijns beet hij de knechten toe: "Ik zal jou donders
dood schieten!" Maar buiten werd begrepen dat het niet moeilijk zou
zijn dat te voorkomen. Zodra er iets uit het venster kwam was een mep
met de stok voldoende! Beide mannen trokken zich niets aan van de
dreigementen. Huybert bleef op post staan. Willem holde zo hard hij kon
naar de diender, een kwartiertje gaans in het dorp.
De volgende dag trokken de welgeboren mannen Panchras de Boer en
Maarten Houwer vergezeld van de secretaris Jan Carpentier op weg om
de schade te bekijken. Het toegangshek tot het boerenhuis was afgesloten

Caerte ende afbeeldinge van de Landen van de Abdye van Rynsborch gelegen in Valckenborch vanouts als ten tyde van heer Willem van Alckemade rentm v genarael der voors
Abdye: gebruyc by Conelis Mees soo begroot op acht morgens ende vyff hondert vierendertich roeden, ende tegenwoordich gebruict aen de wooninge van Jonathan van
Luchtenborch en voor eynige jaren by my ondergestelde Landmeter gemeten ende naer gedaner calculatie ende verdesinge groot bevonden acht morgens en vierhondert twee en
veertich roeden enz. enz. Actum 1632 11 february
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 86

met een hangslot en ketting. Eén van de schalmen bleek op de weg te
liggen. Van het zomerhuis was een ruit aan stukken geslagen en een
venster opengebroken. De inbreker had een zak achtergelaten, inbrekerswerktuigen
werden niet gevonden. Die avond konden ze verslag uitbrengen
tijdens de vergadering. De inbreker was veilig opgesloten en van voedsel
voorzien. Hij had bekend Jan Pieters Gravendijk te zijn, oud omtrent
65 jaar, geboren te Noordwijkerhout en sindsdien bijna overal gewoond
en gewerkt hebbende. Een oude verlopen man.
Kort daarna werd hij voor de vierschaar geleid ter ondervraging. Er was
inmiddels meer informatie over het doen en laten van de verdachte bekend
geworden. Hem werd meteen al gevraagd of hij op 3 juli van dat jaar
te Veur was gegeseld en voor altoos uit Holland ge bannen. Eerder nog
was hij te Katwijk veroordeeld tot een geseling, was gebrandmerkt en
voor eeuwig verbannen uit Holland. Dat was gebeurd op 15 augustus
1798. Voorts bleek dat hij kort na zijn veroordeling te Veur, hoog te paard
gezeten, van Delft naar Zoetermeer en Leiden en vandaar naar Noordwijk
was gereden. Daar op of nabij de Schulpweg had hij met het paard de
nacht doorgebracht in het land van zijn halfzuster, de weduwe Kortekaas.
De volgende dag was hij naar Valkenburg gereden. Het was daar paardenmarkt
en hij had op de hoek van het Marktveld het beest aan twee onbekende
mannen over gedragen. Tegen een beloning van twee stuivers! Het
paard had hij bekomen bij de Rotterdamse Poort te Delft van een onbekende
persoon die hem verzocht had het naar Zoetermeer te brengen!
Voor wat betreft de gepleegde inbraak, hij gaf toe de ruit ingeslagen te
hebben en het venster met behulp van een graaf opengebroken te hebben,
op zoek naar brood. De zak die hij bij zich had was bestemd om het brood
in te bergen.
Op 22 november moest hij wederom verschijnen. Het voorgaande verhoor
had wat vragen opengelaten, ondermeer waarom hij dat paard in Delft van
die onbekende had overgenomen? Omdat hij zelf naar Zoetermeer moest,
was zijn simpele verklaring. Het paard, een zwarte langstaart, moest
afgeleverd worden bij een zekere Pieter van der Vlugt maar die bleek niet
in Zoetermeer te wonen. Op de vraag waar om hij dan het paard niet bij
87
Zicht op oud Valkenburg.
een herberg neergezet en aan de regering zulks opgegeven had gaf hij ten
antwoord: "Omdat ik niet zo wijs was". Zijn rit op 12 september naar
Valkenburg had ten doel om zo mogelijk de eigenaar van het paard te
vinden. De beide hem onbekende personen, waaraan hij het beest meegegeven
had, hadden hem van hun recht overtuigd. De beloning van twee
stuivers was inderdaad erg weinig maar hij was bang bekend te worden
als banneling. Het derde en vierde verhoor bracht nog aan het licht dat hij
ook een veroordeling achter de rug had in een nabuurschap van Den
Haag. Hij was gegeseld en zou voor acht jaar in een tuchthuis met werkplicht
opgeborgen worden. En daarna voor eeuwig verbannen. Dat was op
15 maart 1799. Toen hem gevraagd werd naar zijn ver blijfplaats tussen
12 september (paardenmarkt) en 12 november (inbraak Zonneveld) gaf hij
de volgende plaatsen op: Leiden, Gouda, Haastrecht, Schoonhoven,
Gouda, Moordrecht, Rotterdam Overschie, Delft, Den Haag en vandaar
naar Valkenburg. Een bereisd persoon!
De baljuw kwam in zijn eis tot de conclusie dat Jan Gravendijk nu tot
driemaal toe was gestraft. Het zou recht zijn hem met het koord te straffen
tot de dood er op volgt. De welgeboren mannen besloten echter humaner
op te treden. Ze veroordeelden de onverbeterlijke oude boef te worden
geleid op het openbare schavot. Om daar strengelijk met roeden te worden
gekastijd. De strop om de hals. Vervolgens me~ het gloeiend ijzer van de
heerlijkheid te worden gebrandmerkt. Ten slotte voor eeuwig te worden
gebannen. Hetgeen geschiedde.
Maar zie, reeds op 13 april 1805 bereikte onze baljuw een schrijven van
de Hoge Vierschaar van Rijnland. Jan Gravendijk was door hen gevangen
gezet. Aangezien hij zo kort geleden door de vierschaar van Valkenburg
verbannen was werd er op aangedrongen de onverbeterlijke boef te laten
ophalen. Tegen voldoening van de geringe onkosten! Wat nu te doen? De
volgende dag trok de baljuw vergezeld van Hendrik Vlasveld naar Den
Haag. De beide heren brachten een bezoek aan de advocaat fiscaal. Die
was van mening dat de gevangene niet behoefde te worden overgenomen.
Zodoende kon er op 11 mei 1805 een antwoord van die strekking worden
verstuurd aan Rijnland.

Denk niet dat de baljuw van Rijnland met die afwijzing lekker was! In
een lange brief herinnerde hij de welgeboren mannen van Valkenburg
eraan dat het plakkaat inderdaad voorschrijft dat iemand die de verbanningsregel
overtreed opnieuw gegeseld en verbannen moet worden. Maar
degene die dat voor de derde keer doet zal ter dood gebracht moeten
worden! Valkenburg was dus buiten het boekje gegaan door zo soepel op
te treden! De vagebond was immers al drie keer verbannen! Het leek de
baljuw niet meer dan billijk dat Valkenburg deze fout alsnog recht zou
zetten. Er werd niet op gereageerd voor zo ver uit de Valkenburgse boeken
op te maken is!
Een Valkenburgse struikrover
De voetgangers die op zaterdagavond de 2e februari 1811 over de Rijndijk
richting Leiden trokken en hoopten op tijd de Witte poort te kunnen
bereiken, beleefden daar de schrik van hun leven. Nou ja, misschien
waren ze in die dagen wel meer gewend. Het eerste slachtoffer, Daniël
Jolie, liep daar tussen zes uur en half zeven, het was al donker, de maan
bescheen zijn weg. Hij was de plet molen gepasseerd, en zag links van
hem de zaagmolen staan. Daar was het dat uit het halfduister een grote
schimmige gestalte opdoemde, voorafgegaan door een witte keeshond. Nu
was Daniël al een dag je ouder, hij had de leeftijd van 52 jaar bereikt en
werd mitsdien als bejaarde beschouwd. Toen de keeshond, daartoe door
zijn baas opgehitst, grommend en met ontblote tanden voor hem stond te
blaffen deed hij wijselijk geen stap verder. En toen de duistere persoon
achter de hond met ontbloot mes op hem af kwam dacht hij niet aan
ontvluchten. De man sprak hem aan in een taal die Daniël sterk aan het
Frans deed denken. Daniël, die al tien jaar in Franse krijgsdienst was
geweest, meende daar over wel te kunnen oordelen. Zo hoorde hij de
woorden "mort" en "argent" waaruit hij opmaakte dat de man geld van
hem begeerde en met de dood dreigde. Daniël Jolie had geen geld bij zich
waarna de overvaller de hond opnieuw tegen hem ophitste en zelf verdween,
richting 't Vinkje. Daniël bereikte even later ongedeerd de veilige
stadspoort en vertelde aangedaan de poortier zijn wedervaren. En ja hoor,
de poortier had een dergelijk individu met hond de poort uitgelaten, niet
lang daarvoor! Een lastige kerel, het had hem grote moeite gekost van
deze persoon het poortgeld te bekomen.
Nauwelijks waren ze uitgepraat of er naderde een jongeman. De poortier
kende hem wel, het was Doris van IJssel, knecht en woon achtig op de
pletmolen. Ze vroegen hem of hij iets gezien had op de straatweg. En
vertelden wat de oude man overkomen was. Inderdaad ook Doris was op
dezelfde plaats, nabij de zaagmolen van Verstraten, door de opgehitste
hond aangevallen! "Zo...?! Hitst de ene Kees de andere op?" had hij de
opduikende overvaller met enige humor gevraagd. "Ken je me dan?!"
reageerde deze verbaasd. Doris kon daarna ongemoeid zijn weg vervolgen.
De struikrover verdween richting het Vinkje. Hij zou wel naar zijn
huis gegaan zijn, dacht Doris, naar Valkenburg. Want daar kwam Kees
Steenbergen vandaan, wist hij. De mannen bij de poort waren uitgepraat,
Daniël ging naar zijn huis, Doris naar zijn zaterdagavondpleziertje.
De poortier bleef achter. Misschien vroeg hij zich af of hij de schout
moest waarschuwen om een paar dienaars naar de straatweg te sturen.
Mogelijk liet hij dat na omdat hij dacht dat de vagebond, nu hij zich herkend
wist, naar huis zou gaan. Nog geen kwartier daarna vervoegde zich
een derde gast bij de stadspoort met het verzoek om tot zijn woonplaats
toegelaten te worden. De poortier vroeg hem of hem niets was overkomen
op de straatweg. Ja, ook Cornelis Snel, in de kracht van zijn leven, had op
precies dezelfde plaats een ontmoeting gehad met het duistere personage.
Geconfronteerd met de grom mende hond was hem om tabak gevraagd.
Comelis had geen tabak en gaf dat te kennen. "Dan geld!" kwam het op
dreigende toon. Cornelis weigerde botweg iets van zijn bezit af te staan.
"Snap je niet dat je leven in gevaar is?" drong de vreemde aan. Cornelis
gaf geen krimp, "Zulks ben ik van jou niet te verwachten!" gaf hij op
ferme toon ten antwoord. De onbekende weifelde. "Tabak?" probeerde hij
Cornelis nog over te halen. Maar uit de houding van Cornelis begreep hij
dat van hem niets te bekomen was. Onder het mompelen van enige onverschillige
woorden verdween hij richting Vinkje. En uit de geschiedenis
van Valkenburg.
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 88

89
3.4. RUZIE EN GEWELD
Een ketelboeter uit Katwijk
Sylis de ketelboeter uit Katwijk aan de Rijn is een kortaangebonden
mannetje. Dat merkt Maartje Jans op 25 April 1687. Ze is in haar huisje te
Valkenburg als hij aan de deur komt om geld. En als ze een bedenkelijk
gezicht toont is het meteen: "Wil je mij mijn geld geven of niet?" Agressief.
Maartje is niet zo 'n harde. Machteloos haalt ze haar schouders op:
"Ik heb het niet, je moet wachten!" Maar de koperslager moest en zou zijn
gram halen. Met zijn stok begon hij op haar in te slaan. Op haar armen,
overal waar hij haar maar raken kon. En daarna koelde hij zijn woede op
het spinnewiel, sloeg het rad in stukken.
Uiteindelijk verliet hij het huis. Maartje stuurde haar oudste dochter naar
de diender. Maar ja, die kwam natuurlijk veel te laat. Sylis was alweer
terug naar Katwijk. En Maartje kon zich zes dagen niet roeren van de
blauwe plekken.
Kraaier van 't zout
Een kraaier is een verklikker. Het blijkt dat er in Valkenburg een
sluikhandel in zout ontstaan is en de smokkelaars verraden zijn. Wie de
kraaier is blijft een raadsel.
De kop van het jaar 1703 is er af, de barre wintermaand januari bijna ten
einde. Cornelis Spierenburg loopt op de Katwijkerweg, op weg naar huis.
Zijn werk in Valkenburg zit er op. Tamelijk vroeg, want het is kwart over
Zicht op oud Valkenburg.
negen in de morgen. Even voorbij de sluis van de Grote watering komt hij
Cornelia tegen. Hijgend in haar kielzog haar man Kees Kat die officieel
aangesproken dient te worden als Cornelis Corneliszoon Verdam.
"Zo, gaat gij nu naar huis toe?" bijt Cornelia de hen tegemoet komende
Katwijker toe, "gaat liever weerom, daar zal in het dorp wat raars gebeuren!"
Met opgestoken vaan vervolgt ze, zonder op of om te zien, haar
weg. Haar man volgt haar met een verontrust gezicht. Cornelis weifelt,
thuis wacht zijn vrouw maar hij is nieuwsgierig geworden. Wat staat er in
het dorp te gebeuren? Op enige afstand volgt hij het tweetal terug naar het
dorp.
Het huis van baljuw Pieter van der Pot staat aan de Heerweg (Hoofdstraat).
Daarvoor blijft Cornelia staan. Binnen zijn twee vrouwen. De
schoonmoeder van de baljuw en een zuster van zijn vrouw. Want Pieter is
nog niet zo lang geleden hertrouwd met Dorothea Schaap. Hun kind
Esther is drie weken geleden gedoopt. En voor alle duidelijkheid: schoonmoeder
Pietertje van der Nagel is getrouwd met Hendrik Schaap. En niet
haar dochter Dorothea maar Helena Schaap is in huis aanwezig. Esther
ligt heerlijk te slapen, warm gebakerd in de wieg.
Er wordt op de deur gebonsd. Het is om en nabij half tien. Moeder Pietertje
gaat naar de deur. Niets vermoedend doet ze open en monstert het
tweetal dat voor de stoep staat. "Kees Kat en zijn wijf", denkt ze, maar
zegt: "Meneer Verdam?" Voor die wat kan zeggen stapt Cornelia naar
voren, "Is Pot thuis?" vraagt ze bits. Pietertje zwijgt even, ietwat beduusd.
Wie toch durft het wagen op zo'n toon naar de heer des huizes te vragen?
"Nee, hij is niet thuis" besluit ze na enig weifelen. De vrouw buiten de
deur lijkt niet overtuigd, "Ik wil hem hebben! Zal hij zeggen dat wij die
luiden bekraait hebben van het Zout!?"
Driftig stampt ze met haar voet op de stenen. Pietertje, vol zelfvertrouwen
doet de onderdeur open en doet een stap naar buiten. Ze acht zich van
betere komaf en dat is aan haar stem te merken: "Hij is naar Leiden. Moet
gij hem spreken, zo moet gij hem daar zoeken!" Waarop ze tracht de deur

voor de vroege bezoekster dicht te gooien maar Cornelia springt als een
tijger naar voren en met opgeheven hand geeft ze de vrouw een harde
klap in het gezicht. "Gij duivelse hoer! schreeuwt ze, "Zult gij daarvoor
spreken!"
Beduusd blijft de oudere vrouw staan en kijkt de furie voor zich aan, met
een mengeling van vrees en woede. "Gij Cavonje!" komt er na enige tijd
met moeite uit, "zult gij mij zo slaan!?"
Haar dochter Helena dringt zich naar voren zo snel als haar lange rok het
toelaat en stelt zich beschermend voor haar moeder op. Maar Cornelia, nu
door het dolle heen, brengt uit haar boezeroen een groot mes te voorschijn
en begint er op in te hakken. " Daar!" en "Daar!"
De arme Helena krimpt ineen. Het mes
snijdt in de omlaag hangende vleugels van
haar mopmuts. Opnieuw wordt toegestoken,
het vlijmscherpe staal verdwijnt in de
neusdoek die ze om haar hals draagt. Het
meisje draait zich om, wil weg vluchten.
Maar nogmaals wordt het moordende ijzer
geheven en dringt door de mantel in haar
rug. Moeder en dochter vluchten naar binnen
en slaan de deur achter zich dicht.
Buiten heft de woedende Cornelia de
vuist. "k Heb de duivel ziel en lijf gegeven!
Ik zal die baljuw, die schelm de hals
breken! Die een eerlijk manskind zoekt te
schenden! Zo affronteerd !" Ze raapt een
grote steen van de weg en werpt die door
de dure glazen van het benedenraam.
Briesend van verontwaardiging. Weer
flitst een zware steen, nu door het gekleurde
raam boven de deur. Als stille
getuigen blijven ze liggen in het huis van
de baljuw van de Hooge Heerlijkheid van Valkenburg. In het jaar onzes
Heeren 1703.
Vier vrouwen zien het gebeuren. Leuntje Pieters de huisvrouw van Pieter
van Zeeuwen kijkt huiverend vanuit haar veilige zoldervenster hoe Cornelia
het ontblote mes te voorschijn haalt. En toesteekt. Ook Erckje Huyberts
de vrouw van Arie van Diest hoort het getier en geraas en ziet toe,
van enige afstand. Zo ook de twee gezusters Duifje, oud 27 jaar, en Marijtje
oud 22 jaar. Dochters van Willem Gravenkamp. Allemaal vrouwen.
Maar ook mannen zijn getuige. Niet alleen Cornelis Spierenburg uit Katwijk
maar ook zijn plaatsgenoot Jacobus van de Marck. En de Valkenburger
Jan Corneliszoon Moerkerke. En natuurlijk
ook de man van Cornelia. Zij allen keken
toe en lieten het gebeuren.
Het Valkenburgse Dingboek waarin dit soort
criminele zaken staan opgetekend bevat een
aantal niet afgemaakte processen. Vraag me
niet waarom. De welgeboren mannen staken
de koppen bij elkaar en besloten de baljuw
toestemming te geven de verdachte gevangen
te nemen en tegen haar te procederen. Maar er
werden geen verdere stappen geregistreerd.
Gebroeders van Leeuwen
En neem nou die keer dat de gebroeders Van
Leeuwen gingen stappen. Pieter en Cornelis,
beide zonen van Joost van Leeuwen. In Valkenburg
was niets te beleven. Dus trokken ze
op naar de herberg van Adam op de Hoge
Morsch. Dat viel toen onder Oegstgeest.
Paulus was ook van de partij. Paulus was er
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 90

één van Jan van Hoorn en kwam uit Katwijk. Waar zo mogelijk nog minder
te beleven was. De jongkerels bonkten luidruchtig de gelagkamer
binnen en bestelden ieder een soopje brandewijn.
Aan de tafel zat een jongmens met een verweerde kop, de handen op tafel
als een paar knoestige grijptangen. De Van Leeuwens kenden hem wel,
het was Jan de Baggerman die heel wat sloten en vaarten uitgediept had.
Met diezelfde handen. Aangezien zijn glaasje leeg was bood Pieter hem
royaal een drankje aan. Zo werd Jan opgenomen in de club en dronk mee
als een grote jongen. Maar Jan kon niet zo best tegen de drank. Hij werd
steeds narriger en toen Pieter op zeker moment een verkeerd woord zei
stond hij op, greep de jonge boerenzoon beet en gooide hem met een
zwaai over de bank.
Daar lag de Valkenburger, ietwat beduusd, niet wetend of het nu ernst
was of luim. Toen Jan de Baggerman niet al te zeer geneigd leek de strijd
voort te zetten en hem zelfs een drankje aanbood als genoegdoening stond
hij op, was Pieter nu ook weer de kwaadste niet en werd het feest voortgezet
alsof er niets gebeurd was.
Met het verstrijken van de uren steeg zelfs de feestvreugde totdat Jan de
Baggerman ineens voorstelde "Kom. laten we naar mijn huis gaan, spek
eten!" Hij richtte zich daarbij in het bijzonder tot Pieter. Deze ging er op
in. Was het omdat hij inderdaad het eten van spek op dat late uur bijzonder
aantrekkelijk vond of omdat hij er iets van genoegdoening uitdaging
in voelde? Ze togen op weg, van verre gevolgd door de beide anderen die
niet goed begrepen hadden of ze er nu wel of niet bij hoorden. Of omdat
ze de zaak niet vertrouwden?
Want halverwege het huis van Jan was het alweer hommeles. Nu was het
Pieter die Jan op de grond gooide en "onder" hield. Kennelijk had hij hem
niet goed in bedwang want deze zag kans om zijn mes te trekken en Pieter
te steken. Die had al vlug in de gaten dat er iets mis ging en schreeuwde
benauwd: "Gij steekt in mijn bil! Zoekt gij mijn te vermoorden?!" Jan
Baggerman stak nogmaals toe "Ja, dat zal ik doen, jou donder!" Na enige
91
Zicht op oud Valkenburg.
steken zag Pieter het mes op zich afkomen en greep vertwijfeld naar het
glimmende staal. Een diepe wond in zijn duim was het gevolg maar Pieter
hield vast. Met al zijn kracht draaide hij het uit de hand van Jan en wierp
het ver weg. Jan intussen kronkelde zich onder het stevige boerenlijf
vandaan en ging er als een haas vandoor.
Cornelis en Paulus intussen kwamen aanhollen en hielpen hun broer en
makker overeind. Kermend greep Pieter achter zich. Zijn hand kwam nat
te voorschijn. In het donker verbonden de jongens hem zo goed en zo
kwaad als het ging. Johannes van der Meer werd die avond om twaalf uur
uit zijn bed gebeld. Hij was dat wel gewend, hij was chirurgijn. Op verzoek
van Hugo van der Bent, de baljuw, schreef hij later een rapport.
Pieter was deerlijk gestoken. Er waren vijf snijwonden.
De chirurgijn gaf op eenvoudige wijze aan hoe lang en diep de japen
waren die Pieter opgelopen had, met behulp van een streep op het papier.
In de rechterbil van deze lengte
en deze diepte
Voorts in de linker zij, van deze lengte
en deze diepte
Vervolgens in de rechterschouder, lengte
diepte
Nog één in de kin, lengte
diepte
Tenslote een jaap in de duim, lengte
diepte
Willem van Egmond en Hendrik Binnendijk, twee van de welgeboren
mannen van de Vrije Heerlijkheid van Valkenburg, kregen dit rapport op
6 April 1725 te behandelen, drie dagen nadat het geval zich had afgespeeld.
Het werd opgeschreven en daarbij bleef het.

Uit gevangenschap bevrijd
Dingboek 17 November 1748. Na Abraham de Haas weet Meinhardus de Goyer
het baljuwschap van Valkenburg te verwerven. Als welgeboren mannen fungeren
Cornelis van Egmond, Hendrik Vlasveld, Dirk Hayer, Symon Bouwendijk,
Leendert van Duyker en Evert Kniege. Met hen verandert eveneens het handschrift
waarmee het criminele dingboek wordt ingevuld, grote duidelijk
geschreven letters maakten plaats voor een slecht leesbaar kriebelschrift.
Het is zondagmorgen en de kerk is maar net uit. De huisvrouw van Gerrit van
der Spek haalt de dienaar van justitie erbij en wijst hem de voetsporen die
eindigen onder het venster van haar huis. Zestig duiten worden vermist uit
een lade in het voorhuis. De inbraak moet onder kerktijd gebeurd zijn,
zoveel is wel duidelijk.
Het kost niet veel moeite de vermoedelijke dader te vatten, de voetsporen
wijzen de weg. Via het huis van Neeltje Borsboom loopt het spoor naar de
buren en zo naar de zoon des huizes, Jeroen Willemszoon Bronsgeest.
Nog diezelfde dag wordt hij verhoord in het huis van de baljuw. De verdachte
legt een gedeeltelijke bekentenis af. Jeroen wordt niet opgesloten in
het cachot maar mag zich op eigen gelegenheid naar het Regthuys begeven
en daar een apart kamertje aan de rechterzijde van het huis betrekken.
In civiele hechtenis.
De volgende dag maakt de baljuw gelijk werk van de zaak. De vierschaar
wordt bijeengeroepen en vergadert diezelfde dag nog. Als de dienaar de
verdachte wil voorgeleiden blijkt dat onmogelijk. De vogel is gevlogen!
Het kamertje is nog steeds goed afgesloten. Op de stoel ligt zijn pijrok en
een hemdrok, er hangt overkleding en er staan een paar holsblokken. Zijn
vluchtweg laat zich raden, de schoorsteen!
Dat een verdachte vlucht voordat de justitie hem of haar te pakken krijgt
gebeurt wel meer. Ontvluchten uit de gevangenis komt niet vaak voor.
Zoals gebruikelijk wordt in dat geval de voortvluchtige officieel uitgenodigd
om voor de vierschaar van Valkenburg te verschijnen. Zo'n bevel-
schrift wordt aangeplakt bij het Regthuys en met klokgeklep onder ieders
aandacht gebracht. En dat tot viermaal toe. Als de verdachte dan nog niet
is komen opdagen wordt hij of zij bij verstek veroordeeld. Dat is de gewone
gang van zaken.
Voor de vorm eist de baljuw dat de beklaagde zal worden gevangen genomen
en op het publieke schavot geleid, alwaar men gewoon is dieven en
boosdoeners te straffen. Om aldaar gebonden zijnde aan een paal, met de
strop om de hals, door de scherprechter streng te worden gegeseld. En
voor de tijd van 20 jaar te worden verbannen uit het gebied van de staten
van Holland en West Friesland.
De welgeboren mannen zijn wat schappelijker en besluiten hem voor de
tijd van tien jaren te verbannen. "Versteekende den gedaagde in persoon
van alle exeptien, weenen en regten". En daarmee uit.
Inmiddels is het 19 Juni in het jaar 1749. Het vonnis is geveld en nu komt
de vader, Willem Jeroenszoon Bronsgeest, voor de eerste keer officieel ter
sprake. In een rekest aan de welgeboren mannen verzoekt hij een copie te
mogen krijgen van de stukken betreffende zijn zoon. Hij stelt dat zijn
zoon minderjarig is en daarom nog onder het ouderlijk gezag gesteld. En
wekt de indruk nauwelijks te weten waarvan zijn zoon beschuldigd is. De
jongen heeft zich met mijn voorkennis en in mijn opdracht in een andere
dienst begeven. Het blijkt al gauw
dat hij de vluchteling eigenhandig op een boot heeft gezet, richting
Noord-Holland. Jeroen geniet niet lang van zijn vrijheid, op 28 November
1749 kan hij voor de vierschaar worden geleid. Voor een nader verhoor.
Nu als gevangene. Gekluisterd in ijzers.
Wat is er intussen gebeurd? Uit het verhoor blijkt dat Jeroen eerst naar
Iepenroode in de buurt van Haarlem is gegaan en daarna naar zijn oom
Cornelis van Oosten. De negentienjarige jongen heeft gezworven van
Limmen naar Leiderdorp en is tenslotte in de ketelpolder bij Schiedam terecht
gekomen. De kost "verdienende met bij de weekmis en verder boerwerk
te exerceren". Tenslotte is hij toch weer op huis aangekomen. Hoe-
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 92

wel hij wist van zijn verbanning. Hij had het plan opgevat als matroos
naar Oost Indië te gaan en wilde afscheid nemen. Zijn vader had hem
buiten niet in de kou laten staan maar hem in huis opgenomen. Voor méér
dan een dag. Dat werd hem noodlottig, de dienaar wist hem in de kraag te
vatten. Veel meer kwam er tijdens de ondervraging niet aan het licht.
Jeroen kan niet schrijven, met een kruisje tekent hij zijn proces verbaal.
Vader Willem, wiens gastvrijheid door de overheid zo deerlijk wordt
miskend, is na de gevangenneming van zijn zoon door het lint gegaan. In
hoeverre zijn vrouw Maartje Boudewijns van Dorsten daarin een rol
speelde wordt niet duidelijk. Het leidt er toe dat Valkenburg omstreeks
het feest van St. Nicolaas opgeschrikt wordt door een reeks wilde verhalen.
En dat de baljuw vader Willem de dag daarna gevangen laat zetten.
Om op artikelen verhoord te worden. Waarna de klaarblijkelijk eveneens
gekrenkte baljuw een strenge straf voor de vader eist: Dood door de strop.
Geen begrafenis worde hem gegund. Het dode lichaam moet, na twee uur
gehangen te hebben op het publieke schavot, naar het galgenveld worden
afgevoerd en daar gehangen worden tot spijze voor de vogels!
Hoe was het mogelijk dat de diefstal van een handvol duiten tot een zo
strenge strafeis voor de vader van de dief kon leiden? Willem Bronsgeest
was geen echte Valkenburger maar afkomstig uit Noordwijk. Niet dat dat
iets met de zaak van doen heeft. Mogelijk was hij de roomse godsdienst
toegedaan. Hetgeen ook niets hoeft te betekenen. Hij was 46 jaar en werd
in het dorp Willem Gort genoemd. De kost verdiende hij met "vaanen
werken" en boeren, wat dies ook zij. Het zinde hem helemaal niet dat zijn
zoon onder zijn handen vandaan gegrist was.
Een wild plan kwam bij hem op en hij reisde naar Den Haag. Daar stelde
hij zich in verbinding met een zekere wachtmeester Handfoort wiens
paarden hij de afgelopen zomer geweid had en vertelde zijn verhaal. "Ik
kan dat niet doen!" schudde deze het hoofd. "Ik heb geen volk in dienst,
als gij zulks hebben wilt moet gij hetzelve ten plattelande zoeken". Willem
kreeg, hoe dan ook, nog diezelfde dag contact met een zekere dragonder
Pouw die hem wel wilde helpen. Deze woonde in huis bij Jan van der
93
Zicht op oud Valkenburg.
Meulen in de Dijl. Om zeven uur 's avonds ontmoette hij hem weer in het
Elzenbosje bij de Perseinse geest. Nu vergezeld van een viertal mannen in
witte linnen kielen, de blauwe "campoes" mutsen op het hoofd. Er was
over hulp te praten maar er moest een rijkelijke beloning volgen! De
afspraak werd gemaakt. Op 3 December, 's avonds tussen 8 en 9 uur,
ontmoetingsplaats: even voorbij het huis van Jasper Verhoef. Alles gebeurde
zoals afgesproken. Willem nam de mannen eerst mee naar zijn
eigen huis voor een frisse dronk. Daar was zijn vrouw maar ook Cornelis
van der Spek en zijn vrouw. Deze laatste hielp dapper mee. Omstreeks 10
uur stegen de mannen op hun paarden en vertrokken. Een testje met vuur
en zwavelstokken namen ze mee. En hun opdrachtgever liet geen onduidelijkheid
bestaan: Desnoods met geweld! Zo geviel het dat op die donkere
Decemberavond in 1749 vijf witgekielde mannen de gevangenis van
Valkenburg binnen gingen. De boeien van de gevangene openbraken. En
hem als een trotse krijgsbuit met zich voerden, het Marktveld op. Daar
tussen het huis van Arie Bol en de weduwe Boon ontmoetten ze hun
opdrachtgever, Jeroen werd op een paard gezet en verdween spoorslags
uit de Valkenburgse geschiedenis. En ieder ging zijns weegs.
Willem bekent alle hem ten laste gelegde misdaden zonder omwegen. De
welgeboren mannen winnen eerst advies in bij een bekende advocaat en
oordelen minder streng dan de baljuw: "Vijf en twintig jaar verbanning
met de kosten van het proces!" Onder protest van de baljuw. Het leidt er
toe dat de boedel van Willem verkocht moest worden.
Messentrekkers
De Rijnsburgers hadden vanouds de naam van "messentrekkers". Hoewel
moeilijk is op te maken of de Valkenburger in dit verhaal helemaal brandschoon
is lijkt die faam bevestigd te worden. Barend van den Boogaard
was op neutraal terrein, in het huis van Jan Storm te Katwijk aan de Rijn.
Klaarblijkelijk gaf deze heer gelegenheid tot gezellig samenspel onder het
genot van brandewijn en dergelijke geest verruimende middelen. Hij was
daar tussen vijf en halfzes 's avonds uit Valkenburg aangekomen, kort na

de middagpredikatie, op Zondag 4 Januari. Dominee Samuel van Hardeveld
had hem niet van deze heilloze weg kunnen weerhouden.
Klaarblijkelijk trok het huis van Jan Storm meer Valkenburgse parochianen.
Dirk Struyf was er Kees van Egmond. Maar ook de Rijnsburgers
Bram van Jan Aylieve en Rijn Rhijnens. En niet te vergeten Abraham van
der Vijver, de andere hoofdpersoon in deze zaak. Barend en Abraham
verdeden hun tijd met een draaibord en een tolletje. Zeg maar een soort
dobbelspel. Barend vond het op zeker moment welletjes, misschien verloor
hij, misschien was Abraham te zeer op winst belust. In ieder geval
wilde hij ermee stoppen. En zoals het zo vaak gaat in zulke omstandigheden,
zijn tegenspeler werd kwaad en begon onze plaatsgenoot uit te maken
voor rot mof! Barend gaf later toe teruggescholden te hebben. Zo iets
van: "Gij zijt een schelm (wisjewasje) (praatjesmaker) dat gij zulke dingen
zegt!" Hij dacht één van die termen gebruikt te hebben. Wist ook dat
hij niet erg gemakkelijk was als hij boos werd. Maar Abraham bleef op
treiterige manier doorgaan hem voor mof te schelden. En wat doet een
flinke kerel in zo'n geval? Natuurlijk, er op los slaan. Barend vloog op
Abraham af, wist hem een oplawaai te verkopen maar werd van verdere
actie weerhouden door de heer des huizes. Barend had daarop zijn tegenstander
uitgedaagd: "Als gij een brave kerel zijt moet ge daar niet zo
zitten lasteren en schelden maar bij m'n voordeur komen!"
De Rijnsburger hield zich na de klap stil en vertrok later op de avond,
zonder wat te zeggen, door de voordeur. Barend had bij Piet Closter, in
Over Rijn over de brug, nog een boodschap te verrichten. Maar toen de
tijd gekomen was bleek zijn animo om weg te gaan wel heel erg klein. Hij
liep naar de voordeur, keek even naar buiten en ging weer zitten. "Het
regent en waait nou zo, ik zal nog wat wachten."
Nadat Abraham vertrokken was kwam Jan Storm bij hem staan en zei ernstig:
"Je kan het niet weten, hij mocht daar eens staan te wachten, ga jij
maar stil de achterdeur uit en naar huis!" Dat moet omstreeks tien uur
geweest zijn. Barend vertrok met stille trom door de achterdeur, ongeveer
een kwartiertje na Abraham. Maar in plaats van direct naar het veilige
Valkenburg te gaan sloeg Barend de weg in naar de brug over de Rijn.
"Ben je toen hard gaan lopen om Abraham in te halen?" werd hem later
door de baljuw gevraagd. "Nee, ik dacht dat hij al lang thuis was". "Waarom
ging je dan de brug over en niet meteen naar Valkenburg?" werd het
verhoor voortgezet. "Omdat ik daar een boodschap van 't stro rijden doen
moest en ook om 't slechte weer!" kwam het wat aarzelende antwoord.
"Heb je toen niet, Abraham op de brug achterhalende, hem aanstonds met
ontbloot mes en onder zware vloeken gestoken, gesneden en geraakt?"
hield de ondervrager vol. Barend ontkende heftig. "Hoe kom je dan aan
die snede in je gezicht?" Barend gaf daarop zijn visie van het gebeurde.
Hij had in gedachten verzonken gelopen en was gekomen om en nabij het
huis van Levi de Slachter. Daar werd hem ineens toegeschreeuwd, zonder
dat hij kon zien wie het was: "Donderse mof, ben je daar? Heb nou zoveel
praats!" Waarop Barend naar de duistere schim toeliep, niet wetende dat
deze het mes "uit" had. Na de waarschuwing "Haal af!" werd hij meteen
daarop in het gezicht gesneden. De aanvaller leek niet van zins de behandeling
te staken waarop Barend wanhopig schreeuwde: God Almachtig,
snij niet meer naar mij, ik heb al een snee in mijn bakkes!" en maakte
dat hij weg kwam, de brug over naar de Kwakel. Achter zich hoorde hij
zijn achtervolger, met klepperende klompen. Barend rende de Kwakel
over en daar in het weiland, ondanks de regen en de koude, hiel hij zich
een uur lang verborgen. Op de knieën liggende.
Baljuw Jan Boers doopte de pen in de inktpot en schreef met keurige
letters in het criminele dingboek:
Aldus onder ede verklaard op de 12e Januari 1756.
Baldadige vernielzucht
Denk niet dat baldadige vernieling iets is dat alleen tegenwoordig gebeurd.
Jan Boers, in 1760 baljuw, kreeg er al mee te maken. Werk van
kwajongens? Vergeet het maar, Pieter Vlasveld gaf toe ongeveer 35 jaar
te zijn en de kost te verdienen met werk op de kalkovens. Zijn vriend in
het kwade was Jacob van Heyningen, jongeman en knecht op "de nieuwe
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 94

vergroting" van de heer Lelyveld. Voorts was er sprake van een derde
jongmens genaamd Dries, een Leidenaar, ooit in Valkenburg bij de weduwe
Vergunst in de kost geweest.
Het was zondagmiddag. Na de kerkdienst waren de twee ondernemende
Valkenburgers op stap gegaan. Vermoeid door de lange wandeling kwamen
ze ten lange leste in een drankgelegenheid op het hoekje van de
Zandstraat. Aan de Oude Singel te Leiden! De kroegbaas Claes, klein van
stuk en fors gebouwd, bekeek hen met argwanende beroepsogen. Voor de
Valkenburgers echter leek hij heel wat gemoedelijker dan hun dominee
Hardeveld. Van die mocht je niks, helemaal niet op zondag. Stoer bestelden
ze een soopje brandewijn, lieten daarbij de stuivers in hun zak rinkelen
en zetten zich aan de gelagtafel. Claes, die na dat geluid heel wat
minder knorrig keek, haastte zich een tweetal glaasjes vol te schenken.
Enkele stamgasten kwamen binnen, de pijpen kwamen te voorschijn en
puffend en smakkend werd de lage zaal vervuld met een dichte tabakswalm.
Het werd zelfs druk.
De dochter van Claes kwam helpen. De beide Valkenburgers dorsten haar
nauwelijks aan te zien. Ze voelden zich niet zo erg op hun gemak tussen
al die Leidenaars, zochten hun troost in de drank die rijkelijk werd verstrekt.
Ze besloten op te stappen, de rekening werd opgemaakt. De buidels
moesten te voorschijn worden gehaald, hun zuurverdiende centen. Even
later stond het tweetal op straat, katterig, voor een groot deel ontdaan van
hun duiten. Zo liepen ze op het Noordeinde. Hoe laat het was? Ze hadden
er geen benul van. Zou de Witte poort al dicht zijn? Geen idee. Ze moesten
op huis aan, dat was zeker.
Op datzelfde Noordeinde liep een oude bekende. "Ha die Dries!" Leidse
Dries was ooit in Valkenburg in de kost geweest en later om de één of
andere duistere reden naar Leiden verhuisd. Nu werd hij aangesproken als
hooggewaardeerde lotgenoot. Hij wist wel een manier om de Witte poort,
die inderdaad al gesloten was, door te komen. En aangezien hij toch al
lang van plan was om weer eens naar Valkenburg te gaan, stapte hij mee.
Ze kwamen op de Rijndijk. Daar stond de nieuwe zaagmolen. Er werd
95
Zicht op oud Valkenburg.
niet gewerkt want het was zondag. In het water lagen de boomstammen te
wachten op hun beurt. Het erf, afgesloten met een hek van houten latten,
lag er stil en verlaten bij. "Een kuierstok!" kwam Jacob op een idee. Erg
lange zinnen konden ze niet meer formuleren. Pieter, de oudste van het
drietal, stond er als verloren bij. Er drong niet veel meer tot hem door. Als
door een mist hoorde hij Dries enthousiast reageren, naar het hek toe
lopen en een drietal paaltjes losrukken.
Ook hij kreeg een vervaarlijke "wandelstok" in de hand gedrukt. Zo
gewapend ging het verder, de Rijndijk over. Richting Haagsche Schouw.
Voorop de twee jongsten. Pieter sjokte suf achter hen aan, zich nauwelijks
bewust wat er gebeurde. De Pishoek kwam in zicht en daarmee de kroeg
van Leen Vinkesteyn. Als dorstige ezels viel het drietal binnen. Ze bestelden
de man een blazer bier. En nog één. Totdat de duiten niet meer rinkelden,
hun broekzakken niet langer zwaar aanvoelden. Buiten deden ze dat
waar de plaats de naam aan te danken had. Daar was het dat Jacob en
Dries met elkaar stonden te smoesen, als samenzweerders. Het drong
nauwelijks tot Pieter door. "Maat, zel je mee doen?!" hoorde hij de één
zeggen. "Ja!" kwam het antwoord.
Ze kwamen bij de pannenbakkerij van Dorrepaal. Pieter moest zijn "gevoeg"
doen en zette zich daartoe aan de kant van de weg. Zijn beide
vrienden liepen door. Zo kwam het dat Pieter, zoals hij later verklaarde,
niet precies kon zeggen wat er daarna gebeurde. Totdat hij zijn vrienden
weerzag, bij Knier in de kroeg, dicht bij de smid aan het Haagse Schouw.
In die tussentijd was er het volgende gepasseerd:
Het huis van Dirk Volmans lag onder aan de dijk. Daarvan gescheiden
door een sloot. Het erf was te bereiken over een brug. Een ophaalbrug,
want de brede sloot moest bevaarbaar blijven. Die bruggetjes waren
voorzien van twee "zwaarden", soms zelfs meer. Eén van die zwaardplanken
werd naderhand op de weg gevonden. Woest losgerukt.
Even verderop woonde Jan Keeszoon Maagdelijn. Zijn erf door een dikke
muur omgeven. Nijdig sloeg Jacob met zijn knuppel tegen de stenen.

Trapte tegen de poort. De bovenste grendel bezweek maar de deur ging
niet open.
Ook de woning van Pieter Lammens op de Rijndijk moest het ontgelden.
De schade bleef beperkt, met grof geweld werd slechts één plank losgerukt.
Slechter verging het een onbewoonde krot een honderd meter gaans verder.
De voorgevel daarvan was zo bouwvallig dat de eigenaar er een
houten mast tegenaan gezet had om instorten te voorkomen. Met domme
kracht werd de steunpaal losgerukt. Toen Pieter de jongemannen bijna
had ingehaald stortte de muur in. En voort ging het weer, de donkerende
weg af.
De volgende brug die ze tegenkwamen werd onder handen genomen als
de eerste. Nu moesten er twee zwaardplanken aan geloven. Furieus werd
het hout neergesmeten op de weg. "Als 't zo zwaar niet was namen we 't
mee naar huis!" balkte Jacob nog.
Vermoeid van het zware werk werd de drankgelegenheid van Knier aangedaan.
Een kort bezoek want al gauw waren de buidels definitief leeg.
Als door een boze macht aangespoord begaven ze zich opnieuw op weg,
over de Rijndijk en de Heerweg naar Valkenburg. Het was na enige honderden
meters dat Pieter stomverbaasd naar zijn voeten staarde en zei; "Ik
heb mijn "holsblokken" vergeten?!" Pieter begaf zich wankelend op de
terugweg naar het Schouw, naar Snier. En vandaar ging hij naar zijn huis.
Althans, dat verklaarde hij later voor de schout. Zodoende wist hij zo
goed als niets van wat er daarna gebeurde. En kon hij toch niet verantwoordelijk
gesteld worden!? In werkelijkheid had hij zijn maten gauw
genoeg weer ingehaald, hij miste slechts een klein stukje van de film.
"Hoor toch!" kreet de vrouw van Jacob Bol met een krijtwit gezicht. Ze
waren net van plan het licht uit te doen, naar bed te gaan. Tot ineens het
geluid van krakend hout hen deed opschrikken. De luiken waren gesloten
maar Jacob kon door het kijkgaatje zien wat er gebeurde. Hij zag hoe de
planken van de schutting werden weggebroken. Twee donkere gestalten
kropen door het gat naar binnen. Woest kwamen ze op het huis toe rennen.
Hij wist de beide deuren goed gesloten maar toch? Dreigend werd er
op de luiken gebonsd. Donkere stemmen, zo dichtbij. Jacob doofde de
kaarsen. Bibberend kropen de oudjes in de bedstee. Wat toch zou hen nu
overkomen? Na enige tijd werd het stil buiten. Maar Jacob en zijn vrouw
konden die nacht niet slapen.
Toen Kees van Kralingen, de buurman, de volgende morgen zijn huis
wilde verlaten kon hij de deur niet open krijgen. "Wat is dat nou?" bromde
hij naar zijn vrouw, "wat heb je met die deur uitgevoerd?" Die dag
kwam hij te laat op zijn werk. De baas van de pannenbakkerij keek hem
ongelovig aan toen hij vertelde dat er onverlaten gekomen waren en de
deur met een paal aan de buitenzijde vastgezet hadden. En dat hij lange
tijd nodig had om die enige uitgang open te krijgen. 't Was immers
Maandagmorgen.
Ook boer Harmen Diepring moest er aan geloven. Het hek voor zijn erf
werd uit de scharnieren gelicht en op de weg gesmeten. Diens buurman
Cornelis Avezaad verging het niet veel beter. Twee latten van zijn hek
werden ruw gedemonteerd.
Vervolgens kwam Adam van Kampen aan de beurt. Diens gehele poort
met een hoek van de schutting verdwenen in het water van de sloot. De
poort van zijn broer, Cornelis van Kampen, stond opzij van het huis.
Totdat het illustere gezelschap voorbijgegaan was. Toen lag de poort in
brokken in het water.
Voorts het huis van Cornelis van der Kwaak. Hij kwam er goed af.
Slechts enige latten van de schutting werden weggebroken. Maar nog was
het einde niet in zicht.
De deftige plaats van mevrouw de weduwe Hogeveen doemde op in het
duister. Aan de overzijde van de weg lag de moestuin. De drie dronkemannen
rukten een schoor van de schutting af. Over de sloot lag een
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 96

97
Een deel van de weg van Leiden naar Valkenburg. Een kaart van de hoefslagen
langs de Rijn aanwezig in de verzameling van het Hoogheemraadschap
Rijnland. Gemaakt door Jansz. Douw in 1661.
Zicht op oud Valkenburg.
plank, voor de tuinman. De leuning van die plank werd afgebroken en
weggesmeten.
Het huis van Pieter van der Mark stond niet ver van de Rijn. Zoals alle
Valkenburgse huizen omgeven en afgeschermd met hekken en muren. Het
huis was te bereiken middels een brug. De leuning van die brug was de
volgende morgen op een andere plaats te vinden. Met het hekje en een
paar planken.
Het nietige onderkomen van de weduwe van Laurens van de Veen werd
als laatste onder handen genomen. Slechts een armzalige plank lag er over
het water naar haar huis. Met een wrakkige leuning. Het werd tijd dat die
er af gehaald werd. Maar was het nou nodig ook nog een harde trap tegen
de voordeur te geven, zodat het arme mens in elkaar kromp van angst?
Het dorp Valkenburg was al dichtbij, de drie helden, nog lang niet uitgeraast,
werden staande gehouden. "Halt, gij rapalje!" Voor hen doemde een
wrekende engel op, met een lantaarn bescheen hij de onzeker kijkende
gezichten voor hem. Die lantaarn verlichtte nog een tweede persoon, wat
opzij, een snaphaan dreigend voor zich. Nog een derde trad in het licht,
een heer zo te zien met een krijgshaftig uiterlijk. Twee van hen kende
Pieter wel, Teunis van der Mark en die met de snapshaan Hermanus Wisse.
Beiden wonende aan de Haagse Schouw. De onbekende derde was een
officier, hoorde hij later. Hermanus Wisse begon woedend tegen Jacob uit
te varen over het spoor van vernielingen dat over de dijk gegaan was en
dat hij en zijn metgezellen hadden aangericht. Jacob keek hem aan met de
onschuld van een pasgeborene en zwoer nergens van te weten. Ook zijn
gezellen beijverden zich hun onschuld te betuigen. De drie burgers lieten
zich niet overtuigen. "We weten genoeg. Gijlieden kunt uw dag maar
onthouden!" sprak de officier op dreigende toon. Daarop verdwenen ze in
het donker. De drie dronkemannen, ineens nuchter, volgden hun voorbeeld.
Het werd stil op de Hooge Rijndijk (Hoofdstraat).

