Kunnen we het maken? - NIBI-conferentie 2010 groot succes
Kunnen we het maken? - NIBI-conferentie 2010 groot succes
Kunnen we het maken? - NIBI-conferentie 2010 groot succes
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
25e Biologie Onderwijs<strong>conferentie</strong> – 15 en 16 januari <strong>2010</strong><br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong>?<br />
Sneller lerende leerlingen. Bananen met een aidsvaccin. Gezond zwanger op je 50 ste .<br />
Worden <strong>we</strong> straks 120 jaar? En hoe maakbaar is onze natuur? De 25 ste <strong>NIBI</strong>-<strong>conferentie</strong><br />
verkennen <strong>we</strong> met zijn allen hoe ver de bio<strong>we</strong>tenschappen zijn om ons lichaam, onze geest<br />
en onze natuur beter te <strong>maken</strong>.<br />
In de ochtendlezing vertelt Nederlands bekendste stamcelonderzoeker Christine Mummery<br />
hoe ver de <strong>we</strong>tenschap is met <strong>het</strong> toepassen van stamcellen. Die beloftevolle “wondercellen”<br />
waar van alles mee mogelijk is. Wordt stamceltherapie al gebruikt om hartkwalen of diabetes<br />
te bestrijden? Is <strong>het</strong> nu al zinvol om uit de navelstreng stamcellen te winnen zodat <strong>we</strong> een<br />
gereedschapskistje klaar hebben staan voor als in de toekomst een van onze organen <strong>het</strong><br />
begeeft? Of zijn <strong>we</strong> nog niet zo ver. Na afloop <strong>we</strong>et u wat feit en fictie is wat betreft<br />
stamcellen en de maakbaarheid van ons lichaam.<br />
En als <strong>we</strong> <strong>het</strong> al kunnen <strong>maken</strong>, willen <strong>we</strong> <strong>het</strong> dan ook? Met andere woorden wat is de<br />
maatschappelijke impact van al deze <strong>we</strong>tenschappelijke uitvindingen. Neem de onrust over<br />
<strong>het</strong> griepvaccin, verhongerende grote grazers in de Oostvaardersplassen en pre-implantatie<br />
genetische diagnostiek.<br />
Experts op <strong>het</strong> gebied van ethiek en maatschappij zullen tijdens lezingen en workshops de<br />
nieuwste inzichten leveren zodat je voldoende bagage meekrijgt voor een boeiende<br />
discussie in de klas.<br />
Ruime aandacht is er uiteraard ook voor nieu<strong>we</strong> didactiek en good practices. Zo kun je zelf<br />
ervaren of de concept-contextbenadering er voor kan zorgen dat jouw lessen relevanter<br />
kunnen. En kun je <strong>het</strong> eigenlijk <strong>maken</strong> om levende kippenembryo’s de klas in te brengen<br />
tijdens <strong>het</strong> thema voortplanting en ontwikkeling?<br />
De vijfentwintigste laten <strong>we</strong> niet zomaar voorbijgaan. Dus hebben <strong>we</strong> de bestgewaardeerde<br />
workshops en lezingen uit <strong>het</strong> verleden in reprise. Zo zal Bart Knols – topper uit 2009 –<br />
vertellen of de malariamug bestreden kan worden door middel van genetische modificatie.<br />
Om er voor te zorgen dat deze feestelijke editie nog lang in je geheugen gegrift blijft krijg je<br />
na afloop een verrassing mee naar huis waarmee je met je leerlingen aan de slag kunt!<br />
Organisatie (van links naar<br />
rechts)<br />
1. Janneke Verloop<br />
(lerarenopleiding VO/BVE,<br />
HR)<br />
2. Herman Schalk<br />
(Onderwijscentrum VU)<br />
3. Joost Termeer (Amstel<br />
Instituut-UvA)<br />
4. Tycho Malmberg (<strong>NIBI</strong>)<br />
5. Nienke Wieringa (ICLON)<br />
6. Jaap van Egmond (UOCG)<br />
7. Christine Knippels (FIsme,<br />
UU)
INHOUDSOPGAVE<br />
3 Indeling workshops & lezingen per ronde<br />
6 Programma vrijdag & zaterdag<br />
7 Informatie Congreshotel De Werelt en routebeschrijving<br />
8 L1 Ochtendlezing Stamcellen: de EHBO-kist van <strong>het</strong> menselijk lichaam<br />
9 L2 Avondlezing De nieu<strong>we</strong> mens: <strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong><br />
10 E3 Excursie: Waarom <strong>we</strong> planten <strong>maken</strong><br />
11 L4 Medicijn tegen nieuw dodelijk griepvirus? Maak <strong>het</strong>, en snel!<br />
12 W5 Moge de beste genen winnen!<br />
13 W6 Wanneer is mijn kindje goed genoeg?<br />
14 W7 Rubrics voor vakoverstijgend ‘leren onderzoeken’<br />
15 W8 Onderwijs volgens de concept-context-benadering : hoe kunnen <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong>?<br />
16 W9 Stimulate those bilingual brains – get more out of TTO<br />
17 W10 1500 vleesfabrieken?<br />
18 L11 Preventie van eetstoornissen…iets voor jou?<br />
29 L12 The making of … bètavakvernieuwing<br />
20 W13 Aanpak van leerlingen met speciale onderwijsbehoeften: durft u <strong>het</strong> aan?<br />
21 L14 Hij ten Zij, over transseksualiteit<br />
22 W15 <strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> natuurbeleving <strong>maken</strong>?<br />
23 W16 <strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> Europese top-natuur <strong>maken</strong>?<br />
24 W17 Evolutie van tuinplanten door culturele selectie<br />
25 W18 POWER<br />
26 L19 Practica met dieren: wat kunnen <strong>we</strong> <strong>maken</strong>?<br />
27 W20 Synt<strong>het</strong>ische Biologie: uitdagingen en (on)mogelijkheden<br />
28 W21 Malaria: We ‘kunnen <strong>het</strong> toch niet <strong>maken</strong>’ om DDT in te zetten, of transgene muggen los te laten!<br />
29 L22 Ik zie wat jij denkt<br />
30 L23 Ont<strong>we</strong>rp je eigen groente: een tomaat van de tekentafel<br />
32 W24 Tastbare erfelijkheid<br />
33 W25 Bioinformatica<br />
34 W26 (Je) er een voorstelling van <strong>maken</strong><br />
35 W27 I want to live forever<br />
36 W28 Ont<strong>we</strong>rpend leren<br />
37 W29 Leren door zelf uitleggen<br />
38 W30 Kind op bestelling - moet wat kan ook altijd mogen?<br />
39 W31 Natuur in Nederland: kunnen <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong>?<br />
40 W32 Kun je <strong>het</strong> praktisch <strong>maken</strong>?<br />
41 W33 Het risico van ademhalen: over veroudering en DNA<br />
42 W34 Het Genoom genomen? Maar nu..<br />