De baljuw Jan Boers verwonderde zich in zijn requisitoir over de "verfoeilijke
hooggaande geweldige baldadigheden" die begaan waren. Hij
begreep niet dat zo iets in de Hoge Vrije Heerlijkheid van Valkenburg
Pieter's straf viel betrekkelijk mild uit, 14 dagen in de cel, slechts gevoed
met met droog roggebrood en schoon water. Zoals gewoonlijk kwamen de
kosten ten laste van de veroordeelde.
Jacob van Heyningen had zich tijdig aan vervolging onttrokken, was
gevlucht. Zijn moeder diende een verzoekschrift in aan de welgeboren
mannen. Zij was van hoge ouderdom, zeer doof en onbemiddeld. Haar
zoon was altijd braaf en oppassend geweest en haar kostwinner. "Z kom
ik ten laste van de diaconie,"schreef ze. Of de zaak tegen haar zoon niet
tot Civiel en Composibel (te schikken) verklaard kon worden? Hetgeen de
mannen besloten.
Hondenruzie
Het was in de tijd dat Cors Adegeest, Benjamin Verbrugge, Pieter Borsboom,
Dirk Dullaert en Cornelis van der Nagel de vierschaar spanden. En
Worms als baljuw recht sprak. Maarten Bergman moest in het beklaagdenbankje
plaatsnemen om verhoord te worden. Hij was bouwknecht bij
Pieter Bol en ongeveer dertig jaar oud. Thomas van der Luyt was door
hem toegetakeld bij het schoolhuis en de poort bij het kerkhof.
Maarten was op weg naar huis, het melkjuk nog op de schouders, vergezeld
van zijn hondje. Thomas liep op dezelfde weg, met zijn grote hond.
De grote hond greep de kleine die een paar fikse beten opliep. Thomas
deed naar Maartens zin te weinig om zijn hond tegen te houden. Maarten
woest schreeuwde "Jou Geuzenkind, zel je me hond dood laten bijten?!"
Toen Thomas geen aanstalten maakte daarin verandering te brengen
begon hij dreigend met het melkjuk naar de grote hond te slaan zonder het
beest te raken. Hij raakte daarbij de grond waardoor er een stuk van het
hout afbrak hetgeen Maarten werd toen pas goed nijdig en beet Thomas
toe: "Jou donder, nou zel ik jou doodslaan!" Met het kapotte melkjuk
begon hij naar Thomas uit te halen die de klappen probeerde te ontwijken
zonder iets terug te doen. "Juk af Maarten, dan ben ik een kerel tegen
jou!" Op dat moment kreeg hij een pijnlijke klap op zijn arm en bracht
met een verbeten gezicht uit: "Dat is gauwdievenwerk, dat gij iemand zo
behandeld, ik zal niet wijken al sla je me door midden!" Waarop Maarten
reageerde met "Wat zeg je, dat ik een gauwdief ben?" en met nog groter
woestheid op Thomas aandrong.
Op dat moment werden ze gescheiden door Aart Vermeer en Carel de
Plancke die, omdat het weer te slecht was om te werken, op weg waren
naar huis. Het was tussen zeven en acht uur in de morgen. Maarten werd
bij de baljuw ontboden. Wat zich toen afspeelde staat niet in het dingboek,
dat kwam aan het licht door een rekwest van Maarten aan het hof
van Holland. Volgens Maarten ging het als volgt toe:
De baljuw vroeg me: "Heb jij een klap gegeven?" Ik bekende. "Dat wordt
dan een boete van 25 dukaten!" Er was geen praten tegen. Het geld moest
er komen voor ik het huis uit mocht. Daarop naar een andere kamer.
Daar zaten twee welgeboren mannen. In hun bijzijn verklaarde de baljuw:
"Ik arresteer u!" En hij zond om de gerechtsbode die de opdracht
kreeg mij in het "gat" te brengen. De bode weigerde: "Dat doe ik niet al
zou ik mijn ambt verliezen!" Waarop de officier: "Ik ontsla u van de eed!"
Daarop is er een dienaar van justitie gekomen en heeft mij de armen
achter op de rug gebonden. In de benauwdheid waarin ik toen verkeerde
beloofde ik de boete te zullen betalen en het geld op te halen. Maar de
baljuw weigerde met te laten gaan. Zijn meid werd er op uitgestuurd naar
de vrouw waar ik bij woonde. Ze kwam en beloofde voor het geld te zullen
zorgen. Zij naar mijn stiefvader, Gijs van der Peet. Die kwam dadelijk en
beloofde borg te zullen staan voor het bedrag. De baljuw echter was niet
bereid mij te laten gaan: "Het is nu te laat. Ik zal hem wel bewaren!" De
dienaar werd geroepen en kreeg de opdracht mij de "paternosters" om de
handen te doen. Daarop werd ik door de officier, de bode en de dienaars
naar het rechthuis gebracht in de gijzelkamer en werd die nacht en de
daarop volgende dag bewaakt door de dienaar en de klapwaker. Die dag
stuurde ik een man met een verzoek aan de baljuw het af te maken. Maar
dat kon niet, zei de baljuw, aangezien het in handen van de welgeboren
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 98

mannen gegeven was. "Maar, zo iemand aan 't lijf niet strafbaar is kan hij
toch onder borgtocht ontslagen worden?" heeft mijn vertegenwoordiger
daarop ingebracht. "Het zal vandaag rechtdag zijn," was het antwoord
van de baljuw, "ik zal vandaag onderzoeken of hij aan 't lijf niet strafbaar
is!" Om zes uur die avond was er rechtdag, ik gaf toe een klap gegeven te
hebben en zei niet te weten of dat strafbaar was. De welgeboren mannen
veroordeelden mij tot zeven dukaten. Met de kosten van het geding. Te
betalen aan de baljuw.
99
Invasie der Rijnsburgers
Op zondag 19 september 1783 moet de paardenmarkt welhaast afgelopen
geweest zijn. De meeste tenten afgebroken, het jaarlijkse
gelach en gebrul verstomd. Maar voor sommige Rijnsburgers
was het nog niet genoeg. Ze trokken naar dit "Overjordaanse"
en zochten zich de herberg. Daar waar het wapen van
Valkenburg uithangt, het Regthuys. Tussen vijf en zes uur 's
avonds stormden ze naar binnen, acht personen, waarvan
Johannes van Trigt, de herbergier, kende er slechts drie bij
name. Cornelis en Ary Nagtegaal en Jan van Dirkje Willems.
Het edele achttal begon met een niet nader omschreven gok
spel. En ziedaar, het geluk was met hen, ze gooiden en wonnen
twee zilveren schoengespen. Hun dorst echter was groter
dan hun pronkzucht. De waard zag winst en bood er tien
gulden voor. Even later was de koop gesloten. Tien hele guldens,
ze moesten er een maand hard voor werken! Een gebrul
van blijdschap ging op: "Dat geld zullen we gaan verzuipen!"
Daarna was het gedaan met de zondagsrust in het wapen van
Valkenburg.
Lourens Rhijnsburger en Gerrit Rigter, beide inwoners van
ons dorp, waren eveneens op dat onzalige uur in de
schenkgelegenheid aanwezig. Ze moesten later als getuige
Zicht op oud Valkenburg.
optreden en hingen het heilige boontje uit. Zo ook Jacob Vergeer uit
Katwijk. Zij keken toe hoe de Rijnsburgers, er waren omstreeks die tijd al
heel wat glaasjes stuk gegooid, naar boven wilden. Naar de bovenverdieping
waar de kastelein hen liever niet zag, waar het recht gesproken werd,
waar slechts nette mensen mochten komen. En hoorden hoe er om bier
gebruld werd. Ze zagen hoe één van de mannen een comfoor met vuur in
de rechtkamer gooide nadat hij de haard aangestoken had. De jammerende
kastelein kon het nog op tijd doven.
Het werd de brave Katwijker te veel: "Mannen!" sprak hij verwijtend:
"wat hebt gij daaraan dat gij den luiden haar goed zo aan stukken slaat?"
Zijn inbreng bekwam hem slecht: "Als gij niet zwijgt, dan gooien we u

het glas in den smoel!" bulkte er één. En voordat ook de beide Valkenburgers
zich tegen hen zouden keren barstte de furie over die hoofden los:
"Rakkers, dievelijers!" En een ander, met wat meer gevoel voor humor:
"Gijlieden moogt bij geen ordentelijke luyden wezen!" Misschien was het
deze persoon die bij nader inzien een verzoenend gebaar wilde maken en
Lourens een drankje aanbood. Hetgeen zijn maten slechts onder voorwaarde
konden accepteren: "Brengt gij zo een rakker? Dan zel hij drinken
uit een kan zonder lid. En een glas zonder voet!" Joelend werd de eis
kracht bijgezet.
Lourens moest het glas in de hand houden, kon het niet neerzetten, het
deksel sluiten om te voorkomen dat het steeds weer volgeschonken werd.
Een probaat middel om snel dronken te worden. Lourens was hun maat
geworden. Het gezicht van Gerrit stond hen minder aan. "Jouw gooien we
door de glazen naar buiten ....!" Met bijvoegingen.
Het feest duurde tot half twee 's nachts. Toen vertrok het illustere gezelschap.
Niet dan nadat ze het dek van het paard van de kastelein in de Rijn
gegooid hadden. Met het schuitje van de veerschipper staken ze over.
Uiteraard zonder diens medewerking op dat late uur. Verslagen telde
Johannes van Trigt zijn winst en verlies.
Hanne de Vries
Februari 1786. De Rijn lag dichtgevroren. En Hanne de Vries zag zich
genoodzaakt een klacht in te dienen bij de baljuw van de hoge heerlijkheid
Valkenburg. Hanne de Vries boerde goed. Dat moet wel want zijn
zoontje Hanne droeg gouden knopen aan zijn wambuis. Volgens Aart
Vermeer waren hij en Hanne junior gewoon aan het vechten. Naar de
wijze der jongens. En dat er toen één of meer knopen losgebroken zouden
zijn was immers niet ondenkbaar! Vader Hanne echter had een gans
andere opvatting over de gang van zaken. Allereerst betoogde hij dat de
knopen door zijn vrouw eigenhandig op zeer degelijke wijze aan het
kledingstuk bevestigd waren. Voorts dat de onverlaat Aart Vermeer zijn
zoontje zonder aanleiding aangegrepen had. Tenslotte dat hij met een mes
de knopen losgesneden had. Hetgeen door zijn zoontje ten stelligste beweerd
werd. Er was slechts één getuige. Piet Muller, oud 14 jaar. Deze
had tijdens het schaatsen op de Rijn een kreunend geluid gehoord uit de
richting van het weitje van de heer Lelyveld. Toen hij ging kijken zag hij
dat Aart Vermeer bovenop Hanne de Vries lag. Meer wist hij niet te vertellen.
Willem de Roode en Jan de Zwart
Jan de Zwart was 20 jaar, geboren in Katwijk aan de Rijn, thans wonende
te Valkenburg. En hij was op 21 Juni van het jaar 1797 in het Rechthuis
geweest. Met anderen had hij zich daar onledig gehouden met het draaibord.
Om boterhammen. De zoon van de herbergier verzorgde de aanvoer
van de etenswaren in een naastgelegen vertrekje.
Dirk Verschoor was gerechtsdienaar maar niet ambtshalve aanwezig op
diezelfde zondagavond en plaats. Hij was met Gerrit van Bergen en een
paar anderen aan het kolven geweest. Na verloop van tijd was hij in de
Gemeene Haert gegaan. Daar werd het druk. Hendrik van Daalen de Oude
was er. En Abraham en Willem Peet. Voorts Dirk de Lange, Pieter van
Haastert, Maarten Mulder, Gerrit Koene en ene Willem, timmerman bij
Jasper Verhoef. Verder nog Gerrit van Bergen, Jan de Zwart en Willem
de Roode, de laatste woonachtig te Oegstgeest. Ze vermaakten zich inderdaad
met het draaibord maar de boterhammen die als inzet dienden werden
in het wild gehaald. Zonder te betalen. Hetgeen de gerechtsdienaar
niet helemaal lekker zat. Toen daarbij nog kwam dat hij later op de avond
ineens de bode op de grond zag liggen ....
Johannes van Tright junior hoorde dat zijn vader, per vergissing, Jan de
Roode bij zijn bijnaam riep, als Jan de Rot. Het was al laat op de avond.
Inplaats van daarom te lachen werd die man zo kwaad dat hij de herbergier
met de hersens tegen de kast beukte, Zo belandde die avond het
eerste slachtoffer op de grond, de herbergier en gerechtsbode Johannes
van Tright. Toen de dienaar zich er mee bemoeide en zei: "Als dat zo
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 100

moet, dan zal ik er orde op stellen!" keerden de anderen zich tegen hem.
Met name Jan de Zwart greep toe en begon hem gewelddadig af te tuigen.
Nogmaals Jan de Zwart dacht dat de bode op de grond lag omdat hij
teveel van zijn eigen drankjes ingenomen had. Als je onnozele Jan zo
hoorde had hij nergens iets van gemerkt. Niet dat de boterhammen onbetaald
bleven. Niet dat alles zo in het wild liep, die avond. Dirk Verschoor
had met hem zitten spelen maar hij had niet gemerkt dat deze zich daarover
ongerust maakte. Pas toen hij de diender tegen Dirk van Daalen
hoorde zeggen dat hij zijn stok zou gaan halen werd hij wakker en trok hij
partij voor zijn vriend Dirk Van Daalen! Volgens Jan had de diender hem
daarop bij de keel gegrepen. Waarop Jan net zo lang van zich af geslagen
had tot deze zijn wurggreep los liet. Zodat er tenslotte op die mooie zomerse
zondagavond een tweede slachtoffer op de grond kwam te liggen,
deerlijk toegetakeld. Dirk Verschoor, de Valkenburgse dienaar van justitie.
De eiser stelde voor Jan de Zwart enige dagen op te sluiten onder het
genot van water en brood. Het comité van welgeboren mannen besloot de
zaak in Staat te houden. Opdat, als Jan de Zwart zich weer zou misdragen,
het voorgevallene tegen hem gebruikt zou kunnen worden!
101
Rijnsburgers op de loer
Het was na middernacht. Zo om en nabij twee uur. De 18e September van
het jaar 1797 was begonnen. Een groepje Katwijk-Rijners was op weg
naar huis. Na een wilde zondagavond in het Rechthuis van Valkenburg.
Hadden ze de paardenmarkt gevierd? Daar op de Katwijkerweg, bij het
pannenwerk van de weduwe Simon Binnendijk, bleef Sijsje Kooy stil
staan: "Kijk daar!" wees ze schrikachtig, "Dat benne de Rijnsburgers!"
Een zestal schimmige gestalten maakten zich los uit het donker van de
fabriek en rende op hen af. De schreeuw van Sijsje was goed gehoord:
"Ja, voor de bliksem, wij zijn Rijnsburgers! schreeuwde er één, "Rijnsburg
boven!" Onder soortgelijk gebrul kwam het gezelschap woest aan-
Zicht op oud Valkenburg.
stormen zodat hun bedoelingen duidelijk genoeg waren. Ze pakten Abram
van Duyn beet en smeten hem op de grond: "Jou donder, nou zel ik je wel
krijgen!" De anderen riepen: Slaat de donder dood!" Al scheldende begonnen
ze op de jongen in te beuken en te trappen. Met het aangezicht ter
aarde wist die niets beters te doen dan een sterk geluid aan te heffen, als
een dier in doodsnood.
Ariaantje Ouwersloot hoorde hem bitterlijk benauwd schreeuwen en is
toen uit vreeze aan de haal gegaan. Ze kende twee van de Rijnsburgers bij
naam: Zakkie Harteveld en Gerrit van Klaveren. Zij waren eveneens die
avond in het Rechthuis geweest en hadden daar al ruzie gezocht. Door
tussenkomst van de Valkenburgse diender was dat toen in de kiem gesmoord.
Vandaar.
De andere leden van haar gezelschap wisten zich nog andere namen te
herinneren. Pietertje Spitsbergen kende naast Zakkie en Gerrit nog een
drietal anderen: Dirk Deedel, Teun Nagtegaal en Piet Hogewoning. Lijsje
noemde nog een zekere Willem Ravensbergen. Lucas van der Valk, de
tweede mannelijke Katwijker, had met de jongedames het hazenpad verkozen
boven de afstraffing die hem zeker geworden zou zijn. Abram bleef
eenzaam achter. Klagelijk jammerend. Hetgeen de Rijnsburgers tenslotte
de wijk deed nemen. Misschien ook vreesden ze een hinderlaag in Katwijk?

3.5. ZEDELIJKE NORMEN
Oordeel gevraagd
Wouter Reynen van Starrevelt beschouwde zich als gedaagde in conventie
en eiser in reconventie. Wat hij daarmee bedoelde zal wel duidelijk
worden uit een losbladig verweerschrift dat gevonden werd tussen een
dikke stapel. Het document is opgesteld door de gemachtigde van Wouter,
een zekere L van Bronckhorst en met grote houterige letters geschreven.
Was het misschien de schoolmeester? Wouter werd voor schepenen gedaagd
in een civiel proces omdat hij een stuk uit de neus van Henrick
Fransz van Binnendijk gebeten zou hebben. Beide Valkenburgers compareerden
op 5 Mei 1665 voor het dorpsgerecht. De eis, die de zaakwaarnemer
van Henrick in hun midden legde, behelsde betaling van de gerechtelijke
kosten, vergoeding van de dokterskosten en geleverde medicijnen en
een smartegeld voor een totaal bedrag van tien gouden guldens van 40
gram per stuk. Nadat beide zaakwaarnemers het hunne ingebracht hadden
werd pas twee jaar later in het Civiele dingboek op de zaak terug gekomen,
een onduidelijke uitspraak. Het verweerschrift van Wouter ietwat
vrij vertaald luidt als volgt:
Ik geef toe dat ik op de 26e Februari jongstleden tussen zeven en negen
uur in Katwijk aan Zee geweest ben. Samen met Henrick in dezelfde
schenkgelegenheid. Ik ben daar door hem zeer onheus behandeld en
bespot. Hij ontzag zich daarbij niet mij aggressief te bejegenen en lijfelijk
aan te vatten. Zozeer dat ik genoodzaakt was mij te verdedigen en te
verweren. Wij zijn dus aan het worstelen geraakt, waarbij ik tenslotte
boven op hem kwam te liggen. Nadat ik zo enige tijd gelegen had en op
wilde staan, werd me dat door Henrick onmogelijk gemaakt. Hoe, dat zal
ik u vertellen, hoewel me dat zwaar valt. Henrick had zijn hand in mijn
voorbroek gestoken! En tot mijn verbijstering greep hij daarop mijn man-
nelijkheid, trok daar heftig aan en wist die zo sterk vast te houden dat het
mij onmogelijk was nog enige beweging te maken. Ik heb hem daarop
meerdere malen verzocht los te laten! Ook de hospes zag wat er gaande
was en heeft meer dan eens geroepen: "Jou Schelm, laat de man los!"
Hoe dies zij, het heeft er toe geleid dat ik zodanig ben gekwetst, dat ik enige
weken bij de meester in behandeling ben geweest. Met gevaar niet
slechts mijn gezondheid te verliezen maar ook ontmand te worden en tot
voortteling onbekwaam. Voor wat betreft de beschuldiging dat ik een deel
van de neus van Henrick zou hebben afgebeten. Daarvan ben ik me niet
bewust. Ik ontken het ten stelligste! Reden waarom ik verzoek de eis van
Henrick niet ontvankelijk te verklaren en daarentegen mij de kosten van
behandeling en medicamenten van de meester te doen vergoeden. Bovendien
voor geleden smart en inkomstenderving. Ik had gedacht daarvoor
een bedrag van twaalf gouden guldens te vragen. Of zoveel als de
heren rechtvaardig achten.
In haar eer belaagd
"Nee!" zou vader Pieter Dammesse van der Luyt uitgeroepen hebben als
hij in onze tijd geleefd had: "Dat pikken we niet!" En hij stapte met zijn
dochter naar de Valkenburgse rechtbank van schout en schepenen.
Zodoende kwam er in het dingboek een ingewikkeld verhaal te staan. De
aanklacht, vrij vertaald, kwam neer op het volgende: Pietertje is een goede
dochter. Zij is ter goeder naam en faam bekend. Nimmer heeft zij zich
doen kennen als een schreeuwert, een hoer of een dief. Aan niemand op
deze wereld. Nog minder is ze daarvoor ooit vervolgd. Daarom mag geen
mens haar daarvan beschuldigen, noch de vrijheid hebben haar in haar
eer aan te tasten met daden, woorden of suggesties. Hendrik van West
heeft het echter bestaan dat wel te doen. Hendrik van West was niet
slechts voorzanger, hij was ook koster, doodgraver en schoolmeester.
Later wordt hij genoemd als secretaris van Valkenburg!
Het is Zaterdagavond 20 Oktober, in het jaar 1685. Hendrik is vergezeld
vdoor Cornelis Vergunst, de gerechtsbode en tweede gedaagde. En een
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 102

derde persoon, de Katwijker Isaak de Jolte die echter nauwelijks een rol
in het drama speelt. Ze waren na een flinke voettocht bij de herberg van
Joost Kemping terechtgekomen, aan de Rijnsburger poort te Leiden. Het
drietal had in "de gemeene haard' van die herberg genoten van de nodige
glazen wijn. Daarbij onderscheidden de Valkenburgers zich niet door
beschaafd gedrag, integendeel. Er werd onderling ruzie gemaakt en met
een mes gedreigd. De waard en zijn vrouw constateerden dat tijdens het in
en uit lopen met de drank. Later was Hendrik naar het voorhuis gelopen,
of er ene Pietertje Pieters woonde? Het antwoord was "Ja." Daarop had
onze voorzanger op luide toon geroepen: "t Is een schone broek ...!" De
mensen keken verwonderd op: "Wat zegt gij daar?" werd hem gevraagd.
En Hendriks geoefende stem herhaalde de beschuldiging nog eens: "t Is
een schone broek!" Daarop was hij weggegaan met zijn makkers. Later
waren ze teruggekomen. Hij en Cornelis begonnen opnieuw over Pietertje
te zeuren. De Leidenaars die dat hoorden vroegen; "Ken je haar dan?"
"Ja," riep Hendrik, "het is een meid van Valkenburg!" Waarop Hendrik in
koele bloede Pietertje voor hoer uitschold. En met luide stem rondbazuinde
dat zij had gewoond in het "Schuitje Buik". En dat zij eens zo dronken
was geweest dat hij een kat over haar buik had laten lopen. "Zij was een
hoer, ja een allemans hoer!" En meer van zulke vuile onfatsoenlijke
woorden. Ten overvloede werd Pietertje door hem ook nog voor dievegge
uitgemaakt. Zij had bier uit haar meesters ton getapt en het vat met water
bijgevuld. Zij had geld uit de luiden hun zak gestolen. En voorts dergelijke
zeer onfatsoenlijke en lasterlijke woorden. Al dat gedoe speelde zich af
bij het voorhuis.
Door het grote geweld en geraas verzamelde zich daar een talrijke menigte.
Evenzovele getuigen van de schandelijke bejegening die Pietertje
moest ondergaan. Ook Cornelis Vergunst, alle Christelijke naastenliefde
ten spijt, ontzag zich niet Pietertje een allemanshoer te noemen. En hield
vol dat hij die bewering waar kon maken. De aanklacht besloot: Aangezien
het niet recht is vader en dochter onder dergelijke onjuiste beschuldigingen
te laten lijden verzoekt de eiseres dat de gedaagden zullen
worden veroordeeld die grove belediging honorabel en profitabel goed te
maken. Honorabel, door tijdens de volgende rechtzitting, in het bijzijn
103
Zicht op oud Valkenburg.
van allen, met gebogen knieën om vergiffenis te bidden. Voorts alles te
herroepen en te verklaren dat zij van Pietertje niets dan goeds weten.
Profitabel, door ten behoeve van de armen van Valkenburg een bedrag
van 150 gulden te storten en de kosten van het geding te betalen.
Op de volgende rechtsdag werd nog geen vonnis gewezen. De beide
partijen wisselden wat papieren uit. Er was sprake van een niet nader
omschreven verweerschrift van Hendrik. Pas op de rechtsdag van 15 Januari
1686 kwam er schot in. Onze voorzanger bleek niet van plan door
de knieën te gaan! Integendeel, hij klaagde Pietertje aan. Zij zou, onder
getuigen, hem hebben uitgemaakt voor schurk, schobbejak, duivelse hond
en schelm. Ze had daarbij de klomp of muil van haar voet getrokken en
hem in het gezicht geslagen. De aanslag had hij met zijn hand had moeten
afweren. Als man kon hij Pietertje immers niet terug slaan! Daarom verzocht
hij de schepenen hem recht te doen. Dat zou kunnen door Pietertje
te veroordelen hem op haar knieën om vergiffenis te bidden. En 300
gulden aan de armen van Valkenburg te geven! Wanneer precies dat
incident plaats gevonden had werd niet vermeld. Maar kennelijk was
Pietertje woedend geworden over het getouwtrek om haar eerbaarheid!
Het proces leek aardig in 't slop te raken. De beide gemachtigden van de
partijen, een soort advocaten hadden bij een snelle oplossing geen belang.
Volgens het oorspronkelijke verslag was er op de rechtdag van 26 Februari
1686 slechts het gebruikelijke getouwtrek. Zonder een stap verder
te komen. Maar zie, onderaan die bladzijde van het boek staat een latere
aantekening. Daaruit blijkt dat er op die dag door de vader van Pietertje
een aanbod tot een accoord gedaan was. Hendriks gemachtigde had dat
niet geaccepteerd. Hij wilde het proces voortzetten. Maar op de rechtdag
van 21 Mei vroegen beide partijen het proces te staken. Einde zaak.
Samenwonen
Hoewel Cornelis Noordermeer wist dat het verboden was zich in huishouden
en samenwonen bij malkanderen te voegen en als "egteluyden converseren"
en dat dezulken een aanzienlijke boete te wachten stond weer-

hield dat hem er niet van. Sedert het laatst van de maand December tot
eind Januari 1765 leefden hij en Marytje Maagdelijn "als egteman en
vrouw", conserveerden dat het een lieve lust was en gingen vervolgens
samenwonen. Zonder zich iets aan te trekken van de publieke ergernis en
het schandaal dat daardoor ontstaan was. Cornelis bekende schuld en
verzocht deemoedig verlaging van de geëiste boete. De baljuw beloofde
het bedrag aan de armen te zullen schenken waarop de welgeboren mannen
Cornelis veroordeelden tot een boete van vijf gulden en vijf stuivers.
Ook de vader van Marytje moest een zelfde bedrag op tafel leggen, voor
zijn onmondige dochter.
Marytje van Zelst
De gebroeders van Egmond stonden hoog aangeschreven in Valkenburg.
Willem, bestuurde met vaste hand de voorvaderlijke hoeve. Cornelis was
huismansknecht en Arend, de oudste zoon, was broodbakker. Alle drie
konden hun boterham goed verdienen, hun vrouwen hadden niets te
klagen. De naam van Egmond kwam regelmatig voor onder hen die tot
"welgeboren mannen" werden benoemd.
Marytje Kleyn was min of meer een vreemde, geboren en getogen in
Voorschoten, rooms katholiek gedoopt in de Jacobi kerk, zonder achtergrond
en aanzien. De mensen in 't dorp noemden haar Marytje van Zelst.
Misschien omdat ze ooit, voor haar huwelijk, gediend had bij doctor Van
Zelst in Katwijk. Maar ook haar man Jan Gozen werd Jan van Zelst
genoemd. Dat gaat zo in een dorp. Soms krijgt de man de bijnaam van de
vouw. Hij van zij van Zelst! Jan was een Geldersman. Geboren in Meel.
Het huwelijk van Jan en Marytje werd geregistreerd in Katwijk aan de
Rijn. Door de schepenen, in 1755. Daar ook werd hun oudste dochter
geboren, Willemijntje. Ze lieten haar dopen in de rooms katholieke kerk
te Oegstgeest. Jan speelt in dit drama maar een zijdelingse rol. En wat die
namen betreft, er was toen nog geen ambtenaar van de burgerlijke stand
die nauwlettend toezag op het gebruik van een familienaam.
Marytje en haar man betrokken omtrent 1758 een klein boerderijtje in het
dorp Valkenburg. Ze hadden twee koeien en een paar varkens, te weinig
om van te leven. Verder was Jan een bovenste beste kerel maar er zat
geen greintje ondernemingslust in. Een boer van niks. Op zeker moment
loeiden de koeien klagelijk. Zelfs voor die twee beesten had hij geen hooi
genoeg. Was het Marytje die hem er toe overhaalde? In 't dorp zeiden ze
later van wel. In ieder geval trok Jan er op zeker moment op uit met in
iedere hand een mand. Het was avond en donker. De voordeur uit, de weg
over, naar de hooiberg van Pieter Bol. Marytje stond op de uitkijk. Jan,
schichtig om zich heen kijkend, greep met beide handen in het opgetaste
hooi, vulde de manden en sloop haastig terug naar zijn huis. Sommige
sprietjes vielen op de weg. Jan zag het niet. Even later kauwden de koeien
gretig in het heerlijk ruikende gedroogde gras. Het ging een tijdje goed,
maar niet lang daarna moest de hooiberg van Pieter Bol het opnieuw
ontgelden. Zoiets gaat altijd van kwaad tot erger.
Cornelis Vergunst was daggelder bij Pieter Bol. Gewend als hij was vaste
dagelijkse porties hooi voor de koeien te werpen, viel het hem op dat de
hooiberg van zijn baas verdacht snel kleiner werd. Hij zei nooit veel, was
een bedachtzaam mens. Met een paar woorden bracht hij Maarten Bergman,
de "huismansknecht" op de hoogte van zijn vermoedens. "Kijk
maar" zei hij en voerde Maarten mee, achter de hooiberg om, het achterhekje
uit en de straat op. Kleine sprietjes hooi wezen de weg waarlangs
het voer verdwenen was. In de richting van het bedoeninkje van Jan Gozen.
Tijdens de koffie hadden ze het er over met de baas. Nu was Pieter
Bol zo mogelijk nog bedachtzamer dan zijn knecht. Moest hij om zo'n
paar happen hooi heibel gaan maken met zijn buren? Maar ja, er moest
iets gebeuren. Dus stapten de beide knechten even later de weg over,
volgden het spoor en gingen door het hekje. In de stal troffen ze Jan Gozen
die geschrokken opkeek. "Zijn hooi?" Hij wees naar de zolder waar
een armzalig hoopje lag. De beide mannen keken het schuldbewuste
keuterboertje voor hen aan, zagen zijn armoe. "Denk er om dat het niet
weer gebeurd!" De rest bleef ongezegd. Bukkend door de lage stalopening
verdwenen ze naar buiten.
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 104

Marytje was niet zo onschuldig als ze er uit zag. Ze woonde nog maar net
in dat huis toen ze een gebons en gestommel hoorde bij de buren. Nieuwsgierig
stootte ze het venster van de dorsvloer open en keek wat er aan de
hand was. Op de binnenplaats van Harmen Claessen liep een schichtige
gedaante in wie ze zonder moeite Trijntje Jans herkende. Een vrouw
waarvan iedereen wist dat ze niet pluis was. Die er vandoor wilde gaan
toen Marytje haar riep. Trijntje bedacht
zich en kwam toch maar binnen. De twee
vrouwen begrepen elkaar maar al te best.
Harmen Claessen was van plan naar de
Katwijkse kermis te gaan. Hoe gaat dat, 's
middags trek je het zondagse pak aan, een
wit gesteven hemd en dan de gouden
manchetknopen. "Vrouw, waar zijn m'n
mouwknoopjes?" Je rommelt nog eens in
het laatje. Dan pas komt ze zelf, met een
gezicht van "mannen kunnen ook nooit
wat vinden!" En tenslotte hoor je dan:
"Wel? Jesses...? Goh! dan zelle ze gestolen
wezen!" Ineens gaat er bij de vrouw
een lichtje branden: "Dat moet het geweest
zijn!" En ze vertelt over het venster
dat ze open had aangetroffen, laatstleden
Donderdag, terwijl ze toch zeker dacht te
weten dat het gesloten was toen ze wegging.
En wat later merk je dan ook nog
dat je gouden gesp verdwenen is. Dan
denk je natuurlijk 't eerst aan de kermislui
van de paardenmarkt. Jaren later kwamen
ze er pas achter hoe de vork in de steel
stak.
Toen Jan Gozen, na die hooiaffaire, weer
tot een eerlijk leven besloot verdween
105
Zicht op oud Valkenburg.
daarmee de honger van zijn drie kinderen niet. En daar had Marytje mee
te maken. De bakkersvrouw had haar duidelijk laten merken dat er zonder
contant geld geen brood meer zou zijn. Marytje verdiende hier en daar
grijpstuiver met boerenwerk en zo kwam ze ook bij Willem van Egmond
over de vloer. Was het Marytje die de welgestelde boer het hoofd op hol
bracht met haar gelonk? In het dorp zeiden ze later van wel, wat doet het
er eigenlijk toe. Die eerste keer nam hij haar
in de tuin, achter de hooiberg, vlak bij het secreet.
Ze kreeg later, stiekem, twee dubbeltjes
in de hand gedrukt. Met een beetje pijn en
moeite genoeg voor een zes ponds roggebrood.
Voor die avond was er brood op de
plank. De volgende dag was schraalhans weer
keukenmeester. Maar zoals dat zo vaak het
geval is, het bleef niet bij die ene keer. Regelmatig
kwam ze sindsdien bij Willem en hij bij
haar. In de schuur, het groene weiland, achter
de schutting. Overal waar de lust hen dreef.
Het hinderde niet, maakte Marytje zich wijs,
ze was immers al zwanger van haar eigen
man, er kon niets gebeuren. Soms vergat Willem
te betalen. Toen Marytje op zeker moment
om 't hoekje van de deur, bij de karnmolen
een paar deftige zondagse schoenen van
Willem zag staan, de pronkzuchtige zilveren
schoengespen er aan vastgehecht, kon ze niet
nalaten de gespen vlug in haar schortedoek te
steken. De lommerd in Katwijk gaf er vijf gulden
voor! Maar dat is een verhaal apart. Zo
werd Willem, tegen wil en dank, wat lichter
gemaakt. De ene keer miste hij wat turven uit
zijn schuur. Wat brandhout. Dan weer een
hoeveelheid varkensmeel. Zo veel als een
vrouwspersoon onopvallend kon vervoeren.

Totdat alles uitkwam werd er niets van gezegd. En met de mantel der
liefde toegedekt.
Met Marytje ging het van kwaad tot erger. Niet slechts Willem was
gecharmeerd van de nog jonge vrouw, ook zijn broer Arend de bakker,
raakte in de ban van haar aantrekkelijkheden. Hij vrijde haar de eerste
keer in haar eigen huis, daarna in zijn stal en in de bakkerij van wijlen Jan
van der Horst. Dat was meteen de laatste keer. Arend betaalde drie stuivers.
Ze moet op de Van Egmonds een fatale invloed gehad hebben want
ook Cornelis de huisknecht ontkwam haar niet. Deze keurig nette persoon
bezocht haar meerdere malen bij haar thuis. Maar ook, toen zijn drift was
opgelaaid in de schuur van zijn broer Willem, was ze daar door hem
gebruikt. En later, toen ze naar Katwijk verhuisd was, had hij haar daar
bezocht. Cornelis betaalde haar steevast met een zesdehalf. En één keer
met een mand appelen.
Of de broers het van elkaar wisten? Marytje beweerde van niet. Wel was
Willem op een keer bij haar gekomen met de argwanende vraag: "Was
Arend hier?" Zij had heftig ontkend, kon dat doen want Arend was net
weg. Ook haar man wist nergens van, beweerde Marytje. Overigens waren
de gebroeders van Egmond niet de enigen. Al naarmate de nood haar
drong vond ze andere Valkenburgers bereid haar te helpen. Pieter Vlasveld
bijvoorbeeld mocht voor wat turven.
Hermijntje van Hoorn, de weduwe van Cornelis Oudshoorn, speelde een
rol in dit drama zonder dat te beseffen. De nood in het gezin Jan Gozen
was weer hoog gestegen. Nu had Marytje twee zilveren schoengespen
beleend in de lommerd te Katwijk. En een zeker bedrag met een "blijkbriefje"
daarvoor ontvangen. De weduwe Oudshoorn werd gevraagd om
de twee gespen in Katwijk te gaan lossen. Marytje wist dat verkoop meer
opbracht dan de lommerd gegeven had. De weduwe ontving twee stuivers
voor de boodschap. Niet al te lang daarna deed Marytje opnieuw een
beroep op haar vertrouwenspersoon. Wederom een paar zilveren mansschoengespen.
Of ze die naar de lommerd wilde brengen. De vrouw keek
verbaasd: "Je moest toch verkopen? Deze zijn nog groter dan de vorige!"
Marytje zat niet om een weerwoord verlegen: "Die heit mijn man uit de
ouwe doos gezocht!" De missie werd volbracht en er werd meer dan vier
gulden en een blijkbriefje afgeleverd. Wederom twee stuivers was het
loon der eerzame weduwe. Pas later begreep ze, dat het de gespen van
Willem van Egmond waren.
Begin 1763 liepen Marytjes bijverdiensten klaarblijkelijk terug. De honger
sloeg weer toe in het huis van Jan Gozen. Eén van hun buren, Harmen
Claesse, had hun boerderijtje gekocht. Na zes jaren er in gewoond te
hebben moesten ze er uit. De buurman bekeek vanuit het venster zijn
toekomstige bezit met welbehagen, dacht er over na hoe hij de tuin zou
inrichten, de hekjes zou schilderen, de koeien zou onderbrengen. Met Sint
Jacob zou het zo ver zijn (1 Mei). Maar zijn mooie dromen werden onderbroken
door een afgrijselijk gekraak. "Moet je nou eens horen!" riep hij
zijn vrouw. "t Lijkt wel of ze daar de zaak aan het afbreken zijn!" Bezorgd
om zijn zuurverdiende bezit trok hij na enige dagen de stoute
schoenen aan en stapte het erf op. Tot zijn verwondering ontbrak de klink
van de deur. De bovendeur werd opengedaan en Marytje, kleine Grietje in
de armen, stond breed en uitdagend voor hem. Toen haar bezoeker vroeg
om als toekomstige bewoner even binnen te mogen kijken "wat er alzo
was gebroken" deed ze een stap opzij. Claes ging naar binnen en gaf zijn
ogen goed de kost. Niet slechts het ijzerbeslag van de voordeur maar ook
dat van de andere deuren was gesloopt en verdwenen. Marytje gaf hem
eerst ontwijkende antwoorden maar toen Harmen dreigde naar de baljuw
te gaan kwam het hoge woord eruit: Ze had het ijzerwerk bij de smid
Huyten verkocht! Wat er daarna gebeurde vermeldt de geschiedenis niet.
Heeft Harmen Claesen de schade door de vingers gezien? Heeft ze beloofd
hem schadeloos te stellen door voor hem te werken? Pas drie jaar
later kwam het ijzer weer ter sprake, ten tijde dat al haar misdaden werden
opgeteld.
Hoe Marytje ook ploeterde, ze konden het hoofd niet boven water houden.
Het gezin verhuisde naar Katwijk. Daar werd Teunis geboren, genoemd
naar haar vader. Op 7 Oktober 1763 reisde het ouderpaar naar
Oegstgeest om daar hun kind te laten dopen. Pas een jaar later, Allerheili-
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 106

gen in het jaar 1764, betrokken ze één van de "Ruyge huysjes" in Katwijk
aan de Rijn. Met allerlei werkzaamheden wisten ze het leven te rekken.
Valkenburg was vergeten. Slechts Cornelis van Egmond, de huisknecht,
bracht haar nog een enkele keer een bezoek. Het geviel op een dag in die
Katwijkse periode dat Marytje op het land werkte bij een boer. Haar
zesjarige zoontje in de buurt. "Henkie" zei ze op zeker moment tegen het
kind, "Zie je daar die broek liggen?" Het jong knikte dapper. "Daar moet
je zo meteen een dubbeltje uit halen, als wij niks zien!" Hendrikus knikte
samenzweerderig en toen even later de boerenknecht en zijn moeder wat
verderop bezig waren deed hij een greep in de wijde zakken van de broek.
Triomfantelijk stak hij na afloop een grote zilveren rijksdaalder omhoog.
Hij begreep niet waarom zijn moeder schrok en later het geld aan de man
terug gaf.
Het was in die zelfde tijd dat ze om de monden thuis te spijzigen, de
koeien van Cornelis Meynderts leeg molk. In het land onder Katwijk. Een
rode en een blauwe.
Ze kregen nieuwe buren. Dat was in Mei 1765. Hij, Pieter Lalleman was
knecht bij de scheepmaker, zijn vrouw was Pietertje Verhoef. Zij betrokken
het huisje naast Marytje. Nog maar koud was het echtpaar geïnstalleerd
of Marytje bracht een bezoek. Nadat ze zich vergewist had dat beide
bewoners niet thuis waren. Ze lichtte de klink van de bovendeur en deze
bleek niet afgesloten te zijn. Pietertje Verhoef beweerde later bij hoog en
laag dat ze de deur goed afgesloten had en dat de rover door het venster
moet zijn geklommen. Hoe dies zij, Marytje stapte binnen en maakte haar
keus. Een laken, een hemd, een sloop, een kinderhemmetje, een trekmuts,
een syveltje en drie dubbele halsdoeken. Ze borg ze haastig in haar
schortkleed en verdween weer. Thuisgekomen werd de waar opgeborgen
tussen het beddestro. En aangezien de nood drong verkocht ze kort daarna
twee neusdoeken aan Aagje, de meid van de kalkbrander Moerkerken.
Voor 16 stuivers! Overigens nadat ze eerst zorgvuldig de naam eruit
getornd had.
Marytje hield van nature scherp in de gaten wat er om haar heen gebeurde.
Toen Aagje, niet lang daarna, bij de buren haar opwachting maakte
107
Zicht op oud Valkenburg.
voelde ze onmiddellijk nattigheid. Ze zag de meid naar binnen gaan en
stelde zich voor het raam van de buren op om zo te kunnen zien wat er
binnen gebeurde. En, wat ze gevreesd had, de gestolen neusdoeken kwamen
tevoorschijn en werden aan Pietertje Verhoef terug gegeven. Brutaal
opende ze de bovendeur, keek met een kwasie verwonderd gezicht naar
binnen en zei: "Zijn dat jouw neusdoeken?" Op dat moment kwam Pieter
thuis en begreep al gauw wat er aan de hand was. Moe van het werk
maakte hij er niet veel woorden aan vuil. "Daar deze vandaan komt moet
de rest ook vandaan komen." Hij keek daarbij Marytje veelbetekenend
aan die nog steeds buiten de deur verbleef en met een hoogrode kleur de
gebeurtenissen volgde. Marytje verzocht daarop of ze binnen mocht komen.
Ernstig smeekte ze Pieter alles stil te houden. Beloofde de spullen
terug te zullen geven en Aagje haar geld. Zo gebeurde. Het laken werd
teruggehaald uit de lommerd. De rest uit het beddestro. Maar van een
kuifmuts en halfhemmetje, die Pietertje later beweerde nog steeds kwijt te
zijn, zwoer ze niets te weten.
Omstreeks Allerheiligen (1 Nov) 1765 verhuisde het gezin weer naar
Valkenburg. Waarschijnlijk werd hen de Katwijkse grond te heet onder de
voeten. Marytje nam dienst op de steenplaats, een zwaar en ruw leven. De
kinderen werkten mee, Willemijntje van 10 jaar, Hendrik van acht jaar en
Willem 7 jaar. Grietje was op een paar maanden na 5 jaar. Teunis was nog
aan de borst. Met haar kinderen en haar man verdiende ze net genoeg om
niet van honger om te komen. Toen de strenge winter kwam en de kou tot
op het gebeente doordrong en er geen brandstof was laaide nog eenmaal
het oude vuur op bij Marytje. Zonder iets te zeggen trok ze haar zwarte
jak om de schouders, nam Hendrik mee en verdween in het donker buiten.
Daar wist ze het turfhok van Borsboom. Door een gat kroop ze naar binnen
en vulde haar zak. Buiten stond Henkie op wacht. Die avond brandde
de haard weer in het armzalige huisje van Marytje. Heerlijk warm kropen
de kinderen onder de dekens en droomden van betere tijden. De edele
heer Borsboom, welgeboren man van Valkenburg, miste zijn turfjes de
volgende dag. Hij miste ook de verbeeldingskracht om zich in te denken
hoezeer juist deze turven tot hun recht waren gekomen.

Niet lang daarna werd Marytje door de dienaar van de baljuw opgehaald
en opgesloten in de daarvoor bestemde ruimte van het Regthuys. Tevoren
had de baljuw, Gerardus Albertus Worms een dikke stapel papier volgeschreven
met aanklachten. Menigvuldige dieverijen, overspel en bloedschande
werden haar ten laste gelegd. Een zondenregister over zes jaar.
Ook de vragenlijst was klaar. Tevreden legde hij het manuscript weg. Dat
mens zou het morgen niet makkelijk krijgen om zich vrij te pleiten. Marytje
kon die avond de slaap niet vatten. Het was 30 Januari 1766. Ze
dacht aan haar kind dat gevoed moest worden, dat het misschien koud
had.
Hoe het haar gelukt is werd niet duidelijk. De bode beweerde dat er een
tweede persoon bij betrokken moet zijn geweest. De baljuw dacht aan
Barend van den Boogaard. Hoe kwam Marytje aan een een touw? En wie
maakte het gat in het dak? Marytje vluchtte uit haar cel. En op straat zag
ze niemand dan de knecht van Willem van Egmmond, die haar niet zag.
Marytje kwam thuis en viel snikkend op de knieën. Gulzig dronk het kind
haar warmte in. Daarna kwam Barend. Aan de deur. Vraag me niet hoe.
Hij was er gewoon. Het was immers een geloofsgenoot. Hij hoorde haar
aan. "Kom aan, dan zal ik van de nacht je verbergen bij onze Lijs, gaan
me maar voor, daarna moet je zelf weten wat je doet". Zo vluchtte ze naar
Wassenaar, daar in de Laanhoek woonde de halfzuster van Barend, een
boerin. 't Was half acht in de avond toen ze aankwamen. Zij, Teunisje in
de arm, en Barend. Lijs noch haar man waren thuis. Hun kinderen bekeken
de late gast nieuwsgierig. Barend bracht hen op de hoogte: Zeg maar
tegen jullie moeder dat het goed is, dat ze vannacht hier mag blijven!" De
oudste dochter vroeg waar ze daarna heen zou gaan. Marytje haalde haar
schouders op: "k Weet 't nog niet, misschien naar mijn ouders in Voorschoten".
Niet duidelijk is of Marytje nadien weer gevangen gezet is. Haar ouders
Teunis Cornelisz Kleyn en Willemijntje Jans Steckhoven waren nog in
leven en woonden in Voorschoten. Drie keer nog werd ze gedagvaard en
op artikelen verhoord. Dat ging zo: De baljuw schreef een uitvoerig dagvaarding
"Maria Kleyn anders genoemd Mary van Zelst, huisvrouw van
Jan Gosen, laatst gevangene thans latiterende, te verschijnen op dinsdag
die zijn zal, des voormiddags de klokke 11 uur in eigen persoon te compareren".
De bode Pieter van der Spek had vervolgens de taak de dagvaarding
"na voorafgaand klokkeslag" voor het Regthuys van Valkenburg
bekend te stellen. En Marytje kwam! Ze was klaarblijkelijk niet ondergedoken.
Drie keer verscheen ze voor de welgeboren mannen van Valkenburg.
Op 28 Maart, 22 Juli en 9 Augustus. Na die verhoren schreef de
baljuw zijn eis, in dit geval een 120 artikelen tellend rapport, waarin hij
tenslotte verbanning uit Holland eiste. Voor de tijd van veertig jaar. Hetgeen
diezelfde dag door de vierschaar besloten werd. Zonder of met de
kinderen? Daarover werd niet gesproken. Haar man? Och, ook hij speelt
nauwelijks een rol.
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 108

3.6.
PANNENBAKKERS EN AANVERWANTEN
109
Milieu problemen
Samuel Paridon uit Katwijk kocht een steenplaats in Valkenburg. Staande
en gelegen op de plek die bij oude Valkenburgers nog bekend staat als
Borculo en niemand weet waarom, Op de kaart staat daar tegenwoordig
de Joghtlaan aangegeven of daaromtrent. De beide steenovens waren
inmiddels tot een puinhoop vervallen. Samuel richtte een schriftelijk
verzoek aan de vrouwe van Valkenburg om in plaats daarvan twee kalkovens
te mogen timmeren. Susanna Studler van Zurick, gewoonlijk niet
besluiteloos, liet deze keer de beslissing aan de welgeboren mannen van
Valkenburg over. Hun advies was weldoordacht: Het zou beter geweest
zijn als de kalkovens wat verder van de huizen opgesteld worden. Het
dorp heeft nu ongemak te vrezen. Ook lijkt het ons goed de naastgelegen
strooiakkers van de pannenbakkerij met pannen te laten beleggen. Paridon
moet bevolen worden alle overlast te vermijden. Overigens verzoeken wij
u de vestiging te accorderen. Aldus de baljuw Vosmaer.
Susanna volgde het advies op. Anno 1692.
Een pannenbakkersbaas
Jan Cente Lelyveld was pannenbakker. Heel wat Valkenburgers waren
voor hun loon afhankelijk van zijn luimen en ondememerslust. Bartel van
Oosten was voerman te Katwijk. De heer Lelyveld had een paard van
hem, Bartel, uit de weide laten halen om een vlonder te verslepen. Zeker
omdat hij zijn eigen paard daaraan niet wilde opofferen! Verontwaardigd
deed Bartel zijn beklag bij schout en schepenen van Valkenburg.
Bartel bleek goed op de hoogte van de gang van zaken. Eén van de twee
knechten van Lelyveld was op het paard geklommen. Het beest werd voor
Zicht op oud Valkenburg.
de vlonder gespannen en door de wei gejaagd. Naar de plaats waar de
vlonders opgestapeld moesten worden. De baas dacht dat het wel met dat
paard zou kunnen gebeuren. Omdat de knecht aarzelde zei hij: "Breekt hij
den nek, dan breekt hij den nek!" Waarmee hij het paard bedoelde. De
knecht ging van het paard af en zette het opnieuw aan. En ja hoor, even
later stond het getergde dier bovenop de stapel. Woest briesend liep het
daarop niet netjes rechtdoor, zoals de bedoeling was, maar struikelde
zijdelings van de hoogte. Even later lag het arme beest met zijn kont in de
sloot, deemoedig de kop tussen de voorbenen, nog immer gehinderd door
het tuig. De steenbakkersbaas sloeg het paard met de halster, de knecht
trok het aan de manen, met veel moeite kregen ze het beest weer op het
droge. Een tweede knecht kreeg de opdracht de gewonde en bloedende
voorpoot af te wassen en het daarna terug te brengen naar de wei van
Bartel. Alsof er niets gebeurd was. Jan gaf duidelijke instructies, eerst aan
de oudste knecht "Voor u ben ik niet verlegen dat je tegen iemand hiervan
zal spreken". En tegen de ander "Zo gij ooit jegens iemand van het paard
van Bartel spreekt, zal ik je den hals afsnijden!"
Toen Bartel zijn paard nodig had lag het in de weide, een slecht teken. De
smid werd erbij gehaald en die sneed de dik geworden wonde open. Het
mocht niet meer baten. Enige weken daarna stierf het mishandelde dier.
Waarvoor Bartel twee jaar tevoren nog 117 gulden en 2 stuivers betaald
had. Reden waarom hij, mede voor geleden schade, een bedrag van 180
gulden schadevergoeding eiste. Of liever, zijn zaakgelastigde. Want inmiddels
was de ruzie hoog opgelopen en hadden beide mannen procureurs
ingeschakeld. Rechtsgeleerden waarmee ook vroeger een zaak eindeloos
gerekt en het recht verbogen kon worden tot een gewoon mens niet meer
wist wat waar en onwaar was. Zolang er maar betaald werd. Hoe dies zij,
Jan via zijn procureur, ontkende glashard het tenlaste gelegde. Of zijn
beide knechten nog door de molen gehaald werden vermeld het boek niet.
De zaak sleepte zich een jaar voort. Allicht werden ze aan de tand gevoeld.
Want onze schout en der medicijnen dokter Abraham de Haas wist
van geen ophouden als het erop aan kwam de waarheid boven tafel te
krijgen.

Dat blijkt bijvoorbeeld uit het verhoor van Cornelis Kerkvliet, oud 43 jaar
en wonende te Valkenburg. Hij had op zondag 13 Januari 1743 in gezelschap
van enige heren om de haard gezeten in het huis van Jan de Kleermaker
te Oegstgeest. Ze hadden het over het dode paard gehad en over het
gebrek aan getuigen. Cornelis had daar uit zijn mond laten vallen: "Ik heb
in ons huis een geloofwaardig man horen zeggen dat hij het geval ook
gezien had. Dan hadden ze genoeg! Maar hij wil er niet mee van doen
hebben."
Maar toen Cornelis daarover voor schepenen werd verhoord ontkende hij
dat gezegd te hebben! Abraham hield aan: "Maar man, begrijp je niet dat
wij meer geloof hechten aan het getuigenis van drie dan aan dat van één!
Waarom ontken je dan nu?" Cornelis zei daarvoor inderdaad geen andere
reden te hebben dan dat hij niemand kon beschuldigen. En dat hij wist
zijn getuigenis met de eed te moeten bevestigen en zijn ziel daarmede aan
de eeuwige verdoemenis bloot stelde.
Onze baljuw, schout, secretaris en dorpsarts vertrouwde het nog niet erg
en bleef aandringen: "Of hij dan niet, liever zijn vertrouwen op God Almachtig
en de verdienste van de Heere Jezus stellende dan in de mensen,
nu voor de wereldlijke vierschaar geroepen zijnde om daar onder het
aanroepen van des Heeren Allerheiligste Naam de Waarheid getuigenis te
geven, wil zeggen wat de waarachtige Waarheid is, dan die tot eeuwig
Wee zijner ziele te verduisteren?"
Een kort "Ja" werd als antwoord genoteerd. Cornelis zal het wel benauwd
gehad hebben. Werd verder onder druk gezet. "Hoe heb je dan je verhaal
gedaan? En wie was het die het geval van het paard gezien heeft?" Het
enige dat Cornelis wist te vertellen was dat hij Dirk van Egmond in zijn
huis had horen vertellen dat de vlonders naar zeker land versleept moesten
worden, meer niet.
De schepenene die de zaak wilden afhandelen namen tenslotte een wijs
besluit. Ze gaven de beide partijen opdracht alle stukken die ze in de loop
van het jaar hadden opgesteld in een zak te doen en die aan hen te over-
handigen. Beide zakken zouden daarna aan een onafhankelijke rechtsgeleerde
worden overhandigd die na lezing zijn oordeel te kennen zou geven.
Hetgeen geschiedde op 10 Juni 1743. Zodat op 23 September daaropvolgende
de schepenen uitspraak konden doen: Jan Cente Lelyvelt
werd veroordeelt tot een schadevergoeding van 120 gulden en de proceskosten.
Waarop de verdediging zich appellant stelde bij het hof van Holland.
Maar voorlopig was de zaak hiermee afgedaan.
Pannenbakkers personeel
Toen Aagje bij de bakker haar inkopen deed en de optocht voorbij zag
trekken begreep ze er niet veel van. Wat was dat nou? Vier mannen,
vreemd uitgedost. Ze zag het toch wel goed? Een takkenbos aan de hals
gebonden, en niet van die kleintjes! De mannen sjokten voorover gebogen
voorbij, zonder op of om te zien. Naast hen de diender. Als een waakhond.
Achter de stoet een stel joelende jongens. In hun midden gekke
Trijntje die vreemde klanken stamelde en wild met haar armen zwaaide.
De bakkersvrouw die over de onderdeur naar buiten keek wist precies wat
er aan de hand was. "Die moeten zo het hele dorp door. Dat zijn die lui
die Zondag hout gestolen hebben in het Elzenbos van juffrouw Schuurman!"
Aagje keek haar vragend aan. "In de Kooltuin in Katwijk" haastte
de vrouw zich nader te verklaren. Aagje herinnerde zich haar baas, Willem
van Egmond, erover gehoord te hebben. Willem was één van de
welgeboren mannen van Valkenburg en had het verhaal aan zijn vrouw
verteld tijdens het eten. Aagje had er een stukje van opgevangen toen ze
de pap op tafel had gezet. Later vanuit de keuken, hoorde ze de jonge boer
daverend lachen. Neeltje Langelaar, zijn vrouw, liet zich niet zo gaan, ze
was ver heen van haar eerste.
Aagje kende de vier mannen wel die daar voor het van het dorp te schande
liepen. Voorop liepen Andries en Jan de Rot. Vader en zoon. De bakkersvrouw
noemde hen deftig Roddee. Verders Jan Paulus van Hoorn.
Arbeiders van de steenplaats. Tenslotte Klaas Kellenaar, de pannenbakker.
Stuk voor stuk arme donders wist Aagje, die zelf armoe kende. De
bakkersvrouw had geen medelijden. "Een fatsoenlijk mens gaat toch niet
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 110

onder kerktijd aan het roven en stelen!" was haar mening. "Dood hout
sprokkelen noemden ze het. Maar ze hakten alles wat groen was. Een
schande voor ons dorp, die lui van de steenplaats! Ze doen maar. En meid,
heb je het gehoord van zij van Jan van Hoorn?" Ze dacht even na: "Jannetje
van Leeuwen?" Aagje schudde ontkennend het hoofd. "Wel, die was er
ook bij, die hoefde niet mee te lopen. Omdat haar man er bij was, snap je.
Ze moet al die tijd voor het Regthuys staan, toekijken. Ik kon niet weg,
maar anders... " Ze maakte haar zin niet af. "Weet je ook niet dat Pieter en
Jan Binnendijk er vandoor zijn? Die waren er ook bij, in de Kooltuin. De
baljuw kan ze niet vinden maar..." Ze fluisterde wat namen waarvan ze
gehoord had dat daar de gebroeders Binnendijk zich ophielden. Aagje
keek op de lange Zwaai. De torenklok had niet stilgestaan, haastig nam ze
afscheid. "Tot ziens!"
111
De muis en de lijster
Ariaantje Jansdochter van Hoorn was 62 jaar en verdiende in de zomermaanden
de kost met hard en zwaar werk op de steenplaats. Als de winter
kwam was ze aangewezen op de karige boterham die ze met het spinnewiel
kon verdienen. Wat moet je dan als de winter voor de deur staat en er
is geen hout voor de kachel? Toen ze 's morgens voor dag en dauw, terug
van de steenplaats van de heer Lelyveld, Arie Zandvliet tegenkwam en
deze haar argwanend vroeg "Zo... ben je wat doende?" kon ze niet doen
alsof ze in verwachting was. "Goeie morgen Ary" groette ze hem wat
beschaamd, "ik heb een schootje turf wezen rapen". Ze omklemde daarbij
enige in haar schort geborgen schamele turfjes die ze uit de schuur van de
steenplaats gestolen had. "Dat zijn jouw zaken!" hoorde ze hem mompelen.
Ary die beter bekend stond als de Leyster ging haar aan de andere
kant van de weg voorbij, alsof hij niets met haar van doen wilde hebben.
De ruimte onder zijn bedstee thuis lag vol met gave stevige turven, diezelfde
morgen nog met twee manden vol bijgevuld uit dezelfde schuur.
Maar daarmee was Ariaantje, de Muis zoals ze door iedereen genoemd
werd, niet bekend. Dat althans was haar eerste lezing van de toedracht.
Zicht op oud Valkenburg.
Toen de Muis thuis kwam voelde ze zich niets op haar gemak. Zou de
Lijster zijn mond dichthouden? Straks vertelt hij het nog tegen Dirk Ouwersloot!
Ze vertrouwde hem maar half. Dat schrikbeeld lag haar tenslotte
zo hoog dat ze besloot Mary, de turftonster, op de koffie te vragen. Aan
haar vroeg ze, onder het genot van een vers bakje, of Ary de Lijster verteld
had dat hij haar gezien had, die morgen. Mary wist van niets. "Heeft
hij het niet aan Dirk Ouwersloot gezegd?" hield ze vol. Mary keek haar
achterdochtig aan en zo kwam Ariaantje er toe op te biechten wat ze die
morgen gedaan had. De dag daarop werd de Lijster opgepakt en vastgezet.
Maar eerst werd de Muis verhoord, die na enig aarzelen verklaarde dat
Ary die morgen met haar meegegaan was en ook turven gehaald had. Ze
ontkende met haar zoon reeds eerder op het dievenpad geweest te zijn.
Niet met dat doel een schip te hebben beklommen. Niet in de gepasseerde
winter uit de schuur van de heer van Houten een menigte turf te hebben
gehaald. Wel gaf ze toe aan Mary van Zelst tot drie maal toe een partijtje
turf te hebben verkocht in ruil voor wat aardappelen. Nee, Mary had niet
gevraagd waar de turf vandaan kwam, had haar geen opdracht daartoe
gegeven en was ook niet met haar meegeweest. Haar zoon had overal
waar hij gewerkt had zijn verdiende loon gekregen maar zij, toen ze bij
Dirk Ouwersloot werkte, werd door dezelve altoos met "kluyten" betaald.
Twee dagen later werd de Lijster aan de tand gevoeld. Hij gaf toe Ariaantje
te hebben ontmoet en daarna beiden naar huis te zijn gegaan. Hij dacht
dat het maar slechte turf was, een overschotje. Anders zou hij het niet
gedaan hebben. Met Marytje van Zelst was hij niet op pad geweest. Had
geen schip beklommen noch elders ingebroken.
Ook Mary van Zelst moest voor de welgeboren mannen verschijnen voor
een ondervraging. Inderdaad kende ze de Muis reeds zes jaar maar was
niet familiair met haar omgegaan. Had haar nooit gevraagd turf voor haar
te halen. "Van mijn leven niet!"

De welgeboren mannen besloten een ernstige waarschuwing aan de inwoners
van Valkenburg bekend te stellen: "Aangezien vele ingezetenen zich
hebben schuldig gemaakt aan diefstal van turf uit de kalk- steen- en panneplaatsen,
ook de bossen waaruit hele bomen worden omgehakt, palen
en brugschuttingen enz." Voorts werd een premie van vier zilveren dukaten
uitgeloofd voor de aanbrenger. De vermaning eindigt "zullen streng
gestraft worden als huisbrekers, dieven, boom- of straatschenders.
Mary van Zelst kon niets ten laste worden gelegd. De Muis werd veroordeeld
om op het publieke schavot een uur met roeden omhangen te staan
en daarna voor eeuwig uit Valkenburg verbannen te worden. De Lijster
werd slechts voor vier jaar verbannen. Beiden draaiden eveneens op voor
de kosten van het geding.
Vrijen bij de steenoven
Teuntje Vermeer was nooit op school geweest. Ze kon niet schrijven. Een
meisje waarvan er twaalf in een dozijn gingen, in die tijd. Voor haar was
een huwelijk de best denkbare toekomst. Maar de kans daarop was sinds
de geboorte van Kareltje niet erg best. Om de kost voor hen beiden te
verdienen moest ze werken. Dat zocht en vond ze in Valkenburg. Op de
steenoven van Simon Binnendijk. Ze nam dienst als stookster. Dag en
nachtwerk. Daar leerde ze Gerrit de Wit kennen, de knecht. En Dirk en
Alyda, zoon en dochter van de baas. Teuntje woonde in Katwijk Binnen.
Ze hoefde niet ver te lopen naar haar werk. Ze werd aangenomen halverwege
het jaar 1783.
De verbinding tussen Valkenburg en Katwijk was toen nog een smal
weggetje, voornamelijk bedoeld voor paardewagens. En voetgangers
zoals Hendrik van Daalen, die om de een of andere reden begin februari
van het jaar 1785 naar Katwijk wandelde. Op die weg voegde Gerrit de
Wit zich bij hem. Hendrik lachte hem betekenisvol toe, waarop Gerrit
begon: "Ja, jij lacht, en ik ook! En daar jij om lacht, daar lach ik ook om!"
Duistere woorden die door Hendrik echter best begrepen werden. "Dat
kan plaats hebben!" beaamde hij, terwijl ze samen voortgingen. Gerrit
keek hem van opzij aan: "Jij zult lachen omdat onze Dirk Teune met kind
gemaakt heeft?" vroeg hij om helemaal zeker te zijn. Hendrik knikte
heftig. "Dat durf ik nou zeggen!" begon hij en vervolgde: "In Teune
naam, want ik ben zelf bij haar geweest!" Gerrit, klaarblijkelijk op informatie
uit, vroeg voorzichtig verder: "Ik hoor zeggen dat ze al vrijwel tijd
en uur en stonde weet?" Hendrik knikte: "Dat zal denkelijk waar zijn!" en
hij vervolgde bedachtzaam: "Het zal geen vlo geweest zijn die haar geprikt
heeft!" Gerrit liep enkele stappen stilzwijgend voort en vervolgde
tenslotte: "Ik hoef er niet naar te vragen want ik weet wel wanneer het
gebeurd is." Nu was het Hendriks beurt om belangstelling te tonen. "Doe
je?" keek hij nieuwsgierig opzij. "Ja" kwam het kortaf. "Heb je 't gezien?"
ging Hendrik verder. "Nee, maar wel gehoord!" kwam het antwoord, nog
steeds wat terughoudend. "Wanneer is 't dan gebeurd?" ging Hendrik
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 112

door. Gerrit liet zijn terughoudendheid varen: "De tweede oven na de
markt! Toen zijn ze samen aan de rode zijde gaan leggen. Ze hadden nog
geen half uur aan mijn zij gelegen. Ik hoorde 't spul wel aan!" (Waaruit
we kunnen opmaken dat in Valkenburg destijds de tijd niet slechts met de
klok en de kalender gemeten werd maar ook naar de paardenmarkt en de
bakduur van de steenovens. Voorts dat de stokers en stooksters in elkaars
onmiddellijke nabijheid de nacht plachten door te brengen. En dat de oven
een rode kant had, in tegenstelling tot de niet rode zijde, hetgeen niet
persé iets te maken heeft met een gevaarszone).
Hendriks nieuwsgierigheid bleek uitermate geprikkeld. "Hebbe 't gezien?"
vroeg hij nogmaals. Gerrits "Neen" kwam het wat kortaf. Hendrik maakte
er een geintje van: "Dat is evenwel al een wonder, dat je niet eens ging
kijken?!" Gerrit merkte schijnbaar niets van het venijn dat in de vraag
verborgen lag. "Daar had ik mijn reden voor, om niet te doen" ging hij
onverstoord verder. "Doe je?" kwam Hendriks reactie meteen. De beide
mannen hadden intussen dat vertrouwelijke toontje aangeslagen dat
slechts bij vrouwen wordt verondersteld. "Ja, het staat je nog wel voor dat
er een mof bij ons gewerkt heeft die alliantie maakte met onze Alyda?"
Hendrik knikte gretig, "Ja, nou je me in 't geheugen brengt!" "Nou, toen
heb ik ze gewaarschouwd, oud en jong!" Gerrit deed enige woeste passen:
"En toen kreeg ik de wind zodanig van voren dat ik me voorgenomen heb,
al zag ik het voor mijn eigen ogen dat ik ze niet zou waarschouwen!" Op
dat moment werden ze ingehaald door Arend Kooy zodat het min of meer
interessante gesprek ontaarde in praten over koetjes en kalfjes.
Het was twee weken later. Jan Ouwersloot en Stijntje van Eick woonden
in Katwijk Binnen en kregen 's avonds bezoek van Gerrit de Wit. En
aangezien hun huis naast het onderkomen van Teuntje gelegen was kwam
ook zij even een kijkje nemen, een kind onder haar hoede. Het leek wel of
Gerrit daarop gerekend had. "Zo" zei hij, "hoe heet dat kind?" Teuntje gaf
onbevangen antwoord: "Karel". Gerrit bekeek Teuntjes positie en voer
voort: "Hoe gaat jouw kind heten?" Teuntje keek hem trouwhartig aan:
"Dirkje Binnendijk!" kwam het spontaan, "als het een meisje is. En Dirk
als het een jongetje is!" Gerrit leek niet erg geschokt. "Ja, ik weet wel
113
Zicht op oud Valkenburg.
wanneer 't geschied is! 't Is de tweede oven na de markt!" bromde hij en
keek haar medelijdend aan. Teuntje trok Kareltje dicht tegen zich aan:
"Hij hiet het evenwel liegen!" bracht ze nauwelijks hoorbaar uit. Gerrit de
Wit gromde wat voor zich uit. "Ja, daar is hij wel van thuis!" hoorden Jan
en zijn vrouw hem zeggen. Jan moest er vandoor, misschien naar een
kerkeraadsvergadering. Ook Teuntje vertrok. Gerrit bleef nog even zitten
en vertelde Stijntje wat er zoal voorgevallen was. Dat op zekere avond,
vóór de markt, toen hij en Dirk bij de oven waren, Dirk zich verwijderde
omdat hij naar zijn zeggen moest wateren. Het duurde wel erg lang. Gerrit
stuurde zijn dochter met een zekere Harmen er op uit om eens te gaan
kijken waar hij bleef. Dirk bleek nergens te vinden. Maar zijn dochter had
de volgende morgen aan haar moeder verteld dat ze bij Teuntje zo'n gestommel
hadden gehoord en dat ze niet wist wat ze van Teuntje en Dirk
moest denken!
Alida van Uenen was een kordaat mens. Dat moest ook wel want ze was
beëdigde vroedvrouw van Katwijk Binnen. Op 25 maart 1785 werd ze
geroepen om eens naar Teuntje Vermeer te komen kijken. Het was zover,
dacht de buurvrouw. En inderdaad, Teuntje lag die avond kreunend en
steunend te bed. Maar niet omdat de geboorte zo spoedig te gebeuren
stond, dacht de vroedvrouw, maar omdat ze hoge koorts had. Dus werd de
arme meid weer aan haar lot overgelaten, de vroedvrouw had meer te
doen. De volgende morgen echter, na daartoe geroepen te zijn, moest ze
al vroeg weer op pad. Teuntje was inmiddels bevallen van een kind en
kort daarna een tweede. Het eerste was dood, nummer twee lag nog ingepakt
in het moederlijke vlies. Nog niet voldragen, veel levenskansen had
het arme wicht niet, dat zag de vroedvrouw wel. Om kort te gaan, Alida
van Uenen deed wat haar plicht was. Onderwijl maakte ze zich nijdig
over de moeder die geen man had. En hoe ze haar kon dwingen de naam
van de vader bekend te maken. En was ze niet van de roomse kerk? Ze
handelde zoals ze klaarblijkelijk gewend was, zonder zich af te vragen of
dat wel goed was en sprak de jonge moeder aan. "Je moet me een goede
verklaring geven wie de vader is! Je moet het zweren! En denk erom,
geen valse eed!" En ze voegde er dreigend aan toe: "Ik kan je nog met de
nageboorte laten zitten, dan zal je sterven!" Op dat moment kwamen de

eide buurvrouwen erbij. De vroedvrouw, die dat de gewoonste zaak van
de wereld vond, herhaalde nadrukkelijk wat ze kort tevoren tegen Teuntje
gezegd had. Waarop de jonge moeder in aller bijzijn, zwoer op haar nageboorte
en zo waar als God Almachtig leeft, dat Dirk Binnendijk de vader
van de kinderen was. En geen ander. Waarna de vroedvrouw de geboorte
afhandelde.
Marcellus Eliza Johannes Swaving was sinds een halfjaar benoemd tot
baljuw, schout, secretaris, bode en ontvanger van de honderste en de
tweehonderdste penning van de vrije hoge heerlijkheid van Valkenburg.
Hij zal al die taken niet eigenhandig verricht hebben, daar had zo iemand
zijn mannetjes voor. Maar de zaak Teuntje Vermeer kreeg zijn volle
aandacht. Eerst kwam er een verzoek van zijn collega uit Katwijk op zijn
tafel met het verzoek om de zaak van Teuntje "pro deo" en zonder zegelkosten
te behartigen. Schout en schepenen besluiten dat toe te staan. Een
maand later volgt een brief opgemaakt door Teuntjes gevolmachtigde.
Waarin betaling geeist wordt voor de begrafeniskosten van haar twee
kinderen, de kraamkosten en een soort smartegeld, van respectievelijk 18,
100 en 500 gulden. Gedaagde Dirk Binnendijk, volgens haar de vader van
de kinderen.
Dirk had misschien nog wel anders gewild maar vader Simon Binnendijk
was niet van plan zijn "minderjarige" zoon er voor op te laten draaien! Hij
had de bui zien hangen en reeds maanden tevoren een jurist uit den Haag
als gevolmachtigde aangesteld. Geld was geen probleem. In een lang
rekwest wees hij alle beschuldigingen aan het adres van zijn zoon van de
hand als vuige lasterij en verdachtmaking. Dirk had Teuntje hoegenaamd
niet aangeraakt. En was mitsdien niet de vader van de gestorven kinderen.
De bewijzen van Teuntje werden ingebracht: een verklaring van Hendrik
van Daalen over de mededelingen van Gerrit de Wit; een soortgelijk
verslag van het echtpaar Ouwersloot; een beschrijving van de bevindingen
van de vroedvrouw gestaafd door die van de buurvrouwen. Alles bij
elkaar weinig houvastgevend materiaal. De eiseres kon daarmee hooguit
aannemelijk maken dat het Dirk wel geweest zou zijn en misschien zou
dat voor de schepenen voldoende zijn om tot een voor haar gunstige
uitspraak te komen. Overigens toonde Teuntje zich bereid af te zien van
haar eis als Dirk bereid zou zijn om onder ede voor schout en schepenen,
en in haar bijzijn, te verklaren nooit vleeselijke conversatie met haar
gehad te hebben.
Dirks verdediging kon weinig meer doen dan de aangedraagde beschuldigingen
aanvechten. Dat werd gedaan door een verklaring te laten opstellen
door Gerrit de Wit en een tweede Valkenburger, Jacob Ouwersloot.
De door de eiseres ingebrachte getuige, Hendrik van Daalen, was haar
neef. Het waren zogezeid zusters kinderen. Waarmee Hendriks onpartijdigheid
werd ondergraven. Gerrit de Wit, inmiddels tot meesterknecht
bevorderd, bleek voorts de getuigeverklaringen nauwgezet gelezen te
hebben. Tot meermalen toe. Daarvan gewaagde hij in een uitvoerige
geschrift opgesteld door de tegenpartij. Hij had over de verklaringen van
Hendrik van Daalen en het gezin Ouwersloot een kort en bondig oordeel,
grove onwaarheden gepaard met lastertaal. Dat hij al wandelend een
gesprek met Hendrik gevoerd had ontkende hij geenszins. Zijn lezing van
het gesprek was nogal afwijkend, van verre was hij reeds aangesproken
als volgt:
H. Waarom lach je? Je hebt immers 't nieuws al gehoord dat onze
Teuntie in de kraam moet met Dirk Binnendijk?
G. Is 't wel waar?
H. Ja, wel waar. Ik heb bij Teuntie zelfs geweest. Ik durve het nu zeggen
in Teunties naam dat het waar is want haar zuster is bij mijn
wijf geweest en die had gezeid dat Teuntie in de kraam moest met
Dirk. Ik heb tegen mijn wijf gezeid dat ze er niet most van spreken
voordat ik er zelfs geweest was.
G. Wat tijd is dat al?
H. De tweede oven na de markt!
G. Dan weet ik nu de wijd ook.
H. Ja, ja, je hebt daar wel wat van gezien?!
G. Ik heb daar niets oft gezien. Want dan leid ze (Teuntje) aan zijn
(Dirks) zij van de oven. Als de oven af is. Zodat ik daarvan niets
gezien heb!
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 114

G. Heeft Teuntje al bij Dirk geweest?
H. Nee, maar denkelijk morgenavond want het is vanavond haar
koortsavond (?) zodat zij vanavond niet en kan. Maar morgenavond.
En dan gaat mijn wijf met haar mee. Gerritje de Vries wou wel
meegaan maar dat zou altemet niet goed neer komen. Daarvoor gaat
mijn wijf. En ze moeten voorzichtig zijn, dat namentlijk bij Dirk
Binnendijk of zijn moeder of de één of ander, geen kwaad bescheid
geeft aan Teuntie of mijn wijf. We zullen eens kijken wat wij met
haar (Teuntje) te doen hebben, want wij zijn daar naaste van. Want
mijn moeder heeft ook zo 'n geval gehad. Zij woonde aan de Leidsche
dam. Mijn moeder was een vlug vigelant vrouwspersoon. Mijn
vader, Hendrik van Daalen een zoon van de korenmolenaar, maakte
met haar alliantie. Om kort te gaan, zij moest in de kraam. Maar
toen had je het spul gaande! Toen mijn moeder op de helfte was
ging men daar naar toe met de buurvrouw. Maar toen ze daar kwamen
scheelde dat (standsverschil) veels te veel. Want daar zat dik
geld! Hij, mijn vader kroop weg. En het oude wijf, zijn moeder, die
ging aan dat mijn moeder en de buurvrouw maar maken moesten dat
ze weg kwamen! Toen was goede raad duur. Toen stuurden ze maar
mijn grootvader, Karel de Plank en die ging naar Leidsendam en die
naar het oude wijf toe. Maar dat scheelde veel te veel om te trouwen,
dat ken je wel denken!
G. En toen, hoe ging het toen al verder?
H. Mijn groote vader ging weer naar Valkenburg, aanstonds om een
acte van pro deo. En toen naar Den Haag naar een advocaat en die
gaf ten antwoord dat als mijn moeder in de kraam kwam, als dat er
dan maar twee buren met de vroedvrouw met het kind daar naar toe
moesten gaan. En zo zij kwaad bescheid kregen dan maar weerom
komen. En dan naar zijn toekomen. En dan zou hij als advocaat wel
zien wat hij te doen had. Toen ging men aan 't pleiten en dat kostte
metterhaast heel wat geld. En toen het lang genoeg geduurd had
ging het oude wijf Oost en West en overal hoe ze er af kon komen.
En toen moest hij ze, namelijk mijn vader, evenwel mijn moeder
gotome nog trouwen! Wat praat je!?
115
Zicht op oud Valkenburg.
H. Maar het speet de advocaat dat het gedaan was! Want ik heb de
molenaar aan de Glip horen zeggen dat de advocaat gezegd had dat
hij nu nog maar ééne molen uit de wiek hadde! Het kostte dertien
honderd guldens!
Op dat moment werd het gesprek onderbroken door de komst van Arend
de Kooy. Ook de woorden die Gerrit ten overstaan van de vrouw van Jan
Ouwersloot zou hebben gesproken ten aanzien van Simon Binnendijks
dochter Alyda waren nimmer geuit. Vuige lastertaal om die eerbare dochter
voor de wereld ten toon te stellen! Dat was de reactie van de verdediging.
En wat betreft het doen ven eden: Als het moest zou Dirk niet volharden
in zijn weigering de eed af te leggen. Niet lichtvaardig mocht de
naam des Heeren worden aangeroepen!
Teuntjes gevolmachtigde bracht een nieuwe verklaring van de familie
Ouwersloot in het geweer. Gestaafd door Cornelis de Wilde die bij hen in
de kost was. Gerrit de Wit was op zekere avond bij hen komen binnenvallen
met de vraag dat hij wel eens wilde weten wat Hendrik van Daalen
van hem hebben wou, dat die zo met zijn naam ging speulen. "Wel, dat
zal ik je zeggen" had de heer des huizes gezegd, "Je weet ommers wel wat
je tegen Hendrik van Daalen gezeid heb? En je weet ook wel wat je hier
in huis tegen Teuntje gezeid heb, daar wij alle bij waren. Daar zoekt Hein
de waarheid van!" Gerrit was ietwat geprikkeld uitgevaren: "Ja, dat weet
ik wat ik gezegd heb. Maar daar neuk ik wat in! Die Paapse donder kan
me niet deren, er waren geen getuigen bij!" Tenslotte nog een uitgebreid
verhaal van van een Dieuwertje van Stey, oud 28 jaar, diensmeid bij
Hermanus van Houten aan de visbrug te Leiden. Ook zij had enige dagen
voor de Valkenburgse paardenmarkt in 1784 gewerkt bij de steenoven als
stookster. Ook bij haar was Dirk gekomen en had zijn hand onder haar
rok gestoken. Hetgeen niet voor velerlei uitleg vatbaar was. Zij echter had
geweigerd op zijn toenaderingspoging in te gaan. Tot zover haar relaas.
Teuntje had overigens niet veel in te brengen, meermalen moest ze verzuimen
wegens ziekte.

De schepenen namen ten langen leste een kloek besluit. Als Dirk ten
overstaan van het college en in het bijzijn van Teuntje zou zweren dat hij
nimmer met Teuntje gemeenschap gehad had zou zij in het ongelijk worden
gesteld. Zij zou dan 8 gulden zegelkosten moeten betalen. Zo niet,
dan zou Teuntje moeten zweren dat zij gedurende die tijd niet met een
ander dan Dirk gevrijd heeft. In dat geval zou Dirk veroordeeld worden
tot betaling van 250 gulden met 18 gulden begraveniskosten. En de proceskosten
die ook niet mis waren. Om kort te gaan, er werd een datum
afgesproken, die nog eens uitgesteld werd vanwege ernstige ziekte van
Teuntje. Op 29 November 1785 was het eindelijk zover. Dirk, geassisteerd
met zijn vader en procureur, legde de eed af in de rechtskamer van
het Rechshuis. Ten overstaan van Benjamin Verbrugge, Gerardus Vlasveld,
Ary van der Mouw en Pieter Borsboom, schepenen van Valkenburg.
En Teuntje Vermeer geassisteerd met haar gevolmachtigde pro deo. Absent
waren de schepen Hendrik Binnendijk en de schout Eliza Johannes
Zwaving. Door indispositie.
Armoe troef
Het was verboden maar vele Valkenburgers dachten dat het mocht. Vissen
in andermans water. Nee, niet zomaar vissen, vis grijpen noemden ze
het. En daarom dachten ze dat het wel toegestaan zou zijn. "Dat komt ter
aere welke vis dese luy noemt, maer paling grijpen, dat is waer!" erkende
één hunner tijdens het verhoor voor het comité van criminele justitie.
Waarmee hij zeggen wilde dat er zijns insziens tussen de term "vissen" en
"paling grijpen" wel enig verschil behoorde gemaakt te worden. Dat soort
vissen was in die winter gewoonte geworden, het werd niet gezegd maar
waarschijnlijk is bedoeld het paling vangen met behulp van een bijt in het
ijs. Drie mannen werden voorgeleid, Jan Nonnekes, Willem Peet en
Hendrik Vergunst. Alle drie pannenbakkersknecht. Het delict was gepleegd
achter het bosje van de heer Lelivelt, in diens Singel, en ook in de
Singel van Jannetje Brouwer. De paling was voornamelijk bedoeld voor
eigen consumptie, het was 's winters geen vetpot voor de pannenbakkers.
De tijdelijke baljuw Johannes Hoepeling eiste het normale tarief, een
boete van 25 gulden! Het comité maakte er 30 stuivers van, voor die arme
kerels nog een heel bedrag.
Eest tegels
Erg interessant is het niet, de geschiedenis van de nagemaakte Eest-tegels,
ook wel genoemd "Stenen met gaten". Oftewel de tegels die uitgevonden
waren om als plaatsvervanger te dienen van de Eest-kleden. Adrianus van
Diemen, pannenbakker te Katwijk aan de Rijn had er octrooi op aangevraagd
en verkregen, hem kwam het recht toe op de vervaardiging en de
verkoop. Dat recht was hem verleend op 9 November 1795 en gold voor
de tijd van 15 jaar. Op boete van drieduizend gulden. Hetgeen dus inhield
dat Jasper Verhoef, pannenbakker te Valkenburg, in het jaar 1805 die
tegels niet had mogen vervaardigen noch verkopen. En aangezien hij
zulks toch gedaan zou hebben werd hij voor de vierschaar gedaagd door
de baljuw van Valkenburg. Er was veel geld in het geding dus werd de
zaak uitgevochten tussen enerzijds de procureur Pieter van Heemeren
namens de baljuw, en Thomas van Bergen gemachtigd namens Jasper
Verhoef.
Jasper Verhoef zou 60 stuks tegels hebben verkocht aan Adolph Broekenhoff,
metselaar wonende op de Overtoom te Nieuwer-Amstel. De tegels
waren bestemd voor een Eest in een fabriek aldaar en brachten twaalf en
een halve stuiver per stuk op. De boete van drieduizend gulden zou ten
goede komen, eerlijk verdeeld, aan de baljuw, de armen van Valkenburg
en de aanbrenger. Ieder een derde part. De voldoening was eerst vriendelijk
verzocht, daarna op 8 April 1806 nader vermaand door de gerechtsbode,
maar nog nimmer voldaan. Reden waarom besloten was tot de procedure.
Van Bergen, op 2 Juni 1806, verklaarde in een lang pleidooi dat de gedaagde
met stomme verwondering van de beschuldiging had kennis
genomen. Dat de baljuw zich wilde lenen om hem te beboeten op een
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 116

kwasie octrooi! Hij was benieuwd aan de weet te komen hoe de eiser dat
hard zal kunnen maken!
Van Heemeren verklaarde op 16 Juni 1806 er niet aan te twijfelen dat de
baljuw de beschuldiging zelfs voor de rechter zal kunnen waarmaken.
Sprak voorts zijn verontwaardiging erover uit dat de beklaagde met veel
ophef gewag gemaakt had van zogenmaamde incordante handelingen van
de baljuw.
Van Bergen op 14 Juli 1806 begreep niet op welke gronden de baljuw
zich geraakt heeft kunnen voelen. Hij heeft het volste vertrouwen in diens
goede trouw en kordaatheid! De baljuw zal zeker geen orders hebben
gegeven aan zekere twee personen, die hangende de procedure, op een
slinkse wijze probeerden Jasper Verhoef tot het verkopen van Eest-tegels
te verleiden! Een poging die wel moest mislukken omdat sinds hij, Jasper
Verhoef, eigenaar van de pannebakkerij was er bij zijn weten nog nimmer
Eest-tegels waren gemaakt of verkocht.
Diezelfde dag legde Jan van Langeveld, schipper van Katwijk naar Amsterdam,
oud 56 jaar een verklaring af. Ten overstaan van twee welgeboren
mannen, Pancras de Boer en Jean Francois Allamand. Hij had in
Maart 1805 met zijn schuit 61 Eest-tegels naar Amsterdam vervoerd.
Geladen bij Jasper Verhoef en uitgeladen bij Adolph Broeckhoff. Eén
tegel extra voor het breken. Die tegel had hij in zijn schuit laten liggen en
kon nu dienen als bewijsstuk. Verzegeld door de baljuw.
De afhandeling van de zaak staat niet in het boek vermeld. Maar als we
het dingboek doorbladeren komen we in 1797 al een verklaring tegen van
Anna Maagdelijn, weduwe van Klaas van der Zwart, oud 57 jaar en op
dat moment wonende te Noordwijk binnen en haar zoon, Jan van de
Zwart. Beide verklaarden bij de pannenbakkerij van Jacobus Verhoef te
hebben gewerkt en zagen dat daar ter plaatse een menigte Eest-tegels
werden ingescheept. Tegels die door de knecht Carel van de Planke waren
gemaakt. Het laden van het Rijnschip, eigendom van Jacobus Verhoef,
geschiedde door Klaas Wassenburg, geassisteerd door de meesterknecht
117
Zicht op oud Valkenburg.
Hendrik van Daalen en Jasper Verhoef de zoon van de baas. Dat moet
geweest zijn begin Juli 1797. Twee jaar nadat het octrooi verleend
werd.aan de pannenbakker uit Katwijk.

3.7 ALLERLEI VOLK
De dienstreis
Verhaal van hetgeen Elhart Haye, secretaris te Valkenburg, op 11 januari
1696 is wedervaren op de Laan van Persijn, tussen het Bos en de Grote
Geest. Op weg van Den Haag naar zijn huis in Valkenburg. Na een bezoek
aan de Vrouwe van Valkenburg die in Den Haag resideerde.
Zoals ik omtrent elf uur uit Den Haag was gereden ben ik zonder iets
noemenswaardigs te ontmoeten gekomen in de Laan van de Blauwe
kamer. Daar viel me een man op die, toen hij mij zag komen, zijn pas op
verdachte wijze versnelde. En daarbij voortdurend over zijn schouder
achterom keek. Hetgeen me met sombere gedachten vervulde, kwade vermoedens
die me deden besluiten voor het einde van de laan te stoppen,
van de sjees te stappen en om me heen te zien of ook enig goed gezelschap
daaromtrent was. Helaas werd ik niemand gewaar dan de genoemde
vooruitloper. Wel kwam er een koets uit Leiden aanrijden, waarin monsieur
van Rijn gezeten was naar ik meen. Moest ik hem aanhouden? Wat
moest ik dan zeggen? Dat ik bang was? Hij was al voorbij voor ik kon besluiten.
Ik nam weer plaats op de sjees en zette me in beweging. Alles leek
rustig maar omtrent het einde van de Kleine Hei of de Geest liep die man
weer links van me de weg af, achter de bomen om, het voetpad langs. Mij
opvallend in het oog houdende. Zodoende kreeg ik het in mijn hoofd dat
gevaar voorbij te moeten en liet mijn paard lopen wat het lopen kon,
zonder het met de zweep aan te jagen. Maar helaas, omtrent de helft van
de laan kwam me een boerenwagen tegemoet. Ik moest mijn sjees uit het
spoor halen en uitwijken. Dat kostte tijd. Weer terug op de weg reed ik zo
hard als het paard vermocht tot aan het eind van de laan. Maar zie, wat
ik reeds vreesde bleek waarheid, daar liep de man weer, nog immer links
voor me uit. Zonder dralen greep hij het paard bij de halster en begon
woedend te schelden: "Morsdieu du hond, ist das rijden! Der schelm was
ist das!" Hetgeen mijn ontsteltenis zeer vermeerderde. Ik sprak mezelf
moed in en richtte me tot hem: "Wat doet gij? Laat mijn paard los!" Maar
hij begon nog harder tekeer te gaan: "Ach du hond, ik zal dich lernen een
eerlijk man auf de weg te laten staan!" Daarop nam hij plaats bij het
hoofd van het paard, trok een lang pistool uit zijn rechterzak en spande de
haan. "Morsdieu du rekel, du hond, kom van de sjees af of dit gaat er
door!" Ik overwoog om vanaf de sjees hem op het lijf te springen maar de
afstand was te groot. De man liep daarna naar de andere zijde van het
paard, achter de sjees om en sloeg me met een dikke stok, van wel twee
voet lang, in mijn gezicht. Met het pistool op mijn borst gericht werd ik
gedwongen het paard bij de kop te vatten en het naar de linkerkant uit het
spoor te leiden, van de weg af. Toen ik het paard zo bij het hoofd vast had
liep de kerel achter mij en sloeg mij en het paard met de rijs. Het pistool
op mijn linker schouder gericht. Zo strompelde ik voort, tot omtrent dertig
of veertig roeden terzijde van de weg, tot het einde van het nieuw geplante
elzenbos aldaar. Daar gekomen liep die kerel achter het paard en de sjees
om en sloeg van de andere zijde het paard voor de kop zodat het paard
opzij steigerde en ik bijna viel. Waarop de kerel weer begon te slaan, mij
en het paard, dreigend het pistool op mijn linkerschouder gericht. Toen
we wederom een honderd roeden verder waren het bos in, liet ik het
paard los. Om mijn mantel die mij om de keel klemde, los te maken. Ik liet
die vallen. Het paard, los gelaten, begon wat harder te lopen. Om die
reden liep mijn bespringer weer naar de andere zijde van het paard,
greep het en wilde het zo schielijk omhalen dat de sjees omviel. Het was
aanleiding voor mijn bespringer om in vloeken en razen uit te barsten.
"Hier is nu uw kerkhof! Mortdieu, hier komt gij niet meer vandaan!" In
gebroken Frans dreigde hij me te vermoorden. Zo erg dat ik het niet
beschrijven kan. Tierend vervolgde hij: "Geef hier uw goudbeurs!" en
toen ik zei die niet te hebben: "Wat? Trek du rok uit! Trek du broek uit!
Trek du schoenen uit!" Telkenmale mij het pistool voorhoudende met
overgehaalde haan. Toen ik, in al mijn vervaardheid, hem stuk voor stuk
mijn kleren toesmeet, durfde of wilde hij, geen stap dichterbij komen. Na
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 118

ieder kledingstuk werd ik gedwongen een aantal stappen terug of opzij te
doen. En ofschoon ik alles zeer gewillig overgaf bleef hij dreigen mij,
vanwege de goudbeurs, te doorschieten. Zelfs na het doorzoeken van de
sjees, toen hij ook daar niets gevonden had kon hij het niet nalaten mij
nogmaals met de dood te bedreigen. Toen hij alles doorzocht had smeet
hij mijn papieren over de grond, trok zijn schoenen uit en de mijne aan,
en begon weer te dreigen. Ik moest met mijn rug tegen een van de bomen
van de sjees gaan staan. Daarop bond hij mijn linkerhand vast aan de
leidsels van het paard. Onder de vreselijkste bedreigingen werd ik gedwongen
dat te ondergaan, zonder me te verroeren of enig geluid te
maken. Daarop vatte hij mijn rechterhand en bond alzo mijn beide handen
op de rug aan de boom van de sjees vast. En alsmaar bleef hij dreigen
mij met het pistool te zullen doorschieten, dan op mijn rug, dan weer
op mijn borst gericht. Eindelijk, nadat ik hem beloofd had geen geluid te
zullen geven, smeet hij mijn mantel, rok en reiszak op het paard en voerde
het naar een greppel. Daar, wat hoger staande, sprong hij op het paard
en reed dwars door het jonge hout heen.
De twee lieden die mij later naar de Deyl brachten hebben de sporen
daarvan gezien! Zo heeft mijn bespringer mij achtergelaten. Met mijn
linkervoet heb ik daarna zo lang gewroet tot er wat ruimte in de leidsels
kwam. Op die manier kon ik mijn handen los maken.
Hij heeft mede genomen een oude crêpe mantel, donker geverfd. Een
nieuwe reisrok, jersey pijlaken met zijde gevoerd. Mijn schoenen met twee
zilveren gespen. Voorts een gouden wapenringetje en een oude reiszak.
Vervolgens al mijn geld, ik weet niet precies hoeveel. Tenslotte het paard,
maar dat heb ik teruggekregen. Het is een persoon van gewone lengte,
redelijk gezet, naar gissing omtrent 30 jaar oud, voorzien van rode hangwangen,
een klein zwart pruikje op, een zwarte hoed in drie bochten
gezet, een witte lakense rok aan en witte kousen. Ik heb nergens aan
kunnen merken dat hij regiments uitmonsteringen droeg. Hij droeg geen
degen maar had wel een mes. Welk wapen ik om de grootte en het model
niet licht zal vergeten en zeker zal kunnen herkennen.
119
Zicht op oud Valkenburg.
Dit is met haast geschreven, ruw en ongepolijst. Ik verklaar het echter
naar waarheid te zijn en ten allen tijde met ede te willen bevestigen.
Actum den 13e Januari 1696. Elhart Haye.
Vijf dagen daarna was Elhart Haye weer op bezoek bij de vrouwe van
Valkenburg. Daar in Den Haag zag hij op straat een man lopen die naar
zijn stellige overtuiging degene was die hem in de Laan van Persijn beroofd
had. Nauwkeurig heeft hij diens manier van lopen, kleding, spraak
en schoeisel bekeken. Met zijn neef is hij de man gevolgd, over het Spui
en achter de Nieuwe Kerk. Daar ging de man een winkel binnen. De twee
achtervolgers keken omzichtig naar binnen en waren nog meer overtuigd
op het goede spoor te zijn. Aan de wand
hingen twee pistolen. Vrijwel gelijk aan het pistool waarmee Elhart bedreigd
was. Het kostte niet veel moeite achter de naam van de winkelier te
komen, de kleerkoper Hendrik van Thiel. De drost werd gewaarschuwd
en niet veel later is de vermeende overvaller aan een streng verhoor onderworpen.
Het bleek een oude man te zijn in niets gelijkend op de beschreven
struikrover. De verklaring van de winkelier was even simpel als
teleurstellend. Inderdaad had een gebroken Duits sprekende, hem onbekende
Fransman een bezoek aan zijn winkel gebracht. En aan zijn vrouw
een mantel en een rok verkocht. Voor 15 gulden. Meer daarover kon hij
niet vertellen.

De gebroeders Borsboom
De gebroeders Borsboom leefden in het begin van de 18e eeuw. Ze waren
bekend als oudheidkundige Valkenburgers en de auteurs van een boekje
over Valkenburg, gedrukt op 4 juli 1714 te Leiden. Daaruit wordt in het
"Kabinet der Nederlandsche Oudheden" ondermeer dit gedicht geciteerd:
Vermaaklijk Valkenburg, bespoelt van `t Rijn kristal.
Befaamd door Druzus'slot, één van zijn vijftigtal.
Men ziet uw naam en schild met een paar Valken pralen:
Daar jonker Valk zijn naam en glorie voor moet dalen.
Oud graafschap, rijk in roem, zo hoog uw torentrans
zich hief naar `t sterredak en Febus' zonneglans,
Zo praalde uw naam ten top door duizenden van paarden
en kooplui zonder tal, die op uw markt vergaarden:
`t Was of heel Neerland in een drom hier t'samen liep,
Of dat Saturnus' zoon van mieren mensen schiep.
Laat grootser dorpen u voor klein, gering uitkrijten,
De al verroestb're tijd zal nooit die roem verslijten.
Timmerman contra bouwboer
Er stonden heel wat mensen te kijken naar de ruzie tussen Ary Bol en Dirk
Hainjer. Ary stond op de weg tussen het huis van Dirk Hainjer en de
bomen van het Marktveld. Het was een mooie Augustusmaandag, de zon
had juist zijn hoogste stand bereikt. Ary was bouwman (landbouwer) en
had zojuist aan Dirk gevraagd wat hij daar aan het doen was en wie hem
opdracht gegeven had de zinkput die daar lag op te graven en schoon te
maken.
Arie Bol begon te schelden. "Jou hondsvot! Kom maar over de grep! Dan
zal ik je een neut geven dat je op je kont gaat leggen!" En dat meerdere
malen herhaald gepaard gaande met afgrijselijke vloeken. Althans volgens
Dirk Hainjer en aangezien hij timmerman was en de zinkput naar
zijn mening op zijn grond lag pikte hij die behandeling niet. Hij diende
een aanklacht in bij het college van schout en schepenen en eiste
genoegdoening.
Honorabel: Dat Ary hem Dirk, voor schout en schepenen om vergiffenis
zou vragen.
Profitabel: in de vorm van 100 zilveren ducaten.
Uit deze geleerde termen zal wel duidelijk zijn dat een dergelijke eis
slechts aan het brein van een meer ontwikkeld hoofd kon ontstaan, Dirk
Hainjer had zich de rechtskundige assistentie gekocht van een procureur.
Het was 1759, sinds vier jaar was Jan Boers baljuw en secretaris. Gedurende
die tijd was het dingboek verrijkt met in keurig schrift geschreven
uitgebreide verslagen. En nog was daar het einde niet. De kwestie tussen
Ary Bol en Dirk Hainjer zou nog een groot deel van het boek gaan vullen.
Want de medestanders van Ary vertolkten een heel andere visie op de
gang van zaken. Niet Ary had staan schelden maar Dirk! "Strontdonder
van een boer!" had hij ondermeer geschreeuwd en daarbij de vuist opgestoken.
En hij had Ary zelfs nagelopen toen deze door naar zijn huis te
lopen een einde aan de ruzie wilde maken. Zo was er in Valkenburg verdeeldheid
ontstaan. Getuigen voor Dirk. Getuigen voor Ary. Over en weer
verdacht van omkoping.
Gerrit Bergman werd door zijn huisvrouw Sara de Koning meermalen
binnen de deur getrokken toen hij vanaf zijn stoep de gebeurtenissen van
dichtbij wilde zien. En hoewel zijn betrouwbaarheid daarom door de
andere getuigen werd betwijfeld wist hij precies te vertellen hoe het gegaan
was. Dirk Hainjer had niet gescholden "strontboer" maar de term
"grote boer" gebezigd. De intonatie van het woord werd niet nader geduid.
Ook zijn buurman Ary had niet gescholden en slechts van "grote
baas" gesproken. De vrouw van Gerrit had in een eerste verklaring gesproken
van afgrijselijke vloeken die gebezigd zouden zijn. Nader gevraagd
wist ze er slechts één te noemen: Donderse bliksem! Ze stonden
tussen twee vuren, hun zoon Hermanus was knecht bij Dirk Hainjer, hij
was het die bezig was met de opgraafwerkzaamheden. Volgens hem had
zijn baas niet gescholden. Maar Ary Bol wel.
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 120

Ook Jan Carelse was te dien tijde bij Dirk Hainjer in dienst. Beide timmermansknechten
waren herkend aan hun schootsvellen. Hij was slechts
even ter plaatse geweest en had geen onvertogen woord gehoord. Slechts
dat Ary Bol zijn baas verweet: "Je hebt met mijn moeder gehandeld als
een schelm!" Hetgeen een andere getuige, met name Claes de Lange, ook
gehoord had. Maar die had Dirk Hainjer horen antwoorden: "Als 'k u
onder vier ogen had!" en de toon liet niets aan duidelijkheid over. Een
zekere Jan de Lange voegde daaraan toe dat het de schoonmoeder van
Ary betrof die in datzelfde rijtje huisjes woonde en dat het om de schutting
ging.
De Rijnsburger Pieter Zwanenburg, 26 jaar en rietdekker van beroep had
niet op het dak van de heer Ten Ham gezeten maar stond voor diens stal.
Vandaar had hij de gebeurtenissen met grote nauwkeurigheid vastgelegd
in zijn geheugen. Hoewel door de tegenpartij geopperd werd dat hij niets
gezien kon hebben, de bomen ontnamen hem het gezicht! Die suggestie
werd weer ontkracht door een verklaring dat de bomen niet zo lang daarvoor
gesnoeid konden zijn. Volgens Pieter had Ary Bol aan Dirk Hainjer
gevraagd waarom die op zijn land aan het graven was. Toen Dirk niet van
plan leek het werk te staken had Ary gezegd: "Ik verwed met een premie
van 25 gulden voor de armen dat het mijn grond is." En toen Dirk hem
daarna met de vuist dreigde en voor strontboer uitschold en zei niet bang
voor hem te wezen: "Kom niet op mijn land of ik sla je ervan af!" Daarop
had Dirk gezegd "Ik vervaardig mij niet mijn hand naar u uit te strekken!"
Kortom, volgens de rietdekker was de timmerman heel wat aggressiever
geweest dan de bouwman.
Omdat er onzekerheid was over de preciese datum waarop de ruzie plaats
gevonden had en verschillende getuigen verklaarden dat het op de dag
was dat dominee Akersloot zijn zuster naar de trekschuit bracht werd ook
hun verklaring ingebracht. Dominee Akersloot kwam na een ingewikkelde
redenering tot de conclusie dat het tussen zondag 12 en zondag 19
Augustus geweest moest zijn. En aangezien het Dinsdag was moest de
preciese datum 14 Augustus geweest zijn. Zijn zuster Allegonda Klara
volgde een soortgelijke redenering. Ary Bol had haar die middag met het
121
Zicht op oud Valkenburg.
rijtuig (het wagentje van de grutter volgens een andere verklaring) naar
Leiden gebracht. Vergezeld van haar broer en de dienstmaagd.
Tijdens het proces werd er gewag gemaakt van een geschil dat ontstaan
was tussen Dirk Hainjer en de armmeester van de diaconie. Over zekere
waterput, schutting en goot tussen het huis van de timmerman van achter
een zeker huis en erf, daarnaast aangelegen, eigendom van de diakonie.
De diakonie was van mening dat elk der eigenaren, ieder voor de helft, de
plicht van onderhoud had. Schepenen werd verzocht daarover uitspraak te
doen. Dus begaven de heren zich op pad en namen de situatie in ogenschouw.
Zij kwamen tot de conclusie dat de goot tussen de huizen van de
diaconie en dat van Dirk Hainjer lag, zodanig dat de huizen daarin op
dezelfde wijze afwaterden. Voorts dat er een schutting was vanaf de
diaconiehuisjes tot aan de put, precies tussen die huisjes en de straat. Dirk
Hainjer heeft uitpad op die straat, die straat wordt door hem onderhouden.
De zinkput staat voor de helft op zijn grond, voor de andere helft op dat
van de diaconie.
Pas in september van het jaar 1760 valt er een beslissing. De eis van Dirk
Hainjer wordt niet ontvankelijk verklaard. Hij behoeft niet alle proceskosten
te betalen, slechts de zegelkosten. Dirk echter blijkt onverzoenlijk, hij
gaat in hoger beroep bij het hof van Holland. Dat moet nog steeds gebeuren.
Een schippersvrouw aan lager wal
Tegenwoordig wordt weleens de indruk gewekt alsof de vrouwen vroeger
zielige doetjes waren die in de geborgenheid van hun man en heer leefden.
In het kader van de emancipatie lijkt zo 'n voorstelling van zaken het
goed te doen. Maar in de achttiende eeuw was in Valkenburg de vrouw
zeker geen onderdanig schepseltje. Integendeel, niet zelden lijkt het er
meer op dat de mannen achter de rokken van hun vrouw schuilden. Dat in
veel gevallen de vrouwen de leiding hadden, niet slechts in de keuken
maar ook daarbuiten.