43 W35 Stimulate the brain & Improve the mind<br />
44 W36 Heavy Exercise: Inspanningsfysiologie in de topsport<br />
45 L37 <strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> <strong>het</strong> na-<strong>maken</strong>?<br />
46 L38 <strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong> om te differentiëren?<br />
47 L39 Op Eigen Wijze <strong>we</strong>rken aan <strong>het</strong> thema “de maakbare mens”<br />
48 W40 Griep voorkomen is beter dan genezen. Maar hoe griep te voorkomen?<br />
49 W41 Bananen met een aidsvaccin?<br />
50 W42 Vlees uit de petrischaal duurzaam alternatief voor gewoon vlees?<br />
51 L43 De maakbaarheid van <strong>het</strong> genetica-onderwijs<br />
52 W44 Bioinformatica: Kun jij <strong>het</strong> <strong>maken</strong>?<br />
53 W45 De Contextrijke Biologieles - Biologie voor jou en contexten<br />
54 W46 ICT in de biologieles: wat maakt u ervan<br />
55 W47 Boerka’s, doping, vetzucht: een lessenreeks over hormonen<br />
56 W48 Het leven is maakbaar in een spel<br />
57 W49 <strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> coco-onderwijs <strong>we</strong>l <strong>maken</strong>?<br />
58 W50 Hoe echt kun je lessen <strong>maken</strong>?<br />
59 W51 Is de natuur maakbaar of niet?<br />
2
Overzicht lezingen & workshops per ronde. Inschrijven kan alleen via www.nibi.nl<br />
VRIJDAG 11.30-12.45 workshops en lezingen 1 en 2<br />
Medicijn tegen nieuw dodelijk griepvirus? W4 Gert van Meer<br />
Preventie van eetstoornissen…iets voor jou? W11 Liesbeth Libbers en Jeroen Maréchal<br />
The making of … bètavakvernieuwing W12 A. Taminiau, A. Legierse, P. Marsman<br />
Aanpak van leerlingen met speciale onderwijsbehoeften: W13 Sui Lin Goei<br />
(Je) er een voorstelling van <strong>maken</strong> W26 Gee van Duin<br />
Leren door zelf uitleggen W29 Inger Loopstra en Cobie van de Ven<br />
Het Genoom genomen? Maar nu.. L34 Gert-Jan van Ommen en Cecile Janssens<br />
Stimulate the brain & Improve the mind L35 Damiaan Denys<br />
Griep voorkomen is beter dan genezen. Maar hoe griep… W40 Francine Behnen en Ronald Smallenburg<br />
De Contextrijke Biologieles - Biologie voor jou en… W45 Yvonne Morsink<br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> coco-onderwijs <strong>we</strong>l <strong>maken</strong>? W49 Reinier Hartog en Brecht Groot<br />
VRIJDAG 14.00-15.15 workshops en lezingen 1 en 2<br />
Hij ten Zij, over transseksualiteit L14 Jos Megens<br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> Europese top-natuur <strong>maken</strong>? L16 Arnout-Jan Rossenaar<br />
Evolutie van tuinplanten door culturele selectie L17 Brian Kabbes<br />
Practica met dieren: wat kunnen <strong>we</strong> <strong>maken</strong>? W19v Robin Kamperman en Linda Roering<br />
Synt<strong>het</strong>ische Biologie: uitdagingen en (on)mogelijkheden L20 Bert Poolman<br />
Ik zie wat jij denkt L22 Jeroen Geurts<br />
Bioinformatica W25 Miranda Jansen en André Boorsma<br />
Heavy Exercise: Inspanningsfysiologie in de topsport W36 Harm Smit<br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> <strong>het</strong> na-<strong>maken</strong>? L37 John Videler<br />
ICT in de biologieles: wat maakt u ervan W46 Geo Boerkamp<br />
VRIJDAG 15.45-17.00 workshops en lezingen 1 en 2<br />
Malaria: We ‘kunnen <strong>het</strong> toch niet <strong>maken</strong>’ om DDT… L21 Bart Knols<br />
I want to live forever W27 Caspar Geraedts<br />
Ont<strong>we</strong>rpend leren W28 Fred Janssen<br />
Kind op bestelling - moet wat kan ook altijd mogen? W30 Marjolein Grömminger<br />
Natuur in Nederland: kunnen <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong>? L31 Frans Vera<br />
Bananen met een aidsvaccin? L41 Dirk Bosch en Arjan Schots<br />
Vlees uit de petrischaal duurzaam alternatief voor … L42 Mark Post<br />
De maakbaarheid van <strong>het</strong> genetica-onderwijs W43 Marijke Domis en Mieke Kapteijn<br />
Boerka’s, doping, vetzucht: een lessenreeks over … W47 F. Wielink, H. Wolter, M. Jansen, M. Ummels<br />
Hoe echt kun je lessen <strong>maken</strong>? W50 Marco Mazereeuw<br />
ZATERDAG 09.00-10.15 workshops en lezingen 1 en 2<br />
Moge de beste genen winnen! W5 Dirk Jan Boerwinkel en studenten<br />
Wanneer is mijn kindje goed genoeg? W6 Paul vd Zande<br />
Rubrics voor vakoverstijgend ‘leren onderzoeken’ W7 Saskia van der Jagt<br />
Onderwijs volgens de concept-context-benadering : hoe… W8 Marcel Kamp en Herman Schalk<br />
Stimulate those bilingual brains – get more out of TTO W9 Els de Hullu<br />
1500 vleesfabrieken? L10 Arjan en Willeam Schoonhoven<br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> natuurbeleving <strong>maken</strong>? L15 Arjen Drost<br />
Ont<strong>we</strong>rp je eigen groente: een tomaat van de tekentafel L23 Michel Haring<br />
Het leven is maakbaar in een spel W48 Meie van Laar<br />
ZATERDAG 10.45-12.00 workshops/lezingen/excursie 1 en 2<br />
Excursie naar Wageningen: Plantenkassen Radix Serre E3z Dolf Straathof<br />
POWER W18 Jaap van Egmond<br />
Practica met dieren: wat kunnen <strong>we</strong> <strong>maken</strong>? W19z Robin Kamperman en Linda Roering<br />
Tastbare erfelijkheid W24 Michel Haring<br />
Kun je <strong>het</strong> praktisch <strong>maken</strong>? W32 Marten Hazelaar en Per-Ivar Kloen<br />
Het risico van ademhalen: over veroudering en DNA L33 Jan Hoeijmakers<br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong> om te differentiëren? W38 Krijn Kieviet, Mark Koren en Arjen Galema<br />
Op Eigen Wijze <strong>we</strong>rken aan <strong>het</strong> thema “de maakbare…” W39 Thimo Jansen en Stefan<br />
Bioinformatica: Kun jij <strong>het</strong> <strong>maken</strong>? W44 Hienke Sminia<br />
Is de natuur maakbaar of niet? L51 René Westra<br />
3
Programma vrijdag 14 januari 2011<br />
09.00 – 10.00 Ontvangst, Informatiemarkt open<br />
10.00 – 10.15 Welkom<br />
10.15 – 11.05 Lezing - plenair<br />
11.05 – 11.30 Pauze, Informatiemarkt<br />
11.30 – 12.45 1 ste ronde Workshops & Lezingen<br />