Wie bijvoorbeeld was gezagvoerder aan boord van het zeilschip waarmee
kalk van Valkenburg naar Rotterdam vervoerd werd? Maartje Jansdochter
Meulenbelt werd in 1741 voor de vierschaar gedaagd als zijnde verantwoordelijk
voor de gang van zaken. Haar man en zoon, eveneens aan
boord, werden slechts zijdelings genoemd. Zij werd ervan beschuldigd
regelmatig kleine gedeelten van de lading voor zichzelf te hebben verkocht.
Naar haar zeggen om de hongerige magen van de bemanning te
kunnen vullen, uit nood. De heer Lelyveld, kalkbrander alhier, had haar
stipt het vrachtloon uitbetaald maar dat was lang niet genoeg om van te
leven. De baljuw, niet mals, eiste dat ze op het publieke schavot aan de
paal zou worden gebonden. En daar met het hete ijzer van de hoge heerlijkheid
zou worden gebrandmerkt. Bovendien twaalf jaar verbanning. De
welgeboren mannen veroordeelden haar tot veertien dagen op water en
brood en twintig jaar verbanning.
Aangezien haar man Pieter Vlasveld als medeplichtig werd beschouwd,
maar voortvluchtig was, werd hij op de gebruikelijke wijze gedaagd.
Daartoe werd een bevelschrift bekend gesteld voor het Regthuys en onder
klokgeklep onder de aandacht gebracht. Pieter kwam niet opdagen, het
ritueel werd tot driemaal toe herhaald, na de vierde keer werd het vonnis
uitgesproken. Twintig jaar verbanning.
De broer van Pieter Vlasveld, misschien was het wel de welgeboren man
Hendrik Vlasveld, vervoegde zich kort daarna aan het huis van de baljuw
en verzocht een kopie van het vonnis. Hem werd eveneens een rekening
verstrekt van de proceskosten, zijnde een bedrag van 133 gulden gespecificeerd
als volgt:
11 gld voor de baljuw;
76 gld 6 stuivers voor de secretaris;
10 gld en 10 st. voor de welgeboren mannen;
10 gld en 4 stuivers voor de bode;
12 gld en 16 st. hospes in 't Regthuys;
11 gld en 6 st. voor de dienaar.
Pieter en Maartje zullen wel lange tijd nodig gehad hebben om dat bedrag
weer bij elkaar te sparen.
Kramer van zout en zeep
Op 18 April 1695 compareerde voor de schepenen van Valkenburg een
zekere Cornelis Dammeszoon van de Beyl. De schout deed hem dichterbij
komen en begon plechtig een formulier voor te lezen:
Gij zweert dat ge als een kramer in 't klein van zout en zeep u in alles zult
gedragen naar de ordinantie van de Hoog Edele Heren en geen meerdere
kwantiteit daarvan aan iemand zult verkopen als dezelve ordinantie
dicteert te weten: van de zeep volgens het 32e artikel niet anders als met
de pond te verkopen; van het zout volgens het 39e artikel niet anders dan
met de kleinmaat of de kop; op de boete of poene volgens de ordinantie
daarvan zijnde.
Cornelis zwoer de eed die voorgeschreven was. Waarna Schout en Schepenen
hem officieel machtiging gaven tot de kleinverkoop van Zeep en
Zout te Valkenburg. Voor de duur van een jaar.
Concurrentie
In 1755 werd een besluit in de bakkerswinkels opgehangen van de volgende
strekking:
Het is gebleken dat de broodbakkers in Valkenburg presentjes geven aan hun
klanten. Toegiften als paasbroden, koekjes of ander kleingebak op het in hun
winkels gekochte brood. Daarmee tracht de ene bakker de ander te boven te
gaan en klanten tot zich te trekken. Daarmee ruïneren ze zichzelf, afgezien van
nog andere kwalijke praktijken die daarvan het gevolg zijn. Baljuw en welgeboren
mannen, in overleg met de heer van Valkenburg, verbieden bij deze het
present geven van paasbroden of vastenavondmeel mitsgaders andere soorten
gebak. Op een boete van vijftig gulden. Dat geld zal ten goede komen aan de
baljuw, de aanbrenger en de armen van Valkenburg. Ieder voor een derde
gedeelte.
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 122

123
Oranjeklanten
Het was 12 januari 1785. De gerechtsbode ploeterde door het barrewinterlandschap
van Valkenburg de boerderijen en huizen langs. De bouwmannen en
boeren hadden op het land niets meer te zoeken en hielden zich bezig in schuur
of stal. "Vrouw, is de baas thuis?" In het achterhuis bracht hij dan zijn boodschap
over: Alle op zijn lijst geschreven mannen moesten zich op 27 januari
melden in het Rechthuis. Voor de loting van de derde man! Heel Valkenburg
wist intussen wat dat betekende. Zij die niet door het lot daarvan vrijgesteld
werden zouden in "de wapenhandel worden geoefend". Dat betekende de
oprichting van een vrijkorps, een soort burgerwacht. Ook Valkenburg moest
zich kunnen verdedigen als het nodig was. De Staten van Hol-land hadden het
zo beslist. De Valkenburgse mannen, gezagsgetrouw als ze waren, zouden niet
aarzelen om hun plicht voor het vaderland te doen, dat stond wel vast. Maar zie
er kwamen wilde geruchten van buiten het dorp. Bij de smidstravalje waren die
het onderwerp van gesprek. "Heb je het gehoord?" Verscheidene dorpen in de
omgeving werden genoemd. Daar waren de loterijen verstoord. "Die vrijkorpsen,
dat zijn patriotten. Ze zeggen dat ze de prins gaan verjagen! Moeten wij
daaraan meedoen?" Als samenzweerders staken ze de koppen bij elkaar. Steels
werd er gekeken naar het huis van de baljuw. Hem vertrouwden ze maar half.
Later, op het dorpsplein werd het stil, maar elders gonsden de geruchten na.
De dag dat de loterij zou plaats vinden, stormde een opgewonden ruiter het dorp
binnen en hield halt voor het Rechthuis waar de welgeboren mannen bijeen
waren. "Ze komen er aan! Moeten we de loting laten doorgaan? Er dreigt
oproer!" Eerst was het gemeentebestuur nog niet erg onder de indruk. Sommigen
staken hun sympathie voor de zaak van de orangisten niet onder stoelen en
banken, Maar toen ze de boodschapper hadden aangehoord waren ze geheel met
de zaak verlegen. Ze wisten wat er in andere plaatsen gebeurd was. Nu zou dat
in Valkenburg gaan gebeuren. Volksoproer. Niet dat de Valkenburgers te hoop
zouden lopen, die kwamen niet zo gauw in verzet. Maar die vanbuiten het dorp,
dat waren de onruststokers. Er was vreemd volk opkomst, werd gezegd. Zo'n
vierhonderd man, om het Rechthuis af te breken en het dorp op stelten te zetten!
Oranjegezinde Rijnsburgers en Katwijkers. De vroede vaderen besloten de
loterij uit te stellen en om nadere richtlijnen van "Den Haag" te vragen. Maar
dat zou niet voldoende zijn om de oproerkraaiers nu uit het dorp te houden. De
baljuw keek de kring der gezworenen rond: "Wat moeten we doen, mannen?"
Zicht op oud Valkenburg.
Eén hunner, misschien was het Dirk Bol, gaf een laconieke oplossing: "Laat de
vlag op de toren uitsteken! Dan denken zij van Rijnsburg en Katwijk dat we
voor de prins gekozen hebben. Dan valt er van hen niets meer te vrezen!" Een
onbesuisde inval maar de raad knikte. Slechts de baljuw keek bedenkelijk. Toch
gaf hij de "dienaar met den zwaarde" een opdracht. Even later vertrok de man,
omstuwd door wat jongens, richting kerk. Kort daarna stak het oranje blanje
bleu uitdagend van de Valkenburger torenspits, tot ver in de omtrek zichtbaar!
De vlag bleef daar de gehele dag en de nacht, tot de volgende morgen vroeg!
In spanning wachtte de raad op de komende dingen, zich ondertussen het genot
van een soopje brandewijn niet ontzeggend. HendrikBinnendijk stond voor het
raam en hield de weg in de gaten. "Daar heb je het gedonder al!" waarschuwde
hij op zeker moment. Voor het Rechthuis had zich een grote groep jongens
verzameld. Gelukkig, het merendeel Valkenburgers, hoewel er hier en daar een
vreemd gezicht te zien was. Dat het hen er niet om te doen was de loterij toe te
juichen bleek duidelijk uit de repen oranjepapier die ze omgebonden hadden en
in de rand van hun hoeden gestoken. "De stommelingen!"gromde de baljuw die
naar de deftige naam Eliza Johannes Swaving luisterde en overigens een bezadigd
man was. Mogelijk was voor hemde prins al lang niet meer de voorvechter
van het volk. Die beschermde immers de zichzelf verrijkende regenten. Een
vorst die alles toeliet, behalve inspraak van het volk! Maar het gepeupel buiten
zwaaide met stokken en schreeuwde zo hard dat hij deerlijk onder de indruk
kwam. Hij meende zelfs verscheidene zoons van de mannen uit zijn college te
zien.
Pieter Borsboom kon zijn lachen nauwelijks verbergen toen hij het bedrukte
gezicht van de baljuw zag. De geluiden buiten waren niet dreigend. Er werd
zelfs hoera geroepen. En er kwam steeds meer volk op de been. Geen Katwijkers
en Rijnsburgers. Die waren op het zien van de vlag weer teruggekeerd naar
hun huizen. Het waren Valkenburgers die het besluit van de welgeboren mannen
kwamen toejuichen. De vlag in de toren. Voor zo'n municipaliteit na men ze
de hoed af! Vivat Oranje! De baljuw begreep echter, na enig nadenken, dat het
zo uitdagend uitsteken van de vlag verkeerd zou worden opgevat door de heren
in Den Haag. Sinds juni vorig jaar was het dragen van alles wat naar oranje
zweemde strikt verboden. De Staten van Holland waren er op uit de invloed van
stadhouder Willem V tot het minimum te beperken. Misschien ook om zo de
polarisatie tussen patriotten en prinsgezinden te verminderen. De baljuw zou
een verklaring moeten geven van de gang van zaken en zette zich aan het schrij-

ven van een uitvoerig verslag. Een schrijven dat tenslotte het karakter kreeg van
een nederig verzoek om het brave dorpsbestuur de gang van zaken niet aan te
rekenen. Ze hadden weliswaar de vlag laten uitsteken, maar slechts om daarmee
erger te voorkomen! Hij moet ook beschreven hebben hoe de jongens aan de
verboden oranjesjerpen waren gekomen. De stoet was, op weg naar het Recht
huis, langs het schoolhuis gegaan. Daar hadden de jongens de school meester
gevraagd hen oranjepapier te geven. Hij had eerlijk getracht zich daartegen te
verzetten maar moest, onder dwang van de woelige meute, overstag gaan. Het
papier werd hen tenslotte voor de voeten gesmeten.
Een jaar later, eind januari 1786. Willem de Vijfde is als commandant van Den
Haag afgezet en heeft zich teruggetrokken op het Loo. Harris, de Engelse gezant
probeert het vuurtje van de verdeeldheid in Holland op te stoken, zogenaamd
om de prins weer in het zadel te helpen. Maar nog immer klinkt in Holland de
roep om staatsvernieuwing als een echo op de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring.
In Valkenburg wordt een gedrukt document bezorgd. Een groot
bladpapier, namens de Staten van Holland ondertekend door de edele heer C.
Clotterbooke. Een wat late reactie op de gebeurtenissen in Valkenburg. Het
verzoekschrift van de baljuw is behandeld. De "gecomitteerde raden" hebben
besloten genade voor recht te laten gelden in het kader van een algemeen pardon:
"Al hetgeen door de in en opgezetenen van Valkenburg, met betrekking tot
de loting en wapenoefening, in de maand januari van het voorleden jaar misdaan
is, zal van nu voortaan zijn en blijven vergeven en vergeten". Op voorwaarde
dat men zich vanaf heden gewillig zal onderwerpen aan de verplichting
van die wapenoefening en de loterij. In woord en daad. Op straffe van onze
hoogste verontwaardiging! Dan zal de gratie vervallen, Dan wordt een straf op
het openbare schavot geriskeerd. Ja, zelfs tot de doodstraf toe! Het zal wel
rustig gebleven zijn in Valkenburg toen anderhalve maand later de Orangistische
rellen in Den Haag uitbraken.
BOEKEN EN BRONNEN DEEL 3
Zie ook deel 2.
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF DEN HAAG. Oud Rechterlijk archief. Toegang
3.03.08.189. 1617 tot 1811.
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF DEN HAAG. Voorlopig Archief van her Hof
van holland. Toegang 3.03.01.01, dossier 5367.2.
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF DEN HAAG. Doop, trouw en begraafboeken
van kerk en schepenen van 1640-1811. Gaardersboeken van 1695 tot 1811.
GEMEENTEARCHIEF LEIDEN. Uitgebreide index van prenten, documenten,
boeken en geschrift
en en krantenknipsels betreffende Valkenburg.
GEMEENTEARCHIEF VALKENBURG. Keurboek en andere documenten van
1663 -1811.
OUDHEIDSKAMER TE VALKENBURG. Collectie prenten, afschriften van
geschriften, tekeningen en collectie krantenknipsels.
SAL0MÉ, A.J. Een Craniologisch onderzoek van de oude bevolking van Valkenburg
ZH. Proefschrift. 1969.
Deel 3. Bouwmannen, boeren en andere burgers 124

1. MOEDERKERK
125
Inhoud deel 4
126 Pre-Romaans
126 Een bouwkundig oordeel 1
127 Uit het Leidsch dagblad
127 Een antiek boek
128 Uit een "Oud Kabinet"
129 Onvoltooid handschrift 1
129 Oudheden en gestichten van Rhijnland
133 Contra-reformatie
2. NA DE REFORMATIE
134 Leids glas in de kerk van Valkenburg
134 Armenzorg anno 1688
135 Uit De Dorpsbeschrijver
136 Onvoltooid handschrift 2
136 Dominee Hollebeek
137 Op het verkeerde spoor
138 Dominee Theodorus Akersloot
142 Malcontente Lutheranen
144 De smid uit Rijnsburg
145 Wijlen de Vrouwe van Valkenburg
145 Kerk en justitie
146 Een danklied
146 Kerkelijk archief tot 1811
146 Een bouwkundig oordeel 2
147 Gegevens
148 Boeken en bronnen
Zicht op oud Valkenburg.
Deel 4
De kerk
Tavenier 1783

4.1 DE MOEDERKERK
Pre-Romaans
De eerste fundamenten van de kerk werden gelegd in een reeds bestaand
grafveld uit de Frankische tijd. Dat grafveld bevond zich in een laag aarde
waarmee de puinhopen van het Romeinse castellum bedekt waren. Het
fundament was van tufsteen, zo goed als zeker afkomstig van het castellum.
Dit kwam aan het licht tijdens de opgravingen.
In de oudheidkamer berust een tekening waarop die fundamenten in
verschillende stadia zijn weergegeven. Hoewel een bijbehorende beschrijving
ontbreekt, spreekt de afbeelding voor zichzelf. Er zijn drie perioden
te onderscheiden, pre-Romaans, Romaans (11e eeuw) en Gotisch (tussen
12e en 15e eeuw). Volgens overlevering zou Valkenburg in het begin van
de negende eeuw reeds over een kerk beschikt hebben. Een houten kerkje.
Daarvan is echter geen spoor gevonden.
Een bouwkundig oordeel 1
De kerk van Valkenburg, die in mei 1940 verwoest werd, vertoonde een
ratjetoe van bouwstijlen. Dat valt op te maken uit een artikel in het tijdschrift
"Bouw en Interieurkunst", begin deze eeuw geschreven door M.
van der Schriek te Katwijk. Keurig bewaard in het gemeentearchief van
Leiden. De heer Schriek begint zijn geschrift met te constateren dat "de
vreemdeling die Valkenburg binnenkomt getroffen wordt door een sfeer
uit lang vervlogen eeuwen die daar als een sluier overheen gespreid ligt".
Hij is bij het aanschouwen van de kerk diep teleurgesteld. Een staalkaart
van bouwperioden ziet hij voor zich, wellicht bedoeld als restauratie maar
in werkelijkheid werden slechts verminkingen van de allerbedenkelijkste
soort bereikt! De op een terp gebouwde kerk werd, naar zijn mening,
voorafgegaan door een houten gebouwtje, dat omstreeks het jaar 856
verwoest werd bij een inval der Noormannen en de Denen. Dat de kerk
van oorsprong kruisvormig gebouwd zou zijn, hetgeen door de oude
dorpsbeschrijvers beweerd werd, bestrijdt de schrijver ten stelligste. Naar
zijn mening was het een eenvoudige vroeg Romaanse basiliek, daterend
uit de elfde of de twaalfde eeuw, zonder bijbeuken en met een zware
vluchttoren. Deze toren met blindnissen, hoekversterkingen van natuursteen
en zeer zware gedrongen steunberen aan de voet, was van geheel
andere stijl dan het gotische dwarspand, het koor en de aangebouwde
kapellen. Waardevolle gegevens werden hem verstrekt door de Valkenburgse
timmerman A. Oosterlee, bezield met grote interesse voor zijn
geboorteplaats en zijn kerk. Diens grootvader had hem verteld dat in 1811
de zware toren en een deel der kerk gesloopt waren. Eén van de klokken
Deel 4. De kerk. 126

verhuisde naar Delft en was zo groot dat een man er in kon staan! De
uitbreiding van de kerk met koor, het gotische dwarspand en de twee
kapellen is uitgevoerd omstreeks 1425. De heer van der Schriek heeft de
oorspronkelijke basiliek gereconstrueerd en bevonden te zijn 23 meter
lang met inbegrip van de toren. De breedte was inwendig 5,10 meter, de
muurdikte 80 cm en de nog bestaande steunberen aan de zuidzijde ruim 1
meter. De toren mat 6,70 meter vierkant. De ingang van de kerk was aan
de zuidzijde naast de toren. De toren werd gebruikt als vluchttoren: in
benarde tijden vluchtten de mensen naar de eerste verdieping, trokken de
ladder op en bevonden zich in een soort verschansing. Van der Schriek
vermeldt tenslotte dat er ten noorden, niet ver van de kerk, een vrouwenklooster
gestaan heeft. De nonnen hadden hun kapel in de parochiekerk
met een eigen ingang aan de noordzijde.
127
Uit het leidsch dagblad
Half juni 1940 werden er in het Leidsch Dagblad twee artikelen gewijd
aan de kerk van Valkenburg. De schrijver N.J.S. had zich verdiept in de
geschiedenis daarvan. Het eerste kerkje was oorspronkelijk een dochterkerk
van de parochiekerk te Oegstgeest die omstreeks het jaar 739 in
opdracht van Willebrord gebouwd werd. De Valkenburgse kerk was
gewijd aan de H. Maria hetgeen tot uiting kwam in de naam van de toren,
de lange Maai, volgens hem afgeleid van Maria. In de kerk was een
broederschap of gilde actief. Omtrent 1470 besluit de heer Johan van
Wassenaar, heer van Valkenburg, de broeders van St. Mauritius terecht te
wijzen. Het gilde stond bij de Valkenburgers bekend als het Dronkemansgilde!
Niet ten onrechte, constateerde de heer. Het was zijn wens het gilde
te hernoemen tot "H. Kruis en St, Mauritiusbroederschap" en meteen een
aantal veranderingen door te voeren. Overigens maakt hij in het besluit
tevens gewag van een aantal wonderen die er in de H. Kruiskapel van de
kerk zouden hebben plaats gevonden. De schrijver van de beide artikelen
maakte vervolgens melding van een verwoesting van de kerk tijdens de
Hoekse en Kabeljauwse twisten die tot gevolg had dat de kerk in 1492 en
1493 werd vernieuwd en voorzien van een koor. Waarmee de kerk, be-
Zicht op oud Valkenburg.
houdens wat muurwerk uit de 13e eeuw, werd omgetoverd tot een kruiskerk
in laat-Gotische stijl.
Een antiek boek
Gevraagd naar lectuur over de geschiedenis van Valkenburg werd uit de
kluis van de openbare bibliotheek te Katwijk aan Zee een oud vergeeld
boek opgediept, "Catti Aborigenes Batavorum". Hetgeen vertaald zijnde
zoiets betekent als "De Katten, voorouders der Batavieren". Het historische
drukwerk handelt voornamelijk over de beide Katwijken met enige
aantekeningen over Rijnsburg en Valkenburg. Het is geschreven door de
eerwaarde heer A. Pars predikant te Katwijk aan de Rijn omstreeks het
eind van de zeventiende eeuw. Het boek is in 1745 voorzien van aantekeningen
en aanvullingen door mr. P. van der Schelling en herdrukt. In
bijlage C. wordt een beschrijving gegeven van de oude parochiekerk te
Valkenburg, waaruit het volgende is overgenomen:
1. De oude parochiekerk 1) van Valkenburg werd vermeld in zeer vroege
tijden op het jaar 866 en 1064.
2. Deze is geweest de Moederkerk 2) van die van Katwijk. welke maar
een geringe kapel was en door een kapelaan bediend werd, als een afgezondene
van de pastoor van Valkenburg.
3. Deze kerk van Katwijk. in het jaar 1424 tot een bijzondere parochiekerk
door de separatie van die van Valkenburg opgericht zijnde, is gewijd
op de naam van St. Jan de Dooper.
4. De collatie of begeving van des leraars bedieninge is bij graaf Floris V
vergund aan de Duitse ridders 3) hetgeen bevestigd is door hertog Aelbert
van Beyeren. Deze werden genaamd Landcommandeurs van den Duitse
Huize.
5. (Rooms) Koning Willem, graaf van Holland, heeft ook aan deze Duitse
orde geschonken de kerk van Valkenburg: waaronder de twee parochies,
Katwijk aan de Rijn en Katwijk aan Zee.
6. Dit heeft aldus geduurd tot het jaar 1378 onder de regering van Hertog
Aelbert van Beyeren, graaf van Holland, toen heer Splinter Uitereng,
Landcommandeur van het huis van Utrecht, de pastorij van beide de

Katwijken alsook het commandeurschap afgezonderd heeft van het huis
van Valkenburg en overgebracht naar Katwijk aan de Rijn; en heeft aldaar
een Commandeurshof en een pastoorshuis getimmerd en aldus,
omdat de kerk van Valkenburg zeer geringe inkomsten had, dezelve aan
de kerk van Katwijk onderworpen heeft.
7. Totdat dezelve ten verzoeke van de heer Henrik van Wassenaar, heer
van Wassenaar en Valkenburg, door de bisschoppelijke stoel van Utrecht,
wederom tot de waardigheid van een parochiekerk op zichzelven is opgericht
in het jaar 1424, zullende de begevingen dezer pastorije (benoemingsrecht)
toebehoren aan en gedaan worden bij de commandeur van de
Duitse Huize te Utrecht ten eeuwigen dage. En is voor de eerste reis
daartoe aangesteld de heer Johan Borre, priester dezer orde, als pastoor
van Valkenburg.
8. Daarna, in het jaar 1424, hebben twee rijke mannen, Gijsbert van Egmond
en Gerrit Willemse Moer tot onderhoud van de pastoor enige landerijen
geschonken, in Valkenburg gelegen 4).
9. In het zelfde jaar is er een verdrag gemaakt tussen de Landcommandeur
en heer Hendrik van Wassenaar bij welke aan de pastoor enige jaarlijkse
inkomsten worden toegevoegd, als tien Engelse nobelen, het derde
deel van dat wat aan het Heilige Kruis wordt geofferd alsook boter, turf,
hout en verdere levensmiddelen.
Uit een "oud kabinet"
In "Kabinet van Nederlandse oudheden" daterend uit 1725 is de volgende
beschrijving gegeven, gedeeltelijk op het voorgaande gebaseerd en door
mij hier en daar wat ingekort:
De kerk te Valkenburg is van onbedenkelijke ouderdom doch aan verscheidene
veranderingen onderhevig geweest zodat ze op de ene tijd veel
aanzienlijker was als op de andere. Derzelver ouderdom blijkt onder
andere daaruit vermits ze mede geteld is onder de goederen die omtrent
het jaar 866 aan St. Maartenskerk te Utrecht zouden hebben toebehoord.
De kerk te Valkenburg is van tufsteen en grote gebakken stenen kruise-
lings opgebouwd, welk maaksel aanwijst dat het vanouds een parochie- of
moederkerk is geweest. Deze kerk heeft voormaals een zeer hoge en spitse
toren gehad die daarom in de wandeling de Lange Maai werd genoemd.
Doch dezelve is in het jaar 1665 bij avond in een zwaar onweer door de
bliksem in de brand gestoken en geheel verteerd. Naderhand is de toren
wederom opgehaald gelijk zij zich tegenwoordig vertoont, hebbende
wederom een spits van tamelijke hoogte. Midden op de kerk staat nog een
andere torentje. Vanouds, toen de kerk te Valkenburg nog een parochiekerk
was, hebben de beide Katwijken , die maar een kapel hadden , daaronder
behoord. Willem II graaf van Holland heeft (het patronaat) in 124
1 aan de ridders van de Duitse orde geschonken die te Valkenburg een
commandeurschap hebben opgericht. Dit heeft aldus geduurd tot 1378.
Want ten tijde van hertog Aelbert van Beieren heeft Splinter Uteneng, de
landscommandeur, de pastorie van beide Katwijken benevens het commandeurschap,
van `t huis te Valkenburg afgescheiden, als wanneer
Valkenburg een parochie op haar zelve is geworden. Naderhand is de
kerk van Valkenburg, armelijk van inkomsten voorzien, tot de staat van
een kapel vernederd en de kerk van Katwijk onderworpen. Doch in het
jaar 1424 is ze door den ridder Hendrik, heer van Wassenaar en van
Valkenburg, wederom tot de waardigheid van parochiekerk verheven. Tot
priester werd aangesteld de bescheiden man en broeder van de Duitse
orde Johan Bor. Conform een begin dat jaar gesloten verdrag tussen
Herman van Keppel de commandeur van de orde en de heer van Valkenburg
met de kerkmeesters van de kerk aldaar werd de pastoor een jaarinkomen
van tien gouden nobelen toegekend. Voorts het derde deel van
hetgeen aan het Heilige Kruis geofferd zou worden. Daarenboven zou hij
van boter turf, hout en dergelijke levensmiddelen worden voorzien. Uit de
bouw van de kerk blijkt ook dat er in de kerk kapellen geweest zijn. Daarvan
zijn aantekeningen gevonden uit 1423 waaruit blijkt dat de kerk
daarvan inkomsten genoot. Vanouds zijn er ook twee vermaarde broederschappen
geweest namelijk van St. Mauritius en van `t Heilige Kruis.
Deze broederschappen of gilden bezaten vele vaste goederen en renten
verkregen uit nalatenschappen. Ook bezat de kerk verscheidene stichtingen
bij testament en anderzins besproken (vicariën), waarvoor ter gedachtenis
aan de stichter jaarlijks zekere missen met brandende waskaarsen
Deel 4. De kerk. 128

moesten gehouden worden. Waarbij ook enige manden met tatwebroden
aan de armen uitgedeeld werden. Bij welke gelegenheid de pastoor en de
koster ook enige penningen trokken. (Door enige
rijke mannen, Gijsbert van Egmond en Gerrit Willemse
Moer zijn dat jaar enige landerijen aan de
kerk geschonken tot onderhoud van de pastoor). In
de roomsgezinde tijd placht de gedachtenis van het
Heilig Kruis in deze kerk met zeer grote statie gevierd
te worden. Het teken van het Kruis werd dan
niet alleen op de spits van de toren maar ook in de
kerkdeuren ten toon gesteld. Men ziet tegenwoordig
nog, in de zuidelijke kerkdeur een holte waarin
eertijds zulk een kruis gestaan heeft. Ter gedachtenis
van dit kruis werd jaarlijks een processie gehouden,
te beginnen van de kerk de Rijndijk omgaande
en langs de weg van huize Torenvliet terugkerende.
Zelfs nu nog zijn de roomsgezinden
gewoon op zekere tijden zulk een omgang te doen.
Vanouds plachten de commandeurs te Valkenburg
te wonen, in hetzelfde huis dat tegenwoordig
(1725) door de gereformeerde predikant bewoond
wordt, waarvan de twee naastgelegen straten tot
nu toe de namen Grote en Kleine commandeurstraat
behouden hebben.
129
Onvoltooid handschrift 1
Een niet afgemaakte handgeschreven dorpsbeschrijving van de archivaris
W.M.C. Regt is tussen 1834 en 1875 op papier gezet en voorzien van
latere aanvullingen. Het document wordt bewaard in het gemeentearchief
van Leiden. Veel van de gegevens hierin komen overeen met die van
voorgaande schrijvers. Hij maakt bovendien melding van een vicarie
gesticht door Petrus Jacobus Gibon Jacobszoon, licentiaat in de medicij-
Zicht op oud Valkenburg.
nen te Parijs, Op 2 januari 1387 liet deze persoon zijn gehele bezit na aan
de kerk te Valkenburg!
Oudheden en gestichten van Rhijnland
In een antiek boekwerkje, onder deze titel gedrukt in 1719 bij Christaan
Vermey te Leiden, wordt Valkenburg beschreven op de bladzijden 477 tot
en met 491. Het leek me goed in dit geval de woordelijke tekst over te
nemen! Over de kerk zegt de schrijver H.v.H...
"De kerk die van tufsteen en grote gebakkene steenen opgebouwd is, is
kruysgewijs getimmert: en is voorhene, zoo als uyt het maaksel afgeno-

men kan worden, een parochie of moederkerk geweest. De kerk heeft
voor dezen een langen spitzen toren gehad: dewelke daarom genoemd
wierd de lange Maai. Doch in `t jaar 1665 op den 5e van september, is de
toren `s avonds in een zwaar onweer door den bliksem afgebrand. Naderhand
is hij, zoo als hij tegenwoordig staat, wederopgehaalt; hebbende
wederom een spits, en een tamelijke dikte. Midden op de kerk staat noch
een ander torentje. De kerk is van ouds een parochiekerk: daar Catwijk
binnen en buiten, die maar een kapel hadden, onder stonden. Willem II
graaf van Holland, naderhand Roomsch koning geworden, heeft deze
kerk in `t jaar 1241 geschonken aan de ridders van de Duitsche Order. En
daarop hebben dezelve ridders een commandeurschap te Valkenburg
opgericht: waarover ik het volgende in een oude brief aangetekend vinde:
Willem, graaf van Holland, naderhand Roomsch Keizer,
heeft aan de Duitsche Order geschonken de kerk te Valkenburg:
waaronder twee parochien stonden: de eene van Katwijk aan den Rijn:
de andere van Katwijk aan de Zee. En dit heeft aldus geduurd tot 1378,
want ten tijde van hertog Aalbert heeft Splinter Uteneng, Landcommandeurs,
de pastory van Katwijk op Zee en Katwijk aan den Rijn, benevens
het commandeurschap, afgezondert van het huis te Valkenburg: en heeft
eene pastory, met een pastoorshuis, opgerecht te Katwijk aan den Rijn:
en toen heeft Valkenburg een parochie op zichzelve gehad. Want van ouds
had Katwijk slegts eene kapél, in de welke dagelijks Mis geleezen wierd:
maar omdat de Katwijkers op Zee een al te groote weg naar de kerk te
gaan hadden: daarom is die verandering geschied.
Naderhand is de kerk van Valkenburg, omdat ze zoo armelijk van inkomsten
voorzien was, tot den staat van een kapelle vernedert; en de kerk van
Katwijk onderworpen. Maar in `t jaar 1424 is ze door den ridder Hendrik,
heer van Wassenaar en van Valkenburg, wederom tot de waardigheid van
een parochiekerk verheeven, zoals in den volgenden brief gezien kan
worden:
In den naam der H. Drie vuldigheid, ik Jacob van Lichtenberg, proost
van St. Pieterskerke te Utrecht, bij het openstaan van den stoel tot alge-
meen vicaris over den stad en het stift van Utrecht aangesteld, wenschte
aan alle christene geloovigen, zoo teegenwoordige als toekoomende, ter
eeuwige gedagtenisse der zake, de zaligheit in den genen, die de ware
zaligheit van allen is. De in Christus beminde mannen, te weeten de edele
heer Hendrik, Heer van Wassenaar ridder onder het stift van Utrecht, en
de ingezetenen en de inwoonders van het dorp Valkenburg onder het
zelve stift, hebben ons ootmoediglijk doen bidden, aangezien in `t gemelde
dorp Valkenburg opgerecht en gebouwd is geweest eene zekere kapél
dewelke van ouds ene parochiekerk geweest zijnde, naderhant om de
geringheit van haare renten en inkomsten met de parochiekerke van
Katwijk vereenigt is geweest; maar tegenwoordig, door Gods gunstige
bijstand, van de voornoemde ingezetenen en inwoonders genoegzaam
voorzien is om een priester te onderhouden, dat wij de gemelde kapél te
Valkenburg, uyt krachte van het ordinaris gezag, het welk ons bij het
openstaan van den stoel toebetrouwt is, zouden aanstellen tot een parochiekerk.
Zoo is het dan dat wij, het bovenstaande aandagtelijk ingezien
hebbende, en na dat ons blijk getoont was dat aan de genoemde
kapelle genoegzaame renten bewezen zijn om den priester die in zijnen
tyd pastoor zal zijn, te onderhouden, door dezen openbaare akte van den
volgenden inhoud, met de toestemminge van den eerzaamen en godsdienstigen
broeder, den Commandeur van het huis en den Balië der Duitsche
Ridderen te Utrecht, die het recht heeft om eenen broeder van den
gemelden order tot de voornoemde kerk van Katwijk voor te stellen, en
alle andere omstandigheden die in dezen deele overwogen moeten worden
overwogen zijnde, op het ootmoedige verzoek zoo van Mijnheer den
Ridder Hendrik, dewelke daar de wereldlijke heerlijkheit bezit, als van de
inwoonders en ingezetenen voornoemd; dat wij, zeg ik, de voornoemde
kapél Valkenburg tot de waardigheid van een Parochiekerk oprechten; en
daarenboven door den inhoud dezes ordoneeren dat de goederen, de
welke denzelve toegeweezen zijn, en aan deezen door de gunst des Heere
toegeweezen zullen worden, kerkelijke goederen zullen zijn en alreede
zijn, en onder den kerkelijken vrijdom beschermt zullen worden. Ook
verleenen en vergunnen wij dat deze nieuwe Parochiekerk de zielbestiering
zal beoefenen; de bewaaring der Reliquiën zal waarnemen; een
doopvont, een plaats om `t allerheiligste sakrament te bewaaren, en
Deel 4. De kerk. 130

daarbij een open plaats (voor den kerk) een kerkhof en vrije begraaffenis
zal hebben; en verders alle de voorrechten en eertekenen van een Parochiekerk
zal genieten. En wij beveelen aan alle en iedere inwoonders en
persoonen van `t voornoemde dorp Valkenburg dat ze den voornoemde
kerk, de welke wij, gelijk gezegd is, tot een Parochiekerk opgerecht hebben,
indien en na dat ze behoorlijk ingewijdt zal zijn, voortaan voor haare
waare Parochiekerk zullen hebben te houden, en als zodaanig zullen
hebben te bezoeken en in waarde te houden; dat ze de goddelijke vermaningen
aldaar uit den mond van den pastoor en regent, die het dan zijn
zal, zullen hebben te hooren, te onderhouden, en aan dezelve te gehoorzaamen,
zoo als zij gehouden zijn, en gelijk aldaar als van ouds plagt te
geschieden. Maar het recht om de pastory te vergeeven, om een bequaamen
en gaauwen Broeder van de gemelde Duitsche order tot de
Pastory van deze nieuwe kerk, zoo wanneer en zoo dikwijls als ze open
zal staan, voor te stellen, zal den Kommandeur van `t gemelde huis der
Duitsche Order te Utrecht ten eeuwigen dage toebehooren. Noch is het
zoo dat wij den bescheiden man, broeder Johannes Bor, priester van den
voornoemde order, dewelke ons door de Kommandeur voorgesteld is om
hem de kerkmatige instelling in de gemelde kerk voor den eerste reize te
verleenen, in de voornoemde Parochiekerk bevestigen; en hem tot dezelve
aangenomen hebben, en door den inhoud dezes aannemen; en vorders
hem de zorg der zielen, en de bewaaring der Reliquiën, in Gods naame
toebetrouwen. En wij bevelen aan alle en iedere priesters, Kapellaanen,
en kerkelijke persoonen onder ons staande, dat ze den gemelden broeder,
denwelken wij in de nieuwe kerk van Valkenburg bevestigd hebben, in het
lichamelijke bezit van dezelve, en van alle de rechten deze/ve kerk toebehorende,
met de behoorlijke en gewoonlijke plegtigheden zullen hebben
aan te neemen, in te leiden, en te ontvangen.
Het openbaare kennisschrift, waarbij de voornoemde renten aan de gemelde
nieuwe kerk toegewezen wierden, was van den volgenden inhoud:
In den naame des Heeren, Amen.
Door dit openbaar kennisschrift zij kennelijk aan alle zoo tegenwoordige als
toekomende personen dat in `t jaar des Heere 1424, in den tweede indiktie, den
131
Zicht op oud Valkenburg.
derden january, omtrent de derde uure der getijden of daaromtrent, in `t zevende
jaar van Paus Martinus V voor mij openbaar Notaris en voor de ondergeschrevene
getuigen, die daarbij verzocht en ontboden waren, en eige persoonen
verscheenen zijn de voorzienige en eerzame mannen Giselbert van Egmond, en
Gerrit Willemsz. Moer; behoorende onder het Bisdom van Utrecht: en dat zij,
door eene godvruchtige begeerte bewogen, en wenschende de tijdelijke goederen
door eene gelukkigen koophandel tegen de eeuwige te verwisselen, tot lof en
verheerlijking van den Almagtigen Godt, van deszelfs allerverhevenste Moeder
de H. Maagd Maria, en van `t gansche Hemelsch Hof, en vorders voor de
zaligheit van hunne zielen, en van de zielen hunner voorouderen, ten einde en
opdat de kapél van het dorp Valkenburg dewelke onder de Parochiekerk van
Katwijk, in `t Bisdom van Utrecht gelegen is, tot eene Prochiekerk opgerecht
zoude worden, van de goederen die Godt hun gegeven heeft aan de voornoemde
kapelle, tot eene inkomste voor haar en voor het onderhoud van den priester die
daar tot pastoor aangestelt zal worden, met eene zuivere gifte de welke onder
de levenden genoemd word, en op een onherroepbaaren tytel, gegeven en
beweezen hebben de onderstaande landerijen en goederen die in het dorp
Valkenburg, of onder deszelfs rechtsgebied, gelegen zijn.
Gedaan te Utrecht voor de noorder deuren der Utrechtsche kerke, in het jaar;
in de indiktie, in de maand op de uure, onder het Pausdom, als boven: in de
tegenwoordigheit van de eersame en bescheidene mannen, Heer Giselbert
Heerman, Kanonnik, Meester Arnout Eliasz. eeuwig Vikaris der Utrechtsche
Kerke, en Tydeman Hombout, Kommandeur van de Duitsche Order te Katwijk,
en Dideryk Koek, Kommandeur van dezelve Order te Rhenen. Gegeven in `t
jaar des Heere 1424, op de dag van de H. Maagd Agnes.
In het boek derzelver kerke word bewaart een verdrag, op francijn geschreeven;
`t welk tusschen Herman van Keppel, landkommandanteur van de Duitsche
Order te Utrecht. Hendrik Wassenaar Ridder, en de kerkmeesters der voornoemde
kerke, aangegaan is den eersten january 1424 en te Utrecht vernieuwd in den
vierden mey 1504. Volgens dat verdrag worden den pastoor voor een jaarlijksche
inkomste toegeweezen tien Engelsche goude nobelen ; dewelke ieder
waard zouden zijn ses loot zilvers, en daarenboven het derde gedeelte van `t
geen aan `t H. Kruis geoffert zoude worden. Daarbij zouden zij hem boter, turf
en hout, ende vordere levensmiddelen, moeten bezorgen.
Dat in deeze kerk ook kapellen gestaan hebben, blijkt uit het maaksel der kerke,
zou als het zich noch tegenwoordig vertoont. Ook blijkt het uyt het boek der

zelve kerke; in `t welke op het jaar 1423, en op eenige vervolgende jaaren,
gewag word gemaakt van kapellaanen, en van de inkomsten die de kerk
hun bezorgde. Volgens hetzelve kerkeboek zijn er twee broederschappen
geweest; te weeten het broederschap van St. Mauritius en dat van `t H.
Kruis; want de goederen en inkomsten dezer broederschappen worden in
dat boek, op het jaar 1450, opgetelt.
In de kerk van Valkenburg zijn nog oude brieven over; dewelke, hoe oud
dat ze zijn, doorgaans gemakkelijk gelezen kunnen worden; en verscheide
leegaaten behelzen, die van tijd tot tijd aan `t gemelde gilde zijn besproken.
Wij hebben goedgevonden een van de alleroudste brieven, daar de
naam van `t gilde duidelijk gemeldt word, alhier op te geeven:
Ic Jan van den Berghe, Scout in den Ambocht van Valkenborch ende van
Catwyc, doe condt allen Iuyden, dat voor my quam Mercely WiIlemsdochter
mit Symon Symonsz als haer rechte Voeghet, ende geseyede dat sy
vercoft heeft Jacob Dircks Hazens ende Willem Spronc Aetsiersz, vinders
van Sinte Mauricius ghilde tot Valkenborch, tot des Ghilde voorschreve
behoefachte honts lants luttel min of meer, liggende in den Ambocht van
Catwyc voorschreven om `t seventich Philippinsche Bourgonsche Schilden
voor dese tyt geslagen, die Mercely voorschreve gesyt ontfarigen te
hebben ende haer wel betaelt is den lesten penninc mitten eersten; ende
wes dit voorsz lant beter is dan dit voorsz ghelt, dat geeft zy God, sinne
waerder Moeder den heilighen Cruce ende sint Mauricius Ghilden voirschreven,
voir haer ende haer ouders zielen, welc voirschreve lant belegen
heeft aan die oestzyde Heer Dirc Aemsz, aan dat zuyteynde Sinte
Mauricius ghilde voirsz. an die westzyde Wouter van Endegeest en an dat
noorteynde die Heerwech, ende dit voirsz. lant glovet Mercely met haer
voeghet voirsz te waren ider ende dat als men vry erve schuldich is te
waren, alle dinc zonder arglist ende nieuwe vonden utgheseyt, die dezen
brief hinder of schaden moghen. Hier hebben by, an ende over geweest,
als tuugh Dirc Gherytssz en Jacob Cys. In oirconde des brieves zoo heb ic
Jan van den Bergh Scout voirsz. minen zeghel beneden an deze brief
gehanghen in kennisse ende in tuu,ghe der waerheyt, in `t jaer 1444 op
sinte Matthys avont.
Noch zijn er ten behoeve van deze kerk verscheide stichtingen op uyterste
willen gemaakt; waarop besproken wierd dat het jaargety van de stichters
met vier of meerwaskaarsen, die op hun graf onder de Mis branden moesten,
jaarlijks moest gehouden worden; en dat er op den zelfden dag eenige
manden met tarwenbrood aan den armen uytgedeelt moesten worden;
behalve dat den pastoor, en den koster, ook zekere penningen besproken
wierden. Aldus heeft Jacob Moer even voor zijn dood, dat is daags voor
St. Pieters banden, in `t jaar 1424, eene Mis gesticht; dewelke jaarlijks, op
`t feest van St. Pieters banden, door den pastoor van Valkenburg gedaan
moet worden met vier waskaarsen; die van `t begin der Misse tot het
einde toe moesten branden. Simon Willemszoon, een Leidenaar, heeft in
`t jaar 1434, op zijn uyterste leggende, voor zijne ziel, en voor den ziel
van zijne broeder Gerrit Willemszoon, aan de kerk van Valkenburg besproken
een hont lands, leggende beoosten den gemeenen weg; met dit
beding, dat de kerk jaarlijks voor hun beider zielen door den pastoor
zoude doen leezen een Misse met vier waskaarsen; en aan den pastoor als
ook aan den koster, zoude geeven drie Hollandsche schellingen; en vijf
scheIlingen aan den armen voor broodgeld, alles naar de rekening der
koopluiden.
Zoo een jaargetijde heeft in `t jaar 1444 ook gesticht Willem Simonsz; en
bedongen dat dezelve kerk voor hem een jaarlijksche Misse, met vier
waskaarsen zoude doen leezen op den eersten Vrijdag na Kruisvinding.
Want de gedagtenis van `t H. Kruis wierd in deze kerk met een zeer
groote staatzie geviert; en het teken van `t H. Kruis plagt niet alleen op
het spits der kerke, maar ook in de kerkdeuren, ten toon te staan; en in de
zuyder kerkdeur is noch tegenwoordig een holte te zien, waarin zoo een
kruis heeft gestaan. Daarom was het dat in deze kerke, op de jaarlijksche
gedagtenisse van `t H. Kruis, een plegtige ommegang gehouden wierd;
dewelke van de kerk af beginnende en den Rhijndijk omgaande, langs de
weg van `t huis Torenvliet weder omkeerde. En de Katholijken zijn noch
huidendaags gewoon op zeekere tijden zoo eene ommegang te houden.
De jaarmarkt viel al van ouds op de dag van kruisverheffinge; wanneer
daar ook een paardenmarkt gehouden werd; dewelke niet alleen door
Deel 4. De kerk. 132

gansch Holland, maar overal zeer vermaard was. Deze paardenmarkt
begon acht dagen voor en eindigde na St. Lambertusdag; wanneer het de
manier was, dewelke manier noch in wezen is, dat een lang ijzeren kruis,
zo lang als de paardenmarkt duurde, aan `t huis van den koster ten toon
hing. En was deze paardenmarkt zoo vermaard dat er de koopluiden, uit
het binnenste van Spanje, naar toe kwamen loopen, en dat er somwijlen
3000 paarden op eene markt verkocht wierden. Ja, deze paardenmarkt
was over veele jaaren zoo bekend; dat men gewoon was, de betaaling van
koopmanschappen en renten tegen die tijd vast te stellen.
Wij hebben boven gezien dat het recht om den pastoor te benoemen, den
landskommandeur van den Duitsche Ridders te Utrecht toebehoorde. De
eerste pastoor van de nieuwe parochiekerk is geweest Broeder Johan Bor,
een priester van de Duitsche Ridder order. Deze Johan Bor, als pastoor
van Valkenburg, heeft zeekere giftebrief getekent op St. Gregoriusdag, in
`t jaar 1451. Heer Gerrit Vermaat was kommandeur te Katwijk en pastoor
van Valkenburg in `t jaar 1535. Heer Willem Willemszoon, priester, is
pastoor van Valkenburg geweest na het jaar 1536. In `t jaar 1545 heeft
daar als pastoor gestaan de heer Heertgen Jans. Van `t jaar 1557, tot het
jaar 1563, heeft heer Francois Worms, priester van de Duitsche Ridder
order, de pastori van Valkenburg bekleedt. In een verdrag, `t welk hij in `t
jaar 1593 over het recht van de pastoor en van het pastoorshuis met de
kerkmeesters van Valkenburg heeft gemaakt, noemt hij zich zelven, geweezen
pastoor van Valkenburg, en Kommandeur te Katwijk. Heer Jacob
Dirkszoon, priester, heeft in `t jaar 144.0 aan de kerk van Valkenburg,
behalven eenige andere zaken, gegeeven de helft van een erve te Katwijk
gelegen; opdat er jaarlijks op den dinsdag en den woensdag van de Quatertemperdagen
voor `s Heeren Hemelvaart, voor hem, voor den priester
Adam, voor hun beider ouders, en de vordere kinderen (van dezelve
ouders) een jaargety zoude gehouden worden met vier kaarsen. En moesten
deze kaarsen, gedurende de Mis, bij hun graf branden; welk graf in de
zuidzijde van de kerk, met een besneede blauwe zark was bedekt. Nikolaas
Dirkszoon, priester, orgelspeelder en schoolmeester op Tessel. was
tevoren kerkmeester te Valkenburg geweest. Het kommandeurshuis,
althans bij den bedienaar van den openbaaren Godsdienst bewoond, heeft
133
Zicht op oud Valkenburg.
aan de straat waar het staat, den naam gegeeven van den kommandeursstraat;
welke benaaming van die straat tot nu toe in wezen is gebleven.
Een andere straat, naast de voorgaande gelegen, heeft ook den naam van
den Kleinen Kommandeurstraat behouden. De laatste pastoor is van `t
oude geloof afgeweeken, en heeft te Katwijk een openbaare bediening
beheerdt.
Contra-reformatie
\
In 1565 werden de besluiten van het concilie van Trente, zij het met de
nodige reserves, in de Nederlanden afgekondigd. De Katholieke contra-reformatie
had echter slechts in het zuiden enig effect. In het noorden
van de lage landen was het verzet en de verbittering tegen de onderdrukking
door kerk en staat zo sterk geworden dat geen terugkeer meer mogelijk
was. De tachtigjarige oorlog begon en daarmee het ontstaan van de
Republiek der Zeven Provinciën. In december1573 verboden de Staten
van Holland de uitoefening van de roomsegodsdienst. Op 22 maart 1592
werd in Valkenburg van de kansel der kerk afgekondigd dat men aldaar
een bijeenkomst der gereformeerde gemeente zou oprichten. Missen
werden sindsdien opgedragen in schuren en zolderkamers. Misschien
door Radbout van Vosmaer die vanuit Delft in de omliggende gebieden
zijn Utrechtse bisschoppelijke bevoegdheden praktiseerde, min of meer
clandestien. Later vinden de rooms-katholieken onderdak in Oegstgeest.
Dat duurde tot de oprichting van de parochiekerk in Katwijk aan de Rijn.
Tot heden is dat de doop-, huwelijk- en begraafplaats van vele Valkenburgse
leden van de moederkerk.

4.2 NA DE REFORMATIE
Leids glas in de kerk van Valkenburg
In het "Leids Jaarboekje 1941" werd, kort nadat de Valkenburgse kerk in
puin veranderd was, een artikel opgenomen dat enig licht werpt op de
geschiedenis van ons dorp tijdens het beleg van Leiden. Op 10 juli 1608
werd in Leiden een verzoek behandeld van de kerkmeesters van Valkenburg.
Hun kerk had het lot gedeeld van zoveel anderen in de omtrek en
was zwaar beschadigd tijdens het beleg van Leiden in 1572. Het gebouw
was inmiddels wel hersteld maar de glazen ontbraken nog. De kerkmeesters
hadden diverse belangrijke personen en instanties aangeschreven om
hulp en nu ook het stadsbestuur van Leiden. Het verzoek kwam in goede
handen en kort daarna reden de stadssecretaris Jan van Hout en de glasschrijver
Cornelis Clock naar Valkenburg om daar de maat te nemen. Dat
gebeurde in het bijzijn van de predikant Davidt Jacobszn met wie overleg
gepleegd werd. Daaruit bleek dat er verschillende glazen toegezegd waren.
Ten eerste in het hoofd van het koor, het glas van de Staten. Rechts
daarvan, in het noord-oosten, dat van de stadhouder (Maurits), Links van
het koor, ten zuid-oosten, zou het glas komen dat toegezegd was door het
huis Wassenaar. De noordzijde van het koor was niet van ramen voorzien
maar de zuidzijde daarentegen bevatte drie openingen. Het eerste raam
kwam Haarlem toe, het tweede venster was voor Leiden en het derde gat
zou door Den Haag gedicht worden. Het Leidse glas, een voorstelling van
Saulus die van het paard geslagen wordt, werd ontworpen
door de schilder-burgemeester Isaac Nicolai en gemaakt door
de glasschrijver Cornelis Clock. De ontwerper kreeg daarvoor
67,5 en de maker 112,5 gulden uitgekeerd in 1611,
Toen was het karwei kennelijk geklaard.
Armenzorg anno 1688
De zorg voor de behoeftige, niet gereformeerde medemens,
was in die dagen opgedragen aan de armenmeesters ook wel
Heilige-Geestmeesters genoemd. Deze beschikten daartoe
over geringe middelen, reden waarom sinds enkele tientallen
jaren niemand in Valkenburg zich mocht vestigen dan voorzien
van een acte van indemniteit. Dat was een soort vrijwaringsbewijs
van de gemeente of diaconie van herkomst, of
gegoede personen. Ze verklaarden de persoon of het gezin
een uitkering te zullen geven ingeval van ziekte of overlijden.
De akte moest vergezeld gaan van een bewijs van goed
gedrag. Het systeem werd algemeen toegepast maar het hielp
Deel 4. De kerk. 134

de Valkenburgse armenmeesters niet uit de nood. Getuige dit rekwest dat
door de diaconie van Valkenburg ingediend werd en opgeschreven in het
keurboek der gemeente Valkenburg. Aan de Ed. Mog. Heren gecommitteerde
raden van de Staten van Holland en West Friesland. Geven met
behoorlijke eerbiedigheid te kennen de diakenen te Valkenburg hoe zij nu
enige jaren herwaarts, uit haar diaconiegoederen allerlei slag van armen
tot papisten incluis, ook die van een onchristelijk leven en van een ontuchtige
wandel zijn, hebben moeten onderhouden, uit oorzaak dat de
armenmeesters van de buiten-armen naar de hare niet omzien, en hen niet
de minste onderstand hebben willen geven. Gevende voor reden eerstelijk
dat het hen van de schout verboden was, ten andere dat zij niet zo veel
inkomsten hadden om dat behoorlijk te kunnen doen, willende zij lieden
door het opleggen van hun inkomsten eerst een kapitaal bijeen sparen. En
niettegenstaande de Ed. Grootmog. Staten hebben gewild en vastgelegd
dat niemand ten platte lande zich metterwoon zal hebben neer te slaan dan
onder voorwaarde dat zij binnen een bepaalde tijd niet tot last van de
armen komen, zo is het evenwel dat sedert enige tijd verscheidene families
uit andere dorpen in Valkenburg zich hebben neergeslagen, en heeft
de schout sedert veertien dagen zelf uit het nabijgelegen Katwijk een man
bewogen om in zijn huis te komen tappen; alle welke huisgezinnen (zo de
ouders iets menselijks overkomt) onvermijdelijk aan de armen zullen
vervallen moeten. Dewijl nu door zulke zware en overtollige last (die nog
dagelijks wegens de passerende vluchtelingen, afgebrande kerk en wat
dies meer is, aangroeit) de diaconie zodanig verarmt en uitgeput raakt dat
zij supplianten niet meer weten hoe en waarmee zij haar eigen armen
(welke moeten zijn ledematen van de ware gereformeerde kerk oftewel
kinderen van dezelve) zullen moeten betalen, temeer dewijl zij boven
vermogen bezwaard worden door kinderen, die aan haar leden vermengd
zijn. Waarom zij supplianten ootmoedig verzoeken dat het haar Ed. mogen
gelieven de armenmeesters van de gewone armen te gelasten dat zij
hun eigen armen zullen hebben aan te slaan en te onderhouden, en dat zij,
dewijl zij daartoe (in het doen van hun verkeerd beleid) zichzelf niet
kunnen redden, zij tenminste uit het ambacht genoegzame middelen
kunnen bekomen. Dat wijders de schout en de ambachtsbewaarders gelast
mogen worden dat zij de verordening van Ed. Mog. opgemaakt inzake het
135
Zicht op oud Valkenburg.
komen wonen ten plattelande, dienen na te leven; en speciaal dat zware
huisgezin, hetwelk nu sedert veertien dagen hier is komen wonen, voldoende
borgstelling zal verstrekken, teneinde de supplianten alzo in staat
mogen blijven hun armen zoveel als mogelijk is te verzorgen. Dit doende
enz. enz. Was getekend A. Dingst. In handen gesteld van schout en gerecht
actum 13 november 1688.
Uit de Dorpsbeschrijver
De "Nederlandsche stads en dorpsbeschrijver", te dateren omstreeks de
Bataafse Republiek dus eind 18e eeuw, voegt aan de reeds bestaande
kennis over kerkelijk Valkenburg nog het één en ander toe. De schrijver
vermeldt dat op 22 maart van het jaar 1592 van de preekstoel afgekondigd
werd dat men te Valkenburg een bijeenkomst der christelijke gemeenten
zou oprichten. Te dien einde werd een diaken en een ouderling gekozen.
Voorts werd besloten jaarlijks op pinksterdag het heilig avondmaal te
vieren. Hoe klein deze gemeente moet zijn geweest is op te maken uit een
telling anno 1599. Samen, Valkenburg en Katwijk aan de Rijn, slechts 45
lidmaten.
Op 3 maart 1594 werd er een besluit genomen dat als er `s middags op
Valkenburg niet gepreekt werd, ieder lid zich in de kerkekamer moest
begeven om aldaar, in plaats van de preek, enige stukken uit de Bijbel of
enig ander godsdienstig boek te horen voorlezen, Op straffe van een boete
van één blank (zilverstuk van zes duiten).
In het jaar 1598 besloot Katwijk aan Zee als gereformeerde gemeente
zelfstandig te worden en zich van de combinatie af te scheiden. Maar ook
het koppel Valkenburg en Katwijk aan de Rijn ging uit elkaar.
Op 6 maart 1619 stond Valkenburg kerkelijk weer op eigen benen. De
bevoegdheid van de eerwaarde heer J.D. Reverset, sinds 1599 predikant
van beide dorpen, werd beperkt tot de gemeente van Valkenburg.
Het kerkgebouw wordt door de schrijver van het artikel beschreven als
voorzien aan de zuidzijde van drie gevels en aan de noordzijde met een
uitstekend gedeelte. Naar zijn mening is de ruimte zeer geschikt voor
zowel de spreker als de hoorder. Twee koperen kaarskronen verlichten

het ruim. Er is een koor en een kerkeraadskamer, er bevinden zich grafkelders
en grafsteden. Het kerkhof buiten wordt door een muur van de
Openbare weg gescheiden. Voorts beschrijft hij de woning van de predikant
staande in de Commandeurstraat zijnde een zeer aangename straat.
Met de aantekening dat daarvan in 1593 een verdrag van eigendom gemaakt
is tussen de pastoor Francois Worms en de kerkmeesters van
Valkenburg.
Dominee Hollebeek
De predikanten komen nauwelijks aan bod in de oude Valkenburgse
annalen. Met uitzondering van dominee Akersloot waarover later meer.
Dominee Petrus Hollebeek was beroepen uit de ambassade van Spanje en
vertrok reeds drie jaar later weer naar Alphen aan de Rijn. Het inspireerde
de eerwaarde heer A. Pars van Katwijk aan de Rijn tot het schrijven van
een hartverscheurend dichtwerk. In drukwerk uitgegeven en bewaard
gebleven in het gemeentearchief van de stad Leiden.
Onvoltooid handschrift 2
W.M.C. Regt vermeldt in zijn reeds genoemde onvoltooide handschrift,
dat tijdens de belegering van de stad Leiden de kerk veel van de moedwil
der Spanjaarden te lijden had. Ten bewijze waarvan ten dien dage (1875)
nog immer twee Spaanse pieken of lansen waren opgehangen. Tenslotte
noemt hij nog het gebruik om voorafgaand aan het avondmaal de gemeenteleden
te bezoeken met de vraag of er zwarigheden waren die het
deelnemen aan het avondmaal zouden kunnen verhinderen. Een gebruik
dat in 1591 zou zijn ontstaan. In 1599 kwam daarin verandering, sindsdien
werden de lidmaten tot dat doel ontboden in de kerkenraadskamer.
Ook de Katwijkers moesten naar Valkenburg komen alwaar de kerkenraad
gedurende drie dagen zitting hield.
Deel 4. De kerk. 136

137
Op het verkeerde spoor
Het volgende verslag is afkomstig uit een kerkenraadsboek waarin huwelijken,
dopen en nog wat andere gebeurtenissen werden vastgelegd. Jan
Barendszoon van de Bergh was lid van de gereformeerde gemeente van
Valkenburg. Tegenwoordig de Nederlandse Hervormde gemeente geheten.
Hem was gevraagd op zaterdag 17 november 1685 in de pastorie van
dominee Akersloot te komen. Zich van geen kwaad bewust klopte Jan aan
bij de pastorie.
Mogelijk keek hij wat vreemd op toen hij merkte dat de diaken Bruyn
Leenderts Zegwaert ook aanwezig was. In ieder geval was hij behoorlijk
op zijn teentjes getrapt toen hij hoorde waar het om ging: het gerucht
deed de ronde dat hij zich verstout had naar de Roomse kerk te gaan! Hoe
kwamen ze er bij! En toen dominee hem na deze "rondelingse" ontkenning
zonder omwegen vroeg waarom hij dan sedert vier weken niet in de
kerk geweest was, wist hij direct een redelijke verklaring te geven. Hij
had ruzie met zijn "buurvrijster" Claesie, zijn ongetrouwde buurvrouw,
die hem in zijn eer en naam tekort gedaan had. De beide kerkenraadsleden
echter vonden dat het niet goed was zo'n ruzie zo lang te laten duren
en om die reden de kerkgang na te laten, Ze verzochten hem zich te "laten
bevredigen" (waarmee bedoeld werd de ruzie bij te leggen) en zich vervolgens
op 25 november bij de kerkenraad te vervoegen. Jan vroeg bedenktijd
en pas na enig aandringen beloofde hij te komen. Mocht het niet
doorgaan dan zou hij dat alsnog laten weten.
Het werd zondag 25 november, na de kerkdienst waren de broeders bijeen
in de consistoriekamer, maar geen Jan van de Bergh. Er werd een nieuwe
datum afgesproken, 2 december. De schoolmeester Hendrik van West
kreeg opdracht de boodschap door te geven.
Zonder succes. Jan had op de uitnodiging geantwoord: "Ik heb je gesproken.
Heeft de kerkenraad wat te zeggen, ze zijn welkom in mijn huis!"
Nogmaals werd de schoolmeester naar Jan Barends gezonden, nu met een
verzoek om op 11 december voor de kerkenraad te verschijnen.
Zicht op oud Valkenburg.
Die avond kwam de kerkenraad bijeen. Na aanroeping van de naam Gods
werd de schoolmeester binnen geroepen. Hij deed verslag van zijn missie:
Broeder Jan van den Bergh zou niet komen, wist niet wat hij er te doen
had. Had de kerkenraad wat te zeggen, ze mochten aan zijn huis komen.
En toen de schoolmeester hem daarover onderhouden had met de woorden:
"Een lidmaat moet zich toch aan de regels houden?!" had hij ten
antwoord gekregen: "t Is waar, als ik wilde zou ik wel komen kunnen!"
De kerkenraad, dit alles overwegende, besloot eenparig tot het zenden van
een brief, die nog dezelfde avond door de dominee werd geschreven:
Jan Barendze van den Bergh,
dewijl ons een gerucht (dat ons omtrent de aard van uwe ziele vrij bekommerd
maakt) is ter ore gekomen, als waart gij tot de roomse kerk opgegaan,
welk gerucht wij om vele redenen niet meer waarschijnlijk maar
waarachtig oordelen (ofschoon gij ten mijnen huize loochende dat gij tot
de roomse kerk waart opgegaan) zo is `t dat wij met een Christelijke
zachtmoedigheid omtrent u te werk gaande, u nogmaals verzoeken dat gij
uzelf tegen de naastkomende zondag, des avonds na de catechisatie, wilt
sistéren (verschijnen) voor de kerkenraad, om u daar te zuiveren van die
afval die u na gaat, zo u hierin weer ongehoorzaam blijft, continuerende
te zeggen "Heeft de dominee wat te zeggen, laat hij bij mij komen", zo zal
de kerkenraad genoodzaakt zijn op u censuur te oefenen, als op zo ene die
van de waarheid is afgevallen, die een apostaat (afvallige) en zo meinedig
aan zijn God, en ontrouw aan zijn Zaligmaker geworden is, en die tot een
afgodische kerk is opgegaan, waar een broodgod wordt aanbeden en van
welke kerk de antichrist het hoofd is, en daar anders niet als geslagen en
gepraktiseerde leugens den volke worden wijsgemaakt, hopende meteen
dat God door zijn Geest uw ziel zo bewerken zal dat gij tot inkeer en tot
bekering komen zult. Valkenburg, de 1e december 1685. Uit last en naar
des kerkenraads, Th. Akersloot, predikant.

DomineeTheodorus Akersloot
Was dominee Akersloot werkelijk zo'n grillige persoonlijkheid als de
baljuw Gerrit Vlasveld ons wil doen geloven? De gegevens omtrent het
doen en laten van deze predikant staan vermeld in minstens drie boeken,
het civiele dingboek, het criminele dingboek en het "geheime" boek van
de baljuw Vosmaer.
Theodorus Akersloot was van 1676 tot 1706 predikant te Valkenburg en
is volgens onbevestigde bron alhier overleden. Hij was gehuwd met Dina
Marchant de dochter van Gilles Marchant en Dina Villaers. Drie kinderen
werden in Valkenburg gedoopt; Bathanua 1680, Wilhelmus 1681 en Dirk
1687. Van een lange rij Valkenburgse dominees waarover klaarblijkelijk
geen kwaad woord te zeggen viel, is hij de enige die in de annalen van
ons dorp uitgebreid aan de orde komt!
Stelt u zich eens voor dat u als dorpsrechter een mening zou moeten
vormen uit de volgende verklaringen!
In maart 1694 werd een kerkeraadsvergadering gehouden ten huize van
de ouderling Pieter Borsboom. Dat kwam pas een jaar later in de officiële
stukken te staan, opgetekend uit de mond van een tweetal getuigen: Ary
Pieters Langeveld en Pieter van Leeuwen. Zij waren erbij toen dominee
Akersloot voor de eerste keer werd beschuldigd dat hij de kaart van de
vrije hoge heerljkheid van Valkenburg veranderd had. Zonder dat uit de
doeken gedaan werd waaruit die ingreep bestaan had. De praeses bezwoer
daarop zijn onschuld in het midden der broeders. Ja, Gods aanschijn
mocht hem ontzegd blijven, alle plagen die de Heere God over enig volk
gebracht had, mochten op hem neerkomen als hij veranderingen in de
kaart had aangebracht! Hooguit enige streepjes voor eigen geheugensteuntje!
Op 20 april liet de bovengenoemde baljuw Anna Catharina van Campen
opdraven. Anna was de weduwe van Cornelis Corneliszoon Vergunst, in
leven gerechtsbode van Valkenburg. Haar verklaring begon met een vrij
recent kwaad dat dominee Akersloot bedreven zou hebben, vlak voor het
sterven van haar man. In grote nood had ze zich tot hem gewend met het
verzoek een gebed aan diens sponde uit te spreken. De eerwaarde heer
was inderdaad gekomen maar bij het zien van de zieke had hij gezegd:
"Wat? Wat?" Met een gezicht van: laatje me daarvoor komen? Hij was
vertrokken en had gezegd: "Die loopt morgen wederom heen!" Zonder
voorbede was haar man kort daarna ingeslapen, voor eeuwig.
Anna, eenmaal begonnen bracht nog meer oud zeer naar boven. Ooit
hadden zij en haar man de hulp van de dominee ingeroepen toen hun
negenjarig kind in stuipen lag. Eveneens met het verzoek bij het benauwde
kind te bidden. Instede daarvan had de zielenherder het kind de pols
gevoeld en de ouders met een grimmige blik aangezien: "Het kind is van
de duivel bezeten! Hebt gij een spint? Smijt het daar maar in!" Daarop
was haar herder en leraar heengegaan.
Wijders verklaarde zij dat zij, zo'n veertien jaar geleden, de dominee
verweten had dat haar man voor zijn jaarlijkse dienst aan de kerk maar
vier gulden kreeg. Terwijl het twaalf gulden zou moeten zijn. Toen was
de dominee in heftige toom tegen haar uitgevaren: "Gij stront! Gij tonster!"
In zijn passie had hij een manteltje uit haar handen getrokken, ze
had het kledingstuk nog niet aan, en sloeg haar daarmee links en rechts
om de oren. Anna werd kort daarna van een dood kind verlost. Naar haar
zeggen was dat te wijten aan de alteratie die haar na deze herderlijke
tuchtiging had bevangen.
Dat was nog niet alles, de predikant had ooit de bode Oudshoorn aangeklaagd
bij de pachter. Deze zou geen belasting hebben betaald! Maar
Anna wist beter. De bode, in zijn functie van kerkmeester, had slechts een
weinig wijn uit de kerk mee naar huis genomen, overgebleven van het
Avondmaal. Zeker, over de consumptie van wijn behoorde belasting
betaald te worden, maar in dit geval? Dominee vond kennelijk van wel.
Mogelijk had hij zelf zijn zinnen op het overgebleven geestrijke vocht
gezet. Toen Anna haar visie op het gebeurde te kennen gaf, had dominee
haar bedreigd. Als ze hem in deze zaak niet hielp, dan zou er voor haar
geen brood meer zijn van de diaconie! Tenslotte was er nog die kwestie
met de attestatie. Anna was op palmzondag, voor Pasen 1693, de consis-
Deel 4. De kerk. 138

toriekamer binnengegaan waarin op dat moment alle kerkenraadsleden
bijeen waren. Ze had daar haar attestatie opgevraagd, een bewijs van goed
zedelijk gedrag om te kunnen verhuizen naar een andere plaats. Dominee
had gezegd: "Bruyt maar naar de papen!" En toen ze zich geschokt verwijderde
had hij haar achterna geroepen: "De heer van Valkenburg zal u
niet slechts van hier maar zelfs uit Holland doen vertrekken." Hij had daar
aan toegevoegd: "En uitbannen!" Waarmee het getuigenis van Anna
eindigde. Nog geen maand later, in mei 1694, werden door de baljuw en
schepenen weer twee getuigen gehoord, Jannetje Oudshoorn weduwe van
Dirk Cornelis van der Does en Annetje van der Does de weduwe van
Willem van Egmond. Jannetje vertelde hoe ze vorig jaar ziek in bed had
gelegen en dat haar schoonzusje Annetje bij haar op bezoek was. Even
later had zich nog een andere bezoeker aangediend, de eerwaarde heer
Theodorus Akersloot. Hij was in een spraakzame bui. Uitvoerig vertelde
hij wat hij onderweg beleefd had met Gerrit Vlasveld. Had hij niet die
baljuw en pannenbakker aangetroffen liggende in het gras van de Hoge
Rijndijk? (nu Hoofdstraat-Voorschoterweg) Met zijn meid nota bene! Hij
was recht op de man afgestapt en had gevraagd: "Vlasveld, wat vrouwmens
is dat?" En die zou hebben gestameld: "Ik kense niet! Ik kense
niet!" De heer Vlasveld had zeer gealtereerd en verbaasd gereageerd op
zijn tussenkomst, vertelde de dominee met plechtige verontwaardiging
aan de twee vrouwen.
Het bleef een aantal maanden stil rondom de zaak. Maar op 28 september
1694 achtte de baljuw de tijd gekomen om dominee Akersloot voor het
dorpsgerecht te dagen. Hij, Gerrit Vlasveld, had hem voer en kalfsvlees
geleverd en dat moest nog betaald worden. Voorts verschenen nen Arend
Verhage en Jannetje van der Does. Zij hadden zich borg gesteld voor een
geldsom die de dominee geleend had. De schuld had al lang afgelost
moeten zijn. Arend en Jannetje konden door verarming niet meer aan hun
borgstelling voldoen. Ze wilden ervan ontheven worden. Jannetje eiste
eveneens betaling van drie gulden terzake van geleverde mest. De eerwaarde
heer achtte het beneden zijn waardigheid om te verschijnen. Uit
een verklaring van Pieter Borsboom en Bruyn Zegwaart, beiden regerend
ouderling, blijkt dat zij met dominee Akersloot op "huisbezoeking" geweest
waren. Naar gewoonte hadden ze de gezinnen bezocht om hen
139
Zicht op oud Valkenburg.
persoonlijk uit te nodigen voor het aanstaande Avondmaal op zondag 10
oktober 1694. De huisvrouw van Jacob Corneliszoon Bol had gezegd niet
te zullen komen omdat de dominee de handtekening van haar man zou
hebben nagemaakt. Onder een schuldbrief. De dominee had heftig ontkend.
De vrouw had daarop gevraagd: Hoe komt mijn mans hand daar
dan? Hoe kan ik daar dan voor aangeslagen worden? Geef me dan een
briefje, dan zal ik komen!" Dominee Akersloot weigerde: "Uw mans hand
is daar niet, uw man heeft wel iets getekend, maar dat raakt de procuratie
niet!" De kerkenraadsleden waren niet alleen bij Jacob Bol van een koude
kermis thuis gekomen. Ook bij de diaken Jacobus Verhoef zat oud zeer.
Ook hij had nee gezegd op de nodiging tot het Avondmaal. "Omdat dominee
in de kerkenraad gezworen had de kaart van Valken burg niet veranderd
te hebben, daar hij echter wel beter bewust was!" Akersloot was
heftig uitgevaren: Ik heb niet één naam in de kaart gesteld, noch één cijfer
veranderd! Of ik moeste Gods aanschijn niet aanschouwen!" Toen het
ongelovige gezicht van de diaken nauwelijks onder de indruk leek, voer
hij voort: "En alle de plagen die God de Heer over een volk gebracht
hebbe, moge dan op mij zijn!" Om dezelfde reden weigerde Pieter van
Leeuwen naar het Avond maal te gaan. En nogmaals bezwoer dominee
Akersloot niets in de kaart te hebben veranderd. Met ten hemel geheven
handen. Met de zelfde woorden over Gods aanschijn en diens straffen!
Ten derde male.
De volgende gebeurtenissen speelden zich af vóór Pasen 1695. De diaken
Jacobus Verhoef, de kerkmeester Pieter Verhoef en de ouderling Pieter
Willemse Borsboom waren er bij betrokken. Ook Maarten Gerrebrands
van der Quick als parochiaan en Hendrik van Westen als koster. De kerkenraad
had besloten dominee Akersloot de viering van het Avondmaal
niet toe te staan. Een andere voorganger of uitstellen, was de eis. Dominee
Akersloot weigerde. Daarop volgde een verbod. Maar dominee bleef
halsstarrig. Pieter Borsboom en Maarten van der Quick bezochten daarna
een zekere dominee Sevenhoven. Ze vroegen hem hun predikant namens
de classis te verbieden voor te gaan in de avondmaaisdienst. Sevenhoven
achtte zich daartoe niet bevoegd, eerst moest hij zijn medegedeputeerde
schrijven. De tijd drong, paaszon dag naderde. Op Goede Vrijdag togen

de mannenbroeders weer naar Sevenhoven maar die had nog niet gereageerd.
Direct daarna reisden ze naar Leiden, daar werd de praeses van de
classis bezocht. Deze verklaarde eveneens "daarinne niet te kunnen helpen".
Op de terug weg, bij de Haagse Schouw gekomen, gingen de broeders
uiteen. Een ieder naar zijn huis. Alle dingen maar overlatende aan de
bestiering des Allerhoogsten. Maarten van der Quick ontmoette op Stille
Zaterdag Cornelis Oudshoorn, kerkmeester en bode. Die vroeg of Maarten
toestond "dat het brood ende souperijt de kerk soude houden". Maar
ten antwoordde: "Ik wil mij daarmee niet bemoeien!" Toen op paasdag
van het jaar 1695 het Heilig Avondmaal zou worden bediend in de Valkenburgse
dorpskerk was de kerkmeester Pieter Ver hoeif niet aanwezig.
Noch de ouderlingen Pieter Willems Borsboom en Pieter van Leeuwen.
Noch de diaken Jacobus Verhoef. Ook ont brak de kerkmeester en bode
Cornelis Ouwersloot. Toen dominee Akersloot desondanks naar de beker
reikte, zie er was geen wijn in de kan. Er lag geen brood op de schaal. De
bode had deze onontbeerlijke grondstoffen niet bezorgd! Of die zondag
het verstoorde Avondmaal kon worden hervat staat nergens. Cornelis
Oudshoom kreeg de schuld, die immers had het brood en de wijn niet
geleverd. Het dorpsgerecht moest oordelen. Tijdens het verhoor van de
kerkeraadsleden werd duidelijk dat er op 1 augustus 1695 een "akte van
belijdenisse" was opgesteld door de betrokkenen. Zij verkIaarden daar
nog immer volledig achter te staan. Ten behoeve van de gerechtsbode
Cornelis Oudshoom werden daarna een aantal Valkenburgers op artikelen
gehoord. Jan Onderwater, Willem Grave kamp en Bouwen van Oosten.
Er werd een beroep gedaan op hun ge heugen. Herinnerden zij zich nog
dat op 29 november 1695 laatstle den, baljuw Gerrit Vlasveld met Cornelis
Oudshoorn gesproken had over het niet bezorgen van brood en wijn in
de kerk? En dat Cornelis Oudshoorn toen gezegd had: "Ik heb van u order
gekregen het brood en de wijn niet te bezorgen in de kerk! En toen ik uw
order niet wilde opvolgen zeidet gij: Doet het maar. Waar sacrament zijt
gij bang voor? Ik selt wel voor u afwachten!" De getuigen herinnerden
zich in derdaad dat gesprek. Maar of de baljuw "ik" of "wij sellent voor u
af wachten" gezegd had, daarvan waren ze niet zeker. De geldlening van
dominee Akersloot, waarvoor destijds de wedu we van Willem van Egmond
zich borg gesteld had, kwam op 29 januari 1697 nogmaals aan de
orde. De baljuw Gerrit Vlasveld was inmiddels overleden en afgelost
door de rechtsgeleerde Johan de Bosch. Paulus Pieters van Lelyvelt, de
geldschieter, eiste van Theodo rus Akersloot betaling van een som van 46
gld 13 st met de intereste van dien naar boelhuisstijl. En sedert 19 februari
1695 afdoening van een lening van 200 gulden. Tenslotte kwam het jaar
1706. Het jaar waarin de diakenen Huygh van der Bent en Dirk Wollebrant
Starreblom hun predikant voor de vierschaar daagden omdat hij
Pieter van der Pot voor een dief uitgemaakt had. Zijn openlijke beschuldiging
luidde: Pieter van der Pot had, als belastinggaarder, teveel gerekend
voor zekere 8 morgen land te Valkenburg. Overgaring werd het genoemd.
Pieter had het teveel in eigen zak gestoken. Dominee had luidkeels
beweerd dat hij de beschuldiging hard kon maken en dat ook doen
zou. Zo niet dan zou hij 100 zilveren dukaten storten in de armenkas.
Aangezien hij die belofte gedaan had op 12 november 1704 werd dat nu
wel eens tijd, vonden de broeders diakenen. Dominee Akersloot kwam
niet opdagen. Op de volgende rechtdag maakten de welgeboren mannen
korte metten: dominee moest binnen 14 dagen met een bewijs komen of
de armenkas spekken. Inclusief de proceskosten. Het was niet de eerste
keer dat dominee Akersloot in het geweer kwam tegen het gilde der
belastinggaarders. In het civiele dingboek is daaromtrent reeds een notitie
gemaakt op 19 maart 1693 onder het opschrift: Journaal van het gepasseerd
zijnde de dag van de openbare ambachtsrekening tussen de
predikant Akersloot en Jan van Langeveld, gaarder van de verpondingen.
Ten huize van Cornelis Outshoorn, gerechtsbode te Valkenburg. Akersloot
stelde vragen over het financiële boek en schold daarop Jan Langeveld
uit voor gemene landsdief, armendief en weduwen en wezendief!
Kortom, dominee Akersloot wist zich onsterfeljk te maken in de dorpsadministratie.
Voor u zich een oordeel vormt over zijn handelingen moeten
we wel bedenken dat deze mensen in een heel andere tijd leefden. En ik
heb u nog niet alles verteld. Het "geheime' boek van de baljuw Valerius
Justinus Vosmaer bracht nog meer aan het licht over dominee Akersloot.
Opgetekend nog voor de bovenomschreven gebeurtenissen plaats gevonden
hadden! Daarin staat, met de onbeholpen woorden van deze brave
dorpsregeerder die de taalkunst maar matig machtig was, een ontroerend
verhaal. Hem in vertrouwen verteld, door de echtgenote van dominee
Deel 4. De kerk. 140

Akersloot. Het eerste deel als volgt samengevat: Ik ondergetekende Dma
Marcan, huisvrouw van Theodorus Akersloot, heb een ernstige klacht
over huisvredebreuk op de 29e april omtrent tien uur. Door Jannetje
Cuersen, wonende alhier. Ze kwam in mijn huis en begon me te verwijten
dat papisten haar verteld hadden dat ik mijn man had uitgemaakt voor
een schelm, vagebond en dergelijke. "Foei jou! Foei jou! Foei jou!"
foeterde ze, met de handen in haar zij. "Als gij zo met uw man leeft zo
zult gij het dorp uit moeten! Hem willen we houden!" En terwijl ze mij
op de arm sloeg herhaalde ze: "En gij zult daar uiti..Hij mag u dan wel
slaan, maar heeft daar reden toe! En,..." ging ze in één adem verder, "is
het om het geld, haal dat dan van uw moeder! Al had hij voor tweeduizend
gulden schuld, gij bent gehouden te betalenl" Ook had ze nog wat te
zeggen over mijn behandeling van de dienstmeid. Mijn man lachte er om:
"Al was het er één van achttien jaren" dacht hij leuk te zijn. Zo werd ik in
mijn eigen huis uitgemaakt voor varken en leugenaarster, ik ben geschopt
en geslagen. "Ik zal u tot Leiden zo uitschilderenl" werd me nog gezegd.
Door al dit grote huisgeweld ben ik zodanig ontsteld geraakt dat ik nu
God en justitie zoek om hulp, en bereid ben dit kwaad te bevechten. Ook
al om de onenigheid die wordt verwekt tussen mijn man en mij.
De domineesvrouw kwam er daarna toe haar hele hart uit te storten. Dit
tweede gedeelte heeft de baljuw in een aparte verklaring vastgelegd. Kort
samengevat:
Ik ondergeschreven juffrouw Dma Marcan, huisvrouw van dominee Akersloot
klaag mijn grote en gedwongen nood aan de officier. Over het grote
geweld dat ik moest ondergaan en nog dagelijks onderga vanwege mijn
man, Ik ben getrouwd onder voorwaarde dat er geen gemeenschap van
goederen zou zijn. Dat gaf meteen al problemen. Mijn man kwam op
zeker moment naar me toe met een aan tal obligaties en gaf te kennen dat
die hem toekwamen. Zo ook maakte hij aan spraak op vele mij toebehorende
vaste goederen als land en huizen in Haarlem. Ook had ik nog een
aandeel uit een ongedeelde boedel tegoed. Op zekere dag nam mijn man
me mee naar Amsterdam, daar eiste hij 120 gulden van me. Ik weigerde.
"Of ik het zeg of verzwijg," zei hij toen, "ik heb het al gedurende een half
jaar ontvangen en verteertd". Daarop nam hij me mee in een herberg en
141
Zicht op oud Valkenburg.
begon me te knijpen en te slaan. Later bleek dat zijn bewering gelogen
was. Het was ook in dat eerste jaar van ons trouwen dat hij een smid uit
Katwijk liet komen en mijn kasten openbreken. Daarin lagen mijn sieraden:
ondermeer drie gouden ringen en enig zilverwerk. Tezamen vijfhonderd
gulden waard. Hij heeft alles naar Haarlem verstuurd, aan zijn
zuster, en daar laten verkopen. De opbrengst heeft hij met zijn consorten
verteerdl Een andere keer eigende hij zich een gouden vignetketting toe,
met het voor wendsel daarop zijn wapen te laten graveren. Hij verkocht
uiteindelijk de ketting, dieGO gulden waard was, voor een bedrag van 40
gulden aan een jood. Het was nog in het begin van dat eerste huwelijksjaar
dat hij me de stuipen op het lijf joeg door voor me te gaan staan, in
zijn hand een mes op zijn borst ge richt. "Gij zult maken geld te bekomen,
ik wil geld hebbenl Zo gij geen geld geeft dan gaat dit er doorl" Waarop
ik wel toe moest geven. Kort daarna was het opnieuw zover. Weer moest
er geld komen en ik wou het niet geven. Daarop zei hij: "Ik ga me verhangenl"
En na me tot afscheid nog enige klappen gegeven te hebben
ging hij naar boven, naar het duivenzoldertje, waar hij vier tot vijf uur
bleef. Het was inmiddels donker geworden en ik wachtte beneden, niet
wetende of het hem deze keer nu wel of niet ernst zou zijn. Tot hij opeens
met opgeheven armen voor me kwam staan, als een geest. 0p kousenvoeten
naar beneden geslopen om me te laten schrikken! Veertien dagen
nadat ik van ons eerste kind bevallen was, kwam er een vrouw uit Haarlem
aan de deur. Om betaling van zeventien gulden voor een door mijn
man gekochte nachtrok. Toen ik weinig animo betoonde om de rekening
te voldoen werd mijn man woedend: "Gij zult de vrouw betalen!" Waarbij
hij me rugwaarts over de rustbank stompte. Mijn moeder, zeer ontsteld,
vroeg daarop om een glas wijn. Hij greep het glas en wierp het
meteen aan stukken op de vloer. Benevens al het andere dat op tafel
stond. Denk niet dat ik gierig ben. Ooit heb ik een schuld van drieduizend
gulden voor hem betaald. Maar zijn schulden zijn vele en er komen er
dagelijks bij. Hij vult het ene gat met het andere. Op zeker moment was
hij bij de ouderling Visserman op bezoek. Aan de Haagse schouw. Hij
stuurde hem naar me toe met de vraag om tien dinars te lenen. Toen ik
vroeg wanneer ik dat geld weer terug kon verwachten kwam het hoge
woord eruit. Dominee had hem gestuurd. In 1684 nam de dienstmeid

ontslag. Mijn man had haar zilverwerk in Delft te gelde gemaakt en daar
verteerd. Zo werd ik geprest om f 63 te betalen. Kort daarna, op de zaterdag
voor Paasavond, heeft mijn man mij om die reden zo deerlijk geslagen
dat mijn gezicht vol bloeduitstortingen en blauwe plekken zat. Mijn
ogen waren dik en gezwollen. De volgende dag was het Avondmaal.
Nadat mijn man het brood en de wijn had uitgedeeld en uit de kerk kwam
deed hij de luiken van het huis dicht, sloot de deuren en hekken en gaf de
nieuwe meid een ducaat: "Zeg aan iedereen dat mijn vrouw de roos aan
haar hoofd heeft!" Tenslotte maakte hij er een gewoonte van mij iedere
zondagmorgen, voor hij naar de kerk ging te slaan. Hij achtte zich daarbij
zelfs gesteund door zijn collega's. Dan rechtvaardigde hij zich door te
zeggen "Ik mag u wel slaan. Ik weet waarom ik het doe! De predikanten
in de classis zeggen: Als ik zo'n wijt had sloeg ik haar de armen en benen
stuk!" Dezelfde predikanten hebben hem ook de raad gegeven om desnoods
al mijn goederen in stukken te slaan, als dat nodig was om me te
dwingen. Eens is het zelfs zover gekomen dat hij al mijn meubelen en
goederen naar Haarlem heeft laten transporteren, geadresseerd aan een
zekere Jan Vermeulen. Ik kon mijn eigendommen ternauwernood onderscheppen,
halverwege de reis, met behulp van een advocaat. Hetgeen me
een dreigement van zijn kant opleverde niets meer van zijn traktement af
te staan voor het huishouden. Onlangs, op paasochtend 1687. vooraleer
hij het Heilig Avondmaal zou uitdelen, heeft hij me zo erbarmelijk gekwetst
met schelden en tieren dat ik niet bij machte ben het te beschrijven.
Met die voorbereiding heeft hij het brood en de wijn uitgedeeld. En
het gaat zo maar door. Dag aan dag. Met schelden, slaan, kijven en tieren.
Het is met geen tong uit te spreken. Mijn naam wordt belasterd, kins
bij kins, tot Leiden toe. Ik wordt belogen en bedrogen. Op zeker moment
scheurde hij mede kleren van het lijf wierp die op de grond en veegde zijn
voeten aan het schone linnen! En zo meer van dergelijke kwaadwillige
boosheden die ik me op dit moment niet meer te binnen kan brengen.
Mijn enige hoop is nu nog dat God en de justitie me recht zal doen.
Malcontente Lutheranen
Binnen de Lutherse gemeente te Leiden ontaardde een verschil van mening
over het tractament van twee predikanten in een rel tussen gemeenteleden
en de kerkenraad. Dat was in 1675. In 1689 ontstond er onenigheid
over het beroepen van een Duitse of een Hollandse predikant. De regering
gebood een Hollandse, de kerkenraad wilde de Duitse. De Leidse ontevredenen
begaven zich daarop naar Delft ter avond maal waar ze gedoogd
werden maar niet opgenomen. De afgescheidenen ontwierpen een plan
om te Valkenburg een kerk te bouwen maar dit mislukte in 1699. Dat de
"malcontente" Lutheranen hier in Valkenburg gedurende langere tijd naar
de kerk gingen blijkt uit een prachtige ets waarvan een foto bewaard
wordt in de oudheidkamer. De prent laat zien hoe de kerkgangers zich
lieten overzetten met de veerboot. Een uniek kijkje op deze overbekende
plek van de Rijn en het veerpad! Niet alleen in het haventje ligt een
typisch binnenvaartuig uit die tijd maar ook in de Veersloot of Wipsloot'
Slechts de mast daarvan is zichtbaar. Links, op de plaats van het tegenwoordige
hotel het "Wapen van Valkenburg" is een omheinde ruimte
waar de jeugd zich vermaakt met kaatsen of klootslaan. De tekst onder de
prent luidt:
Gelijk de dwaas sijn huis op sandgrond onbedagt
geboud heeft is het doen der boose ook geagt
een wind of regenplas die slaat het haastig neder
daarom o broeders keer, cy keerd met ootmoed weder.
Matt. 4.
Deel 4. De kerk. 142

143
Dus ijverd het misnoegd volk was't voor Gods eer of kerk
en niet na dwase drift of eigen ooge-merk
maar laas `t roept kristen liefd en haat hun Broeders nog
sy werden Leugenaars die God so dienen (Og).
1 Joh. 4:20.
Een tweede prent laat de Lutherse kerk zien, een typisch Valkenburgs
huis. De tekst eronder luidt: So selve de Heer het huis niet boud, alle
arbeyd is om niet. Ps. 127. De derde prent toont de zolder van het huis
met de aandachtig luisterende gemeente. Daaronder de woorden: De Staf
daarop den mens betrouwd, een broos verganklijk riet. 2 Kon. 18:21. In
het notarieel archief van Katwijk berust een testament van Jannetje Spierenburg,
weduwe van Hendrik Borsboom waarin ze haar zoon Pieter
Borsboom legateert met de helft van een huis, van ouds ge naamd De
Lutherse kerk. Gedateerd 13 juni 1765. Ook in de Valken burgse boedelboeken
wordt het huis genoemd en geveild.
Predikanten te Valkenburg
Tot en enige jaren na de Franse tijd:
1585 Wilhelmus Vink
1619 David Jacobs Revirset
1621 Johannes Smaernie Arnsil
1661 Johannes van Wijngaarden
1672 Petrus Hollebeek
1676 Theodorus Akersloot
1706 Jacobus Boerhave
1711 Jacob van Schapenbrand
1745 Anthonius Gerhardus Bijlert
1747 Gerhardus Johannes Lette
1750 Samuel van Hardeveld
1788 Dirk Halder
1827 Ds. Knap
1832 Johannes Tenckinc
1837 Hendrik Arnoldus Matthis
1874 Philippus Peter
1877 H.H. Veder
1880 F. Lion Cachet
1887 Cornelis Reinhard Rijnenberg
1891 Heinen Koops
Zicht op oud Valkenburg.

De smid uit Rijnsburg
Klaas Corneliszoon van der Beelt was smid in Rijnsburg. Was hij de
zoon van Cornelis van der Beek, smid te Valkenburg? Dat zou verkla ren
waarom hij op 7 augustus 1701 in de gereformeerde dorpskerk kwam.
Vanuit de cel in het rechthuis werd hij voorgeleid aan de welgeboren
mannen Jan Willebrords Onderwater, Ary Langeveld en Jan van Vel sen.
Met een gramstorig gezicht stond hij in het beklaagdenbankje. Aangezien
de verdachte "op artikelen" gehoord zou worden begon de baljuw, Pieter
van der Pot, met de vraag: "Hoe oud zijt gij?" Klaas gaf een vreemd
antwoord: "Dat's evenveel!" De baljuw schonk er geen aandacht aan. De
verdachte werd gevraagd of hij tussen één en half twee `s middags de
kerk binnengegaan was, nog voor de voorzanger kwam om zijn dienst te
doen. En of hij daar toen luidkeels gezongen had? De smid gaf een kort
maar krachtig "Nee!" te horen. De volgende vraag werd voorafgegaan
door een beschrijving van de gang van zaken tijdens de kerkdienst: hoe de
voorzanger, conform de opgave van Dominee Akersloot, met de gemeente
een vers uit de 72e psalm had ingezet. "Of hij toen niet op een vervaarlijke
wijze heeft in het wild gezongen, zonder enige wijs in die psalm te
houden?" Met het gezicht van een Rijnsburger die ergens van beschuldigd
wordt keek de ijzerbewerker op: "Daar weet `k niet van. Dat ontken ik!"
"Zo" vervolgde de baljuw, "heeft de predikant toen niet tot twee maal toe
van de preekstoel af tegen je gezegd: Zwijg stil Klaas, gaat uit de kerk!?"
De smid sloot de ogen: "Niet gehoord!" bromde hij. "En ben je daarop
nog voortgegaan met het onbehoorlijk zingen en schreeuwen, zonder
enige wijs te houden of naar de voorzanger te luisteren?" ging de baljuw
onverstoord verder. "Ik heb behoorlijk gezongen!" verdedigde de smid
zich. "Zijt gij toen niet tot drie verscheidene malen toe door de voorzanger
gewaarschuwd te zwijgen?" "Hij liegt het!" "Zijt gij daarna niet door de
dienaar van justitie aangezegd te zwijgen en met hem uit de kerk te
gaan?" "Ja, da's waar, maar `k wou `t niet doen!" "Zijt gij daarop alsnog
blijven zitten en op dezelfde manier doorgegaan met zingen en schreeuwen?"
"Dat is een leugen!" ...De baljuw, dat gewichtige personage,
praatte verder maar Klaas hoorde hem niet meer. Daar zat hij nu, voor
schande, als een beest gevangen genomen en waarom? Omdat hij niet
goed kon zingen? Als `s morgens in de smederij het vuur hoog oplaaide
en hij het gloeiende ijzer op het aambeeld hield, er met de zware hamer
opbeukte, dan ook voelde hij de zanglust bij zich opkomen. Dan bulderde
zijn stem door de berookte werkplaats. Bij iedere klap van de hamer
schoot zijn stem uit. Soms met zware basstem gebulderd, als er klanten
waren. Dan weer met tedere hogergestemde tonen gezongen, als hij wist
alleen te zijn. De Rijns burgers kenden hun smid wel. De zangkenners
onder hen beweerden dat hij toon doof was. Anderen zeiden "Hij is niet
helemaal goed!" Ze wezen daarbij op hun eigen hoofd. Zijn ijzerwerk was
goed. Praten kon hij niet, dat was waar. En van brandewijn werd hij des
duivels. Dan moest zijn vrouw, dat arme zieltje Annetje van Heemstede
het ontgelden. Eens had hij haar bij de strot gegrepen en gebulderd: "Ik
zal je uit de wereld helpen!" Ze had in haar blote hemd het huis moeten
ontvluchten. Om haar leven te redden! Ja, de Rijnsburgers kenden hem
we!. Toen de dominee de psalm opgaf was het maar goed dat hij het hele
vers voor las. Klaas kon niet lezen. De voorzanger had de wijs ingezet.
Uit volle borst had hij meegezongen. En het was goed geweest, dacht hij.
Maar nu? Door de baljuw en de diender was hij de kerk uitgezet. Als een
schelm, een ordeverstoorder! Om wat ie gezongen had! Trouwens..voor
wie zong hij nou eigenlijk? Je zingt toch niet voor de mensen. Op dat
moment werd Klaas opnieuw tot de werkelijkheid bepaald. De stem van
de baljuw drong weer tot hem door: "Is toen niet de baljuw van Valkenburg
bij u gekomen die tegen u zei: Kom, gaat uit de kerk! En zijt gij
daarop niet, onwillig te gehoorzamen, door de baljuw en de dienaar naar
buiten geleid, de kerk uit?" Het tweede raadselachtig antwoord van Klaas
volgde: "Trouwens, trouwens...." Onverstoord ging de baljuw verder met
zijn verhoor: "Zijt gij toen alsnog voortgegaan met groot geweld en geschreeuw?"
Het derde onbegrijpelijke antwoord werd genoteerd: "Op
order van Pot aan de ..." Daarmee werd de zaak Klaas van der Beelt als
gesloten beschouwd.
Deel 4. De kerk. 144

145
Wijlen de Vrouwe van Valkenburg
In februari 1704 en op verzoek van wijlen Susanna Studler van Zu nek, in
leven vrouwe van Valkenburg, verklaarden schepenen in de kerk gezien
te hebben een wapenbord van wijlen Susanna Eleonora de Hartoge, laatst
weduwe van Alexi Jozephus de Rencurel. Op het bord stonden de letters:
OBIT XXX Martius Ao MDCCI (overleden 30 maart anno 1701). Tevens
dat zij op 4 april 1701 bij het rechthuis gewacht hebben op het lijk van
voornoemde vrouwe de Rencurel dat vanuit Den Haag met een rouwkaros
aan kwam, hetwelk ze in een schoon graf in de kerk gelegd hebben.
Kerk en justitie, anno 1708
Alzo in het schrijven van de heren Staten van Holland
en West Friesland betreffende het houden van de nationale
vast en bede dag op 25 april 1708 eveneens
aangedrongen werd op wekelijkse dankzegging en
gebeden, zo is het dat de baljuw van deze heerlijkheid
van Valkenburg strikt laat gebieden ook metterdaad te
doen ophouden allerlei handwerk en neringdoen, en
vooral het tappen, kaatsen, balsiaan en dergelijke
exercitiën, ook het openen van enig venster op een
boete van zes en dertig stuivers. Alsmede dat geen
herbergier of brandewijnverkoper des zondags onder
predikatie mag tappen of gelagen zetten en vooral
niet te laten kaatsen of balslaan dan na het eindigen
van de namiddagse predikatie en catechisatie, op een
boete van dertig stuivers. Aangezien bevonden werd
dat kwaadaardige lieden zich niet ontzien de kerkmuren
rondom de kerk omver te werpen en te ruïneren,
zo wordt een ieder bij deze gelast zich daarvan te onthouden,
op een boete van twintig stuivers. In dit opzicht
zijn ouders en voogden verantwoordelijk voor
Zicht op oud Valkenburg.
hun minderjarige kinderen. De bode en dienaar zijn gemachtigd op te
treden.
Anno 1758. Waarschuwing aan alle ingezetenen. Zich te onthouden van
op zondag in de velden of landen te gaan werken of dergelijk dagelijks
handwerk hoe ook te verrichten, expresselijk alle winkeliers, herbergiers,
tappers op zondag vanaf 8 uur tot tenminste een half uur na de laatste
predikatie. Ook mogen de kinderen en onmondigen op of tegen de kerkmuur
en ook niet op het kerk hof lopende spelen, kaatsen of klootschieten.
Door de week zowel als op zondag. Ook tijdens de catechisaties,
kerkdiensten etc. rondom of nabij de kerk of kerkhof niet lopen, spelen,

schreeuwen en razen. Op boete van 12 stuivers voor de eerste reize, de
tweede wordt dubbel. Daarvan de ene helft bedoeld voor de armen, de
andere helft voor de aanbrenger.
Een danklied
Ter inwijding van het vernieuwde kerkgebouw in 1812 werd een cantate
geschreven. Dit inmiddels vergeelde boekje wordt in het gemeentearchief
te Leiden bewaard. De maker is onbekend. Het zangstuk getiteld "De
Christelijke dankbaarheid" werd uitgevoerd op de 18e mei 1812. Het
openingslied, waarvan de melodie niet is aangegeven, bevat de volgende
tekst:
Koor:
Verganklijkheid! wij wijden onze toonen
U nog in `t duizendjarig Kerkgesticht,
Dat uw geweld reeds had ten val gerigt,
En slooping moest op `t eind uw' arbeid kroonen.
Nu moet de dankbaarheid de harten treffen,
Terwijl de tijd deez' muren nog verschoont;
En Bouwkunst hier opnieuw vermogen toont,
Zoo mag zich staag nog `t hart tot God verheffen.
Gemeente en koor op de wijze van psalm 87:
In `t huis waar dankb're menschen zaamvergaren,
Daar toeven wij ook gaarn met hun vereend,
`t Is God, die nog ons allen veel verleent:
Wij willen dan `t gevoel ook openbaren.
Komt, hooren wij dan naar de blijde klanken
En denken wij wat elk van God geniet:
Het zangkoor wekk' ons door zijn treffend lied;
Wij willen God met deez' Gemeente danken.
De cantate bevat vervolgens nog veel koorzang, solistische gedeelten,
beurt en gemeentezang. Hoewel de opsteller klaarblijkelijk zeer tevreden
was met het resultaat van de opknapbeurt werd in 1844 de kerk opnieuw
verbouwd.
Kerkelijk archief tot 1811
De doop, trouw en begraafboeken van de kerk moesten bij de invoering
van de burgerlijke stand (onder Napoleon) ingeleverd worden bij de
overheid. Gelukkig maar want anders zou er weinig bewaard gebleven
zijn. In het Algemeen Rijksarchief te Den Haag berusten nu doopaantekeningen
van 1640 tot 1800, Trouwgegevens van 1640 tot 1809 en een
gravenregister van 1806 tot 1811. Voorts een boek met oude diaconie
ontvangsten en rekeningen en een lijst van kerkboeken. Het archief van
de kerk van de Nederlands Hervormde gemeente te Valkenburg bevat
daarenboven een aantal notulenboeken vanaf eind zeventiende eeuw.
Een bouwkundig oordeel
De schrijver van het reeds genoemde artikel in "Bouw en Interieurkunst"
vermeldt dat er in 1844 plannen waren om de kerk te verbouwen. Na de
sloop van 1811 was er een halve kerk overgebleven! Er was een ontwerp
van de Leidse architect Molkenboer. De kosten van f 10.200, werden
echter te hoog geacht. Wat daarvoor in de plaats werd gewrocht vormde,
volgens hem, een treurig mengsel van neoclassicisme en gothiek. Zelfs
het aardige houten ruitertje werd vervangen door een stijlloos bakstenen
product.
Deel 4. De kerk. 146

147
GEGEVENS DEEL 4
777 - 866 Oorkondeboek Utrecht deel 1 blz 44. Lijst van goederen en horigen
der St. Maartens- kerk te Utrecht (Similiter ecclesiam que dicitur Valcanaburg,
cum omnibus appendiciis sancti Martini totum et ad integrum).
1064-05-02 OorkondeboekUtrechtdeel 1 blz. 208. Koning Hendrik IV geeft aan
de Utrechtse kerk haar goederen terug haar door graaf Diederik III van Holland
en zijn zonen ontnomen (in Valkenburch XVI curtilia cum terra ad ez pertinenti).
1159-06-28 Oorkondeboek Utrecht deel 1 blz 382. Paus Adriaen IV neemt de
Utrechtse kerk in bescherming en bevestigt haar in het bezit van haar goederen
en voorrechten (curtum Vakenburge).
1159 of later Oorkondeboek deel 1 aanvulling blz 384. Bepalingen van de
aartsbisschop van Keulen over het bijleggen der geschillen tussen de bisschop
van Utrecht, de graaf van Holland, de Domproost en de kanunniken van Oldenzaal
(par.2. curiam falkenburc redimet episcopus juxta veritatem debiti et quicquid
de debito solutum est, hoc juvabit episcopum).
1241-06-05 Oorkondeboek deel 2 blz 354. Willem, graaf van Holland, geeft aan
het Duitse huis het patronaatsrecht der kerken te Valkenburg en Maasland.
1282-04-16 Oorkondeboek Utrecht deel 4 blz. 319. Hendrik, bisschop van
Terwaan draagt over, tot wederopzegging toe aan zijn officiaal, de hem door de
paus verleende opdracht inzake het geding tussen graaf Floris V en de aartsbisschop
van Keulen. In afschrift aan de priesters van Leiden en Valkenburg.
1282-07-29 Oorkondeboek deel 4 blz. 348. De rechters in de zaak tussen graaf
Floris V en aartsbisschop Siegfried van Keulen gelast aan de deken van Zuid
Holland de priesters te Valkenburg en `sGravenzande, voorts aan alle priesters
in de bisdommen Keulen Luik en Utrecht alsmede aan de klerk Gerard van
Breda om genoemde aartsbisschop voor de derde maal te dagvaarden tegen 15
september. Op 17 sep. van dat jaar (blz 351) gelasten de rechters de dekens van
Zuid Holland, Rijnland en de Betuwe de priesters van Valkenburg enz. enz. om
genoemde aartsbisschop te vermanen op straffe van excommunicatie om de
proceskosten te betalen, Op 6 november een herhaling van het eerste bevel,
alsnog te doen dagen (blz. 356). 1295-12-20 Oorkondeboek deel 5 blz 239/240.
De priesters van Voorschoten en Leiderdorp geven aan de officiaal van het hof
van Utrecht verslag van hun onderzoek of de moederkerk te Valkenburg benadeeld
wordt door de kapel in het leprozenhuis te Katwijk. Daarop verbiedt de
Zicht op oud Valkenburg.
officiaal als rechter ad hoc aan de leprozen te Katwijk om de mis te doen opdragen
in hun kapel.
1388-12-31 Heerlijkheidsarchief nr. 296. Aelbrecht, hertyog in Beieren geeft op
verzoek van de buyren in Catwijc op te Rijn, daar de kerk te Catwijc te ver
verwijderd is, toestemming aan de kapelaan, de landcommabdeur en de broeders
der Duitse orde te Utrecht, om de parochiekark met alle bijbehorende
tienden en renten te verplaatsen naar de capel te Catwijc en geeft aan de Duitse
orde het patronaatrechtop voorwaarde dat voortaan Valkenburg drie maal per
week mis gelezen zal worden.
1461-06-12 Heerlijkheidsarchief, inv. 329. Johan van Haeften, landcommandeur
en de gehele commanderij der balie van Utrecht der Duitse orde komen
overeen te Catwijk op Zee een afzonderlijke parochie te stichten.
1467 - 1468 Bronnen tot de bouwgeschiedenis van de Dom te Utrecht bijdrage
van het dorp Valkenburg, van 1 mrt tot 1 mrt: 12 grossos Flandrenses, solvit per
custodern domus Teutonicorum.
1480 1481 Bronnen tot de bouwgeschiedenis van de Dom te Utrecht deel 2 blz.
16. Genoemd in een rekening van de fabrieksrmeester Johannes van Drakenborch
de bijdrage van Valkenburg 10 stuivers; Catwijck supra Renum ad computum
15 Stuivers en Catwijck opt Zee 12 stuivers en 6 penningen.
1506 - 1507 Bronnen tot de bouwgeschiedenis van de Dom te Utrecht. Bijdrage
van Valkenburg in dat jaar 1 gld, 17 st en 6 penn. Katwijk ad Rijn en Katwijk
aan Zee ieder 1 gld 5 st.
1531-05-31 Heerlijkheidsarchief, reqest nr. 205. Josyne van Egmont, vrouwe
van Wassenaar, verzoekt aan de landcommandeur der Duitse orde te Utrecht
wegens klachten van haar onderzaten te Valkenburg over hun pastoor, deze te
vervangen.
1597-06-25 Resoluties Staten Geneaal. Octrooi verleend aan Hendrik Lodewijks,
boekdrukker te Leiden, voor het uitgeven van een catechismusboek van
Cornelius Corstius, herzien door Willem Vinck, predikant te Valkenburg en de
beide Katwijken.

Zie ook deel 2.
BOEKEN EN BRONNEN DEEL 4
BRAKEL J.P. Een merkwaardige naam van een huis. In Rijnland, tijdschrift
voor sociale
genealogie en streekgeschiedenis voor Leiden en omstreken. Jaargang 1971.
DOMELA NlEUWENHUIS. F.J. Geschiedenis der Lutherse gemeente te Leyden.
Afgedr. uit de Bijdr. tot de Gesch. der Luth. Kerk in de Nederl. 5e stuk.
GEMEENTEARCHIEF VALKENBURG. AA. Keuren, Ordonnantiën en
Resolutiën van de Vrije Heerlijckheyd van Valckenburgh. alsmeede Admissiën
en Indemniteyten. 1663-1811.
HAEFT, DR. TEN. Bronnen tot de bouwgeschiedenis van de Dom te Utrecht.
1946.
HEERINGA. DR. K. Oorkonde boek van het sticht Utrecht. deel 2. 1940.
JAPPE ALBERTS. DR. W. Bronnen van de bouwgeschiedenis van de Dom te
Utrecht. 1969.
KETNER. DR. F. Oorkondeboek van het sticht Utrecht tot 1301, deel 3,
1249-1267. 1949.
KETNER. DR. F. Oorkondeboek van het sticht Utrecht tot 1301, deel 4. 1954.
KETNER. DR. F. Oorkondeboek van het sticht Utrecht tot 1301, deel 5. 1959.
MULLER. MR. S. EN DR. A.C. BOUMAN. Oorkonde boek van het sticht
Utrecht, deel1, 695-1197. 1920.
PARS. A. Catte Aborigenes Batavorum. 1745.
PELINCK.E. Het Leidsche glas in de kerk te Valkenburg. In Leids Jaarboekje
1941. Blz. 201-206.
POST. DR. R.R. Romeinse bronnen voor de kerkelijke toestand der Nederlanden
onder de apostolische vicarissen, 1651 -1686, deel 2. 1941.
Deel 4. De kerk. 148

149
Inhoud deel 5.
152 Uit oude bron
154 Uit het Leids jaarboekje 1958
154 Voor de jeugd anno 1838
154 Bezoek aan de paardenmarkt anno 1612
161 Trekkramers
162 Rijfelarij
163 Varkenskoper op de paardenmarkt
164 Baljuw onder vuur
165 Gegevens
167 Boeken en bronnen
Zicht op oud Valkenburg.
deel 5
DE PAARDENMARKT

Tekst van het hiernaast afgebeelde document uit 1586.
Bewaard in het gemeente archief van Leiden.
De vermaerde paerdemerct tot Valckenburch in Hollant,
Mauritz gheboren Prince van Oraingnen, Grave van Nassau, Catzenellenvoghe,
Vianden, Dietz, etc. Marquis vander Veere ende Vlissingen, heere van S. Vijt,
Duesburg, de stadt Grave, ende vanden lande van Cuyck, Gouverneur Capiteyn
generael ende Admirael, midtsgaders die President ende Raden over Hollandt,
Zeelandt ende Vrieslandt, den eersten ghesworen Erploictier vander Camere
vanden voorschreven Rade in Hollandt hierop versocht, saluut. Also van weghen
de Staten Lants van Hollant, als aengheslagen hebbende de goederen vanden
Baron van Wassenaer, ons vertoont is, dat onder andere goederen van
Wassenaer mede te leen ghehouden werden van de Graeffelicheyt van Hollant,
die paerdemerckt, ende Tollen van dien, binnen der stede van Vlaerdingen ende
den dorpen van Voorschoten ende Valckenburch, Die vrijheyt van deselve
marcten, Jaerlijcs ingaende, te weten van Vlaerdingen acht daghen voor S.
Peeter ende Pauwels Apostelen dach, ende die Marckt van Voorschoten acht
daghen voor Sinte Peeters avond ad vincula, gheduerende acht daghen daernaer,
ende die Marckt van Valckenburch, acht daghen voor Sinte Lambrechtsdach,
ende geduerende acht daghen daer naer: Van welcke Marckten ende d'emolumenten
van dien te ontfanghen die Heeren van Wassenaer in rustighe psssessie
tot noch toe zijn gheweest. Het is nu soo dat die selve vertoonders verstaen
hebben, dat veel ende diveersche cooplieden,uitheems ende andere hen vervoorderen,
geduerende de vrijheyt vande voors. Marcten, te coopen groote
menichte van Paerden onder smuyck, ende heymelick, sonder dat dieselve
Paarden te marckt gebrocht worden als behoort ende gewoonlicken is te gheschie-
den, ende vervoeren die voorschreven cooplieden alsulcke paerde, frauderende
deselve ver- toonders van den ghewoonlicken Rechten ende Tollen
vande marckten, ende niettemin ghenietende de vrijheyden van dien: Dat
insghelijcs van de Graeffelicheyt van Hollant te leen ghehouden worden, die
Swandriften in Rijnlandt, Delfiant ende Vaechambocht, waerinne die verthoonders
groote hinder, schade ende letsel ghedaen worden: Te weten dat die eyeren
vanden selven Swanen berooft ende ghenomen worden, die Swanen van huer
nesten veriaecht, ghestoort ende gheschoten, met Bussen, Boghen ende andersins
al tot des verthoonders groote preinditie ende achterdeel, Begeerende hier op
provisie ende remedie. Daeromme so eest dat wy dit overghemerct ende gheconsidereert,
u lasten, bevelen, ende committeren mitsdesen, Dat ghy trect
Deel 5.De paardenmarkt. 150

overal in den Steden ende Vlecken, daert van noode wesen sal, ende ghy ver
socht sult worden, ende aldaer bij openbaer Edicte voor de volcke (D'officiers
vander plecke daer over gheroepen ist noot) ghebiet ende beveelt van wegen de
Hooge Dvericheyt ende Graeffelicheyt van Hollandt, Zeelant ende Vrieslant,
dat niemand hem en vervoordere, geduerende de voors. Marcten ende Vrijheden
van dien, eeniche Paerden aldaer te Marckt comende, te coopen ende vercoopen,
anders dan ter plaetsen daer die voorschreven Marcten ghehouden
ende die Paerden ghewoonlicken zijn ghebrocht ende vercocht ts worden, ende
dat tusschen staende Cruyce, opte verbeurte van deselve Paerden. Dat oock
151
Zicht op oud Valkenburg.
niemant hem vervoordere opten platten Lande eenige Paerden te coopen ofte
vercoopen, gheduerende d'voors. marcten, opte verbeurte van de Paerden voor
de vercoopers, ende vanden prijse dat in ghecocht souden wesen by den coopers,
hier uit ghereserveert ende uitgescheyden de Dienaers van den huyse van
zijne Excellentie den Grave van Leycester, Lieutenant van hare Con. Maiest.
Gouverneur generael van de vereenichde Nederlanden, ende van zijner Excellentie
van Nassau, Gouvemeur generael over Holland ende Zeelant. Dat oock
niemant wie hy zy, hem en vervoordere eenighe eyeren vande voorschreven
Swanen te rooven ofte te benemen, noch oock eenighe Swanen van haer Nesten
te veriaghen, verstooren ofte schieten, het sy
met Bussen, Boghen ofte andersins, by wat
manieren dattet sy, op pene van daer af ghestraft
ende scherpelick ghecorrigeert te worden
naer ghelegentheyt vander misdaet, ten exempel
van anderen: Dan twelck te doene wy u ge
(onlees- baar) speciael, ..el. Ontbieden ende
bevelen daeromme alle officiers, Dienaren ende
Ondersaten der voors. hooghe Dverigheyt
so hen toe- behoort. ende oock u in dit doende
alle hulp ende voordemitie doen, sonder des te
laten in eenigher wijs: Ophouden (onleesbaar)
...richeyts thoorn duchtende zijn, ende daer
tegens verbeuren mogen: Certificerende en
relaterende wes ghy hier inne ghedaen hen ende
u wedervaren tal weten. Ghegeven in den
Haghe onder t zeghel van Justicie hier onder
op ghedruct in forme van Placcate de XXI Augusti,
1586. Onder stont gheschreven, By mijnen
Heeren den Gouverneur, President ende
Raden over Hollant, Zeelant ende Vrieslant.
hebbende een Root opghedruct zeghel, ende
was gheteeckent, Dl. Vvoerden.