12.45 – 14.00 Lunch & Informatiemarkt<br />
14.00 – 15.15 2 de ronde Workshops & Lezingen<br />
15.15 – 15.45 Pauze, Informatiemarkt<br />
15.45 – 17.00 3 de ronde Workshops & Lezingen<br />
17.00 – 18.30 Informatiemarkt / bar geopend<br />
18.30 – 20.30 Diner & Informatiemarkt<br />
20.30 – 21.30 Avondlezing - plenair<br />
21.30 – 01.00 Bar geopend<br />
Programma zaterdag 15 januari 2011<br />
08.00 - 09.00 Ontbijt<br />
09.00 - 10.15 4 de ronde Workshops & Lezingen<br />
10.15 - 10.45 Pauze<br />
10.30 - 13.30 Excursie<br />
10.45 - 12.00 5 de ronde Workshops & Lezingen<br />
12.15 - 12.30 Afsluiting<br />
12.30 - 13.30 Lunch & vertrek<br />
6
Congrescentrum ‘De Werelt’<br />
Westhofflaan 2, 6741 KH Lunteren<br />
tel: (0318) 484641<br />
De accommodatie<br />
‘De Werelt’ is gelegen in een bosrijke omgeving en beschikt over een uitstekende<br />
accommodatie: de grote ontvangsthal, de eetzaal en de bar staan tot uw beschikking.<br />
Daarnaast zijn er 14 zalen en 118 comfortabele hotelkamers. Alle kamers zijn voorzien van<br />
douche, toilet en wastafel; linnengoed is inbegrepen. Bij grote drukte zijn er kamers in <strong>het</strong><br />
naastgelegen complex te huur.<br />
Bereikbaarheid<br />
Met de auto:<br />
• Vanaf de A1 (Amsterdam–Apeldoorn/Apeldoorn–Amsterdam)<br />
- afslag Barneveld/Ede (A30), richting Ede<br />
- afslag Lunteren (lees verder bij 'In Lunteren')<br />
• Vanaf de A12 (Utrecht– Arnhem/Arnhem–Utrecht)<br />
- afslag Ede-Noord/Barneveld (A30)<br />
- afslag Lunteren (lees verder bij 'In Lunteren')<br />
• Vanaf de A15 (Rotterdam–Nijmegen/Nijmegen-Rotterdam)<br />
- afslag Kesteren (N233); richting Rhenen/Veenendaal<br />
- bij volgende rotonde richting Veenendaal<br />
- bij volgende rotonde Veenendaal-West aanhouden (t<strong>we</strong>ede afslag)<br />
- volg N224 tot aan A30<br />
- neem de A30 richting Lunteren<br />
- afslag Lunteren (lees verder bij 'In Lunteren')<br />
In Lunteren<br />
• Volg ‘Alle Richtingen’ Rond<strong>we</strong>g Westzoom, dus niet door <strong>het</strong> centrum. Aansluitend de<br />
ANWB-borden ‘De Werelt’ volgen.<br />
Openbaar vervoer:<br />
Per trein is Lunteren bereikbaar vanuit Amersfoort en Ede-Wageningen.<br />
De wandeling vanaf NS-station Lunteren naar Congrescentrum De Werelt duurt ongeveer 15<br />
minuten.<br />
Komende vanaf <strong>het</strong> NS-station uit de richting Ede: u gaat rechtsaf over <strong>het</strong> parkeerterrein<br />
richting sauna en wandelt linksaf over de Boslaan <strong>het</strong> bos in. Bij de viersprong rechtsaf de<br />
Molen<strong>we</strong>g in. Daarna 1e <strong>we</strong>g links (Westhofflaan), waar een bord u verwijst naar de ingang<br />
van Congrescentrum De Werelt.<br />
Vanuit richting Amersfoort: u steekt <strong>het</strong> spoor over. Dan gaat u rechtsaf richting sauna en<br />
wandelt linksaf over de Boslaan <strong>het</strong> bos in. Bij de viersprong rechtsaf de Molen<strong>we</strong>g in.<br />
Daarna 1e <strong>we</strong>g links (Westhofflaan), waar een bord u verwijst naar de ingang van<br />
Congrescentrum De Werelt.<br />
Vanaf <strong>het</strong> NS-station is een taxi te bestellen via telefoonnummer (0318) 48 45 55. Op uw<br />
verzoek regelt Congrescentrum De Werelt graag taxivervoer voor u.<br />
7
L1 plenaire openingslezing vrijdag 10:15-11:05 uur<br />
Stamcellen: de EHBO-kist<br />
van <strong>het</strong> menselijk lichaam<br />
Steeds meer ouders laten <strong>het</strong> navelstrengbloed van hun pasgeboren<br />
kind invriezen, zo ook Bridget Maasland. De tv-presentatrice koos er<br />
een ongeveer anderhalf jaar geleden voor om <strong>het</strong> bloed uit de<br />
navelstreng van haar zoontje Mees op te laten slaan.<br />
Voor honderd euro per jaar kunt u bij de Stamcelbank Nederland<br />
navelstrengbloed laten opslaan. Iets wat iedere ouder zou moeten<br />
doen? Er wordt namelijk veel verwacht van stamceltherapie in de<br />
nabije toekomst. Een kleine tien jaar geleden <strong>we</strong>rd dat ook al<br />
geroepen. Maar hoe ver is de <strong>we</strong>tenschap nu met <strong>het</strong> inzetten van<br />
stamcellen om ons lichaam te repareren?<br />
‘Nieuw hart door eigen beenmerg; renovatie verzwakt orgaan <strong>succes</strong>vol’ kopte de Telegraaf<br />
in koeienletters ergens in november 2003. Het artikel deed verslag van de jaarlijkse<br />
bijeenkomst van de American Heart Association waar zo’n 20.000 cardiologen vanuit de hele<br />
<strong>we</strong>reld bijeenkwamen om de nieuwste bevindingen op <strong>het</strong> gebied van de diagnose,<br />
behandeling en prognose van hart- en vaatziekten te bespreken zoals <strong>het</strong> hartinfarct. Bij een<br />
hartinfarct krijgt <strong>het</strong> hart zuurstof tekort waardoor hartcellen kunnen afsterven. Soms is <strong>het</strong><br />
zo erg dat de patiënt dood gaat. Het zou daarom een grote stap voorwaarts zijn om <strong>het</strong> hart<br />
te repareren met nieu<strong>we</strong> hartcellen die gewonnen kunnen worden uit stamcellen. Destijds<br />
gebruikte men beenmergstamcellen maar ondanks <strong>het</strong> positieve artikel in de Telegraaf bleek<br />
deze vorm van celtherapie geen wondermiddel.<br />
Veel onderzoek <strong>we</strong>rd en wordt er nog steeds gedaan met embryonale stamcellen die<br />
afkomstig zijn uit bevruchte eicellen die overblijven na een Ivf-behandeling. Het gebruik van<br />
embryonale stamcellen stuitte op veel ethische bezwaren. Nog een belangrijk nadeel is dat<br />
embryonale stamcellen lichaamsvreemd zijn waardoor patiënten af<strong>we</strong>erremmers moeten<br />
slikken. Embryonale stamcellen worden tot nu toe niet als therapie ingezet maar er wordt <strong>we</strong>l<br />
veel onderzoek mee gedaan bijvoorbeeld om de ontwikkeling van stamcel naar hartcel in<br />
kaart te brengen.<br />
In 2007 kwam een Japanse en Amerikaanse onderzoeksgroep op de proppen met een<br />
nieuw type stamcel: de geïnduceerde pluripotente stamcel. Het lukte de <strong>we</strong>tenschappers om<br />
uit huid<strong>we</strong>efsel pluripotente stamcellen te k<strong>we</strong>ken door de al gedifferentieerde cellen te<br />
herprogrammeren. Deze zoge<strong>het</strong>en geïnduceerde pluripotente stamcellen hebben bijna<br />
dezelfde eigenschappen als embryonale stamcellen maar hebben als voordeel dat er geen<br />
ethische bezwaren aan kleven. En als er genoeg stamcellen gek<strong>we</strong>ekt kunnen worden uit<br />
lichaamseigen <strong>we</strong>efsel dan is ook <strong>het</strong> probleem van afstoting verholpen.<br />
Wat kan er nu en in de toekomst met stamcellen? En <strong>we</strong>lke stamcellen dan? Is <strong>het</strong> zinvol om<br />
net als Bridget stamcellen te winnen uit navelstrengbloed zodat <strong>we</strong> een EHBO-kist hebben<br />
voor de toekomst? In deze lezing zal Nederlands bekendste stamcelonderzoeker Christine<br />
Mummery al deze vragen beantwoorden.<br />
Christine Mummery is hoogleraar Ontwikkelingsbiologie en Hoofd van de afdeling<br />
Anatomie en Embryologie van <strong>het</strong> Leids Universitair Medisch Centrum. Haar<br />
onderzoek focust op stamcellen en de ontwikkelingsbiologie van hart en bloedvaten.<br />
Ze adviseert de overheid bij <strong>het</strong> gebruik van stamcellen in onderzoek en klinische<br />
studies als lid van de Centrale Commissie voor Onderzoek met Mensen. Daarnaast<br />
bekleed ze bestuursfuncties bij de Nederlandse Hartstichting en ZonMW. Recentelijk<br />
heeft ze zich gevoegd bij <strong>het</strong> selecte gezelschap van <strong>we</strong>tenschappers dat lid is van de<br />
Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW).<br />
8
L2 plenaire avondlezing vrijdag 20:30-21:30 uur<br />
De nieu<strong>we</strong> mens: kunnen <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong>?<br />
Over gendoping, geestelijke obesitas en verbetergeneeskunde<br />
Martijntje Smits, senior onderzoeker Rathenau Instituut<br />
Embryoselectie om te voorkomen dat een baby opgezadeld wordt met<br />
een erfelijke vorm van borstkanker leverde t<strong>we</strong>e jaar geleden een<br />
politieke rel op. Ouders ver<strong>we</strong>lkomden de nieu<strong>we</strong> techniek, maar de<br />
Pvda-staatssecretaris kreeg <strong>het</strong> aan de stok met de ChristenUnie. Voor<br />
zeer ernstige erfelijke aandoeningen wordt embryoselectie toegestaan<br />
maar <strong>het</strong> is goed denkbaar dat ouders ook mildere aandoeningen als<br />
doofheid of flaporen willen voorkomen. Waar ligt de grens?<br />
En waar ligt de grens bij <strong>het</strong> verbeteren van onze sportprestaties?<br />
Fysioloog Lee S<strong>we</strong>eney maakte in zijn laboratorium een<br />
‘Schwarzenegger-muis’ die meer dan t<strong>we</strong>e keer zo lang kon rennen in<br />
een tredmolen dan gewone labmuizen. S<strong>we</strong>eney kreeg veel publiciteit<br />
met zijn onderzoek. Hij stelde dat zijn techniek nog in de kinderschoenen<br />
stond, zodat deze vorm van gendoping nog lang niet door de<br />
sport<strong>we</strong>reld kan worden toegepast. Hoe dan ook, op voorhand heeft de<br />
mondiale anti-dopingautoriteit <strong>het</strong> al verboden. Maar voor hoe lang nog?<br />
Zet jij de televisie uit als de Olympische Gendoping Spelen plaatsvinden<br />
waar oude records aan flarden worden gerend of gezwommen?<br />
Iedereen heeft <strong>we</strong>l eens een dag dat je met je verkeerde been uit bed stapt. Niets lukt en je<br />
voelt je somber. Dan slik je toch een hapy-day pil? Een prestatieverbeteraar zonder<br />
bij<strong>we</strong>rkingen. Dit is nu nog toekomstmuziek maar uit een onderzoek blijkt dat zeven procent<br />
van de Amerikaanse studenten <strong>we</strong>l eens breinverbeteraars slikt zoals Ritalin. En wat als je<br />
nu gewoon een afstandbediening zou hebben om je brein te beïnvloeden. Zou dat niet<br />
ge<strong>we</strong>ldig zijn? Met diepe brein stimulatie (DBS) wordt een elektrode in <strong>het</strong> brein<br />
geïmplanteerd verbonden aan een batterij. Met deze techniek is al een aantal<br />
Parkinsonpatiënten van hun ernstige trillingen afgeholpen. Ook bij patiënten met een zeer<br />
ernstige angststoornis zijn positieve resultaten geboekt. Zou <strong>het</strong> niet heerlijk zijn als <strong>we</strong> in de<br />
toekomst met onze breinjoystick van een off-day een happy day kunnen <strong>maken</strong>? Een eind<br />
aan somberheid en depressie klinkt aanlokkelijk. Net zoals een eind aan voedselschaarste<br />
en hongerdood. Maar misschien heeft een overvloed aan happyness <strong>we</strong>l <strong>het</strong>zelfde effect op<br />
ons brein als <strong>het</strong> effect van overconsumptie op ons lijf: vadsigheid. Noem <strong>het</strong> geestelijke<br />
obesitas.<br />
Wie bepaalt of en hoe in de nabije toekomst een gezonde geest in een gezond lichaam<br />
overgaat in een betere geest in een beter lichaam? De politiek, de <strong>we</strong>t, de maatschappij en<br />
dus jijzelf. Wetten en regels zijn er om individuen te beschermen. Via <strong>het</strong> maatschappelijk<br />
debat worden deze <strong>we</strong>tten en regels fijngeslepen zodat ze passen bij <strong>het</strong> morele oordeel van<br />
<strong>het</strong> grote publiek. Techniekfilosofe Martijntje Smits neemt ons in de avondlezing mee langs<br />
diverse scenario’s die nu en in de toekomst ons beeld van onze geest en onze gezondheid<br />
drastisch kunnen veranderen. Genoeg stof tot nadenken. Want hoe maakbaar moeten <strong>we</strong><br />
worden? Daar ben je zelf bij.<br />
9<br />
Martijntje Smits is senior onderzoeker bij <strong>het</strong> Rathenau Instituut. Zij onderzoekt<br />
momenteel de impact van menverbetering en wat <strong>het</strong> betekent voor ons mensbeeld en<br />
de maatschappij. Het Rathenau instituut laat de invloed van <strong>we</strong>tenschap en technologie<br />
op ons dagelijks leven zien en brengt de dynamiek ervan in kaart; door onafhankelijk<br />
onderzoek en debat.