Uit oude bronnen
Het "Punt", waar men komende van Leiden
van ouds de Hoofdstraat (Heerweg) kan verlaten
en de Middenweg betreden, wordt gemarkeerd
door een opgerichte steen. Daarop
wordt iedereen die het dorp binnen
komt trots voorgehouden dat Valkenburg
"Neerlands oudste Paardenmarkt" is. Sinds
kort is daar een standbeeld bijgekomen, een
afbeelding van twee paardenkopers in de hun
typerende houding en kleding, opgericht in
het hart van het dorp naast de kerk. Naar ik
meen zijn er meer gemeenten in ons land die
aanspraak maken op het predikaat van oudste
paardenmarkt. Wie gelijk heeft zal wel nooit
uitgemaakt kunnen worden. Wel kan vastgesteld
worden dat de Valkenburgse paardenmarkt
gedurende lange tijd de belangrijkste
paardenmarkt van het hele gewest was. De
graven van Holland, en zij niet alleen, waren
gewoon veel van hun betalingen halfjaarlijks
te verrichten, als vervaldata golden de paardenmarkten
van Voorschoten en Valkenburg.
En daarvoor, in 1246 werd reeds van de
Valkenburgse en de Delftse markt gewag
gemaakt. Daarnaast gold de Valkenburgse
paardenmarkt als het grootste landelijke
volksevenement.
Hoe dan ook, het Marktveld is de plaats waar
gedurende meer dan 750 jaar volksvermaak en paardenverkoop hand in
hand zijn gegaan. Vrijwel onafgebroken ieder jaar weer.
Oude documenten getuigen van de datum en
belangrijkheid, latere schilderijen en tekeningen
van de plaats en de feestelijkheden.
Dat Marktveld was niet het huidige smalle
straatje met die naam, het was een open terrein
ten zuiden van de kerk, tussen de Heerweg
(Hoofdstraat) en de Buurweg (Achterweg).
De paarden, tenten en kramen stonden
op de plaats waar nu de Kruisweg, de Middenweg,
de Burgemeester Lotsystraat en de
Marinus Poststraat gelegen zijn. En als er
grote aanvoer was, nog verder zuidelijk het
wijde land op, nog immer het Marktveld
geheten. Volgens de ene bron duurde de
paardenmarkt oorspronkelijk zestien dagen,
van acht dagen voor St. Lambertusdag (15
september) tot acht dagen daarna. Een ander
geschrift vermeldt de Kruisdag (14 september).
Vast staat dat reeds op Vrouwendag (8
september) de aanvoer van paarden in volle
gang was. En in een resolutie van 1620
wordt de jaarmarkt bepaald op 1 tot 24
september. Van heinde en ver kwamen de
handelaars. Tot zelfs uit Spanje. Naar oud
gebruik mochten de verkochte of vermangelde
dieren pas na St.Lambertusavond worden
vertold. Vanaf dat moment werden in het
tolhuis de tolbriefjes uitgeschreven. Zonder
dat bewijs mocht de nieuwe eigenaar zijn
eigendom niet uitvoeren. Van deze regel waren
de inkopers van het leger vrijgesteld. En
de hoge heren. Voorts werd in 1610 nog eens duidelijk gesteld dat het
houden van lichte vrouwen verboden was. Twee marktkruisen markeerden
het Marktveld. Het ene werd bevestigd aan het huis van de koster
(naast de kerk), een tweede opgericht aan het eind van het terrein. Slechts
Deel 5.De paardenmarkt. 152

daartussen mocht gehandeld worden. Dat
marktveld was tevens een soort vrijplaats,
daar golden min of meer eigen wetten.
In 1554 werden er 3106 paarden vermangeld
en verkocht. In 1612 stonden er minstens
zo'n 30 drank-, logements- en hoerententen
opgesteld op en om het Marktveld. Voorzien
van allerlei toepasselijke uithangborden.
Daarenboven waren er de nodige kramen en
tafels waar wapens, messen, paardentuig,
aarde- en glaswerk werd verkocht. Terwijl in
de wafel- boekweit- en koekkramen de geurigste
baksels werden aangeboden. Ook de
kwakzalver en kiezentrekker zal niet hebben
ontbroken. Noch de muzikanten en komedianten.
En het wemelde er van de goktenten,
beurzensnijders, zakkenrollers en rovers.
Omstreeks 1770 werden de tolinkomsten
van de paardenmarkt geschat op een bedrag
van 130 gulden waarvan echter bijna 110
gulden moest worden afgedragen aan
ordinaire en extra ordinaire verponding. In
1612 was er sprake van bewoners van
Valkenburg die hun huis verhuurden aan Amsterdamse kroegbazen en hoerenmadams. In datzelfde jaar besloten de staten van Holland, op verzoek
van de gezworenen, het dorp Valkenburg toe te staan impost te
1618 Adraen van de Venne
1626 Salomon van Ruysdael
1629 Jan van Goyen
1636 Salomon van Ruysdael
1644 Salomon van Ruysdael
1645 Salomon van Ruysdael
153
Schilders op de markt
1652 Jan van Goyen
1654 Jan de Bisschop
.... Jan Steen
.... Philips Wouwerman
1675 Pieter Wouwerman
1729 Cornelis Pronk
Zicht op oud Valkenburg.
heffen op de verkoop van wijn en bier tijdens de paardenmarkt. Om daarmee
de uit handen gelopen criminaliteit te kunnen bestrijden. Volgens de
burgemeesters van het dorp was dat te danken aan de baljuw die meer op
eigen gewin uit was dan op ordehandhaving. In 1620 bleken diens aflossers
het niet veel beter gedaan te hebben. De aangevoerde paarden werden
ondergebracht bij de plaatselijke boeren, in de stal, om de hooiberg en in
de weide. Via de Rijn en de wateringen voeren schepen af en aan.

Leids jaarboekje 1958
In het Leids jaarboekje van 1958 staat een uitgebreide verhandeling over
de Valkenburgse paardenmarkt in vroeger tijden. De schrijver E. Pelinck
vermeldt, naast hetgeen hierboven reeds door mij samengevat is uit oudere
bronnen, dat in 1573 tijdens het beleg van Haarlem de paardenmarkt
binnen de stad Leiden gehouden werd. En ook het jaar daarop besloten de
staten van Holland de markt elders te laten plaatsvinden. Die keer in
Zwijndrecht en vanwege het beleg van Leiden. Voorts noemt hij een
groot aantal kunstenaars die de wijd vermaarde markt schilderden of op
andere wijze uitgebeeld hebben.
Voor de jeugd
Ook in "Penning-magazijn voor de jeugd" wordt een artikel aan Valkenburg
gewijd, 1838 4e jaargang. Het artikel begint met de keurige volzin:
Dit Rijnlandse dorp ligt in een zeer vruchtbare streek, niet zeer verre van
het punt, waar de tak van de Rhijn, die door Leyden stroomt, zich in het
zand der duinen plagt te verliezen; welke riviertak echter, sedert men in
de eerste jaren dezer eeuw de beroemde uitwatering bij Katwijk gegraven
heeft, zich in de Noordzee ontlast. Waaruit blijkt dat het water van de
Rijn niet altijd naar de zee gestroomd heeft! Over de paardenmarkt wordt
gezegd dat het eens de belangrijkste markt van het hele gewest was maar
dat in die tijd (1838) de Utrechtse palmmarkt toch meer bezoekers trok.
Besloten werd met een gedichtje van Constantijn Huygens waarbij aangetekend
werd dat het woord "peteren" naamgevers betekend en dat
wederzijds verstand slaat op onderlinge verstandhouding.
Zo ver vier voeten gaan, vier voeten in 't beslag,
Vier voeten in den dwang van ruiterlijk gezag,
Zo ver men ringt en springt, verhaalt men de geruchten
Van mijn Septemberfeest en woelende genuchten.
Die mijnen peteren mijn toekomst had verteld,
Zij hadden mijnen naam in Paardenburg verspeld.
Gelijk het koren gaat op, door en uit den meulen,
Zo trek, zo zend ik uit het meer en minder voulen.
Wat dunkt u, vreemdeling, van 't wederzijds verstand?
Heel Nederland vult mij, en ik heel Nederland.
Een bezoek
aan de Valkenburgse paardenmarkt in 1612
De veerman had het druk. Verscheidene mensen stonden te wachten aan
de Rijnsburgse kant van de Rijn om overgezet te worden . Ik genoot zijn
belangstelling, niet als vreemde maar omdat ik hem gevraagd had naar het
huis van Pieter Simons. Staande in de boot wees hij me de plaats, een
boerenwoning niet ver van de aanlegplaats, aan de voet van de heuvel
waarop de dorpskerk en de meeste woningen zijn gebouwd. De oud
gezworene van Valkenburg was algemeen bekend. Zijn woning lag op
een steenworp afstands van de kerk, aan de Heerweg. Hij, een ouderling
van ruim veertig jaar, bekeek mij aanvankelijk met zekere argwaan maar
deed na mijn explicatie spoedig de deur wijd open. "Kom maar binnen!"
Even later keken we elkaar aan over het blad van een stevige oud-Hollands
tafel. "Zo, je bent dus van plan een verhaal over de Valkenburgse
paardenmarkt te schrijven!? Hm..Ja, moet dat nou?" Pas later begreep ik
dat mijn gastheer, als rasechte Valkenburger, er een grote hekel aan had
de vuile dorpswas buiten te hangen!
We dronken een vers gebrouwen biertje uit een tinnen kan. Mijn gastheer
stak onverwijld van wal. "Ze hebben mij verteld dat de Valkenburgse
markt al vijfhonderd jaar bestaat!" begon hij. Ik knikte en mompelde iets
over een oude acte uit 1246 waarin de Valkenburgse markt ter sprake
kwam. Indirecte informatie die op hem niet veel indruk maakte. In Valkenburg
immers worden zulk soort zaken van vader op zoon doorgegeven.
Daarom klonk zijn stem met heel wat meer overtuiging: "Het is de
oudste paardenmarkt en over de hele wereld bekend!" Ik maakte geen
tegenwerpingen waarop hij voortging: "Het is ook het grootste feest in dit
land!" Hij bedoelde daarmee het gewest Holland, West-Friesland en Zee-
Deel 5.De paardenmarkt. 154

land. "We trekken meer volk dan de Amsterdamse kermis!" vervolgde hij
trots maar keek daarop met een somber gezicht door het zijvenster dat
uitzag op het huis van de koster waar het marktkruis opgericht stond.
"Misschien word ik oud, maar tegenwoordig heb ik mijn buik vol van die
markt! De goeie ouwe tijd is voorbij. Toen stond het hele Marktveld vol
met paarden! Niet met hoerententen zoals tegenwoordig. Duizenden
paarden werden verkocht". Hij staarde weer enige tijd voor zich uit en
mijmerde verder: "Zie je, dat waren de grote dagen van de paardenmarkt!
Nou ja, de baljuw deed toen ook wel eens een oogje dicht, de schout en
zijn rakkers gooiden niet iedereen die wat gedronken had direct in gijzeling.
Maar zoals het tegenwoordig toegaat, dat kan niet langer. Het lijkt
Sodom en Gomorra wel!" Klaarblijkelijk vertoonde mijn gelaat niet de
juiste uitdrukking na deze schokkende mededeling want hij vervolgde
nadrukkelijk: "Denk je dat ik overdrijf? Goed, dan zal ik je een paar keer
meenemen, de markt op. Dan kun je zelf zien. Er is nog wel een bed vrij.
Wees onze gast!" Ik had het niet beter kunnen treffen. Voor het eten
bewonderde ik zijn boerderij. En de daar ondergebrachte paarden van de
handelaars, in de stal en om de hooiberg.
Mijn gastheer liet er geen gras over groeien. Direct na de avondmaaltijd
togen we op weg. Aan de voet van de Lange Maai bleven we staan. Hij
wees me het kerkhof, waar de gewone man begraven werd, zij die geen
geld genoeg hadden om zich een plaatsje onder de kerkvloer te kopen.
"Daar liggen mijn voorouders!" begon hij ietwat somber. "Zie je wat er
nu staat!" Een grauwe tent ontnam gedeeltelijk het uitzicht op het kerkgebouw
en het platgetrapte gras er omheen. Voor de ingang een uithangbord
met de afbeelding van een zwaan. Van binnen klonk luid rumoer.
Met een ietwat afkerig gezicht zocht mijn gids zich een toegang, ik volgde
zijn voetspoor. Even later zaten we achter een zware houten tafel, in
het midden van de tent opgesteld, banken er omheen. Tussen de paardenhandelaars.
Makkelijk te herkennen aan hun kuierstok, de klompen en
kleding. Als je een goede neus hebt kon je ze ook nog ruiken. Daarnaast
was er volk van allerlei slag, heren en bandieten, jong en oud. Allen
hadden één ding gemeen, hen lokte de drank. Want het geestrijke nat
vloeide rijkelijk. Daar zorgden de beide Amsterdamse kroegbazen wel
voor. Daarenboven was er vrouwvolk waarvan het grootste deel gemak-
155
Zicht op oud Valkenburg.
kelijk te herkennen was als vrouwen van plezier. Ze bewogen zich uitdagend
gewoon tussen het publiek. "Mag dat dan, zo maar in dit dorp?"
vroeg ik verbaasd, "Zo dicht bij de kerk?" Zonder iets te zeggen wenkte
mijn gids één van de tappers en bracht hem mijn vraag over. Deze stelde
zich voor als Michiel Thomson. Met Buyster Aertsen, zijn compagnon,
was hij bij de baljuw geroepen, vertelde hij. In het Tolhuis. Of ze maar
vijftien gulden wilden dokken want anders ging het feest niet door. Ze
wisten af te dingen tot tien gulden en twee stuivers voor de baljuw, en
twaalf stuivers voor diens bode. Toen kregen ze de vergunning, zo simpel
lag dat!
Eerlijk gezegd, afgezien van wat kleine ongeregeldheden, ging het er
netjes toe in deze tent. Een deftig heer, Hendrik van der Werff geheten,
was dat helemaal met me eens. Ook hij genoot zichtbaar van de gezelligheid.
Mijn gastheer echter zag mijn houding met zorg aan. "Een oord van
jakhalzen en aasgieren!" hoorde ik hem mompelen. We werden afgeleid
door een jongmens, Jan Amdsteyn geheten, die zich deed kennen als de
assistent van de Leidse tapper Wouter Dirkse van Leeuwen. "De tent waar
de "Gouden Leeuw" uithangt!" vertelde hij met trots. Ik knikte alsof ik
precies wist waar die stond. Het maakte Jan spraakzaam die in het gewone
leven wolwerker was. "Zijn tijdelijke baas hield geen schone meidekens",
vervolgde hij met een stiekem oogje naar een rondscharrelende
deerne. Jan beleefde spannende dagen, zo te horen. De vorige nacht was
er bij zijn baas ingebroken, twee boeven hadden ze met de rapier moeten
verdrijven! Volop genoot hij van de drank en later het vrouwelijk gezelschap.
Mijn gastheer leek al dat ijdele gedoe beu en trok me mee, de
frisse buitenlucht in. Daar voegden we ons bij een aantal lieden die hun
teveel aan vocht tegen de tufstenen kerkmuur loosden, een veel gebruikte
plaats zo te ruiken. Daar ook zagen we onze vriend Jan gaan. Op weg
naar één van de kleine hutten die in het donker van de kerk waren opgericht.
Half gesleept en gedragen door een tweetal vrouwen. Discreet werd
de flap van het onderkomen achter hem gesloten.
Die eerste nacht in het huis van Pieter Simons zal ik niet licht vergeten.
Vooraleer we naar bed gingen maakte ik de sluitronde mee. De luiken
werden gesloten en van binnen gegrendeld. We controleerden de achter-

tuin, die was omgeven door een manshoge muur voorzien van glasscherven.
Op sommige plaatsen moesten voetangels en klemmen op scherp
worden gesteld. De poort werd met een dikke balk gegrendeld. Tenslotte
werd me een bedstede toegewezen in het achterhuis. En, alle eer voor
mijn gastvrouw, het stro rook heerlijk fris, geen vlooien vielen me lastig.
Ware het niet dat ik midden in de nacht gedwongen was de slaapplaats te
verlaten, mij zou een ongestoorde nachtrust gegund zijn. Nu moest ik, na
lang aarzelen de achterdeur uit, naar het secreet in de tuin. In het donker.
Goed, op weg naar het geheime huisje was het geen landelijke stilte die
me verwelkomde maar een uitbundig feestgeroes, doorspekt met het
opgewonden blaffen van de waakhonden in de boerderijtjes om ons heen
en de loslopende wilde honden. Soms daar bovenuit het geluid van brallende
jongemannenstemmen vermengd met de stemmen van dronken
vrouwen. In het steegje achter en opzij van de tuin klepperden een paar
klompen, een hijgend gekreun, de val van een zwaar lichaam. Ik kon niet
nalaten via een steunbeer over de muur te kijken en zag een drietal duistere
gestalten bezig met iets dat op de grond lag. Vloeken van teleurstelling
klonken. Struikrovers, schoot het door me heen. Ik schreeuwde in de richting
van de boeven, wat een krachtig geluid had moeten zijn leek het onmachtig
krassen van een kraai. Gelukkig werd op dat moment in huis een
licht ontstoken, met de lantaarn hooggeheven in de hand kwam mijn
gastheer naar buiten en begreep dadelijk wat er aan de hand was. Hij
drukte me een hooivork in de hand en zo gewapend openden we de poort
en liepen omzichtig de steeg in. De gauwdieven waren verdwenen. Het
slachtoffer kwam kreunend bij en we hielpen hem overeind. Het was onze
vriend uit het Zwaantje, vrolijke Jan! Nu heel wat minder gelukkig. Hij
was midden in de nacht wakker geworden en had gemerkt dat hij bestolen
was. Verdwenen waren zijn beurs, zijn hoed en zijn band. Hij was daarop
de hut uitgelopen op weg naar de Gouden Leeuw, de tent van zijn baas.
Hier werd hij overvallen. "Je bent je leven niet zeker!" rouwde hij wat te
laat. Voor we de poort weer binnen gingen keek ik de steeg nog eens in,
sombere gedaanten sloegen ons loerend gade, halfverscholen tussen de
lindenbomen. "Sodom en Gomorra!" gromde Pieter naast me.
Een prachtige nazomerdag kondigde zich aan met hanengekraai herhaald
tot in de verre omtrek. Daarna drong het geluid van hinnekende en brie-
sende paarden tot me door. Aangespoord door ruwe mannenstemmen.
Een nieuwe dag van de paardenmarkt was aangebroken. De nachtbrakers,
beursensnijders, gauwdieven en vechtersbazen waren verdwenen in hun
duistere schuilplaatsen. Mijn gastheer was al vroeg bij de pinken en had
Jan de deur uitgewerkt. Niet lang daarna trokken wij er op uit en liepen
het Marktveld over. Zo ver het oog reikte overdekt met tientallen tenten
en kramen van tappers en verkoper van allerhande waar. Maar nu waren
de paardenlieden actief. Handen betastten paardebillen, tilden hoeven op.
Slimme ogen loerden in geopende paardenmonden, onder staarten. Het
loopgedrag werd beoordeeld, de reacties uitgeprobeerd. Paardenverkopers
holden naast hun paarden, op klepperende klompen. Daarna werd er
gehandeld. Onverstaanbare woorden vlogen over en weer, een eigen
taaltje, geen wonder onder handelaars van zoveel nationaliteiten. Handslagen
werden gewisseld, al evenzeer volgens oeroude tradities. Zo werd
de koop besloten, welhaast betrouwbaarder als een notariële acte! Mijn
gastheer scheen dit alles met veel interesse te volgen. Paarden hadden zijn
belangstelling, dat was duidelijk. Ik echter had meer belangstelling voor
de potsen- en grappenmakers die hun kunsten vertoonden waar er maar
ruimte was. En de activiteiten van de meester tandentrekker die tegen een
redelijke vergoeding zieke gebitsdelen opruimde. Voor het muziekgezelschap
dat met hun snaarinstrumenten voor een vrolijke toon zorgde. De
komedianten die een stuk uit de dertiende eeuw opvoerden. De diverse
kramen en tafels die her en der opgesteld stonden met allerhande koopwaar.
Daartussen bewogen zich de kopers, korte gedrongen mannen, met
hoeden en mutsen, wijd gerokte vrouwen. Soms tot de grond gebogen, op
een stok zich voortslepend. Kinderen als oude mensjes. Grove tandeloze
monden. Ongewassen en plakkerige haren. En dat alles tussen de paardestront
en de overheersende lucht van andere uitwerpselen.
Al met al vloog de dag voorbij, de grote handel liep op een eind, onder
het genot van een glaasje brandewijn werden de zaken bekrachtigd. Daarmee
nam het feestgedruis weer toe, als een stoomwals die langzaam op
gang komt. Aangezien ik naar Pieters mening nog steeds lichtvaardig
over de ongeregeldheden in en om de markt dacht nam hij me mee naar
de tent van Willem Mouring. Tot mijn verwondering hield hij halt voor
een typische 17e eeuwse burgermanswoning terzijde van het marktveld.
Deel 5.De paardenmarkt. 156

Waar een uithangbord met de letters "Het Amsterdamse wapen" de nering
die binnen bedreven werd deed raden. Een weelderig uitgedost maar nog
jeugdig heerschap verliet het huis op het moment dat wij er binnentraden.
Respectvol gegroet door Pieter die mij toevertrouwde dat dat nu Jacob
van Hanchem was, baljuw van Rijnsburg en schout van Valkenburg en de
beide Katwijken. "Als het aan hem lag was dat gespuis hier spoedig verdwenen!"
Niet begrijpend keek ik hem aan. "De Wassenaarse baljuw is
hier de man, begrijp je. Met zijn bode en secretaris maakt hij de dienst
uit! Bij hem mag voor geld alles. Maar goed regiment houden, ho maar!"
We betraden de bedompte ruimte en zetten ons aan de geimproviseerde
gelagtafel waaraan nog maar enkele plaatsen vrij waren. De lange goudse
pijpen werden gebracht, gestopt met tabak en met behulp van een kooltje
vuur aangestoken. Ik bedankte vriendelijk voor de eer hetgeen hen zeer
verwonderde. Het glaasje brandewijn werd niet versmaad. Daarmee
kwam ik weer enigszins in de gunst en werd voorgesteld aan een bejaarde
met glinsterende oogjes, Jan Janse, oud schepen van Valkenburg. "Eigenaar
van dit huis!" voegde Pieter er aan toe. Met een blik van: "Zo verdienen
de Valkenburgers er tegenwoordig een centje bij!" Voorts maakte ik
kennis met de vrouw van de tapbaas die ons gezelschap hield en in rad
Amsterdams vertelde dat haar man twee keer bij de baljuw was geweest.
De eerste keer had hij, uit naam van de Amsterdamse kroegbazen, de
baljuw een bod gedaan van tachtig guldens om hun bedrijf te mogen
uitoefenen. Die vond dat te weinig. Daarna was Willem nog een keer naar
het Tolhuis getogen, tevergeefs. "Nu mag hij mij zoeken!" had haar man
gezegd toen hij thuiskwam. Ik verwonderde me over de vrijmoedigheid
waarmee dit alles gezegd werd.
De gastvrouw van Het Amsterdamse Wapen wist nog meer te vertellen.
"We hadden gehoord dat de baljuw van het Hof van Justitie opdracht had
gekregen dit jaar geen lichte vrouwen tot de markt toe te laten. Daarom
hebben we onze meisjes in Amsterdam gelaten. Naderhant, toen we hoorden
dat het zo'n vaart niet liep hebben we maar eenighe mottekens opgeraept
van haer woninghe". Waarmee ze kennelijk bedoelde een aantal
liefhebsters uit de omgeving. Misschien zelfs uit dit dorp? Nieuwsgierig
keek ik naar de donkere hoekjes van het huis maar zag niemand. De bazin
had mijn blik opgevangen, begreep die verkeerd en zei: "Even geduld
157
Zicht op oud Valkenburg.
meneer, ik heb ze net gezegd hun hoerelijfkens te gaan uitwassen. Daarmee
gereed zijn ze ter uwer beschikking!" Voor ik haar daarvan kon
weerhouden repte ze zich naar het achterhuis. Om niet lang daarna met
een verbaasd gezicht terug te keren; "Die dekselse meiden, ze hebben
geen zin hun kleren te wassen! Of de wasvrouw het maar doen wilde,
desnoods voor dubbel geld. Heb je ooit van je leven! Ze verdienen hun
geld veel te makkelijk!" En zich daarmee verontschuldigende onttrok ze
zich aan ons gezelschap. Haar plaats werd ingenomen door Marretje Willemsdochter
van Tetrode, een Valkenburgse in hart en nieren.
Pieter intussen had zich maar zijdelings met ons bemoeid, bezig als hij
was met Jan Jansen. Misprijzend pratend over de plaatsgenoten die hun
huis verhuurden aan de verschillende kroegbazen en hoerenmadams.
Daaronder notabene Pieter Huygens en Jan Wyers, beide schepenen van
het dorp! Goed voorbeeld voor de anderen. Jan Wyers was vorig jaar
maar nauwelijks aan een flinke boete ontsnapt. De baljuw had hem als
huiseigenaar voor het dorpsgerecht gedaagd. In zijn huis zouden tijdens
de paardenmarkt hoeren gehouden zijn. Dat was wel waar, maar bewezen
kon worden dat dezelfde baljuw daarvan tijdig geweten had. En volgens
de ordonnantie had hij die lichte vrouwen dan voor zonsondergang moeten
laten verwijderen. De baljuw was dus zelf in gebreke gebleven. Zo
werd de eis van de baljuw ongegrond verklaard. Jan Wyers ging vrijuit.
Dat dit gesprek overigens niet in goede aarde viel bij de bejaarde oudschepen
was niet moeilijk te begrijpen, hij deed er de rest van de avond
een nors zwijgen toe. Anders was dat gesteld met Jan Dirkse Bakker, nog
maar kort beëdigd ter Vierschaar die oplettend toegehoord had. "Er komt
dagelijks veel licht volk naar de paardenmarkt" beaamde hij. "Veel ongeregeldheden
passeren hier, zonder dat de baljuw er behoorlijk tegen
optreed. Hij neemt geld van de tappers aan en knijpt dan een oogje dicht.
Ik heb hem al gewaarschuwd dat het afgelopen moet zijn, anders nemen
wij de zaken over! Zo kan het niet langer meer. Wij hier verkeren alle
nachten in grote vrees vanwege de menigte boeven en oplopers".
Die avond brachten we nog een kort bezoek aan een jongere broer van
mijn gastheer, Louris Simons die voorheen kerkmeester was en sinds kort
Heilige Geestmeester, als zijnde belast met de zorg voor de armen en
weduwen van het dorp. Heel toevallig (of niet?) was daar ook de schout

Jacob van Hanchem. Het was een genoegen met beide heren kennis te
maken. Aan Louris te horen werd gans Valkenburg jaarlijks overspoeld
door kwaad geboefte. De baljuw incasseerde geld en liet na orde op zaken
te stellen. De schout was het daar roerend mee eens. Hij vertelde dat hij
op de markt een messetrekker had gevangen genomen. De baljuw stond er
bij. Goed vastgebonden was de man afgeleverd in het rechthuis en opgedragen
aan de hoede van de gerechtsbode van de Wassenaarse baljuw.
Met strikte orders om hem goed te bewaken. Kort daarna bleek de man
vrijgelaten te zijn. Zonder dat het hoe en waarom duidelijk was. Dezelfde
bode had dat meer dan eens geflikt. En toen hij, de schout, eens om
assistentie had verzocht om een aantal gevangenen naar het huis "t Zand
over te brengen werd dat stomweg geweigerd! "Dit weet ik zeker," besloot
hij zijn verhaal, "de baljuw gaat met zijn secretaris bij de aanvang
van de markt de tenten langs. Waarom dat moet je mij niet vragen. Bij 't
scheiden van de markt neemt hij goederen mee van de tappers, als boete
voor het houden van lichte vrouwen en kwade meiden! Maar voor openbare
orde doet hij niet erg zijn best." Erg overtuigend leek het verhaal mij
niet. En weer was het of de eerbare kerkmeester mijn gedachten kon
raden. "Het is de schout er echt niet om te doen om het baantje van de
baljuw over te nemen, als je dat soms denkt." Beschaamd knikte ik van
nee.
Die nacht sliep ik minder goed. Niet alleen moest ik meerdere malen de
achtertuin opzoeken, ook leek het of het kabaal om het huis steeds erger
werd. Tijdens mijn eerste sanitaire onderbreking was er vanaf mijn
uitkijkpost niet veel te zien in de donkere, door een enkele lantaarn verlichte
steeg. Even dacht ik een groepsgevecht te zien, mannen met hellepieken
gewapend sloegen in op tegenstanders voorzien van speren. Maar
de strijdenden verdwenen in het donker, slechts hun geschreeuw was nog
lange tijd te horen. De tweede keer verraste ik een insluiper die zich net
op de muur bevond en bezig was zijn helper omhoog te trekken. Het koste
me niet veel moeite beiden terug te stoten. De oude verfromfaaide jas die
ze gebruikt hadden om de glasscherven onschadelijk te maken bleef
achter. Nee, al met al sliep ik niet bepaald rustig die nacht. En ik vertel u
dit alleen om te laten zien hoe het toeging tijdens in en om de Valkenburgse
paardenmarkt van 1612.
De markt liep ten einde. Mijn gastheer toonde geen enkele behoefte mij
zijn huis te ontzeggen, integendeel, iedere dag opnieuw haalde hij me
over nog langer te blijven. Zo bereidde hij me zorgvuldig voor op de dag
waarin ik de rol van waarnemer zou moeten spelen, de 20e September.
Zonder zich uit te laten wat er dan precies gebeuren zou. Naast mijn
dagelijkse ontdekkingstochten over de markt kreeg ik oude documenten
te lezen, opgediept uit het dorpsarchief. Zo kwam ik er achter dat reeds in
1601 onregelmatigheden waren geconstateerd in het beheer van de marktmeester
oftewel de baljuw. Ook rouleerde er een afschrift van een aanvullend
marktreglement dat ruim voor de aanvang van de markt door de
baljuw gepubliceerd was. Verder kreeg ik ter inzage een tweetal acten van
notaris Claes van de Laen. Begin van dit jaar opgemaakt op verzoek van
Jan Wyers. Als reactie op de beschuldiging van de baljuw dat hij zijn huis
verhuurd had zonder dat de huurder een deugdelijke attestatie kon laten
zien.
Was de baljuw van Wassenaar een zakkenvuller en een slechte ordehandhaver?
De laatste dag van de markt brak aan. Ik had me voorgenomen op
eigen houtje op onderzoek te gaan en verzeilde tenslotte in wat ik met
zekere schaamte een kroegentocht moet noemen. Zo bezocht ik achtereenvolgens
"De Drie Croentgens", "t Vergulde Haerdecen", "De Drie
Truvelgens", "De Oude Keyser" en "His Verghs". De waarden waren
geen van allen lastig gevallen door de baljuw. Wel door kwaad volk en
dat vooral '
nachts. De "Prince Vlagge" was ondergebracht in het huis
van Jan Cijfer. De kroegbaas, Jan Couleman uit Amsterdam, was vorig
jaar beboet wegens het houden van lichte vrouwen. Ook de verhuurder
was niet vrijuit gegaan en had moeten betalen. Dit jaar zou wel weer
betaald moeten worden. Machteld van Hees had haar onderkomen gevonden
in het huis van de steenplaats van Cornelis Jacobs. Met haar drie
meisjes. Haar man was kroegbaas van "Het Houtblock" in Amsterdam.
Ze had inderdaad een boete moeten betalen om ongemoeid te blijven.
Jacob Jansen beschouwde zichzelf als reizende. Hij en zijn vrouw hielden
lichte vrouwen maar hadden de baljuw nog niet gezien. Nou ja, hij was
wel knijp gezet, dat wel, omdat hij niet wilde betalen. Zijn vrouw was
daarop nogal tekeer gegaan, en zelf had hij ook het nodige gezegd tegen
de baljuwsbode. Die had tenslotte met een kwart Spaanse mat genoegen
Deel 5.De paardenmarkt. 158

genomen, als drinkgeld. Lichte vrouwen, wat zou het? Het huis van Cornelis
Willems barst er van. En Jan Couleman dan in het huis van Jan
Cijfer? Wij, als Amsterdammers, vinden het maar raar dat alleen wij in
het tolhuis geroepen worden, en moeten betalen! Harmen Barends placht
in de Bantammerstraat te Amsterdam zijn nering te houden. Op de paardenmarkt
was hij present met twee lichte meisjes en een certificaat van
onbesproken gedrag. De baljuw had het papier in beslag genomen en was
juist vandaag bij hem geweest om een boete te innen. Het houden van
meisjes was niet toegestaan. Boete tien gulden. Nou ja! De tent van Andries
Bruynen had geen speciale aanduiding. Hij, afkomstig uit Voorburg
was nog nimmer lastig gevallen door de baljuw. Had hem wel regelmatig
getracteerd op wijn en dergelijke. Zijn certificaat, dat hij met trots liet
zien, vermelde dat hij altijd goed regiment had gehouden in zijn tent en
nimmer onvromigheid daarin gepleegd. Overigens wilde hij liever niet bij
de baljuw in het oog lopen. Het uithangbord "De Wilde Waert" wees de
weg naar het onderkomen van Adriaen Vonquarts zo om en nabij de
veertig jaar oud en afkomstig uit Stompwijk. Omdat hij geen lichte vrouwen
hield had hij geen last van de baljuw. Hem was zelfs geen certificaat
gevraagd, ze kenden elkaar immers! Dit jaar had hij minder last gehad
van het geboefte maar vorig jaar waren er twee zijn tent binnen gedrongen.
Hij had ze met rauw geweld moeten verwijderen terwijl er buiten zo'n
twintig man van dat tuig stond toe te kijken! Een boom en een ton was het
baken voor de tent van Pieter Janszoon uit Voorburg. Als gerenomeerd
tapper had hij van de baljuw geen last. Inderdaad wordt er gezegd dat die
goede zaken doet. Mij niet meer gezien het volgend jaar! "De luyden
lopen altesamen in de hoerekotte, ende daeromme krijgen wij aan neringhe
daeruyt weinich!" "De Vergulde Vasa" was het domein van Aegte
Fhilipsdochter de weduwe van Cornelis Cornelisse uit Scheperij. Ze was
nog nimmer door de baljuw lastig gevallen. Zij immers hield geen lichte
vrouwen! Overigens was het maar een rotzooitje op de markt. En daaraan
zou de baljuw best wat kunnen doen. Twee van die dames van lichte
zeden hadden zich aan haar opgedrongen. Ze had ze met een stok moeten
verwijderen! Een flinke tante die Aegte en dat ondanks haar zeventig
jaar! Ook de Valk hing uit op de Valkenburgse paardenmarkt. Eigenaar
van de tent was Cornelis Pieterse uit Voorburg. Hij had geen hoeren
159
Zicht op oud Valkenburg.
meegebracht. Achteraf had hij daar wel spijt van, het zou zijn nering ten
goede gekomen zijn. Maar nu had hij de baljuw niet gezien! In "Den
Lichten Turff" geen schone vrouwen. Geen spoor van de baljuw. De exploitant
Lenaert Lenaerts Lichtenturff uit Voorburg. Zijn nering zou dit
jaar dun zijn. Er is geen toezicht, geen koopman waagt het hier te overnachten.
Het vorig jaar waren er maar liefst vijf en twintig paardekopers
uit zijn tent weggegaan, bang om geplundert te worden. Ook Cornelis van
Kemphuys hield een soort gastenij, de "Eendracht" geheten. Geen baljuw
gezien, zo'n huis houdt hij niet! Hij had er spijt van gegaan te zijn omdat
iedereen de hoeren naloopt. En hij 's nachts de grootste moeite heeft zijn
bedden te vrijwaren van het geboefte. Dat betekende de hele nacht waken.
Verleden jaar was er zo een mantel van hem gestolen, twaalf gulden
waard! De dieven kwamen gewoon onder het tentzeil door. Hij ook had
de vrouw van de Amsterdamse kroegbaas Mouring horen zeggen datgene
wat haar reeds eerder door mij in de mond gelegd is. "De Drie Gou Styffers"
van Pieter Jawels uit Voorburg had ook geen goede zaken gedaan.
Gewoonlijk had hij zo'n vijf en twintig gasten in huis, sinds de komst van
de lichte vrouwen bijkans niemand meer. "Had ghy hoeren, ick bleef hier.
Nu wil ick elders gaen!" was er tegen hem gezegd. Als dat zo door ging
werd zijn tent gesloten. Deze markt schiet ik er minstens 25 gulden bij in
omdat al het volk naar de hoeren loopt. "De Witte Starre" was van Marretje
Joppe de huisvrouw van Leendert Adraense wiens huis tussen Overschie
en Schiedam gelegen was. Ze had de baljuw niet meer dan een
schelling gegeven om het certificaat te mogen zien. Geen lichte vrouwen
in haar tent. Trouwens de schout had gezegd dat er slechts eerlijke lieden
"weyden" mochten.
Geheel anders Judith Frederiks die het Utrechtse wapen aan haar tent
bevestigd had. Zij, die haar nering gewoonlijk in Den Haag bedreef, zag
geen enkel kwaad in het houden van zes tot acht lichte meiskens in haar
onderkomen. Ze had de baljuw nog niet gezien maar die zou het wel met
haar maken, als hij in Den Haag kwam. Ook Mare le Esquir was van
hetzelfde gevoelen. Hij had de baljuw geld gegeven om zijn meiden te
mogen houden. Een gulden en acht kannen wijn. Bovendien had de secretaris
vrij drinken. Tenslotte belandde ik bij Christiaan Javels in "Den
Clau" een Voorschotenaar. De baljuw had van hem geen geld gevraagd,

hij had immers geen licht volk in dienst. Volgens hem waren er veel
buidelsnijers en dieven op de markt. "Datse op den hals alle nachten in de
hutten leggen ende datse geen huysen hebben!" 's Nachts werd er gevochten
met hellepieken en speren! Ik kon het beamen. De uitspanning van
Christiaan lag dicht bij het huis van mijn gastheer. Na die lange ontdekkingstocht
was de avond gevallen en onderscheidde ik me nauwelijks van
de andere nog immer actieve kroeglopers. Mijn goede brave Pieter Symons,
wat was ik blij hem te zien, wachtte me met een uitnodigende
lantaarn voor zijn huis. En hielp me in de bedstede.
Ik was nieuwsgierig geworden wat er op de 20e September gebeuren zou,
die dag brak maar al te spoedig aan. De avondmaaltijd was nauwelijks
voorbij of Pieter nam me bij de arm en voerde me de Heerweg op naar de
herberg "Den Roomschen Keyser" waar Fhilip Daniels het bewind voerde.
Ik had de herberg eerder betreden zodat ik hem zonder schroom volgde
en voorgesteld werd aan de secretaris van Valkenburg Hendrik van
Baern en de schepen Pieter Huygen. Ook Jan Wyers was er. Dat drietal
leek het heft in handen te nemen, Hendrik van Baern zette zich achter de
schrijftafel en noteerde alvast de namen van de aanwezigen. Tot mijn
verbazing begon de gelagkamer vol te stromen, het leek er tenslotte op
dat heel mannelijk Valkenburg in de kleine ruimte samengepropt was. De
namen van de aanwezigen heb ik achteraf overgeschreven van de
presentielijst, het waren: Pieter Symons, Dirk Claessen, Mees Jans, Louris
Willems Jacobs, Lowys Aries, Jacob Speck, Jan Waernes, Pieter Jans
Teunisse, Huyg Huygen, Huyg Symons, Louris Symons, Pauwel Smith,
Cornelis Michels, Jan Louris, Jacob Pieters, Fhilip Danicken, Jan Claesengegevens,
Daniel Claes Swaeger, Jan Jans, Jan Deyten, Jan Backer,
Claes Cornelisse, Dirk Wouters, Claes Ceuners, Arend Aerts, Bernt Pauwel
Gerrits, Wouter Jacobs Schipper, Jan Dirks Bakker, Cornelis Aertsen
en Louris Willems. Met het drietal bestuurders totaal 35 personen! Uiteraard
mezelf niet meegerekend. Het merendeel van de Valkenburgse huisvaders
was aanwezig.
Slechts enkelen was het genot van een zitplaats gegund, de overigen
stonden in de berookte ruimte of steunden zich tegen de muren of op hun
stokken. De vergadering werd geopend door de schepen Pieter Huygen
die allen hartelijk welkom heette en kort het doel van de bijeenkomst
uiteenzette, namelijk de bespreking van de perikelen rond de paardenmarkt!
"Aangezien genoegzaam gebleken is dat de baljuw van Wassenaar
meer oog heeft voor het vullen van zijn buidel dan voor het scheppen van
orde!" vervolgde hij en verzocht de secretaris van deze uitspraak geen
aantekening te maken. Daarop deelde hij mede dat door de advocaat
fiscaal van het hof van justitie te Den Haag meer dan 45 tappers en herbergiers
verhoord waren die op de laatstleden paardenmarkt hun nering
hadden gehad. Daaruit waren helaas weinig harde bewijzen over het in
gebreke blijven van de baljuw naar voren gekomen. Hij besloot zijn inleiding
met de indringende woorden: "Wij weten allemaal dat er door het
geringe toezicht van de huidige baljuw hoe langer hoe meer hoeren en
boeven op de paardenmarkt komen. Tot groot oneer, nadeel en gevaar
voor ons Valkenburgers. Vermits op de markt gruwelijke hoererij wordt
gepleegd. Onze brave kinderen worden misleid en beroofd van hun onschuld.
Daarenboven worden onze verdiensten en die van de nog eerlijke
en goedwillende tappers steeds kleiner. Er wordt ingebroken in onze
huizen en erven. Des nachts is geweldpleging aan de orde van de dag,
zozeer dat de koopluiden de nacht doorbrengen in Leiden en elders, bevreesd
voor lijf en geld. Er zijn meer dan eens grote en kleine vechtpartijen,
openbare straatschenderij met manslag en zelfs moord! U zult wel
gehoord hebben dat er deze keer twee doden gevallen zijn en minstens
zoveel zwaargewonden! Kortom, er moet een einde komen aan al deze
gruwelijke scanduleuze praktijken die een slechte invloed hebben op het
jonge geslacht!"
Na deze inleidende woorden bleef het lange tijd stil. De gezichten stonden
grimmig, vuisten werden gebald. Eén der aanwezigen verhief zich van
zijn bank en barste los: "Die schelm, die dief! Buren, hier moet een einde
aan komen!" Maar bleef daarop abrupt stil, mogelijk omdat het een man
van weinig woorden was maar misschien ook omdat er in zijn directe
nabijheid werd opgemerkt: "Laat de baljuw het maar niet horen!" De
voorzitter maande tot stilte en stelde voor een pauze te houden. "Geef de
mannen een soopje!" dit tot de waard. "Daarna zullen we de zaak bespreken!"
Tijdens de pauze raakte ik in gesprek met de secretaris die vertelde
dat de baljuw zich tijdens een gesprek met de advocaat fiscaal over de
Valkenburgse klachten had laten ontvallen: "Ik wenste dat ik die van de
Deel 5.De paardenmarkt. 160

gereformeerde religie kon laten branden, hel en doem, met wat een ijver
hanteren die lui de voorschriften waar het hun past!" Waarop ik hem er
voorzichtig op wees dat het niet eerlijk is dergelijke argumenten in de
strijd te werpen. Hij bleek daarvoor niet ontvankelijk. Tijdens de pauze
was er druk gepraat ontstaan in een groepje dat zich verzameld had rond
de persoon van mijn gastheer. Met grote nadruk bepleitte hij het indienen
van een rekwest aan het hof van Holland. "We moeten klare taal spreken!"
Maar toen ter sprake kwam wat er dan wel in moest staan deden er
heel wat het zwijgen toe. De baljuw mocht het eens ter ore komen. Hoe
dan ook, later op de avond werd het voorstel van Pieter ingebracht. Er
werd besloten een verzoekschrift in te dienen. Voor wat betreft de tekst
werd een eenvoudig idee geopperd: "U heeft het zoeven zo mooi gezegd,
zet dat er maar in!" De spreker bedoelde de inleidende woorden
van de schepen. Het voorstel werd met instemming aangenomen.
Zo kwam een eind aan een opstandige dag in
Valkenburg.
161
Trekkramers
De exploitanten van zogenaamde rijfelarijen of trekkramen
stonden niet hoog aangeschreven bij de overheid. In een plakaat
van 1652 wordt gesproken van "Baet soeckende personen,
haer vuyl gewin doende met het oefenen van treck lot ofte
Ryffelkramen".Het was 18 Augustus 1620. Na veel heen en
weer gepraat waren de drie Amsterdammers het met de baljuw
eens geworden. Ze kregen het alleenrecht om op de paardenmarkt
van Valkenburg een grote trek- of rijfelkraam op te zetten.
Inzet mocht zijn goud, zilver en verguldwerk. Mitsgaders
al hetgeen tot 's mensen lichaam behoort. Voorwaarde was dat
de prijzen en prijsbriefjes vooraf aan de baljuw getoond zouden
worden. De overeenkomst was geldig zolang de vrijheid
van de markt duurde. Als van hogerhand het opzetten van de
kraam zou worden verhinderd dan mocht dat niet de baljuw
verweten worden. Dit alles werd keurig op papier gezet. Uiter-
Zicht op oud Valkenburg.
aard werd in de overeenkomst niet vermeld dat de mannen overeengekomen
waren de baljuw, als alles naar wens verliep, een bedrag van 600
guldens uit te keren. Vervolgens mocht hij een greep doen in de lotenbus
en daaruit voor een bedrag van 100 guldens trekken. Bovendien moesten
de exploitanten een bedrag van nogmaals 100 guldens afdragen voor de
armen van Valkenburg. Voor het geval dat de verkoop van de loten tegenviel
werden lagere bedragen bedongen. Kortom, Frederick van Loosecaat,
drossaart en baljuw van de baronie van Liesvelt benevens baljuw van de
heerlijkheid van Valkenburg had uit naam en vanwege de edele heer
jonker Johan de Hertoge, heer van Orsmael, van Valkenburg enz. een
waterdichte regeling getroffen. Ondertekend door Jan de Groot, zijn
schoonvader.