E3 Excursie zaterdag 10:30 – 13:30 uur<br />
Waarom <strong>we</strong> planten <strong>maken</strong><br />
Excursie proefkassen van Wageningen University and Research centre<br />
Dolf Straathof, afdelingshoofd van Unifarm<br />
Zonder planten geen leven op aarde, geen<br />
eten, geen zuurstof. Planten <strong>we</strong>rken elke dag<br />
heel hard voor ons. Maar hoe kunnen <strong>we</strong><br />
planten nog slimmer inzetten?<br />
In zo'n 100 verschillende proefkassen ziet u<br />
hoe mede<strong>we</strong>rkers en studenten van<br />
Wageningen University and Research centre<br />
<strong>we</strong>rken aan onderzoek met planten. Er wordt<br />
gekeken naar hoe planten slimmer en sneller<br />
kunnen groeien zonder teveel energie te<br />
gebruiken, u bezoekt de kas die geen energie<br />
gebruikt, maar door een slimme benutting van<br />
de zonnestralen, juist energie op<strong>we</strong>kt. U ziet kassen waar studenten en onderzoekers<br />
<strong>we</strong>rken aan genetisch gemodificeerde planten met als doel <strong>het</strong> gebruik van<br />
gewasbeschermingsmiddelen terug te dringen en de oogstzekerheid te vergroten.<br />
We staan voor de uitdaging een groeiende <strong>we</strong>reldbevolking van voedsel te voorzien. Daarbij<br />
moeten <strong>we</strong> de uitstoot verminderen en ook omgaan met de vraag van consumenten naar<br />
steeds meer en luxere consumptiegoederen.<br />
Om aan de steeds veranderde eisen van consumenten en de telers tegemoet te komen moet<br />
de genetische basis van gewassen worden verbreed. De veredelaar maakt gebruik van de<br />
grote biodiversiteit van cultuurgewassen, landrassen en verwante wilde soorten om zo<br />
nieu<strong>we</strong> groenterassen te ontwikkelen. Denk alleen al aan al die groentegewassen van de<br />
Nachtschadefamilie, tomaat, aardappel, rode peper, aubergine, waarvoor een enorme<br />
collectie wilde verwanten bestaan. Of wat dacht U van sla? Daar zijn ook de verschillende<br />
cultuurvormen, kleuren en s<strong>maken</strong> niet te tellen.<br />
Om al die eigenschappen in te kruisen <strong>maken</strong> veredelaars gebruik van moleculaire merkers,<br />
die meestal berusten op kleine verschillen in een stukje DNA. Als je een moleculaire merker<br />
hebt die op dezelfde plaats ligt als een ziekte- resistentie gen, dan is <strong>het</strong> veel makkelijker en<br />
dus goedkoper om met <strong>het</strong> veredelen te toetsen op de aan<strong>we</strong>zigheid van zo’n moleculaire<br />
merker, in plaats van een dure resistentietoets.<br />
Een van de grote model gewassen voor de plantenveredeling in Wageningen is aardappel.<br />
En dat is helemaal niet zo gek, want men onderzoekt bij Wageningen University en<br />
onderzoeksinstituten al jaren diverse aspecten van de aardappel, naast ook tomaat en<br />
aardappel (+) tomaat hybriden. Een van de belangrijkste doelstellingen is om resistentie<br />
tegen deze aardappelziekte te vinden. Deze ziekte richt nog steeds zeer grote economische<br />
schade aan. Hier wordt verteld wat de onderzoeksgroepen aan aardappel onderzoeken.<br />
Adres: Proefkassen Radix Serre WUR<br />
109 Radix Serre<br />
Bornsesteeg 48<br />
6708 PE Wageningen<br />
NB! In de proefkassen mag niet gegeten worden. Lunch dus voor of na excursie nuttigen. Je<br />
krijgt een lunchpakket mee en komt niet meer terug in Lunteren.<br />
10
W4 vrijdag 15.45-17.00 uur<br />
Medicijn tegen nieuw dodelijk griepvirus? Maak <strong>het</strong>, en snel!<br />
Gerrit van Meer, hoofd Departement Scheikunde van de Universiteit Utrecht<br />
Doelgroep: Biologiedocenten, VWO 3-6, die geïnteresseerd zijn in <strong>het</strong> grensvlak tussen biologie<br />
en scheikunde. Hoe verleid ik scholieren tot de aanpak van een interdisciplinair<br />
(biologisch) probleem?<br />
Werkvorm: Interactieve lezing: Virusinfecties 20 min<br />
Groepsproject: Maak een beursvoorstel 20 min<br />
Presentaties: Wie krijgt de onderzoeksbeurs? 15 min<br />
Nabespreking 15 min<br />
Materiaal: Reader van universitaire viruscursus om mee te nemen<br />
Wellicht ontstond gisteren een nieuw type virus en is de eerste besmette reiziger nu op <strong>we</strong>g<br />
naar Schiphol. Tegen de tijd dat deze persoon op de intensive care belandt zijn <strong>we</strong>llicht<br />
tientallen anderen besmet! De artsen zien hun vrees bewaarheid als na enkele dagen<br />
nieu<strong>we</strong> patiënten binnengebracht worden. Hoe kunnen ze een epidemie voorkomen?<br />
Dit scenario willen <strong>we</strong> voorkomen door nu al een strategie te ontwikkelen tegen een dergelijk<br />
voorval. We loven dus een beurs uit voor een onderzoeksvoorstel. In de realiteit zullen<br />
meerdere teams meedingen naar deze beurs. Ze zullen dus moeten komen met <strong>het</strong><br />
efficiëntste, origineelste en meest kansrijke voorstel, dat ze ook nog eens goed moeten<br />
"verkopen"! Het project laat de leerling actief kennis <strong>maken</strong> met de onderliggende biologie,<br />
maar ook met <strong>het</strong> opzetten van onderzoek. Tenslotte moeten ze een indicatie geven hoe<br />
reëel <strong>het</strong> voorgestelde tijdspad is en ze moeten aannemelijk <strong>maken</strong> dat hun resultaten bij<br />
uitstek zullen bijdragen aan de oplossing voor <strong>het</strong> probleem.<br />
Verdere opmerkingen:<br />
- De case motiveert de gemiddelde<br />
scholier om aan dit probleem te willen<br />
<strong>we</strong>rken en de daarvoor benodigde<br />
moleculaire kennis op te doen. Is dit<br />
biologie of scheikunde?<br />
- Aan de universiteit wordt zo'n<br />
probleem bv bij scheikunde<br />
bestudeerd, maar ook bij<br />
diergeneeskunde, farmacie, biologie<br />
en BMW. Het <strong>we</strong>rken aan deze case<br />
laat zien dat <strong>het</strong> een interdisciplinair<br />
probleem is, waarbij kennis vanuit de<br />
verschillende vakgebieden nodig is.<br />
11
W5 zaterdag 09.00-10.15 uur<br />
Moge de beste genen winnen!<br />
Dirk Jan Boerwinkel, vakdidacticus Freudenthal Instituut Utrecht<br />
Doelgroep: docenten bovenbouw vmbo-havo-vwo<br />
Werkvorm: lesmateriaal over genen en topsport bestuderen; bespreken van recente<br />
ontwikkelingen in topsport en de ethische vragen daarbij.<br />
Materiaal: lesmateriaal over genetisch testen bij topsport; suggesties voor ander materiaal<br />
• Een onnodige dood? Voetballer Puerta overlijdt aan een hartziekte die mogelijk<br />
genetisch aantoonbaar was ge<strong>we</strong>est. Moeten sporters gescreend worden op dit soort<br />
genen?<br />
• Olympische spelen 2012; een nieu<strong>we</strong> test om gendoping op te sporen zal dan<br />
waarschijnlijk in functie zijn.<br />
T<strong>we</strong>e kanten van de relatie genen en topsport; <strong>het</strong> testen op genen en <strong>het</strong> bevorderen van<br />