Zo omstreeks vrouwendag, de 8e september, trokken van heinde en ver de
mensen op naar de Valkenburgse paardenmarkt. Daaronder de baljuw met
zijn secretaris en dienaren uit Liesvelt. Ook Leentje Jacobs was met al
haar spullen naar de markt gekomen. Vanuit Rotterdam. Zoals ze reeds 24
jaar gewend was te doen met haar "rijfelarije ofte treckcraem". Gedurende
al die jaren had ze trouw haar bijdrage aan de baljuw gegeven. En nimmer
moeite ondervonden om vooraf haar prijzen en loten door hem te laten
visiteren, zoals het voorschrift luidde. Altijd had ze zich eerlijk en vroom
gedragen, zonder zich daarop te beroemen. Maar op deze markt deed de
baljuw of hij haar niet kende. Als ze probeerde met hem in contact te
komen had hij geen tijd of was niet te vinden. Leentje was ten einde raad,
zonder zijn vergunning kon ze de kraam niet opzetten.
Ze deed haar beklag bij de burgemeesters van het dorp en die gaven haar
raad. Met haar man stapte ze naar notaris Jan Mose in Leiden en verzocht
diens bemiddeling. Een akte van insinuatie werd opgesteld waarin de
baljuw gemaand werd de spullen van Leentje Jacobs te visiteren. Ze
beriep zich daarbij op het gewoonterecht. Nog diezelfde dag begaf de
notaris zich naar het tolhuis in Valkenburg en las de bekendstelling voor.
Hier kon de baljuw niet onderuit. Maar zijn antwoord liet niet op zich
wachten. De notaris keerde terug met een contra-akte van insinuatie.
Daarin erkende de baljuw maar één recht, dat van de heer van Valkenburg,
die de vrije beschikking had over welke trekkraam hij wel en welke
hij niet toeliet. En hij verbood Leentje haar kraam op te zetten.
Hoewel hij dat beloofd had, de baljuw van Valkenburg zag geen kans het
aantal rijffelkramen tot één te beperken. De Amsterdammers besloten om
die reden hun tent te sluiten. De bus met loten werd met een slot verzegeld
en ingeleverd. De factoor Jaques Senepaert, deed daarvan verslag
voor notaris Jan Mose te Leiden, op 12 september 1620. Op verzoek van
de welgeboren mannen van Valkenburg. Toen ook kwamen de bovengenoemde
omkoopsommen ter sprake.
Rijfelarij
Hans Starcke was geboren te Antwerpen en van origine kleermaker van
beroep. Hij was 26 jaar en sinds vier jaar getrouwd met Maartje Jans van
Amsterdam. Tijdens de paardenmarkt van 1620 en die van het jaar daarvoor
hield hij zich bezig met Rijfelkramerijen. De eerste keer dit jaar
werd hij door de baljuw een dag en een nacht achter de tralies gezet
omdat hij zijn vrouw geslagen en met geweld naar buiten gesmeten had.
Na betaling van ƒ 20 werd hij vrijgelaten. De tweede keer was de aanklacht
ernstiger. Hij was tijdens de markt naar een argeloze paardenbezitter
toegestapt, had zich voorgedaan als de zoon van een paardekoper en
gevraagd of hij het paard kon kopen. Het bekte, Hans voerde de man mee
naar een herberg waar de koop gesloten zou worden. Daar wachtte een
vijftal andere kramers, kornuiten met wie tevoren zekere afspraken gemaakt
waren. Het paard bleef buiten, aan een ijzer gebonden.
Een der aanwezigen ontpopte zich als de aspirant koper en na enig loven
en bieden werd de koopsom op tafel uitgeteld. "Nee, nog niet opstrijken!
Eerst een nota!" het papier werd geschreven. Zo althans vertelde Hans
later voor schout en schepenen van Leiden. Maar Pieter Maertens Vouch
uit Warmond, de verkoper, weet van een koopacte niets af. Hoe het zij,
voor Pieter de koopsom in zijn buidel kon opbergen werd er drie schellingen
apart gelegd. Daarom moest gespeeld worden! En Pieter was zo goed
niet of hij moest er aan geloven. "Nou ja, voor een schelling, vooruit dan
maar". Een wedspelletje werd opgetuigd. Een mes werd aan een houten
paardendissel gebonden. Daarna werd om het geheel een kousenband
bevestigd. De opgave was het mes door de kousenband te laveren zonder
dat die losging. De uitdager moest dat kunststukje volbrengen. Om kort te
gaan Pieter won, uiteraard. Het gewonnen bedrag werd echter niet teruggelegd,
integendeel. Pieter werd onder druk gezet om een bedrag van
anderhalve pond Vlaams in te zetten. Hij wilde niet. De mannen om de tafel
trachtten hem met woord en gebaar over te halen. Hoe meer ze scholden
des te onverzettelijker werd Pieter. Maar ook het geld op tafel dorst
hij niet te pakken. Daarbij kwam dat er nog wat aan ontbrak! Wat dat betreft
was hij ook koppig. "Dan spelen we om het hele bedrag!" werd er
Deel 5.De paardenmarkt. 162

esloten. Eén der mannen nam de uitdaging aan. Hij verloor. Het bedrag
op tafel werd in een hoed gestreken en aan de winnaar uitgekeerd. Pieter
zag het aan alsof het hem niets aanging. Wat hem betreft was de koop
ongedaan. Maar toen hij met zijn paard wilde vertrekken was dat verdwenen.
Meesmuilend keken de rijfelkramers hem na.
De ontchoochelde paardeverkoper liet het er niet bij zitten. Het paard
moest nog ergens in Valkenburg zijn. En ja hoor, na veel zoeken kwam
hij er achter dat de dief van zijn paard, zover hij wist Hendrik van Antwerpen,
in het tolhuis gevangen zat en dat het paard door de baljuw in
beslag genomen was. Voorlopig losgelaten in een weide waar nauwelijks
iets te grazen was. Hij naar de baljuw, maar die weigerde het beest terug
te geven. Dan maar naar welgeboren mannen van Valkenburg. En zie, er
werd nog diezelfde avond rechtsdag gehouden. Maar zij oordeelden anders
dan Pieter gehoopt had. Hij behoorde te procederen tegen degene aan
wie hij het paard verkocht had. En moest de kosten van het kort geding
betalen. Er zat voor Pieter niets anders op dan terug te keren naar Warmond.
Zijn paard achterlatende in menselijke detentie, zo hij verklaarde.
De zaak werd met smaak verteld onder de marktbezoekers. Zo geviel het
dat Hans niet lang daarna bezoek kreeg van Huybrecht Ewout Pau, een 23
jarige Rijnsburger. Huybrecht was een jaar tevoren vrijwel hetzelfde
overkomen. Nu wilde hij wel eens zien wie daar gevangen zat. Na afloop
van zijn bezoek stelde hij de baljuw op de hoogte van zijn bevindingen.
En inderdaad, hij herkende de gevangene als degene die ook hem bezwendeld
had. Hij bracht de baljuw van zijn bevindingen op de hoogte.
Desondanks werd de gevangene niet aan een streng verhoor onderworpen.
En toen één van zijn maten de baljuw dertien ponden Vlaams in de hand
stopte werd hij zonder meer vrijgelaten. Hield Hans van Antwerpen zich
daarna een tijdje koest? Vergeet het maar. Twee maanden later werd hij
in Leiden gegrepen. Voor een soortgelijk delict. Daar waren ze niet zo
schappelijk, Hans bekende. Mr. Willem de Bont, de schout van Leiden,
eiste strenge gezeling, brandmerken en langdurige verbanning. Hij kreeg
zijn zin.
Pieter legde het hoofd niet in de schoot. In Warmond had hij vrienden, ze
wezen hem de weg. Als reactie op Pieters appél laat Prins Maurits een
lang geschrift opmaken, een amendement. Op perkament en gezegeld.
163
Zicht op oud Valkenburg.
Daarin wordt de gang van zaken uit de doeken gedaan. En de uitspraak
van de welgeboren mannen van Valkenburg als abuis veroordeeld. Pieter
Maertens Vouch uit Warmond geschiedde tenslotte recht, zonder daarvoor
de baljuw betaald te hebben.
Een varkenskoper op de paardenmarkt
Neem Willem Joppen, varkenskoper. Wat moest die keuenboer op de
Valkenburger paardenmarkt? Toch kreeg hij daar contact met een zekere
Jan Warnaers, eveneens varkenskoper. En zoals te verwachten, de beide
mannen onderhandelden over de verkoop van varkens. Naar gewoonte
werd het gesprek voortgezet in een herberg. Het was de dag voor
kruisdag, de markt was op volle toeren, biertenten waren er genoeg.
Genoeglijk werd een kan bier achterover geslagen en brachten ze een
halfuur door. Maar helaas werd hun samenzijn wreed verstoord. De deur
werd opengesmeten en de baljuw stormde binnen. Achter hem een vijftal
dienaars. Hij stevende recht op Jan Warnaers af. "Wie zijt gij? Waar komt
u vandaan? Wat komt u doen?" En nadat Jan zich had bekend gemaakt en
gezegd dat hij uit Tirol kwam werd ook Willem aan een kort verhoor
onderworpen. De baljuw keek hen dreigend aan, "Zo dus u bent een
vreemdeling en u komt uit Leiden?" Nadenkend stampte hij enige keren
rond de tafel en kwam tot een besluit: "Gij!" hij wees daarbij naar de
Tiroler, "maak dat je wegkomt!" En tot Willem: "Gij gaat met mij mee!"
Waarop Willem verbluft reageerde: "Waarom, ik heb toch niets gedaan?"
De baljuw keek hem nogmaals dreigend aan: "Hij is een vreemdeling,
maar gij komt uit Leiden! Als je niet vrijwillig meegaat zal ik je de duimen
leggen" En hij liet Willem zeker apparaat zien dat diens protesten
deed verstommen. De Tiroler verdween haastig, Willem werd beetgepakt
en gevankelijk weggevoerd. Niet veel later bevond de 65 jarige eerzame
weduwnaar van Aaltje Meessen van Zoeterwoude zich op de zolder van
het Tolhuis. Zware boeien om de benen, dikke kettingen aan een balk,
zodat hij slechts enkele stappen kon doen. Nog steeds zich van geen
kwaad bewust.

Pa kwam niet thuis, zijn zoon ging op onderzoek naar Valkenburg en
kwam al spoedig achter de verblijfplaats van zijn vader. Hij naar de baljuw,
"Wat is er gebeurd?" Blijkbaar kon de baljuw hem er niet van overtuigen
dat zijn vader zich aan strafbare feiten had schuldig gemaakt. Kort
daarna werd de gevangene voor de baljuw geleid. "Uw zoon weifelt tussen
een akkoord of een rechtzaak. Als hij gaat rechten en ik zou het
verliezen, dan ga ik in appél. En dat betekend voor u nog eens zes of
zeven weken vast zitten!" Het duurde een dag. Tegen de avond bezocht
de gezagsdrager de varkenskoper op de zolder van het Tolhuis. "Ik zal je
ontslaan". Hetgeen geschiedde. In zekere zin opgelucht aanvaardde de
man de terugreis naar Leiden. Van zijn zoon vernam hij toen pas dat deze
een bedrag van zeventien gulden aan de baljuw had moeten geven. De
koopman was een ervaring rijker maar vroeg zich nog immer af waarom
hij vastgezeten had! Geen wonder dat hij graag op het verzoek van de
welgeboren mannen van Valkenburg inging. En op 11 Januari 1621 bij
notaris Averillis in Leiden verslag deed van zijn wedervaardigheden op
de Valkenburgse paardenmarkt anno 1620.
De baljuw onder vuur
De voorgaande zaken werden in openbaarheid gebracht door Dirck Nees
en Nanning Cornelis, gezworenen en burgemeesters van Valkenburg.
Beide heren waren het klaarblijkelijk niet eens met het gedrag van hun
officier want deze klaagt er in een rekwest aan het hof van Holland over
dat zij, en met hen de andere welgeboren mannen van Valkenburg, geweigerd
hebben met hem te vergaderen. In een uitvoerige brief reageren zij
tenslotte op dat rekwest. Ten eerste heeft de baljuw zich niet aan zijn
belofte gehouden zich eerlijk van zijn taak te kwijten en anders te handelen
dan zijn voorganger Jan van Banchem. Ten tweede heeft hij de één
die hier al 24 jaar een trekkraam had geweigerd en een nieuweling toegelaten,
alleen om zijn gewin. Ten derde heeft hij veel verkochte en vermangelde
paarden voor St. Lambertusavond vertold en laten vertrekken,
hetgeen verboden is. Ten vierde heeft hij een beruchte gevangene tegen
betaling ontslagen van rechtsvervolging. Welgeboren mannen achten het
niet juist dat de strafwaardige om geld wordt vrijgelaten en onschuldigen
met een proces of gevangenschap gekweld worden. Zij vrezen dat hij, nu
hij zijn drosschap is kwijtgeraakt, nog meer tot eigen profijt zal regeren
en dat zulks het kleine dorp niet zal kunnen lijden. Overigens, we zijn
bereid met hem te gaan zitten, mits op de plaats waar dat van oudsher
hoort te gebeuren en niet overal daar waar het hem belieft. De brief wordt
aldus besloten: Edele hooggeleerde wijze voorzienige en zeer discrete
heren, willen wij u edelen den Almogenden God bevelen die u edelen
goede gezondheid altezamen wil verlenen en in zijn heilige schut en
bescherming wil bewaren, geschreven dezes ten onzen verzoeke en bij
enigen uit de onzen als daartoe gecommitteerd wezende, getekend den
elfde Januari 1621.
Deel 5.De paardenmarkt. 164

165
GEGEVENS DEEL 5
1246 apr 14 Van Mieris I blz. 228. Rooms Koning Willem over de markt te Delft.
Kooplieden van buiten dienen te betalen. Als tweede vervaldatum wordt genoemd de
jaarmarkt te Valkenburg.
1360 apr 22 Van Mierik III blz.120. Dirk van Wassenaar, burggraaf van Leiden, geeft
door bemiddeling van de heren van Brederode en van Heemstede vrijheid van zijn
tollen aan de stad Amsterdam, uitgezonderd op de markttijden van Vlaardingen,
Voorschoten en Valkenburg.
1381 mei 12 Van Mierik III blz. 381. Aelbracht, hertog van Beieren enz. doet uitspraak
in het geschil van enige edellieden met de stad Leiden. Over Claes Colijn die op de
Valkenburger markt doodgeslagen werd, volgens zeggen. Aangezien heer Jan van
Heemstede, Dirk van Wassenaar, Fhilips van Santhorst, willen en Alter van Alckemade
en hun knechten hun onschuld daarvan gedaan hebben, zo zullen zij daarmede met
de stad Leiden en met Claes Colijns magen verzoend wezen.
1601 sep 16 Hof van Holland. Dossier 5215.2. Schout Balthazar van Banchem en twee
schepenen van het ambacht van Valkenburg en de beide Katwijken. Contra de baljuw
jonkheer Juriaen van Wassenaer. Verhoor van een aantal kraamexploitanten. 1)- Crijn
van Delft met een "ryffel"kraam, moest de dienaar geld geven. 2)- Hendrik Wouters
met een trekkraam. Hij moest de baljuw een spiegel van geslepen glas en twee albasten
bordjes geven. 3)- Rogier Laurens, bijgemnaamd Kanarie met een trekkraam. De
vergunning kostte drie gulden. 4)- Cornelis Ottens, met een "Ryffel"tafel. De baljuw
eiste ruim een gulden.
1608 jun 23 Heerlijkheidsarchief nr. 795. Plakkaat van het hof van Holland. Wij Maurits,
prins van Oranje, graaf van Nassau enz. Cornelis van der Hooch, rentmeester van
het huis Wassenaar heeft geklaagd over ontduiking van de tol op de paardenmarkten
van Vlaardingen, Voorschoten en Valkenburg. Markten die van acht dagen voor tot
acht dagen na respectievelijk Sint Pieter en Paulusdag, Sint Pietersavond en St.
Lambertusavond gehouden worden. Het hof gelast daarom dat op of in de nabijheid
van de markt niemand paarden mag verhandelen dan tussen de staande kruizen, op
verbeurte van die paarden. Hiervan uitgezonderd zijn de dienaars van de prins. Voorts
mag niemand eieren van de burgers kopen noch zwanen van hun nesten verjagen of
schieten met bossen bogen of dergelijke.
1608 dec 12 Resoluties. Paspoort van uitvoer verleend aan de heer Beaulx die 7
paarden gekocht heeft op de Valkenburger Paardenmarkt.
1610 jun 07 Heerlijkheidsarchief, nr. 796. Resolutie staten van Holland, extract. Het
verzoek van die van Valkenburg om de kosten van de paardenmarkt te mogen verhalen
op de consumptie van bier en wijn afgewezen. Moet maar uit de verhuur van
huizen en stallen worden betaald.
Zicht op oud Valkenburg.
1611 okt 01 Hof van Holland, dossier 5215.2. Aanvullende paardenmarkt regels
opgesteld door de baljuw van Wassenaar. Verbod om lichte vrouwen of ander kwaad
gezelschap te herbergen. Huizen mogen slechts verhuurd worden als de huurder
vooraf een deugdelijke attestatie aan de baljuw heeft getoond.
1612 feb 19 Hof van Holland. Dossier 5215.2. Notaris Claes van der Laen. In de
herberg de Roomse Keyser te Valkenburg compareren een drietal inwoners. Zij
verklaren op verzoek van Jan Wyers dat voor enige jaren tijdens de paardenmarkt op
het kerkhof veel neringen werden uitgeoefend als tappen, wafels-, boekweit-, en
koekbakken. Zonder dat de baljuw daarvoor geld vroeg. In een tweede acte verklaren
twee andere inwoners van Valkenburg tijdens de paardenmarkt van 1610 hun huis
verhuurd te hebben om daarin herberg te houden en te tappen.
1612 sep Hof van Holland. Dossier 5215.2. Verhoren afgenomen door de advocaat
fiscaal. 1)- Jacob van Banchem, raad van het huis van Wassenaar, baljuw van Rijnsburg,
schout van Valkenburg en Katijk verklaart dat hij weet dat de baljuw van Wassenaar
geld vraagt van de tappers die op de paardenmarkt komen. Met zijn bode en
secretaris. De gezworenen van Valkenburg worden er buiten gehouden. De inwoners
hebben hem meermalen gevraagd wat te doen aan de toenemende misdadigheid, veroorzaakt
met name door hoeren en boeven. In een tweede document verklaart hij op de
markt een zeker psersoon gevangen genomen te hebben, die daarna door de baljuw
weer vrijgelaten werd. Zonder hem, de schout, erin te kennen. 2)- Pieter Huygen,
schepen. Verhuurt zijn huis aan een tapper. Tijdens de markt werden lichte vrouwen in
zijn huis gebracht. De baljuw eiste geld van de huurder. 3)- Jan Wyers, schepen. Heeft
zijn huis verhuurt aan een tapper. Was door de baljuw gedaagd omdat er hoeren in zijn
huis waren. Klaagt over toenemende losbandigheid. 4)- Pieter Simons, kerkmeester.
De baljuw geniet aanzienlijke inkomsten van de hoeren en boeven die op de markt
komen. Hij en zijn medeburgers liggen nachten wakker van angst. 5)- Jan Dirks Bakker,
schepen. Er komt veel licht volk naar de paardenmarkt. De baljuw treedt er niet
tegen op. Een zeker persoon heeft zelfs "eenighe hoeren sien dansen in 't hemel". 6)-
Harmen Barends, tapper, kreeg zijn attestatie niet terug voor hij tien gulden boete voldaan
had. Omdat hij twee lichte meisjes in de tent had. 7)- Louris Simons, Heilige
Geestmeester. De menigte van boeven en en licht gezelschap op de markt is zeer
groot. De goede mensen zijn nauwelijks in staat hun huis en leven te beschermen. De
baljuw doet er zijn winst mee.
1612 sep Hof van Holland. Dossier 5215.2. Onderzoek gedaan door Jacob van Banchem,
schout, Pieter Huygens en Jan Wyers schepenen. 1)- Jan Janse, oud schepen van
Valkenburg en Katwijk. Had de tapper Willem Mouring uit Amsterdam in zijn huis
gehad. Deze had namens de Amsterdamse tappers onderhandeld met de baljuw en 80
gld geboden om op de markt te mogen tappen en lichte vrouwen houden. Zijn verklaring
werd ondersteund door twee vrouwen. 2)- Maritgen Jans van Weryck moest de
baljuw ruim acht gulden betalen. Met twee knechten stond hij op zeker moment voor
haar deur. Later waren de knechten om meer gekomen. Ze had moeten betalen. Daarop

was ze in snikken uitgebarsten. Haar man, de timmerman Willem Simons, distanciéerde
zich van de nering van zijn vrouw. 3)- Jan Claese van Immerzeel, waard in
"De Drie Croentgens" houdt geen hoeren en behoefde dus niet te betalen. 4) Simon
Jacobs, herbergier in "t Vergulden Haerdecen" van Leiden. Geen hoeren en geen geld
aan de baljuw betaald. 5)- Pieter Pieters, waard van "Den Getrouwen Hondt" te Rijnsburg.
Geen hoeren gehouden, geen geld aan de baljuw betaald. 6)- Abraham Willems,
waard in de "Drie Truvelgens" te Leiden. Heeft de baljuw niet gezien noch hem geld
gegeven. Had iedere nacht overlast van losbandige hoerenlopers. Werd bestolen en
met geweld bedreigd. 7)- Frans Thomasse, waard van "De Oude Keyser" te Leiden.
Kreeg zijn vergunning zonder daarvoor te moeten betalen. Voor zijn part bleven de
hoeren en boeven van de markt. 8)- Adriel Curlier van Walsland, tapper in "His
Verghs" van Leiden behoefde door de officier niet geschouwd te worden. Hij had geen
lichte vrouwen in dienst. Vorig jaar waren twee insluipers zijn tent binnengekomen.
Hij had ze met rauw geweld naar buiten moeten drijven. Buiten stond de rest van het
geboefte, wel twintig man sterk, toe te zien. 9)- Jan Couleman, waard in "De Prince
Vlagge" uit Amsterdam. Was vorig jaar door de baljuw aangesproken omdat hij lichte
vrouwen hield. Ook de verhuurder werd terecht gewezen. 10)- Andries Bruyne uit
Voorburg. Nimmer lastig gevallen door de baljuw. Nooit onvromigheid gepleegd. 11)-
Machteld van Hees, huisvrouw van Cornelis Jans van Dalen waard in "De Houtblock"
te Amsterdam. Bedrijft haar nering in het huis van de steenplaats van Cornelis Jacobs.
Heeft dit jaar twee en het vorige jaar drie lichte meisjes in huis gehad. Moest daarvoor
betalen. 12)- Jacob Jansen werd als reizende beschouwd. Heeft de baljuw niet gezien.
Is wel in hechtenis genomen en na betaling vrijgekomen. Houdt lichte vrouwen. 13)-
Maritgen Cornelis, huisvrouw van Frans Willem Verhage uit Schiedam. Geen geld
gegeven. Geen licht vrouwvolk. 14) Jan Willemse van Leeuwen in de tent waar de
Zwarten Leeuw uitspreekt. Geen hoeren. 15)- Maartje Adriaens van Warmond bedreef
haar nering in de tent waar de "d Aeckt" uithing. Zij houdt geen hoeren. Maerten
Thierch in de tent waar de "Haye" uithangt. Is in de nacht ontlast van een pond wild,
met een blote opsteek afgedwongen. Wouter Dirkse van Leeuwen, waard in "De
Dobbele Leeuw" uit Leiden. Was voor de eerste keer op de markt, geen hoeren, geen
geld voor de baljuw. De vorige nacht twee inbrekers moeten verwijderen, met de
rapier. 16)- Christiaan Javels in "De Clau" van Voorschoten. Heeft geen hoeren meegebracht.
De baljuw niets betaald. Klaagt over de vele buidelsnijders en dieven.
"Datse op den hals alle nachts inde hutte leggen, ende datte yegelick geen huysen hebbe
ende datte hij deposant gesien heeft geduyre de yegentwoordighe marct met hellenpieken
en sparren op en te vechten ende dat te gans geen toesicht is". 17)- Adriaen
Lenaerts uithangende "De Wilde Waert" uit Stompwijk verklaart dit jaar met de bode
geweid te hebben. Zag liever geen hoeren in de markt. Vorig jaar had hij met geweld
twee boeven uit zijn tent moeten verwijderen. Buiten stond een bende van zeker
twintig man toe te zien! 18)- Jan Amdsteyn was assistent van Wouter Dirks van
Leeuwen. In de nacht ontlast van zijn beurs, hoed en band. 19)- Pieter Jans uit Voor-
burg voerde het uithangbord met een ton en een boom. Was niet lastig gevallen door
de baljuw. Hem was bekend dat de baljuw goede zaken deed. "De luyden lopen altesamen
in de hoerekotte ende daeromme krijgen wij aan neringhe daeruyt weinigh". 20)-
De weduwe Aechte Fhilipse beheerde "De Vergulden Vase" en had tijdens de markt
een tweetal hoeren, die in haar tent wilden komen, met een stok moeten verwijderen.
De baljuw had haar niet lastig gevallen. 21)- Cornelis Pieterse, waard in "De Valk"
van Rijswijk. Heeft geen baljuw gezien en had geen hoeren. Achteraf gezien jammer,
het zou zijn nering ten goede gekomen zijn. 22)- Lenaert Lenaerts, herbergier in "De
Lichten Turff" van Voorburg. Houdt geen schone vrouwen en heeft de baljuw dus niet
gezien. Doordat er geen toezicht is durven de paardekopers niet meer bij hem te overnachten,
bang om geplunderd te worden. 23)- Cornelis van Kemphuys, waard in "De
Eendracht" uit Lit. Heeft de baljuw niet gezien, houdt zo 'n huis niet. Spijt naar de
markt gekomen te zijn, zijn gasten lopen allen naar de hoeren. Iedere nacht moet er
gewaakt worden. Desondanks was hij nog bestolen. Ook had hij de vrouw van Willem
Mouring het één en ander horen vertellen. Hetgeen door Philips Cornelisse Schaep uit
Wynsterwou bevestigd werd. 24)- Pieter Jawels, uithangende "De Drie Hou Styfers"
uit Voorburg nam zich voor niet meer in de merkt te komen tenzij de hoeren en boeven
geweerd zouden worden. Normaal had hij zo'n 25 gasten. Nu werd er gezegd "Had
gij hoeren, ik bleef hier. Nu wil ik elders gaan." 25)- Marretje Joppe, huisvrouw van
Leendert Adriaanse waard van "De Witte Starre". Heeft de baljuw een schelling gegeven
om het bewijs te zien. Houdt geen lichte vrouwen. 26) Judith Frederiks uit Den
Haag beweerde haar nering niet op de markt uitgeoefend te hebben. Ze had niet meer
dan zes of zeven hoeren in haar huis gehad. Ze heeft de baljuw niets gegeven, hij zou
het wel met haar maken als hij in Den Haag kwam. 27)- Mare Lesquir uit Amsterdam
heeft de baljuw geld gegeven om zijn meiden te mogen houden. Een gulden en acht
kannen wijn. Bovendien had de secretaris vrij gelag. 28)- Buyster Aertsen, waard in "t
Swaentgen" en Michiel Thomsen, waard in "t Rad van Avontueren" beiden van Amsterdam,
exploiteren samen een tent op 't kerkhof te Valkenburg. Omdat ze hoeren
hielden had de baljuw hen in eerste instantie verboden te tappen. Later, in het Tolhuis,
zijn ze tot overeenstemming gekomen, 2½ gulden voor de baljuw, twaalf stuivers voor
de bode. 29)- Heinrich Pieterse van der Werff, oud gezworene van Rijswijk heeft bij
Buyster Aertsen gelogeerd en daar van enig kwaad bestuur niets gemerkt. 30)- Willem
Mouring en Andries Bruyne verklaarden dat de afgelopen nacht de heer Jacob van
Wanchem was geweest en gezien had dat er lichte vrouwen in hun tent werkten. De
baljuw had hun certificaten terug gegeven. Zo ook die van hun bekenden. Andere
echter had hij meegenomen naar Den Haag.
1612 sep 23 Hof van Holland, dossier 5215.2. Rekwest ingediend door 33 inwoners
van Valkenburg aan het hof van Holland. Om de baljuw van Wassenaar tot de orde te
roepen.
1612 Resoluties van de Staten van Holland, blz. 45. Op verzoek van de gezworenen
van Valkenburg wordt toestemming gegeven om het drankgebruik tijdens de paarden-
Deel 5.De paardenmarkt. 166

markt te belasten. Op iedere ton bier die tussen 1 en 24 september wordt uitgesleten
tien stuivers, en elke stoop wijn een stuiver. Dit om de criminaliteit het hoofd te
kunnen bieden.
1614 sep 18 Resoluties. De admiraliteit van Rotterdam schrijft dat paardekopers op de
markt van Valkenburg dieren kopen die naar zij zeggen voor Frankrijk bestemd zijn.
Wordt onder borgstelling toegelaten.
1614 Resoluties. Westerholt en Burmania delen mee dat zij te Valkenburg voor ƒ 1650
zes ruinen hebben gekocht, in kleur haar en leeftijd gelijk. De koper verlangt nog ƒ 50
extra voor de moeite zes paarden met zo sterke onderlinge gelijkenis te zoeken. De
staten machtigen hen zo voordelig mogelijk in te kopen. Ook moeten ze voor tuig
zorgen en de dieren door de twee knechts van Jan Teunis naar Rotterdam laten brengen
en vandaar naar Caron. Onder excuses dat het zo lang geduurd heeft. De admiraliteit
van Rotterdam moet het transport naar Engeland verzorgen. De paarden zijn
besteld door prins Maurits en bestemd voor Lennox.
1615 Heerlijkheidsarchief nr. 797. Jacob van Bamchem, schout van Valkenburg, de
beide Katwijken enz. Jan Louris en Jan Cornelisz Colff schepenen en Johan de Hartooch,
wonende te Den Haag, heer van Orsmaele, Hoogenhuys en eerste stalmeester
van de prins (heeft sinds kort Valkenburg gekocht van Maria de Melun, prinses van
Ligne, vrouwe van Wassenaar) enerzijds; Cornelis Meesz van Duycker en Jacob
Ariaens van Heusen burgemeesters geassisteerd de buren Louris Symons van Velsen,
Pieter Symonds en Alewijn Andries, ten andere zijde; komen overeen tegen betaling
van een "graduite" van ƒ2300 de paardenmarkt zoals die van ouds functioneert ten
eeuwigen dage zo en daar te laten. De tol mag niet verpacht worden dan onder voorwaarde
dat vertolling niet eerder dan na St. Lambertusavond zal mogen plaats vinden.
hun ranke bootje sneller vooruit kon komen dan de praam staat niet vast. De jongeheer
en diens vader voorin de praam zagen in ieder geval kans hun ganzenroer gevuld
met hagel los te branden op de vluchtelingen. De drie mannen werden gelijktijdig
getroffen. Adriaen Harmens bekwam een korrel in zijn zijde en been. Vowert Hanne
Bedent kwam er nog het beste af, de hagel bleef in zijn klederen hangen. Maar Nicolaas
de Bij liep een deerlijke wonde op naast het rechteroor. Nogmaals, of de vluchtelingen
wisten te ontkomen staat niet vast. Het is mogelijk dat, zoals de vorge keer, ook
deze boot geënterd werd. En dat de bewoners van huize Zonneveld er toen achter
kwamen dat ze niet zo maar met de eerste de beste te doen hadden. Nicolaas de Bij
was advocaat! En daaraan zal het wel te danken zijn dat de baljuw de zaak niet meteen
in de doofpot kon stoppen.
Zou er deze keer streng worden opgetreden! Vergeet het maar, het werd een juridisch
spelletje waaraan de daders na een eerste verhoor zelf niet meer te pas kwamen. De
bladzijde waarop mogelijk de eis van de baljuw en het vonnis van de welgeboren
mannen is geschreven is netjes uit het boek gesneden!
167
Zicht op oud Valkenburg.
Zie ook deel 2 en 3.
BOEKEN EN BRONNEN DEEL 5
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF DEN HAAG. Voorlopig Archief van het
Hof
van Holland. Toegang 3.03.01.01, dossiers nrs. 5215.2 en 5224.1.
DEURSEN, A.TH. VAN. Het kopergeld van de gouden eeuw. Deel 2.
Volkskultuur, blz. 36. 1978.
ONBEKENDE SCHRIJVER. Penningmagazijn voor de jeugd. Blz.1 77-1
79. 1838.
PELINCK. E. De paardenmarkt te Valkenburg. In Leids jaarboekje
nr. 6. 1958.

170 Hofstede Sonnevelt
170 Sonnevelt in actie
Inhoud deel 6
171 Een adellijke paardensjacheraar
172 De boer van Zonneveld
173 Kraak op Zonneveld
174 Huize Torenvliet
174 De tuinman en de heer
176 Rijnvliet
176 Het Regthuys
178 De derde hofstede?
179 Drie oude huizen en een ruine
182 Gegevens
183 Boeken en bronnen
184 Naamlijst delen 1 tot en met 6
Deel 6
Huis en Haard
Deel 5.De paardenmarkt. 168

169
Caerthe ende afbeeldinge van de Landen van de Abdye van Rysborgh 11 februari 1632.
Uit de kaartenverzameling van het Algemeen Rijksarchief te Den Haag
Zicht op oud Valkenburg.

Bewoners en/of eigenaars van Torenvliet voor
zover bekend
1600 geslacht De Hertoge en
vererfd aan de familie Studler van
Zurck
1656 Wijnina van Torenvliet,
Hofstede Sonnevelt
getrouwd met Gillis van Heussen
>1656 Hugo Franciscus van
Heussen, priester en schrijver van
Batavia Sacra.
1707 Cornelis Wittert
1725 uitgeweken Franse
monniken
17.. Pieter Middelland
1733 gesloopt, daarna boerderij
met die naam en verscheidene
kavels land
1738 Jan van Eck, major van de
stad Rotterdam
De "hofstede ende wooninge van Sonnevelt, mit den lande daaromme
gelegen ende groot achttien mergen vier hont lands" werd in 1396 door
hertog Aelbrecht, graaf van Holland, tot een onversterfelijk erfleen gegeven
aan Jorgel Artwijnszoon. Voor zover is na te gaan werd het huis
afgebroken omtrent 1752. Daarvoor in de plaats werd er een boerderij
gebouwd, tot op heden nog met dezelfde naam. Op bijgaande kaart zijn
weergegeven de "Landen van de Abdije van Rijnsborch gelegen in
Valckenborch, van outs: als ten thijde van heer Willem van Alckemade
Rentmeester generael der voors. Abdije; gebruyckt bij Cornelis Meessoon,
begroot op acht morgens ende vijff hond en vier en dertich roeden,
ende jegenwoordich gebruyckt aan de wooninge van Jonathan van Luchtenborch".
Deze kaart werd begin 1632 gemaakt door de landmeter van
Rijnland Jan Pieters Dou. Duidelijk is weergegeven waar Zonneveld
gelegen was. Maar ook de plaats van Luchtenborch, daar waar later
Rhijnvliet gebouwd zou worden!
Sonnevelt in actie
Elias Willems durfde het aan. Hij daagde de jonker Swederick van Mierop
en diens vader Pieter van Cuyck van Mierop, heer van Calslagen voor
de vierschaar van Valkenburg. Slachtoffers waren Cornelis van Berendrecht,
bijgenaamd het jonge kalf, en Cors Janse Vener. Beide jongemannen
waren op 27 september 1653 met een bootje op de Rijn, tot hun
vermaak, aan het schieten op waterhoentjes. Het was omstreeks zes uur
dat jongeheer Swederik, vergezeld van een zekere Jan Schep, kwam
aanvaren en de beide onverlaten betrapte. Staande in zijn schuitje trok hij
een zijdgeweer en riep de anderen toe: "Nu zult gij daarvoor bloeden!"
Cors Vener, angstig en geheel in de war, sprong aan wal. Hun vaartuig
lag dicht bij de oever. Zijn metgezel probeerde er nog vandoor te gaan en
Deel 5.De paardenmarkt. 170

duwde met een vaarstok de boot voorwaarts, zo hard hij kon. Waarop de
gebelgde jongeheer zijn vuurwapen richtte, de haan spande en op de
vluchteling losbrandde. Gelukkig, door de "bestieringe des Allerhoogsten"
zoals Jan Schep later verklaarde, ontbrandde slechts het kruit in de
pan. Het wapen weigerde. Desondanks mislukte de ontsnapping. De beide
achtervolgers stapten onder luid geschreeuw over in de boot van Cornelis
Berendrecht en dwongen hem aan de oever af te meren. Daar stond de
vader van de jongeheer te wachten. Toen hij goed en wel aan wal gestapt
was werd hij warm ontvangen. Vader Pieter gaf hem met een "roer" een
geweldige slag in de nek! Als dood stortte de jongen voorover op de
grond. Zacht kermend kwam hij na enige tijd weer tot bewustzijn en
richtte zich half op. De jongeheer Mierop, nog immer gebelgd, hielp hem
daarbij. Met de tromp van zijn roer. Zo werd het jonge kalf, om "zijns
lijfs genade" biddende, met slagen en stoten gevankelijk weggevoerd.
Naar het huis Sonnevelt, Daar werd hij opgesloten in een kelder.
Cornelis zat in de vochtige kelder van het zo schone huis Sonnevelt.
Klagen noch bidden hielp hem, eten noch drinken werd hem verstrekt.
Dat duurde de hele nacht en een groot deel van de volgende dag. De zon
was alweer op zijn retour, omtrent drie uur in de middag, toen er voor het
eerst naar hem werd omgezien. Met een bootje voer de oudste zoon des
huizes en broer van de jongeheer Swederik tot bij het kelderraam en
reikte de verslagen gevangene een plak kaas, een stuk brood en een beker
bier. "Je mag er uit zodra mijn vader het roer, waarmee jullie geschoten
hebben, in handen heeft!" wist hij te vertellen. Het duurde tot tien uur `s
avonds. Toen pas kon Comelis Berendrecht met zijn schuitje de gracht
van de ridderhofstad uitvaren. De watering op. Terug naar huis. Geen
dartele streken nog bezielden het jonge kalf.
Baljuw Elias Wi1lems zat in een moeilijke positie. Het was niet verstandig
hoge heren aan te pakken. Zouden de welgeboren mannen het aandurven
hun belangrijke plaatsgenoot te veroordelen? Ook de rechtzinnigheid
van de Heren Staten van Holland hield niet zelden op als er belangrijke
mensen in het geding waren en geld. Maar de affaire was algemeen bekend
geworden en had het nodige stof doen opwaaien. Vader van Mierop,
171
Zicht op oud Valkenburg.
kapitein in het Staatse leger, kreeg inderdaad vrijstelling van de verplichting
voor de vierschaar te verschijnen. Tegen de zoon Swederick werd
een eis opgesteld: "Alle hetwelk alzo is een publieke aantasting van de
souverijniteit en het recht van de prins van de Lande, mitsgaders een
notoir en publiek geweld, en als zijnde van een zeer schadelijk en pernicieus
gevolg in een welgestelde republiek niet behoort te worden geleden.
Zo concludeert de heer eiser dat hij, de gedaagde, daarvoor subsidiair aan
den lijve zal worden gestraft, voorts gebannen uit het dorp van Valkenburg
mits gaders gemuteerd van zijn goederen naar vraags van de zaak,
en gecondemneerd in de kosten ende mise van justitie. En in het geval
van ontkenning dat hij geordonneert zal worden te gaan bij provisie in
besloten hechtenisse". Het waren flinke woorden maar de welgeboren
mannen kwamen niet zo ver de eis in een vonnis om te zetten. Niet lang
daarna verzocht de vader een copie van de tenlastelegging. De welgeboren
mannen deden die verstrekken en ontsloegen ook deze verdachte niet
lang daarna van de verplichting voor de vierschaar te verschijnen. Onder
"belofte ende handtasting" tussentijds zo nodig beschikbaar te zullen zijn.
Daarna staat er niets meer over geschreven, Het was de eerste zaak van
Elias Willems die in dit boek werd ingeschreven. En zijn laatste.
Een adellijke paardensjacheraar
Gerrit Vlasveld verwierf na Vosmaer het baljuwschap. Hij heeft het
bestaan om een proces te wijden aan het doen en laten van een bezoeker
aan de paardenmarkt. Overigens liet hij het afhandelen van de zaak over
aan zijn procureur, Harmen van Aken. In het algemeen werd het gebeuren
rondom die jaarlijkse September happening angstvallig buiten schot
gehouden. De reden daartoe laat zich raden, de Valkenburgse paardenmarkt
moest aantrekkelijk blijven. Er werd door velen aan verdiend en
niet het minst door de baljuw. Ook de bewoners van het dorp hadden hun
schnabbeltjes, reken maar. En ziedaar, wat de heer Marquish Tuarts
tijdens de markt uitgehaald had, kon ineens niet door de beugel! Hij was
op 12 september 1693 op de paardenmarkt geweest en had daar een paard
van zichzelf "vermangeld" en daarvoor een ander in de plaats overgeno-

men. Een soort ruil dus. Met dat aldus in eigendom verkregen paard is hij
op diezelfde dag vertrokken buiten de palen en jurisdictie van Valkenburg.
Zonder te hebben voldaan het bedrag dat daarvoor oudergewoonte
en volgens de ordonnantie betaald had moeten worden. Met name had hij
verzuimd een behoorlijke tolbrief af te halen. Voorts had de heer gedaagde
nog dezelfde dag een tweede paard gehuurd van een zekere Pieter
Claesen Bardt uit Haarlem, met het voornemen daarmee naar de baronie
van Wassenaar te rijden. Onderweg was hij het spoedig over de koop eens
geworden, het paard werd gekocht voor de somma van veertien gulden.
Het was wel duidelijk dat onze Markies vol slinkse streken zat om de
diverse heffingen te ontduiken of was het onbekendheid met de Hollandse
regels? Want, hoewel het niet vermeld staat, de dader was zeer waarschijnlijk
niemand minder dan de markies Frederik la Vasseur de Thouars,
de man van Margarita Johanna Cuyck van Mierop, de toenmalige
eigenaresse van huize Sonnevelt.
De boer van Zonneveld
Toen Gerrit Duyndam zijn huisvrouw in de keuken van de boerenhofstede
Zonneveld opsloot, een snaphaan in de hand nam en onder de ijselijkste
vloeken schreeuwde: "Bliksems kind, wat weerlicht, hiermede zal ik je de
kop inslaan!" was het niet de eerste keer dat hij en Jannetje van der Linden
ruzie hadden. Het zou ook niet de laatste keer zijn. De meid, Magdalena
Duyndam, eveneens door de razende man naar binnen gedreven,
trachtte hem te weerhouden maar werd pardoes de keuken uitgewerkt.
Gerrit's vrouw was intussen op haar knieën gevallen en smeekte hem,
handenwringend, haar leven te sparen. Magdalena, achter de gesloten
deur, hoorde haar meester schelden en tekeergaan. En haar vrouw gillen
en bidden. Dat duurde zo een kwartier. Toen werd de deur opengedaan en
stormde de heer des hui zes met een vertrokken gezicht naar buiten.
Men schreef het jaar onzes Heeren 1796, de 12e oktober, het eerste jaar
van de Bataafse Vrijheid. Dit alles gebeurde in en om de boerenhofstede
Zonneveld. Staande en gelegen op de plaats van de sinds jaren gesloopte
ridderhofstad "Sonnevelt". Cornelis van Zijl was gewaarschuwd. Toen
Kaatje Duyndam, de zuster van Gerrit, een kannetje warme koffie bij hem
bracht was ze danig overstuur. "Cors, daar is deze morgen weer een storm
geweest. Zo ik die hengel, die daar nog staat, niet met mijn arm had afgeweerd,
dan zoude mijn broeder mij daarmede de hersens hebben ingeslagen!"
Ze liet hem haar arm zien, vol met blauwe plekken. Het was 14
december. Cors was tarwe aan het dorsen. De tarwe was van Hendrik van
Daalen, bij hem was Cors in dienst. Het dorsen geschiedde op de dorsvloer
van het huis Zonneveld, met toestemming van Gerrit Duyndam, de
bewoner van het huis. Cors reageerde zijn verontwaardiging af op de
tarwe. Hij was daarom al uitgeraasd toen even later Gerrit opdoemde en
hem met een verbeten gezicht toesnauwde: "Jij moet uitscheiden met
dorsen en de werf af!" Dat alles gepaard gaande met enige krachttermen.
Cors keerde zich naar Gerrit "Daar kan ik mijn huishouden niet van houden!"
begon hij verontwaardigd. De heer des huizes hield voet bij stuk.
De knecht gaf daarop te kennen dat Gerrit dat maar met zijn baas, Hendrik
van Daalen, moest uitvechten en maakte geen aanstalten te voldoen
aan de eis van de bewoner. Gerrit, die niet begreep dat iemand hem op
zijn eigen erf durfde tegen te spreken, deed enige stappen opzij en greep
een zwaar stuk ijzer van de wand. "Jouw bliksem, jouw donder!" barstte
hij los, "Je zult de werf af!" en hief het ijzer op. Cors, sterk als een beer,
zag kans het ijzer uit de handen te wringen, hetgeen de boer nog meer
opwond. "Jouw bliksem, jouw donder!" herhaalde deze en stompte en
sloeg de arbeider waar hij hem maar raken kon. Het haalde niet veel uit
op de geharde bonk voor hem. Door het dolle heen greep de boer naar de
mistvork die aan de balken hing. Dat boerenwapen, aan een touw opgehangen,
liet zich echter niet zo spoedig loshaken. "Bliksem!" brieste de
boer uitzinnig en leek op een idee te komen "Ik zal jou wel helpen!" en
rende de schuur uit naar de keuken. Cors, bekend met het feit dat daar een
geladen snaphaan stond, koos eieren voor zijn geld. "Waarop ik ben
heenengegaan, om het gevaar van geschoten te worden te ontwijken"
verklaarde hij later. Ook het ijzer dat hij aan de geweldadige man ontfutseld
had, nam hij mee en toonde het de baljuw.
Deel 5.De paardenmarkt. 172

Johannes van Tricht woonde in het Regthuys van Valkenburg, was daar
kastelein, gerechtsdienaar en bode. Hij vertelde:
Het was op 17 december van dit jaar, des avonds tussen zeven en acht
uur, dat Gerrit Duyndam bij mij was en een redewisseling met mij begon.
Hij was kwaad over een insinuatie van Carpentier, aan zijn adres, over de
verponding, iets over een paard of zo. Gerrit begon te schelden: "Carpentier
(de gemeentesecretaris) is een schurk, die zal ik wel vinden". Hij
wond zich steeds meer op: "Die bliksemse zwavelstok heeft mijn vrouw
gedurig opgemaakt. Daar konkelt ze bij en hij heeft haar opgestookt. Zij
komt mogelijk bij hem, of hij bij haar". En hij herhaalde nog eens: "Ook
Swaving (de baljuw) is een schurk, die bliksem zoekt mij nog van dat
halve paard te bezwaren! Maar ik zal hem narijden!" Op dat moment
kwam Maarten Houwer er bij staan. Gerrit richtte zich tot hem en begon:
"Pieter van Daalen is een kraaier, een bliksemse schelm!" Waarop Houwer
en hij woorden kregen. Dat liep hoog op. "Jouw bliksemse schurk!"
begon Gerrit daarop tegen hem te keer te gaan, "Jij! Jij ook! Een lid van
de municipaliteit (gemeentebestuur)! Ik zal jou wel nazien!" Daarop,
vloekend en tierend draaide hij zich om naar mij, "Is dat een municipaliteit!
Ik, ik zal ze nazien, ze hebben me lang genoeg verdonderd en zoeken
ten onder te brengen! Zij allen zijn schurken en schelmen!", Onder de
indruk zei ik: "Dan wil ik niet langer een knecht van schurken en schelmen
zijn!" De burger Houwer ging daar meteen op in: "Wat zegt gij
bode? Wat hoor ik?" Ik wist niet veel meer te zeggen dan: "Hij maakt de
ganse municipaliteit uit voor schurken!" Houwer keek me aan met een
blik alsof hij me ieder ogenblik mijn ontslag zou geven. Draaide zich
vervolgens om naar Gerrit Duyndam die al enigszins tot bedaren kwam:
"Wel, Duyndam, wat doet gij? Is de ganse municipaliteit een bende schurken
en schelmen?" Ook Gerrit zei niets meer.
Het werd 10 januari 1796. Elisa Johannes Swaving, baljuw en warm
bewonderaar van de Bataafse Vrijheid, verschoot van kleur toen Jannetje
van der Linden haar verhaal deed. Helemaal overstuur was ze zijn huis
binnengekomen. Gerrit Duyndam, haar man, was opnieuw als een beest
tegen haar tekeer gegaan, had haar weer in de keuken willen opsluiten.
Vloekend en tierend dreigde hij haar met geweld. Maar zij was, als een
173
Zicht op oud Valkenburg.
opgejaagd hoen, het venster uitgesprongen en aan het lopen gegaan. Niet
veel later gevolgd door de meid en de knecht die ook door haar man het
huis uit waren geschopt. Jannetje piekerde er niet over terug te keren naar
Zonneveld. Ze vreesde voor haar leven. Haar lijdensweg had lang genoeg
geduurd. De baljuw, vastbesloten recht te doen, begon reeds de volgende
dag aan de verhoren. Jannetje en Gerrit werden gesepareerd van tafel,
bed, bij woning en goederen. De welgeboren mannen van Valkenburg
gaven de baljuw toestemming om de recalcitrante boosdoener te dagvaarden.
Maar dan komen de juridische problemen. Gerrit stuurt een rekwest aan `s
Lands Justitie. Op 13 maart 1797 laat de baljuw in een brief aan het comité
van criminele justitie van Valkenburg, bestaande uit een aantal welgeboren
mannen, weten dat er eigenlijk weinig wettelijke grond is voor
een bestraffing. Hij stelt voor de zaak civiel en composibel te stellen. Met
het inmiddels in zwang gekomen "Heil en Broederschap! werd de brief
besloten. In het criminele dingboek wordt verder niet meer van de zaak
vernomen.
Kraak op Zonneveld
Het was het jaar 1806 waarin het Bataafse Gemenebest vervangen werd
door het Koninkrijk Holland onder de broer van Napoleon. Een commissie
uit het criminele comité bracht een bezoek aan het boerenhuis Zonneveld.
Met name Dirk Bol en de heer Allemande. Er was die nacht voor de
tweede maal sinds korte tijd huisbraak gepleegd in de eenzaam gelegen
hoeve. Weer was de knecht Huybert van Klaveren wakker geworden. Om
een uur of twee `s nachts. Deze keer niet omdat hij gerucht gehoord had
maar omdat hij moest wateren. Hij was in het donker naar de stal gelopen
en had daar, op de plaats waar de koeien zulks plachten te doen, zijn
kleine boodschap volbracht. Zijn legerstede was blijkbaar niet ver van
deze plaats verwijderd want vandaar meende hij enig geschuifel te horen,
een verdacht geluid. Naar hij meende afkomstig van het matje dat voor
zijn bedstede op de grond lag! Teruggekeerd bukte hij zich voor het

slapen gaan en taste met zijn handen het matje af. En ja hoor, daar voelde
hij wat, een paar schouders, een lichaam? "Wat voor den donder doet gij
hier?" bracht hij verbaasd uit. Half bang dat het misschien een dood
lichaam zou zijn. De onbekende in het donker sprong haastig op en vloog
weg. Later bleek dat hij ontkomen was door een venster, aan de zuidzijde
van de stal waar de jonge beesten gehuisvest waren. Ook de zuster van
Huybert, getrouwd met een zekere Van Hoorn, was die nacht met haar
gezin in Zonneveld. Zij vertelde dat ze een essenstokje hadden gevonden
met een daaraan gesneden haakje, klaarblijkelijk om het venster daarmee
te openen en in de stal te komen. En bij het hek een stok met een haak die
volgens zeggen toebehoorde aan Klaas van Rijn en die nacht van zijn erf
was meegenomen. Zij produceerde een lijst van vermiste goederen, te
weten: drie paar kousen, een zijden doek, een slaapmuts, een hemd, twee
bombazijnen broeken, een blauwe hemdrok, een lovermuts, twee paarse
doeken, een witte onderbroek en een lap gebloemd bedoeld voor een rok.
Dit alles geschiedde op de 7e maart 1806, onder het bewind van de baljuw
Adrianus Harteveld. De inbreker was en bleef spoorloos
Huize Torenvliet
Oorspronkelijk werd het huis Ten Hove genoemd. Omtrent 1452 werd de
naam veranderd in Torenvliet of Toornvliet zoals het ook vaak geschreven
werd. Het was het belangrijkste huis van Valkenburg en werd door
velen beschouwd als de hoofdhoeve van oudsher, een burcht. Nu nog
wordt door oude Valkenburgers de Torenvlietslaan als Slotslaan aangeduid.
Nog staat op de kaart de Slotswatering vermeld. Het huis moet
gelegen hebben naast de eerste S-bocht van de Achterweg, daar waar nu
nog twee huisjes en een antieke woonwagen staan opgesteld. De ridderhofstad
strekte zich uit tot op het terrein van het Marine Vliegkamp. De
oorspronkelijke Torenvlietslaan was de verbinding van de Rijndijk met
Torenvliet en vervolgens via de Achterweg met de kerk van Valkenburg.
In oude tijden was deze hele route de H. Kruisweg geheten naar de processie
die jaarlijks gehouden werd op H. Kruisdag.
De heer Chelain Zeeghers van Wassenhoven, raadordinaris des keizers in
Holland, was niet erg te spreken over zijn buurman Adriaen Aertszoon.
Hij, als bewoner van het huis Toornvliet, maakte al jaren gebruik van de
Heilige Kruisweg. Trouwens, iedereen gebruikte die weg, met paarden en
wagens en te voet. En nu had zijn naaste buur Adriaan Aerts het bestaan
een groot deel van de weg om te ploegen en te bezaaien. Slechts voetgangers
konden nog passeren. Het rijtuig van de adellijke bewoner van
Torenvliet moest maar een andere weg kiezen. "Het is mijn land!" was
Adriaens commentaar, "En daarmee doe ik wat ik wil!" Wie was deze
Adriaen Aerts dat hij zo'n invloedrijk persoon dorst weerstreven? Hij
wordt genoemd als de gebruiker en bewoner van de woning en landen van
de heer Frank Paeden (Paets). Was dat soms een lid van de familie Paets
van Sonnevelt? Bewoonde en gebruikte hij het huis Zonneveld? Het zou
goed kunnen.
De bewoner van Torenvliet diende een klacht in bij het Floogheemraadschap
van Rijnland die op 1 juni 1543 werd behandeld te Haarlem door
de dijkgraaf en een drietal andere hoge heren. De dijkgraaf zette eerst de
zaken op een rijtje. De H. Kruisweg was vanouds een nood- of lijtweg
met een breedte van 11 tot 12 voeten. Een verbinding tussen de Rijndijk
en het huis Toornvliet en vervolgens naar de kerk van Valkenburg. Een
ieder had daarvan gebruik gemaakt, tien, twintig, dertig, vijf en veertig
jaar, zo lang dat het menselijk geheugen tekort schoot. Kortom, het was
niemand toegestaan daarop inbreuk te maken. Het vonnis was spoedig
geveld: Tweemaal zeventig pond boete en zo snel mogelijk terugbrengen
in de oude staat.
Zodat sindsdien de H. Kruisweg weer door een ieder ongehinderd gebruikt
kon worden. Honderd, tweehonderd, driehonderd, vierhonderd en
vijftig jaren. Totdat er een autoweg moest komen, in 1990. Bij de opruimwerkzaamheden
van de kerk in 1940 werd een onbekende grafkamer
gevonden onder het koor. De grafsteen was voorzien van de wapens van
George de Hertoghe van Orsmael en zijn vrouw Susanne Studler van
Zurick. George de Herthoge had Valkenburg geërfd van zijn vader. Susanne
stelde veel belang in de gang van zaken in Valkenburg, van haar
Deel 5.De paardenmarkt. 174

hand zijn verscheidene reglementen in het keurboek opgetekend. Haar
dochter Susanna Leonora heeft waarschijnlijk in 1666 het huis "In `t Velt"
(Torenvliet?) ingericht en werd in 1685 beleend met de heerlijkheid Valkenburg,
vier jaar na de dood van haar vader. Desondanks bleef moeder
Susanna Studler van Zurck vrouwe van Valkenburg! Na de dood van haar
man werd ze onderwerp van het Haagse roddelcircuit. Ze hield er namelijk
een minnaar op na, een zekere Daniël van Hulzenbeek die dan weer
haar koetsier dan weer haar huisknecht genoemd werd. Voorts werd hij
beschreven als een forse kerel die zich van de meest grove kazernetaal
wist te bedienen. Susanne ontliep verdere schandalen door met haar minnaar
naar Emmerik te vertrekken en daar met hem in het huwelijk te
treden. Dat was in 1690. Op de trouwacte werd hij als kapitein vermeld.
Susanne had haar huis op de Lange Voorhout in Den Haag aangehouden
en keerde daarheen terug toen haar broer in 1691 overleed. De verdeling
van diens erfenis ontaardde in een heftige ruzie met haar man, haar dochter
en de vrouw van haar broer. Susanna overleed in 1699, volgens haar
testament mocht haar dochter Valkenburg erven mits ze f 40.000 betaalde.
Dochter weigerde en de weduwnaar Daniël van Hulsenbeek beschouwde
sindsdien Valkenburg en het huis "In `t Velt" als zijn domein.
Susanna Eleonora vocht het testament aan maar stierf op 30 maart 1701.
Pas in 1705 viel de beslissing van de Hoge Raad, Daniël werd voor een
derde deel eigenaar. Als u over de affaire Susanna en Daniël meer wilt
lezen, Constantijn Huygens schrijft er over in zijn dagboeken. Voorts is er
het oud rechterlijk archief en het notarieel archief in het gemeentearchief
van Den Haag. Dat laatste met name van notaris Jacob de Vos. Tenslotte
is er een artikel in de Nederlandse Leeuw van 1940 geschreven door de
heer Bijleveld, waaraan deze informatie te danken is.
Er bestaan veel afbeeldingen van Torenvliet dat in 1733 gesloopt moet
zijn. Uit het keurboek van de gemeente Valkenburg blijkt dat Jan Van
Eck, major der stad Rotterdam, in 1743 eigenaar is geworden van de
landen behorende tot het gesloopte huis Thoornvliet conform een testament
van Cornelis Wittert per 6 oktober 1719. Uit hetzelfde boek blijkt
dat de erfgenamen van vaderszijde van Weynia van Thoornvliet, in leven
huisvrouw van Gilles Steffenszoon van Heusen, van het Hoogheemraad-
175
Zicht op oud Valkenburg.
schap toestemming gekregen hadden om een sloot te "schieten" van 15
voeten breed uit de Rijn tot de Rijndijk en voorts door de Heerweg en de
Achterweg naar de landen gelegen bij en omtrent het huis te Thoornvliet.
Bedoeld om de steenplaatsersaarde aldaar te kunnen afgraven en afvoeren.
De aanleg- en onderhoudskosten, ook van de beide bruggen, kwamen
ten laste van de erfgenamen. Zo is de Slotswatering ontstaan! Deze verbinding
met de Rijn eindigt tegenwoordig naast het terrein van de Castellum
Ruiters.
De gebroeders van Leeuwen, nu bewoners van Zonneveld, de hoeve op
de plaats waar het middeleeuwse kasteeltje met die naam eens stond, zijn
opgegroeid op de boerderij Torenvliet, nabij de plek waar eens de gelijknamige
ridderhofstad gelegen was.
De tuinman en de heer
Het dorp beschouwde Daniël van Hulzenbeek als de Heer van Valkenburg.
In zekere zin was hij dat ook. Hij bewooonde het Huis van Valkenburg,
waarmee hoogstwaarschijnlijk het huis Torenvliet bedoeld werd, en
verkeerde voor enige tijd elders. Zijn tuinman beheerde de woning en
naar verondersteld mag worden het erf en de grond.
Toen op 26 juli 1694 de bode Comelis Oudshoorn aanklopte bij het huis
van de heer van Valkenburg was er niemand thuis. En een paar dagen
daarna nog steeds niet. Cornelis hoorde bij geruchte dat de tuinman de
hort op was, naar de Voorschoter paardenmarkt. Toen de Heer na enige
tijd thuis kwam vond hij zijn huis onbeheerd, de tuin onverzorgd. De
erwten waren al geplukt, dat wel. Boos ontbood hij op 8 september van
dat jaar een aantal Valkenburgers die hem moesten vertellen wat zijn
ontrouwe dienstknecht had uitgespookt.
Cornelis, in gezelschap van de voorzanger Hendrik van Westen, was naar
Katwijk getogen en had daar de tuinman aangetroffen. Tot zijn grote
verbazing was deze reeds op de hoogte van de thuiskomst van zijn mees-

ter. Schouderophalend had hij gezegd: "Zij zijn nu al thuis. Ik
meen daarom niet te eerder naar huis te gaan, maar wel te
langer nog te blijven!" Brutale woorden die het gezagsgetrou
we tweetal met verbijstering aanhoorde, En instede van een
schuidbewuste houding te demonstreren had hij hen, niet lang
daarna, uitgenodigd tot een spelletje "Lanterlutje". Toen ze dat
voorstel van de hand wezen had hij hen gevraagd om dan
maar een partijtje "Belbruyt" te spelen. Kortom, de zondaar
leek weinig onder de indruk van zijn boze daden.
De bode echter maakte zich zorgen over de erwten: "Wat doe
je daarmee nu de Heer ze niet consumeert? En je dan de Voorschoter
markt viert en dan weer Sinte Anna?" Dat had hij niet
moeten zeggen! De tuinman voelde zich op zijn teentjes getrapt:
"Ik hou van zulk volk niet, die zo komen vragen wat
roert in de erwten! Daar zal ik mijn Heer rekenschap van geven,
waar ik die laat. Ik wou dat ik thuis geweest hadde. Ik
zou u met een hand vol hagel in uw gat "gebruyt" hebben!
Wat denkt u heeft de Heer met deze onwillige dienstknecht ge
daan? In het boek staat daarover niets vermeld.
Rhijnvliet
Sara Knibbe, meerderjarige ongehuwde persoon, betaalde in 1775 aan
Maarten Brouwer tweeduizend gulden aan interest op een "Heere huizinge
van ouds genaamd Rhijnvliet en gelegen te Valkenburg mitsgaders een
huismanswoning en 24 morgen land". Aldus staat geschreven in gerechtsboek
nr. 46 waarin dat soort zaken genoteerd werden. Verder is er weinig
te vinden in de annalen van Valkenburg over dit huis. De plaats waar het
gestaan heeft wordt nog steeds ingenomen door de voormalige boerderij
Voorschoterweg 24. Gelegen op de hoek Zonneveldslaan en Voorschoter-
Rhynvliet anno 1729. Naar een tekening van C. Pronk (1691-1759).
weg. De naam wordt nog in ere gehouden door de boerderij ernaast,
Rhijnvliet, Voorschoterweg 26.
Het "Regthuys"
Gedurende lange tijd werd de herberg waar het wapen van Valkenburg
uithing tevens gebruikt als rechthuis en gemeentehuis. De herbergier had
gewoonlijk als bijbaantje de taak van bode en was niet zelden tevens
dienaar, nachtwaker en turftonder. In 1775 werd een staat en inventaris
opgemaakt van een huis en erf zijnde het Regthuys met stalling, overdekte
kolfbaan en verder getimmerte staande en gelegen omtrent het kerkhof.
Ten oosten woonde de weduwe van Adrianus Ravenswaay en bevond
zich de nieuwe straatweg. Ten zuiden was De Straat, ten westen Jan
Deel 5.De paardenmarkt. 176