de prestaties via ingebrachte genen. Beide roepen zo<strong>we</strong>l inhoudelijke als ethische vragen<br />
op. Om wat voor genen gaat <strong>het</strong> en hoe worden deze be<strong>we</strong>rkt? Wie mag beslissen over een<br />
genetische test? Is doping met <strong>het</strong> EPO-gen oneerlijker dan hoogtetraining?<br />
Topsport biedt mooie casussen om in de biologieles te bespreken. Daarbij wordt duidelijk dat<br />
de relatie tussen genen en <strong>het</strong> fenotype veel complexer is dan <strong>het</strong> lijkt te zijn in de<br />
monohybride kruisingsschema’s. Dat betekent dat beslissingen nemen op grond van<br />
genetische informatie ook veel complexer wordt.<br />
Omdat <strong>het</strong> belangrijk is dat leerlingen een goed beeld krijgen van hoe genen gebruikt worden<br />
en <strong>we</strong>lke vragen dat oproept, wordt lesmateriaal ontwikkeld, gekoppeld aan de reizende<br />
DNA-labs. Een deel van dit materiaal wordt in deze workshop gepresenteerd. Onder andere<br />
aan de hand van YouTube fragmenten zal een <strong>we</strong>rkvorm geoefend worden waarmee<br />
leerlingen kunnen communiceren over de <strong>we</strong>nselijkheid van genetisch testen. Dit materiaal is<br />
getest op vmbo, havo en vwo. Argumenten en vragen van leerlingen komen ook aan de<br />
orde. Daarnaast zullen recente ontwikkelingen in de topsport op <strong>het</strong> gebied van testen en<br />
gendoping aan bod komen.<br />
12
W6 zaterdag 09.00-10.15 uur<br />
Wanneer is mijn kindje goed genoeg?<br />
Hoe beslis je daarover?<br />
Paul van der Zande – vakdidacticus biologie (IVLOS & FIsme, UU)<br />
Het verhaal van Anne<br />
Terugkijkend <strong>we</strong>et ik nu dat ik die test deed om<br />
gerustgesteld te worden. Dat is natuurlijk een raar<br />
uitgangspunt, want ik <strong>we</strong>rd helemaal niet gerustgesteld<br />
door de uitslag. Ja, ik had een kans, maar wat zegt me<br />
dat, een kans van 1 op 250? En daarnaast was <strong>het</strong><br />
zogenaamd multifactoreel. Hoe ernstig zou de ziekte<br />
bij mijn kindje zich openbaren? Nu wist ik helemaal niet<br />
meer wat te doen. Ik ben naar huis gegaan en heb <strong>het</strong><br />
van me af gezet. Bij de geboorte van Joanneke toen<br />
alles goed was, bleek pas hoe opgelucht ik was en kwamen alle emoties eruit.<br />
Doelgroep: docenten havo/vwo die up to date genetica onderwijs willen geven en met bioethische<br />
dilemma’s in de klas (willen) <strong>we</strong>rken.<br />
Werkvorm in de workshop: presentatie onderzoeksuitkomsten, rollenspel met observatie en<br />
feedback op basis van een realistische case rond prenatale diagnostiek, discussie.<br />
Materiaal: hand-out docenten expertise, inclusief beschrijving <strong>we</strong>rkvormen.<br />
Uitgangspunt van de context-concept benadering is dat <strong>we</strong> de biologische kennis relevant<br />
willen <strong>maken</strong> voor leerlingen door ze te laten zien hoe die kennis in hun leven van pas kan<br />
komen. Prenataal en presymptomatisch genetisch testen is zo bezien een interessante<br />
context voor ons genetica onderwijs. Echter, de genetica wordt enerzijds steeds complexer<br />
en levert ons anderzijds steeds minder eenduidige antwoorden op. Moderne genetische<br />
onderzoeksmethoden lijken onze keuzemogelijkheden te vergroten, maar de meeste ziektes<br />
blijken polygenetisch en multifactoreel en op testen gebaseerde<br />
kennis stuurt ons zelden eenduidig naar een keuze. Daarnaast<br />
toont neuro-psychologisch onderzoek aan dat <strong>we</strong> onze (moreel)<br />
moeilijke beslissingen helemaal niet op louter <strong>we</strong>tenschappelijke<br />
informatie baseren, dat naast ratio, ook emotie en intuïtie een rol<br />
spelen.<br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> onze leerlingen dan <strong>we</strong>l voorbereiden op de mogelijke<br />
toekomstige toepassing van genetische kennis bij besluiten rond prenatale of<br />
presymptomatische diagnostiek?<br />
In deze workshop willen ik u op de hoogte brengen van de uitkomsten van mijn onderzoek<br />
naar de exeprtiseontwikkeling van docenten die genetica onderwijs geven in de context van<br />
genetisch testen. Daarbij komen de volgende vragen aan de orde:<br />
• in hoeverre vraagt de moderne genetische testpraktijk andere conceptuele kennis dan<br />
ons gebruikelijke genetica onderwijs nu bestrijkt?<br />
• zijn er didactische aanbevelingen te geven hoe een dergelijk onderwijs vorm gegeven<br />
kan worden?<br />
• hoe kan je met leerlingen in de klas reflecteren op (morele) besluitvorming rond dit soort<br />
vragen?<br />
Na een inleiding zullen <strong>we</strong> o.a. één of t<strong>we</strong>e (in de klas uitgeteste) <strong>we</strong>rkvormen oefenen die<br />
gericht zijn op de verbetering van <strong>het</strong> moreel redeneren van leerlingen in denkbeeldige<br />
genetische testsituaties. Na afloop hoor ik graag van u of deze benaderingen ook in uw<br />
praktijk <strong>we</strong>rkzaam kunnen zijn.<br />
13
W7 zaterdag 09.00-10.15 uur<br />
Rubrics voor vakoverstijgend ‘leren onderzoeken’<br />
Een focus op nauwkeurigheid, betrouwbaarheid en validiteit<br />
Saskia van der Jagt – docent Coornhert Gymnasium Gouda & DUDOC-onderzoeker<br />
Onderwijscentrum Vrije Universiteit Amsterdam<br />
Doelgroep: Met name docenten bovenbouw havo/vwo, maar ook geschikt voor docenten uit<br />
onderbouw en VMBO die over de grenzen van hun eigen vak heen (willen) kijken.<br />
Werkvorm: Korte presentatie, aantal opdrachten rondom vakoverstijgend ‘leren onderzoeken’,<br />
discussie.<br />
Materiaal: Voorbeeldmateriaal ‘leren onderzoeken bij de bètavakken’ dat wordt uitgedeeld tijdens<br />
de workshop, hand-out van de presentatie.<br />
Zijn er plannen voor meer samen<strong>we</strong>rking op <strong>het</strong> gebied van<br />
‘leren onderzoeken’ tussen biologie en de andere bètavakken<br />
op jouw school of ben je hier al mee bezig? Op zoek naar een<br />
manier om de kwaliteit van <strong>het</strong> onderzoek voor<br />
(natuur<strong>we</strong>tenschappelijke) profiel<strong>we</strong>rkstukken te vergroten?<br />
Kom dan naar deze workshop om inspiratie op te doen en<br />
ideeën uit te wisselen.<br />
Cultuurverschillen en dwarsverbanden<br />
Op steeds meer scholen wordt door docenten in de<br />
bètavakken gezocht naar samen<strong>we</strong>rking op <strong>het</strong> gebied van<br />
‘leren onderzoeken’. De leerlingen doen immers niet alleen<br />
(praktisch) onderzoek bij biologie maar ook bij natuurkunde en<br />
scheikunde en daarbij zou je kunnen profiteren van wat<br />
leerlingen bij de andere vakken al hebben geleerd. In de<br />
praktijk valt <strong>het</strong> echter nog niet mee om een vakoverstijgende<br />
manier te vinden om leerlingen te ‘leren onderzoeken’. Tussen<br />
vakken bestaan behoorlijke (cultuur-)verschillen in <strong>het</strong> doen<br />
van praktisch onderzoek en de focus ligt vaak op <strong>het</strong><br />
illustreren van vakinhoud of <strong>het</strong> oefenen van praktische vaardigheden. Door de nauwkeurigheid,<br />
betrouwbaarheid en validiteit van een onderzoek als centrale focus van ‘leren onderzoeken’ te nemen,<br />
wordt <strong>het</strong> makkelijker om dwarsverbanden tussen de bètavakken te vinden.<br />
Werken met rubrics<br />
Ik laat zien hoe ik van deze concepten gebruik maak in mijn onderzoek naar<br />
vakoverstijgend leren onderzoeken bij de bètavakken. Ter illustratie<br />
laat ik zien hoe op <strong>het</strong> Coornhert Gymnasium ge<strong>we</strong>rkt is aan een<br />
vakoverstijgende leerlijn ‘Onderzoeksvaardigheden’. Zo<strong>we</strong>l bij<br />
mijn onderzoek als in de leerlijn van <strong>het</strong> Coornhert<br />
Gymnasium worden rubrics gebruikt om leerlingen te<br />
ondersteunen bij <strong>het</strong> verbeteren van de nauwkeurigheid,<br />
betrouwbaarheid en validiteit van hun onderzoek.<br />
Tijdens de workshop<br />
We gaan aan de slag met enkele van deze rubrics en<br />
bekijken hun bruikbaarheid in de praktijk. Ook krijg je aan<br />
de hand van korte opdrachten met lesmateriaal rondom<br />
‘leren onderzoeken’ handreikingen om meer samenhang aan<br />
te brengen tussen <strong>het</strong> ‘leren onderzoeken’ bij biologie en de<br />
andere bètavakken op jouw school.<br />
14
W8 zaterdag 09.00-10.15 uur<br />
Onderwijs volgens de concept-contextbenadering<br />
: hoe kunnen <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong>?<br />
De tips en trucs van CVBO en BOS<br />
Marcel Kamp en Herman Schalk – begeleiders CVBO-experiment<br />
m.m.v. BOS-docenten en CVBO-leden<br />
Doelgroep: docenten havo/vwo bovenbouw<br />
Werkvorm: praktijkgerichte discussie aan de hand van ervaringen van BOS-docenten<br />
Materiaal: 14 gereviseerde lessenreeksen<br />
Bij <strong>het</strong> ontwikkelen en uitproberen van<br />
lesmateriaal met de conceptcontextbenadering<br />
hebben de docenten van<br />
de BOS-scholen ervaringen opgedaan die ze<br />
graag willen delen.<br />
Op basis van die ervaringen denken <strong>we</strong> dat<br />
biologieonderwijs volgens de concept-contextbenadering<br />
voor iedere leerling motiverend en<br />
relevant is en voor iedere docent haalbaar.<br />
Dat wil echter niet zeggen dat <strong>het</strong> zonder<br />
extra inspanningen gerealiseerd kan worden.<br />
Aan de hand van een drietal concrete<br />
ervaringen, steeds gefocust op een van de<br />
drie hoofddoelstellingen van de vernieuwing,<br />
willen <strong>we</strong> van gedachten wisselen over <strong>we</strong>lke<br />
inspanningen nodig zijn om onderwijs volgens<br />
de concept-contextbenadering <strong>we</strong>rkelijkheid<br />
te laten worden:<br />
• aan <strong>we</strong>lke knelpunten moet tegemoet<br />
gekomen worden?<br />
• wat zijn essentiële tips en trucs?<br />
15<br />
Knelpunten?<br />
• Biologie is relevant in een heleboel<br />
praktijksituaties in leef<strong>we</strong>reld, beroep en<br />
<strong>we</strong>tenschap. Hoe krijgen leerlingen vat<br />
op de meest relevante (praktijk)kennis?<br />
• Biologie is een complex vak, want de<br />
levende natuur zit complex in elkaar.<br />
Hoe leer je leerlingen om verbanden te<br />
zien en bruikbare biologische kennis op<br />
<strong>het</strong> juiste moment in te zetten?<br />
• Biologie is een breed en diep vak. Dat<br />
past nooit in de beschikbare tijd. Er moet<br />
dus gekozen worden en hoe kies je<br />
verstandig?<br />
• Biologie volgens de concept-contextbenadering<br />
heeft geen eenvormig recept.<br />
Maar wat zijn essentiële kenmerken?<br />
Programma<br />
Achtergrond<br />
CVBO<br />
Na vijf jaar <strong>we</strong>rken aan een nieuw programma biedt de<br />
Commissie Vernieuwing Biologieonderwijs in<br />
december <strong>2010</strong> haar eindrapport aan aan de minister<br />
met daarin een aangepaste (!) versie van de beoogde<br />
nieu<strong>we</strong> examenprogramma’s biologie voor havo en<br />
vwo.<br />
Hoofddoelstellingen van de vernieuwing<br />
• meer relevantie en actualiteit<br />
• meer samenhang en <strong>we</strong>ndbaarheid<br />
• less is more: minder overladenheid door focus op<br />
centrale concepten<br />
BOS<br />
Tussen 2006 en <strong>2010</strong> hebben een zevental Biologie<br />
Ontwikkel Scholen lesmodules ontwikkeld en<br />
uitgevoerd om te onderzoeken of de voorstellen<br />
haalbaar zijn, die in 2009 en <strong>2010</strong> op de <strong>NIBI</strong><strong>conferentie</strong>s<br />
op dvd’s uitgedeeld zijn (tevens te vinden<br />
op www.nieu<strong>we</strong>biologie.nl).<br />
Examens<br />
In 2009 en <strong>2010</strong> zijn experimentele examens<br />
afgenomen op basis van de nieu<strong>we</strong> programma’s en<br />
doenlijk gebleken. Vanuit CVBO en BOS was er echter<br />
<strong>we</strong>l kritiek op de magere wijze waarop de conceptcontextbenadering<br />
in de examens was uitge<strong>we</strong>rkt.<br />
10 min.: Intro, achtergrond, doel<br />
5 min.: Doel, ervaring en knelpunt 1:<br />
relevante en actuele biologie?<br />
15 min.: Discussie over knelpunt 1<br />
5 min.: Doel, ervaring en knelpunt 2:<br />
samenhangende en <strong>we</strong>ndbare kennis?<br />
15 min.: Discussie over knelpunt 2<br />
5 min.: Doel, ervaring en knelpunt 3:<br />
en al die begrippen dan?<br />
15 min.: Discussie over knelpunt 3
W9 zaterdag 09.00-10.15 uur<br />
Stimulate those bilingual brains –<br />
get more out of TTO<br />
Els de Hullu – vakdidactiek biologie en CLIL trainer, ICLON Universiteit Leiden.<br />
For: teachers of biology in TTO<br />
Language: English<br />
Aim: build on your repertoire of good practices and know why they pay off.<br />
Material: you will receive a few ready-to-use lesson ideas and you will be introduced to the<br />
book CLIL Skills.<br />
In TTO schools, biology is often one of the lucky subjects to be taught in English. Ho<strong>we</strong>ver,<br />
there is evidence that teachers who habitually teach their subject through English using<br />
appropriate Content and Language Integrated Learning (CLIL) materials and techniques,<br />
achieve better results. Not only do their pupils learn more, their creativity is stimulated and<br />
both pupils and teachers profit. The more you use appropriate and exciting materials and<br />
techniques – CLIL skills – in TTO, the more you stimulate learners brains and the more they<br />
learn.<br />
But as <strong>we</strong> all know, teachers do not have much time to produce teaching materials, so how<br />
can a biology teacher make good CLIL teaching a habit? According to S.R. Covey, to form<br />
an effective habit you need to know what to do, how to do it and why you should do it.<br />