Uytensout en ten noorden Hendrik Been. Oude eigenaars waren Ary
Buytendijk en Aagtje Borsboom. De inventaris werd als volgt opgemaakt:
In de gijzelkamer: een hangoortafel*, twee tafels, een lessenaar, een
glazenrekje, achttien wijnglazen, twee stoven, een vloervarken, een
zweep, een theestoof*, negen stoelen, twee schilderstukjes, vijf aarden
schotels, een porceleinen kommetje (defect), een schoorsteenval*. In de
keuken: een hangklok, een schilderstuk, twee kaarten in lijsten, een stel
Delfts aardewerk, een hangoortafel*, zes stoelen, twee tinnen schotels,
een dito bord, een tafeltje, een schenkbakje, drie mandjes, een ijzeren
aspot, drie stoven, een loden tabaksdoos, twee gordijnroeden, een draaibord*,
een lantaarntje, vier tafelkransen*, een tobbetje met tabak, een wit
aarden olie- en azijnkannetje, een vleesblokje*, een partij aardappelen,
drie en twintig Delftse schotels, vier dito kommen, vijf en twintig dito
borden, een Keulse kan, vijf aarden trekpotten*, enige wijnglazen, een
uithangbord, een schutje, een houten goot, een ijsslee. In het achterkamertje:
een ledikant zonder behangsel, een hangoortafel, zes stoelen, drie
stoelkussens, twaalf kolven, drie vloermatjes, twee kapstokjes, drie gordijnroetjes,
twee katoenen schoenmantels*. Op de rechtkamer: een gelakt
kabinet, een spiegel met Zwarte lijst, vier schilderijen, vier tafels, negen
stoelen, zeven stoelkussens, vier kwispedoren*, tien Japanse spoelkommetjes*,
zes wijnroemers. Op de zolder: een rustbank, twee mandjes met
glazen, een tafel, een leunstoel, een kleerbak, vier kleerstokken, vijf
mandjes met pijpen, een mandje met lappen, een loden tabaksdoos, een
haardje, vier aarden kookpannen, een blad van een tafel, een houten plaat,
twee kolfpalen, een glazen raampje, een kakstoel, een stilletje, een mandje
met enige boeken, enig oude matten, enige rommel. In de kelder: drie
mandjes met pijpen, een mandje met kaatsballen, twee halve (halfvolle)
vaten met bier, twintig flessen moezelwijn, vier en twintig flessen rode
wijn, acht flessen met kruisbier, enig lege flessen. In de stal: een vatenbank
met enige oude potten, een hangijzer, twee koekepannen, een ijzeren
comfoor, enige potten en pannen, een treef, een sla-emmer, een kastje,
twee stoelen, een kapstok, een theeblad, een kaarsenlade, zeven banken,
een losse paardenkrib, twee houten vensters, enige klinkerstenen, enig
houtwerk, een haverkist, een kruiwagen, twee mistvorken, een schop, een
spanzaag, een tobbe, drie emmers, een partijtje turf, een konijnenhok, een
177
Zicht op oud Valkenburg.
pols~, enige rommel. In het voorhuis: twintig Keulse bierkannen, een
lessenaar, vier kaarten in lijsten, een schenktafel, vier theeblaadjes, een
hoekbank, een rek met twaalf aarden schotels en borden, een rek met tien
aarden schotels en borden, een rek met negen aarden schotels en veertien
glazen, een eiken kast met daarop drie pullen en twee kommen van aardewerk.
In de kast acht tafellakens, vijf en dertig servetten, drie en dertig
beddelakens, negen en twintig kussenslopen, acht bonte kussenslopen, zes
vrouwenhemden, drie borstrokken, twee roklijven*, zeventien linnen
doeken, acht en dertig el linnen, zeven paar boordmouwen*, zeven paar
dito bonte, zeven strijldinten, acht en dertig mopmutsen, drie en twintig
kroplappen*, twee kanten kroplappen, achttien neteldoeken halsdoeken,
negen schorten, tien bonte doeken, een hoepelrok, twee paar vrouwenschoenen,
drie gordijnen, zeven kopjesdoeken, drie broeken, zes schoorsteenkleden,
zeven paar gordijnen, twee tafeikleden, twee kastjes met
enig aardewerk, een vaatbank met aardewerk, een lessenaar met tafeltje,
zes stoven, zes koperen ketels met poten, twee koperen melkpannetjes. In
de kelderkamer: een mandje met twee dozijn porceleinen kopjes en schoteltjes,
drie bakjes met enig porcelein, drie dozijn aarden borden en schotels,
twee lepelrekken met elk een dozijn tinnen lepels, een kastje met
enig klein koperwerk, zeven schilderijtjes, zes tinnen lepels, twaalf vorken,
vier tinnen borden, een tinnen bierkan, een koperen koffiekan, een
koperen strijkijzer, drie koperen koffieketels, een spiegel, een tafel met
wat rommel, twee blikken koffieketels, een beddepan, een schuimspaan,
een heugel*ketting, twee stoelkussens, zeventien stoelen, vier tafels, een
kleerkast, vier kommen, een aardewerken pulletje, een hangkast waarop
enig Delfts aardewerk, in de kast drie vrouwenkap jes, een regenkleed, elf
jakken, achttien rokken, twee mantels, drie hoeden, vier schorten, 32 el
linnen. Op de zolder. vier koperen melkketels, twee dito wat kleiner, twee
melkjukken, zeventien melkemmers, zeven kaasvaten, elf botervloten,
vier en dertig melktesten, twee kleerzakjes met twee stokken, een schotelzak,
een korenhaef*, drie wollen dekens, een beddenzak, wat rommel. In
de kelder: Twee botervloten, een kuip, wat rommel. Vee en bouwgereedschappen:
vier paarden, twaalf gebeterde melkkoeien, achttien ongebeterde
melkkoeien, vijf dito vaarsen, acht hokkelingen, zeven herfstbiggen,
elf lammeren; een kan met toebehoren, drie roomschalen, een kaaspers,

een zak pens, twee melktonnen, een wringkuip, een portel*tobbe met
plank en berrie, drie zoutbakken, twaalf kaasplanken, drie schragen, nog
enige melktonnen, zes wateremmers; een hoge wagen met ijzerbeslag,
drie basterdwagens*, een melkwagen, een marktwagen, een sjees, een
gierbak, twee kruiwagens, twee ploegen, twee paar ijzertand-eggen, een
houten eg, een ploegslee, twee paar wagentuigen, twee sjeestuigen, twee
Verklaring van enige woorden;
Aggel inhoudsmaat
Basterdwagen boerenwagen met
kromme dissel
Bergspil spil om de kap van een
hooiberg op te takelen
Boordmouwen losse mouwen
gedragen tijdens vuile
werkzaamheden over de mouwen
van de jurk of het jak
Draaibord Een bord waarop een
wijzer ronddraait die te winnen
prijzen aanwijst
Hangoortafel tafel met
neerslaande bladen
Heugel de platte ijzeren greep
met tanden of gaten waaraan het
hangijzer of een ketel enz. naar
believen hoger of lager boven het
vuur gehangen kan worden
Heef driehoekig schepnet aan een
lange gaffelvormige stok
Kroplap, een fijn linnen of
katoenen lap die de boezem en
een deel van de rug van een
vrouw bedekt en meestal onder
het jak gedragen wordt
Kwispedoor een spuwbakje
Pols, polsstok lange stok om over
sloten te springen
Portel vocht dat bij het persen
van de kaas vrijkomt
Roklijf bovenste deel van een
lijfrok
Schakel. schakelnet driewandig
visnet
Schoenmantel......................
Schoorsteenval brede strook van
stof of zeildoek langs de
bovenzijde van de boezem van
een (keuken) schoorsteen
Spoelkommetje voor het wassen
der vingers tijdens het eten
Tafelkrans....
Theestoof test met vuur om de
theepot warm te houden
Trekpot pot om thee of kruiden
te trekken
Vleesblokje hout waarop vlees
kan worden fijngesneden
Windelmolen katrol
Zegen groot smal visnet met een
zak in het midden
Zeun trog (voor varkens)
paardetuigen, een paar ploegtuigen; een windelmolen*, drie korenzeven,
twee zaadzeefjes, twee wannen, een koren aggel*, een melkkop, een
boterkop, enige koppen en vorken; een losse brug, een vlonder, twee
hooiberries met toebehoren, een heef* met twee bergspillen*, drie ladders,
een varkenszeun*; twintig eenden, tien hennen; een zes-roede--berg
met ongedorst koren en met hooi, twee vijf-roedebergen met hooi, een
schelf hooi; op de dorsvloer een partij paardebonen, een partij tarwe en
gerst, een partij aardappelen, zeven en vijftig kazen; een praam, een
schuitje, een visbon, een zegen*, drie schakels*, twee tobbes; enige losse
hekken, palen en planken; een hooischaal en gewicht, een kleine balans
met schalen en enige gewichten; een slaapbank, een stilletje, een kribbe,
twee bedden, twee peluwen, vier kussens, vier dekens, twee kandelaars,
vier lampen, een lange tafel met twee schragen; een partij hout en turf,
enig oud ijzer. Goud en zilver: een gouden hoofdijzer, zes gouden ringen,
enige gouden naalden, doppen, spelden en een kruis; een zilveren hoofdijzer,
enige zilveren beugels, haakjes, een rijgpennetje, een eau de la reine-doosje,
een snuifdoos.
De derde hofstede?
In het boekje "Graven bij Valkenburg III" beschrijven de archeologen
Bult en Hallewas de ontdekking van een "onbekende begraven hof stad
aan de Achterweg". Voor zover uit het kaartje op te maken valt op of in
de nabijheid van het huidige woonwagenkamp. Tussen 1300 en 1600
moet daar een met grachten omgeven kasteeltje hebben gestaan dat nog
tijdens die periode plaats moest maken voor een gewoon gebouw. Omstreeks
1413 was het bezit van de familie Van der Speck, welgeborenen
die in de loop van de zestiende eeuw tot de gewone boerenstand verarmden.
De vroeg middeleeuwse curtis Valkenburg werd zestien hoeven toe
geschreven, met drie hoofdhoeven. Mogelijk behoorden Zonneveld en
Torenvliet tot het drietal. Was het kasteeltje aan de Achterweg de derde
hoofdhoeve? Het is niet waarschijnlijk. We moeten niet vergeten dat het
oorspronkelijke Valkenburg de beide Katwijken omvatte.
Deel 5.De paardenmarkt. 178

Katwijk en Rijnsburg betwisten elkaar min of meer het huis `t Zand, ooit
gelegen ter zijde van de Zandlaan tussen Katwijk en Rijnsburg. Wat
zouden ze ervan zeggen als wij dat kasteeltje claimen als de der de hoofdhoeve
van de hof van Valkenburg?!
179
Nog drie oude huizen en een ruine
Eén van de weinige, werkelijk oude
huizen die Valkenburg nog rijk is, staat
aan het begin van de Middenweg. Het
was een flinke boerderij die de huidige
huisnummers 7, 9 en 11 omvatte en
voor zover mensenheugenis reikt ooit
Arie Bol behoorde. Gezien de ligging
aan het oude Marktveld zal het vrijwel
zeker een belangrijke rol gespeeld hebben
in de vele paardenmarkten die daar
gehouden werden. Als onderkomen
voor paarden en als herberg voor de
bezoekers. De Valkenburgers verhuurden
tijdens de paardenmarkt maar al te
graag hun huizen aan herbergiers,
kroegbazen en soortgelijke ondernemers.
Nummer 9 wordt bewoond door
de familie Houwaart. De heer des huizes
is al vele jaren bezig het huis te
restaureren, met kennis van zaken.
Ongetwijfeld het oudste deel van het
huis is de kelder, een gewelfde ruimte
met een klein vierkant raampje naar de
straat. Twee nissen in de voorwand
uitgespaard duiden de plaats waar
vroeger kaarsen brandden. Ter verlichting
van de ruimte maar ook om de
De oude boerderij thans Middenweg 9 behorende de familie Houwaart.
Zicht op oud Valkenburg.
geesten te verjagen. Het benadrukt hoe oud de kelder wel moet zijn,
minstens vierhonderd jaar. Daarop wijst ook de ronde waterput die in een
hoek van deze onderaardse bergplaats gemetseld is, ongeveer drie meter
diep en geheel door de bewoner leeggemaakt. Zoiets leidt vaak tot het
vinden van allerlei oude voorwerpen maar helaas werd er weinig meer
dan zand en stenen opgediept. Nu is de waterspiegel weer zichtbaar,
donker en geheimzinnig.

Aan het eind van de Middenweg ligt nog een overblijfsel van wat eens
een flinke dorpsboerderij was, huisnummer 41. Naar zeggen minstens
tweehonderd jaar geleden gebouwd en ooit de familie van Dijk toebehorende.
Ook hier is een halfrond gewelfde kelder bewijs van ouderdom. De
toegang tot deze ruimte is zo laag dat slechts kinderen er rechtop door
kunnen gaan. Ook de hoogte van een nog intact zijnde deur, die eens de
voordeur van het huis was, wijst er op dat de lengte van de bewoners
destijds gering was. De huidige bewoners beijveren zich het huis in de
Het eeuwenoude boerderijtje op Middenweg 11, thans
bewoond door de familie Mieremet
De gewelfde kelder van het
huis
oorspronkelijke staat te bewaren
en te herstellen.
Het derde, nog uit de oudheid
overgebleven pand, is de voormalige
bakkerij en winkel die tegenwoordig
gesplitst is in de huizen
Hoofdstraat nr. 14 en 16. Binnen
herinneren slechts de balken van
de zoldering aan de indeling destijds.
Buiten, aan de voorzijde,
doet de gevel van het huis nog
immer denken aan voorbije dagen.
Evenals aan de achterzijde
de schoorsteen van de bakkersoven.
De leeftijd van het geheel
wordt geschat op tweehonderd
jaar of meer.
Drie oude huizen in Valkenburg.
Het is alles wat nog rest van vôôr
Hoofdstraat 14 deel van het oude
Commandeurshuis?
de Franse tijd. Dat er niet veel bewaard bleef is te wijten aan de
verwoestingen die in de dorpskern zijn aangericht tijdens de oorlog. Maar
dat is niet meer dan een halve waarheid. Er is in Valkenburg weinig behoefte
om geld te steken in het bewaren van oude huizen en dergelijke.
Nog nooit geweest! Overigens kent Valkenburg één pand dat onder "monumentenzorg"
valt: de voormalige boerderij Welgelegen op Voorschoterweg
52. Aangezien het echter na de Franse tijd gebouwd moet zijn valt
het buiten het bestek van dit boek. Tenslotte is er nog de ruïne op Hoofdstraat
17. Wie zich voor de geest wil halen hoe de huizen er in oud Valkenburg
uitgezien moeten hebben kan daarvan een goede indruk krijgen
door dat huisje te bekijken. In zulke huisjes woonden de Valkenburgers
vroeger, en heus niet de allerarmste!
Deel 5.De paardenmarkt. 180

1326 mrt 28 Heerlijkheidsarchief regestenlijst
15. Diedric, burggraaf van Leiden, ridder,
geeft aan Badeloch, vrouw van Willem van
Leyden zijn broeder, als lijfrente ondermeer 9
morgen land te Valkenburg genaamd de
Woutersbroec en de woning op `t Zant met al
het daarbij behorende land.
1356 apr 28 Heerlijkheidsarchief, regentenlijst
afschrift in mv. 738. Willem, hertog (in
Beierenj beleent alle rechthebbende en
nakomelingen van Pieter Hughe Dirxszoone
en Heygh Claesz met het goed te
Valkenberghe dat deze als erfgenamen van
Reygheer Hege Coverlaerszoon in leen
hielden.
1452 apr 23 Heerlijkheidsarchiefnrgl
afschrift. Johan, heer van Wassenaar beleent,
nadat Margriet Jan Heindriksdochter en
...Pieters haar man en voogd afstand hebben
gedaan, Jacob Bossairt, secretaris en griffier
van de hertog van Bourgondië, met de
hofstede en woning, oudtijds genaamd Ten
Hove en thans Thorenvliet, met een
boomgaard en het recht om een paar zwanen
te houden, gelegen onder Valkenburg.
1416 mrt 16 Heerlijkheidsarchief,
regestenlijst 162. In plaats van meester Jacob
Bossaert van Belle wordt met de hofstede en
het huis genaamd Toornvliet onder
181
GEGEVENS DEEL 6
Valkenburg beleent Willem Claeszoon,
poorter te Leiden.
1492 jun 8 Heerlijkheidsarchief, regestenlijst
173. Johan, heer van Wassenaar, beleent
Willem Willemsz, poorter te Leiden, met een
huis en boomgaard te Valkenburg genaamd
Toirnvliet.
1540 feb 26 Heerlijkheidsarchief, regestenlijst
234. Jacob van Ligne, man en voogd van
Maria van Wassenaer, beleent meester
Cornelis Willemszoon, priester kanunnik ten
Hogelande te Leiden met het huis Torenvliet
dat deze heeft geërfd van zijn vader Willem
Willemsz.
1542 mei 26 Heerlijkheidsarchief regestenlijst
243. Jacob, baanderheer van Ligne, beleent na
dat Cornelis Willemsz afstand heeft gedaan
Chelain Leeghers, raad ordinaris des keizers,
met een huis met boomgaard te Valkenburg.
1543 jun 1 Archief Hoogheemraadschap
Rijnland mv. 514. Dijkgraaf veroordeelt
Adriaen Aerts, gebruiker en bewoner van het
huis van Vranck Paeden om de versmalling in
de Heylige Cruysweg die hij gemaakt heeft
ongedaan te maken. Daarmee werd de
bewoner van Toornvliet Geleyn Zegers van
Wassenhoven, raadordinaris van Holland,
hersteld in zijn recht van overpad.
1743 mrt 6 Gemeente archief Valkenburg.
Zicht op oud Valkenburg.
Keurboek ing. nr. 1 fol. 80. Jan van Eck,
major der stad Rotterdam geeft uitplaatsing te
kennen van zijn landerijen te Valkenburg.
Registratie van de landen liggen om en nabij
de gesloopte hofstede Toornvliet zoals die zijn
getransporteerd volgens testament van
Cornelis Wittert van 6 oktober 1719. Tevens
omschrijving van de toestemming van het
Hoogheemraadschap aan de erfgenamen van
vaders zijde van wijlen Weynia van
Thoornvliet in leven huisvrouw van Gillen
van Heusen tot het graven van een sloot door
de Rijndijk en de Achterweg.
1747 dec 18 Algmeen Rijksarchief Den Haag,
gerechtsboek 3D. Verkoop wassende essen,
iepen, wilgen en elzenbomen staande rondom
en op de huize Zonneveld. Op last van George
Cornelis MarquisThouars, capt. in `t regiment
van de heer brigadier Elias en groot majoor
der stede Geertruidenberg.
1747 apr 4 Algemeen Rijksarchief te Den
Haag. Gerechtsboek 30. Verkoop van een
buitenplaats met tuinen en boomgaard groot 1
morgen 368 roeden. Rondom belendend de
erven Hulzenbeek. Ten Oosten tevens het
Marktveld. Recht van vaart over de Rijn met
brug over de Broekweg. Gekocht door Willem
L. Veerman voor 1800 gulden.

De ruïne op Hoofdstraat 17, inmiddels gesloopt
Deel 5.De paardenmarkt. 182

183
Zie overige delen.
BOEKEN EN BRONNEN DEEL 6
BIJLEVELD. W.J.J.C. Een oude grafzerk te Valkenburg ZH. In de Ned. Leeuw. 1940.
BIJLEVELD, W.J.J.C. Nog een Valkenburgse wapensteen. In Leids jaarboekje 1941.
BIJLEVELD, W.J.J.C. Ridderhofsteden en kastelen van Rijnland en omgeving. In Leids Jaarboekje 1915.
FOCKEMA-ANDREAE, S.J.EN J.G.N RENAUD EN E. PELINCK. Kastelen, Ridderhofsteden en buitenplaatsen in Rijnland. 1952.
HOOGHEEMRA&DSCHI~P VAN Rij~&~r~. Dingboek 514.
PARLE VLIET, D. Historische atlas van Katwijk en Valkenburg 1825. 1990
WILDEMAN, M.C. Het huis te Sonnevelt. Navorscher pgs 267-270. 1894.
Zicht op oud Valkenburg.

Lijst van persoonsnamen, voor zover genoemd
in de verhalen en beperkt tot éénmalige
vermelding per verhaal. Voor meer namen
raadplege men de gegevens bij de afzonderlijke
delen.
Adegeest. Cors 72, 151
Adriaense. Leendert 249
Aemsz. Dirc 206
Aerts)e(zn). Arend 250
Aemsz. Adriaen 276
Aemsz. Buyster 243
Aemsz. Cornelis 250
Aetsiersz. Willem Spronc 206
Aken. Harmen van 271
Akersloot. Bathanua 217
Akersloot. Dirk 217
Akersloot. Theodorus 62, 186, 210,216
Akersloot. Wilhelmus 217
Alckemade. Willem van 269
Allamand. Frederik 131
Allamand. de heer 274
Alphen. Jan Daniëls van 47
Amdsteyn. Jan 243
Aries. Lowys 250
Aries. twijnszoon. Jorgel 268, 269
Averillis. notaris 256
Avezaad. Cornelis 150
Aylieve. Bram Jansz 144
Backer. Jan 250
Backer. Jan Dirks 250
Baern. Hendrik van 250
Baggerman. Jan de 140
Baggerman. Jacob van 245
Baggerman. Jan van 46, 256
Bardt. Pieter Claesen 271
Barends. Harmen 248
Barends. Jochem 55
Bedent. Govert Hanne 49
Beelt. Cornelis van der 98, 226
Beelt. Klaas Cornelisz van der 226
Been. Hendrik 280
Bekesteyn. Matthias van 268
Benzert. Christoffel 51
Bensem. Jan van 86
Bent. Huygh van der 46, 67, 140, 221
Bentf ort. Christiaan Reinhardt 45
Berckelbagh. de heer 97
Berckelbagh. rendrecht. Ary 89
Berckelbagh. Cornelis (van) 130, 269
Bergen. Gerrit van 155
Bergen. heer van 97
Bergen. procureur van 180
Bergh)e). Jan Barends van den 97, 214
Bergh)e). Jan Hughes van den 40
Bergh)e). Jan van den 206
Bergman. Gerrit 185
Bergman. Hermanus 185
Bergman. Maarten 151, 162
Beyl. Peter Dammeszoon van de 187
Bij. Nicolaas de 49
Bijlert. Anthonius Gerhardus 210
Binnendijk. Alida 175
Binnendijk. Arie Hendriks 96, 97
NB: De nummers verwijzen naar de bladzijden van het oorspronkelijke boek.
Voor deze digitale versie lijkt me de zoekfunctie (Ctrl-F) wel voldoende.
Deel 1 bladzijden 1-27 Deel 4 bladzijden 192-232
Deel 2 bladzijden 29-112 Deel 5 bladzijden 233-261
Deel 3 bladzijden 113-191 Deel 6 bladzijden 263-296
Binnendijk. Dirk 73, 130, 175
Binnendijk. Frans 72, 127
Binnendijk. Hendrick Fransz van 157
Binnendijk. Hendrik 76, 179, 199
Binnendijk. Jan 173
Binnendijk. Pieter 173
Binnendijk. Simon 156, 175
Bisschop. Jan de 238
Blom 79. Aaltje 79
Blom 79. Trijntje 79
Boer. Pancras de 131, 268
Boerhave. Jacobus 210
Boerman. Jan Willem 46
Boers. Carel Jan 93, 268
Boers. Carolus 268
Boers. Cees de 88
Boers. Jan 46, 145, 151, 165
Boers. RW. 128
Boers. Pieter 268
Boers. Pieter Willems 46, 72
Boers. Willem Cornelis 268
Bogert. Barend van den 93
Bol. Arie 143,185
Bol. Dirk 73, 189, 274
Bol. Dirk Corneliszoon 121
Bol. Jacob 56, 98, 149
Bol. Jacob Cornelisz 121, 219
Bol. Pieter 151, 162
Bol. Pieter Jacobszoon 81
Bol. Willemtje Jacobs 81
Bonnik. Jan 79
Bont. Cornelis de 46
Boog aard. Barend van den 144,167
Boon. Claes Jansz 47
Boon. Cornelia 62
Boon. de weduwe 143
Boon. Jan 87
Boon. Pieter 89
Boon de jonge. Jan 57
Boon de jonge. Jan Claesz 9]
Boon de Oude. Jan 100
Boon de Oude. Jan Claesz 97
Bor(re). Jan 196
Bor(re). Johan 199, 207
Bor(re). Johannes 204
Borsboom. Aagtje 280
Borsboom. Arent Willems 9]
Borsboom. de heer 75,167
Borsboom. gebroeders 42,184
Borsboom. Hendrik 224
Borsboom. Neeltje 141
Borsboom. Pieter 66, 72, 73, 91, 104,
151, 179, 189, 217, 219, 224
Borsboom. Pieter Willems 67, 219
Borsboom. Willem Cornelisz 46
Bosch. Henric Jansz van de 51
Bosch. Johan de 220
Bossairt. Jacob 275
Deel 5.De paardenmarkt. 184

Bouwens. Maartje 104
Breeroosbergen. Arie 83
Broeckeloo. Jacobus 67
Broekenhoff. Adolph 179
Bronsgeest. Jeroen Willemsz 141
Bronsgeest. Willem 104
Bronsgeest. Willem Jeroensz 142
Brouwer. Jannetje 179
Brouwer. Maarten 72, 90, 92, 279
Bruynen. Andries 248
Burgh. Rosier van der 46
Buschusen. Claes Jans van 40
Buyse. Ariaentje 98
Buytendijk. Ary 280
Caardecamp. Gerrit Jansz 53
Caardecamp. Johan) Jan) van 46
Campen. Anna Catharina van 217
Capelaensz. Coenraed 268
Carelse. Jan 185
Carpentier. Jan 73,131
Carpentier. secretaris 273
Ceuners. Claes 250
Cijfer. Jan 24]
Claesen (zn). Aartje 63
Claesen (zn). Aert 122
Claesen (zn). Dirk 250
Claesen (zn). Harmen 86, 90,162, 164
Claesen (zn). Jan 250
Claesen (zn). Joost 100
Claesen (zn). Willem 275
Clements. Cornelis 76
Clock. Cornelis 46, 211
Closter. Piet 144
Cock. Anna Maria Gesina 45
Cock. Coenraadt 45
Collins. Johan 46, 53
Coop. Cornelis van der 46
Coperdraet. Gerrit 122
185
Cornelisse(zn). Cornelis 248
Cornelisse(zn). Claes 250
Cornelisse(zn). Nanning 256
Cornelisse(zn). Steyntje 65
Cornelisse(zn). Vincent 275
Couleman. Jan 247
Cronenburgh. Grietje 65
Cuersen. Jannetje 221
Cuyck van Mierop. Frederik L van 268
Cuyck van Mierop. Hugo van 268
Cuyck van Mierop. Margarita Joh. 268
Cuyck van Mierop. Pieter van 49. 269
Cys. Jacob 206
Daalen. Hendrik van 175,180, 272
Daalen. Pieter van 273
Daalen de oude. Hendrik van 155
Dammens. Pieter 56
Danicken. Philip 250
Danicken. niëls. Philip 250
Davids. Pieter 51
Deedel. Dirk 156
Del. Willem de 93
Deyten. Jan 250
Diddeboeyszoen. Heinrick 40
Diemen. Adrianus van 179
Diepring. Harmen 150
Diest. Arie van 56, 97,139
Dieu. Daniël den 47
Dijcke. Pieter Adriaens van 121
Dingst. A. 212
Dirks(zn). Jacob 207
Dirks(zn). Maarten 100
Dirks(zn). Nikolaas 208
Dirks(zn). IJsbrand 40
Does. Annetje van der 218
Does. Cornelis Corneliszn van der 51
Does. Dirk Cornelis van der 218
Dorrepaal. pannenbakkerij van 148
Zicht op oud Valkenburg.
Douteron. Huibert 61
Dullaert. Dirk 72, 151
Duycker. Cornelis Nannings van 121
Duycker. Cornelis van 100, 123
Duycker. Jan 97
Duycker. Jan Jansz van 62
Duycker. Leendert van 72
Duyn. Abram van 156
Duyndam. Gerrit 271
Duyndam. Gerrit Comelisz 268
Duyndam. Kaatje 272
Duyndam. Magdalena 271
Duyvenvoorde. heer van 97
Eck. Jan van 275, 278
Egmond. Arend van 161
Egmond. Ary Neessen van 54
Egmond. Cornelis van 76,161
Egmond. Dirk van 172
Egmond. Gijsbert van 119,199, 202
Egmond. Giselbert van 205
Egmond. Jacob Jacobs van 123
Egmond. Jacob van 97
Egmond. Johannes van 73,128,130,131
Egmond. Kees van 144
Egmond. Mees Jansz van 46
Egmond. Willem van 98, 122, 161,172
Egmond. Willem van 218
Eick. Stijntje van 176
Eliasz. Arnout 205
Elstuyn. Cornelis Jansz 47
Endegeest. Wouter van 206, 275
Es. Wouter van 75
Esquir. Mare Ie 249
Fabian. Nicolaus 52
Fhilipsdochter. Aegte 248
Floriszoon. Dirk 40
Frederiks. Judith 249
Galenszoon. Jan Symon 40
Garette. Jan 51
Geenders. Albert 73
Gerrits. Bernt Pauwel 250
Gherytsz. Dirc 206
Gherytsz. bon Jacobszoon. Petrus Jacobus
202
Gijzen. Jan 105
Gijzen. Pieter 56
Glasbergen. Meyndert 90
Goeswijns. Dirk Zayen 40
Goeyen. Anna van 61
Gooyer. Meyndert de 46
Goseri (zie ook Zeist). Jan 161
Gozenzoen. Andries Aemt Jan 40
Graft. Manus van der 83
Gravendijk. Jan Pieters 132
Gravenkamp. Duifje, 139
Gravenkamp. Marijtje 139
Gravenkamp. Willem 97, 106, 139, 220
Grijp. Floris 40
Groeninck. Arent 40
Groot. Jan de 252
Guilmaer. Jan 56, 96
Gysteren. Jan van 93
Haas. Abraham Anthonisz de 46,75
Haas. Abraham de 76, 82, 88, 171
Haastert. Pieter van 155
Hainjer. Dirk 185
Hainjer. timmerman 105
Halder. Dirk 210
Hallingh. Johan 97
Handfoort. wachtmeester 143
Hardeveld. Samuel van 144, 210
Hades. Aernt Wouterse van 40
Harmens. Adriaen 49
Harmenszoon. Cornelis Jans 121
Harteveld. Adrianus 46, 73, 274
Harteveld. Sjakie 156

Hartsprong. Cornelis 86
Haye. Elhart 46, 61, 88, 182
Hazebroek. Jan Pieterszoon 81
Hazens. Jacob Dircks 206
Heemeren. procureur van 180
Heemstede. Annetje van 227
Heerman. Giselbert 205
Heerman. Jan 40
Hees. Machteld van 248
Heinrixsz. Margriete Jan 275
Hellinckhuysen. Geertruid 62
Hendriks. Lijsbeth 52
Hertoghe. familie de 275
Hertoghe. George de 45
Hertoghe. Johan de 43, 45, 69, 252
Hertoghe. Susanna Leonora de 45, 227
Hertoghe. Susanna Leonora de 228
Hertoghe van Orsmael. Georgede 277
Heusen. Gillis Steffenszoon van 278
Heusen. Gillis van 275
Heusen. heer van 97
Heusen. Hugo Franciscus van 275
Heyerman. Hendrik 61
Heyningen. Jacob van 145
Hoepeling. Johannes 46, 73, 179
Hofstede. Johan van der 46
Hogervorst. Frans 91
Hogeveen. weduwe 150
Hogewoning. Piet 156
Hollebeek. Petrus 210
Holte. Janten 97
Hombout. Tydeman 205
Hoorn. Ariaentje Jansdochter van 173
Hoorn. Hermijntje van 164
Hoorn. Jan Paulus van 172
Hoorn. Jan van 140
Hoorn. Paulus van 140
Hoorne. Pieter van 46,54
Horst. Jan van de 85
Hout. Jan van 211
Houten. de heer van 91,174
Houten. Jacobus van 72
Houwer. Maarten 130, 131, 273
Hulsenbeeck. Daniël van 45, 56, 277
Hulsenbeeck. Daniël van 278
Huyberts. Erckje 139
Huygelbosch. Abraham 46
Huygen. Huyg 250
Huygen. Pieter 246, 250
Huyten. smid 165
IJssel. Doris van 135
Isselmuden. Johanna Judith van 45
Jacobs. Cornelis 248
Jacobs. David 211
Jacobs. Jacob 40, 253
Jacobs. Leentje 252
Jacobs. Louris Willems 250
Jans)zn). Heertgen 196, 207
Jans)zn). Jan 245, 250
Jans)zn). Jacob 248
Jans)zn). Maartje 49, 137, 253
Jans)zn). Mees 250
Jans)zn). Pieter 248
Jans)zn). Pietertje 51
Jans)zn). Trijntje 162
Javels. Christiaen 249
Jawels. Pieter 249
Jolle. Daniël 134
Jolte. lsaak de 159
Joppe. Marretje 249
Joppe. Willem 255
Jorgelszn. Pieter 268
Kaa. heer Van der 79
Lalteman. Pieter 165
Lammens. Pieter 149
Lange. Claes de 186
Lange. Dirk de 155
Lange. Jan de 186
Langeveld. Arie Pieters 217
Langeveld. Ary 66, 67, 226
Langeveld. Jan van 180, 221
Leeuwen. Boudewijn van 97
Leeuwen. Cornelis van 139
Leeuwen. Jacob Juten van 122
Leeuwen. Jannetje van 173
Leeuwen. Joost Pieters van 63
Leeuwen. Joost van 139
L e e u w e n . P i e t e r v a n 6 3 ,
97,139,217,219
Leeuwen. van 50
Leiden. Cornelis van 253
Lely. Jacob van de 128
Lelyveld. bosje van de heer 179
Lelyveld. de heer 145,173,185
Lelyveld. Jan Cente 170
Lelyveld. weitje van 155
Lelyveld. Paulus Pieters van 220
Lens. Gerhardes Johannes 210
Lichtenberg. Jacob van 203
Lichtenturff. Lenaert Lenaerts 249
Ligne. Jacob van 43
Ligne. Jaques de 42
Ligne. La moraal de 41,43
Ligne. Philips de 41,43
Linden. Jannetje van der 271
Linden. Marytje van der 68
Loosecaat. Frederik van 46, 252
Lourio. Jan 250
Luchtenborch. Jonathan van 269
Luyt (Let). Maryke van der 127
Luyt. Pieter Dammese van der 159
Luyt (Let). Pieter van der 56, 97
Luyt. Pietertje Pieterse van der 159
Luyt (Let). Teuntje van der 92
Luyt (Let). Thomas van der 92, 151
Maagdelijn. Anna 180
Maagdelijn. Jan Keesz 149
Maagdelijn. Marytje 160
Maagdelijn. Marytje Gerrits 92
Marchant. Dina 217
Marchant. Gilles 97, 217
Marck. Gijsbert Jacobsz van der 54
Marck. Jacob Jacobsz van der 47, 53
Marck. Jacobus van der 139
Marck. Pieter van der 76,150
Marck. Teunis van der 150
Martin. Jean George de Rancurel de St.
45
Mattheuse. Pancras 56
Meer. Jan van der 76
Meer. Johannes van der 140
Meeszoon. Cornelis 269
Meeszoon. Theunis 52
Meinderts. Marretje 47
Merck. Jacob Arents van der 97
Meulen. Jan van der 143
Meulenbelt. Maartje Jans 186
Meynderts. Cornelis 165
Michels. Cornelis 250
Middelland. Pieter 275
Mierop. Cornelis van 49, 268
Mierop. Pieter van 268
Mierop (zie ook Cuyck van). Swederick
van 269
Moer. Gerrit Willems 119,199, 202
Moer. Gerrit Willems 205
Moer. Jacob 206
Moerkerke. Aagje, de meid van 166
Moerkerke. Jan Corneliszoon 139
Molkenboer. architect 230
Mose. Jan 253
Mouring. Willem 245
Deel 5.De paardenmarkt. 186

Mouw. Ary van der 179
Mulder. Maarten 155
Muller. Piet 154
Musch. Maria 61
Naaldhout. Jacob 97
Nagel. Cornelis van der 72, 106,151
Nagel. Pietertje van der 137
Nagtegaal. Ary 153
Nagtegaal. Cornelis 153
Nagtegaal. Teun 156
Nees. Dirck 256
Nes. Wouter Pieterszoon van 84
Nes. Wouter van 89, 106
Nicolai. Isaac 211
Nierop. Pieter van 86
Nonnekes. Jan 179
Noorde. Jacob van 40
Noordermeer. Cornelis 160
Noordermeer. Jacob Neesz 51
Noordermeer. Jan 97
Obdam. Gijs 85
Obdam. Gijsbert 66
Ockers. Anneke Leenderts 122
Ockers. Leendert 122
Onderwater. Jan 220
Onderwater. Jan Willebrords 226
Oosten. Bartel van 170
Oosten. Bouwe van 58
Oosten. Bouwen van 220
Oosten. Cornelis van 142
Oosten. Maartie Boudewijns van 142
Oosten. Piet van 58
Oudshoorn. bode 218
Oudshoorn. Cornelis van) 56, 63, 76,
97, 164, 220, 278
Oudshoorn. Jannetje 218
Oudshoorn. huis van 89
Oudshoorn. Jacob 93
187
Ouwersloot. Ariaantje 156
Ouwersloot. Dirk 173
Ouwersloot. Jan 176
Overgeest. Cornelis 105
Paeden. Frank 276
Paetsen. Floris 268
Paridon. Maartje 62,65
Paridon. Samuel 61, 110
Pasop. Pieter 90
Pau. Huybrecht 255
Peet. Abraham 155
Peet. Gijs van der 152
Peet. Willem 155, 179
Pelletier. Jan 104
Persoon. Hendrik Willems 49
Pieters)en). Anna 97
Pieters)en). Cornelis 249
Pieters)en). Florys 40
Pieters)en). Jacob 40, 250
Pieters)en). Jan 56
Pieters)en). Joost 56
Pieters)en). Leuntje 139
Pieters)en). Maria Helena 161
Pieters)en). Pleuntje 61
Plancke. Carel van) de 152, 180
Plas. Gerrit van der 127
Poelgeest. Aleida van 41
Poelgeest. ndirius. Valerius 53
Portier. Engel 106
Pot. Anthony van der 61, 66
Pot. Hester van der 137
Pot. zaak van der 66
Pot. Pieter van der 46, 60, 131, 139,
221, 226
Pothoven. Alida 54
Pouw. dragonder 143
Pronk. Cornelis 238
Putten. Willem van 131
Zicht op oud Valkenburg.
Ouakenbos. Willem 100
Quick. Maarten Gerrebrands v. der 219
Raephorst. Steyntje Cornelisse van 63
Ravenhorst. Cornelis 76
Ravensbergen. Frans Willems van 46
Ravensbergen. Gijsbert 93
Ravensbergen. Willem 156
Ravenswaay. Adrianus 280
Rencurel. A!exi Jozephus de 228
Reverset. David Jacobs 210
Reverset. J.D. 213
Reyers. Dirk 40
Rhijnens. Rhijn 144
Rhijnsburger. Lourens 153
Richter. Gerrit 86, 153
Rijn. Klaas van 274
Rijn. monsieur van 182
Roddee. Andries 172
Roddee. Jan 112
Roo. Gerrit de 83
Roode. Willem de 155
Rosenberg. Marijtje 79
Rosenburg. Gerrit 19
Rosenburg. Hadewij, huisvrouw van
Gerrit 79
Schaap. Dorothea 61, 69, 137
Schaap. Geertruy 69
Schaap. Helena 131
Schaap. Hendrik 69, 137
Scharpenbrand. Jacob van 210
Schep. Jan 269
Scherpenbrand. Cornelis van 48
Schipper. Wouter Jacobs 250
Scholburg. Elsje 129
Schuurman. juffrouw 112
Senepaert. Jaques 253
Sevenhoven. dominee 219
Simons (Symons). Florentina 84
Simons (Symons). Huyg 250
Simons (Symons). Louris 246, 250
Simons (Symons). Symon 206
Simons (Symons). Pieter 241250
Simons (Symons). Willem 207
Slachter. Levi de 145
Slachter. it. Pauwel 250
Snaphaan. Jacob 100
Snaphaan. Jacob Thomas 98
Soetens. Anna 98
Sonnevelt. Andries Willems van 268
Sonnevelt. Geertruyd Pieters van 268
Sonnevelt. Gerrit van 268
Sonnevelt. heer van 100
Sonnevelt. Hester van 268
Sonnevelt. Jacob van 268
Sonnevelt. Jan van 40
Sonnevelt. Pieter Willems van 268
Sonnevelt. Willem Andriesz van 268
Speck. Comelis van der 143
Speck. Gerrit van der 141
Speck. Jacob 250
Speck. Pieter van der 84, 168
Speck. Pleuntje Pieters van der 63
Speck. Pieter van der 168
Spierenburg. Cornelis 137, 139
Spierenburg. Jacob 128,130
Spierenburg. Jannetje 224
Spierenburg. Maarten 86
Spitsbergen. Pietertje 156
Starcke. Hans 253
Starreblom. Dirk Wollebrant 221
Starrenburg. Alida van 130
Starrevelt. Cornelis Reyne 98
Starrevelt. Pieter Reynen van 54
Starrevelt. Wouter Reyne van 121, 157
Steckhoven. Willemijntje Jans 168
Steenbergen. Cornelis 135

Stevens. Anna 53
Stevens. Maartje 97
Stockert. Ary 9]
Storm. Jan 144
Struyf. Dirk 144
Studler van Zurick(Zurck). familie 275
Studler van Zurick(Zurck). Susanna 45,
56, 88, 95, 100,170, 228,
Studler van Zurick(Zurck). 277
Suys. Cornelis 275
Swaeger, Daniël Claes 250
Swalmius (Amoldi). ds. 52
Swalmius (Amoldi). Johannes 210
Swaving. baljuw 213, 273
Swaving. Elisa Johannes 46, 177, 189
Taerlingh. Lodewijk Aernst 98
Ten Ham. de heer 186
Tenckinck. Johannes 210
Tetrode. Marretje Willems van 246
Teunisse. Harmen 122
Teunisse. Pieter Jans 250
Theuniszoon. Adriaen 121
Thiel. Hendrik van 184
Thomson. Michiel 243
Tol. Cornelis Dirksz van 54
Tol. Louise van 65
Torenvliet (Thoornvliet). Wijnina van
215, 278
Tright. Johannes van 153,155, 272
Tuarts. Marquis 271
Uenen. Alida van 177
Uytensout. Jan 280
Valk. Lucas van der 156
Vasseur. George Cornelis le 268
Vasseur. Louis le 268
Vasseur de Thouars. Frederik le 268
Veen. Laurens van de 150
Veenman,. Willem Jarisz 53
Veerman. Theodora 107
Veerman. Willem 45,103
Velde. Jannetje van de 130
Vink. Wilhelmus 210
Vinkesteyn. Leen 148
Visserman. ouderling 223
Vlasveld. Gerardus 72, 179
Vlasveld. Gerrit 46, 88, 216, 271
Vlasveld. Hendrik 73, 76, 80
Vlasveld. Jacobus 103
Vlasveld. Pieter 145, 164, 187
Vlieland. Pietertje, de weduwe 77
Vlugt. Pieter van der 133
Volmans. Dirk 149
Vonquarts. Adriaen 248
Vos. Jacob de 278
Vos. Johan de 46
Vosmaer. baljuw 170
Vosmaer. Justinus Valerius ( van) 46,
54, 57, 98, 124. 221
Vosmaer. Radbout van 209
Vouch. Pieter Maertens 253
Vries. Hanne de 154
Vvoerden. D.I. 236
Vvoerden. ernes. Jan 250
Walchren. Theodora van 45
Warnaers. Jan 255
Wassenaar. Dirk III van 41
Wassenaar. Frederik Hendrik van 45,
72
Wassenaar. Hendrik van 41, 199, 203
Wassenaar. Jacob van 41
Wassenaar. Jan I van 41
Wassenaar. Jan II van 41,42
Wassenaar. Jan van 93
Wassenaar. Juriaan van 46
Wassenaar. Maria van 41,43
Wassenaar. Maria van 45
Wassenaar. Philips III van 40
Wassenaar. Philips IV van 41
Wassenaar. Philips van 41
Wassenaar. Willem Frederik Hendrik
van 45
Wassenaar. Willem Lodewijk van 45,
72
Wassenburg. Klaas 180
Wassenhoven. Chelain Zeeghers van
275, 276
Weenen. Claas Jans van 9]
Werckel. Pieter 121
Werff. Hendrik van der 243
Werk. Claes 129
Werk. Eisje 130
Werk. Fhilippus 129
Werk. Geertrui 129
Werk. Geertruy 130
Werk. Klaas 130
Werk. Lammert 129
Werk. Pieternella 129
Werk. Stefy 129
Werk. Steven 130
Werk. Stijntje 130
Werndly. Johann~ AG.C.C. 45
West(en). Annetje van 85
West(en). Hendrik van 56, 159, 214,
219, 278
West(en). Hendrik van de 65
Westerman. Dirk 105
Westerwout. Arend 63
Westerwout. Arent Dirkse 57
Weys. Herman 12]
Wijngaarden. Johannes van 210
Willebroordis. Jan 66, 88, 97
Willems(zn). Annetje 47
Willems(zn). Cornelis 248, 275
Willems(zn). Dirkje 153
Willems(zn). Elias 46, 49, 269
Willems(zn). Fijtje 47
Willems(zn). Gerrit 207
Willems(zn). Louris 250
Willems(zn). Mercely 206
Willems(zn). Simon 207
Willems(zn). Willem 196, 207, 275
Wisse. Hermanus 150
Wit. Gerrit de 175
Wit. Jan de 85, 87
Wit. Leendert de 87
Wittert. Cornelis 45, 275, 278
Woert. Ary van der 57
Worms. Francois 196, 207, 213
Worms. Gerardus Albertus 46, 72, 90
Worms. Gerardus Albertus 167
Wouters. Dirk 250
Wyers. Jan 246
Zandvliet. Arie 173
Zegwaart. Bruyn 219
Zegwaart. Bruyn Leenderts 214
Zeist. Grietje van 164,167
Zeist. Hendrik van 167
Zeist. Marytje van 161, 174
Zeist. Teunis van 165, 16]
Zeist. Willem van 167
Zeist. Willemijntje van 161
Zijl. Cornelis van 272
Zoeterwoude. Aaltje Neesens van 256
Zwanenburg. Pieter 186
Zwart. Jan de 155
Zwart. Jan van der 180
Zwart. Klaas van der 180
Deel 5.De paardenmarkt. 188