This workshop will start out by briefly giving an overview of a useful framework (the why of<br />
CLIL skills). Good practices will not simply be<br />
presented as ‘fun activities’, but as grounded<br />
in a theoretical framework. Next, <strong>we</strong> will move<br />
on to some biology resources and lesson<br />
materials that you can adapt to meet your<br />
own needs (the what of CLIL skills), while not<br />
forgetting to mention tips and tricks to make<br />
your life as a teacher easier (the how of CLIL<br />
skills).<br />
If you have any good practices or lesson<br />
ideas that you would like to share, please do<br />
not hesitate to bring them along!<br />
16
L10 zaterdag 09.00-10.15 uur<br />
1500 vleesfabrieken?<br />
Kun je <strong>het</strong> (kalfsvlees zo) <strong>maken</strong> en hoe bespreek je dat in de klas?<br />
Arjan Schoonhoven – vakdidacticus biologie, Onderwijscentrum VU Amsterdam<br />
Willeam Schoonhoven – kalvermester, Beemte Broekland<br />
Doelgroep: docenten vmbo/havo/vwo onder- en bovenbouw<br />
Werkvorm: uitwisseling aan de hand van filmbeelden en interviews<br />
Materiaal: gefilmde interviews met verschillende kalvermesters<br />
Wij zijn boerenzonen, onze vader had een<br />
klein melkveebedrijf. Hij was een goed<br />
mens, maar boerde slecht. Tenminste, <strong>groot</strong><br />
is hij nooit geworden en hij moest metselen<br />
om zijn brood te verdienen. Zijn oudste<br />
zoon, Willeam, nam de boerderij langzaam<br />
over en veranderde <strong>het</strong> melkveebedrijf in<br />
een levensvatbare kalvermesterij. Nu is zijn<br />
levens<strong>we</strong>rk bijna klaar en heeft hij ongeveer<br />
1500 vleeskalveren.<br />
Zijn jongste zoon, Arjan, vond dieren leuk,<br />
maar de boerderij niet en ging biologie<br />
studeren. Later <strong>we</strong>rd hij biologieleraar, nu is<br />
hij vakdidacticus biologie aan de VU.<br />
Tijdens de workshop nemen <strong>we</strong> met behulp van videomateriaal een kijkje bij verschillende<br />
typen kalvermesterijen, waaronder die van Willeam.<br />
Het bespreken van de productie van vlees is een beladen en controversieel onder<strong>we</strong>rp.<br />
Zeker in een klas waar een boerenzoon of –dochter zit, of een vegetariër. Maar al te vaak<br />
zitten ze samen in <strong>het</strong>zelfde lokaal. Nog complexer is <strong>het</strong> als de docent ook een<br />
uitgesproken mening over <strong>het</strong> thema heeft en deze botst met (een gedeelte van) de<br />
leerlingen. Het klaslokaal is vaak een bonte schakering van (vaak ongereflecteerde)<br />
meningen en is zo een afspiegeling van onze maatschappij.<br />
Het (afhankelijk van de manier) <strong>we</strong>l of niet eens zijn met de productie van vlees heeft te<br />
<strong>maken</strong> je morele oordeel over dit thema. Uitgangspunt voor deze workshop zijn de ideeën<br />
van Haydt over hoe een moreel oordeel zich ontwikkelt, namelijk niet door een redenering<br />
maar intuïtief. Dat heeft consequenties voor onze didactiek. Tijdens de workshop wordt de<br />
theorie van Haydt besproken en de consequenties die dat heeft voor ons lesmateriaal. Aan<br />
de hand van de productie van kalfsvlees worden een aantal voorbeelden gegeven hoe je met<br />
leerlingen morele dilemma’s kunt bespreken.<br />
Tijdens de workshop draait <strong>het</strong> om:<br />
- Inzicht krijgen in hoe complex de context van de kalvermesterij is.<br />
- Visie ontwikkelen hoe een moreel oordeel tot stand komt.<br />
- Reflecteren op ons morele oordeel als <strong>het</strong> gaat om de productie van kalfsvlees.<br />
- Het ontwikkelen en aanleren van een didactiek om controversiële onder<strong>we</strong>rpen te<br />
bespreken. Hoe leer je bijvoorbeeld een leerling vanuit meerdere perspectieven te<br />
denken, zijn mening te nuanceren, de noodzaak van kennis en hoe help je een<br />
leerling reflecteren op zijn eigen morele oordeel.<br />
- Persoonlijk antwoord geven op de vraag: kun je <strong>het</strong> (kalfsvlees zo) <strong>maken</strong>?<br />
17
W11 vrijdag 11.30-12.45 uur<br />
Preventie van Eetstoornissen…. Iets voor jou?<br />
Jeroen Marechal Vakdidacticus biologie (Onderwijscentrum, Vrije<br />
Universiteit Amsterdam)<br />
Liesbeth Libbers Stichting Anorexia Bolimia Nederland (SABN)<br />
Doelgroep: docenten biologie die <strong>het</strong> onder<strong>we</strong>rp eetstoornissen in hun klassen willen behandelen<br />
of meer willen <strong>we</strong>ten over eetstoornissen<br />
Werkvorm: inleiding, film, informatie over eetstoornissen, informatie over lessuggesties, discussie<br />
Materiaal: foldermateriaal en een lesboekje dat momenteel gebruikt wordt bij lessen op<br />
middelbare scholen.<br />
Gezonde voeding is een belangrijk thema in de biologielessen.<br />
‘Let op vet, voldoende groenten en fruit, oppassen voor<br />
overgewicht’. Bekende thema’s en belangrijk in een leeftijdsfase<br />
waarin jongeren volop in de groei zijn. Met name overgewicht is<br />
een groeiend probleem in de huidige maatschappij, ook onder<br />
kinderen en jongeren.<br />
Let op vet, want wie wil er nu te dik zijn? Een boodschap die soms<br />
verkeerd kan vallen. Bijvoorbeeld bij <strong>het</strong> meisje, dat de boodschap<br />
wat al te letterlijk neemt en alle vet van <strong>het</strong> menu schrapt. Of de<br />
jongen die gezellig met zijn vrienden meegaat naar de snackbar,<br />
om ’s avonds uren te gaan sporten om niet dikker te worden. Of<br />
<strong>het</strong> meisje dat van<strong>we</strong>ge haar gewicht wordt gepest en iedere<br />
avond zoveel eet tot ze letterlijk niet meer kan opstaan.<br />
Uit onderzoek is gebleken, dat een <strong>groot</strong> deel van de jongeren <strong>we</strong>l<br />
eens problemen heeft met eten of gewicht en probeert hier iets<br />
aan te doen. Bij een klein deel van hen blijft <strong>het</strong> hier niet bij. Zij<br />
ontwikkelen een eetstoornis.<br />
Eetstoornissen zijn ernstige, psychiatrische aandoeningen die vooral in de puberteit<br />
ontstaan. De meeste patiënten zijn vrouw. Docenten op middelbare scholen krijgen<br />
regelmatig te <strong>maken</strong> met één of meer leerlingen die lijden aan een eetstoornis.<br />
Er zijn in de loop der jaren verschillende preventieprogramma’s ontwikkeld voor scholen,<br />
waarbij docenten één of meerdere lessen kunnen besteden aan dit onder<strong>we</strong>rp.<br />
In deze workshop zullen <strong>we</strong> aandacht besteden aan<br />
deze preventieprogramma’s. Daarbij wordt ingegaan<br />
op de specifieke kenmerken van eetstoornissen (hoe<br />
herken je <strong>het</strong>?) en zullen <strong>we</strong> de diverse programma’s<br />
bespreken. We eindigen met een discussie over de rol<br />
die u voor uzelf ziet <strong>we</strong>ggelegd als <strong>het</strong> gaat om<br />
preventie van eetstoornissen. Moet dit onder<strong>we</strong>rp op<br />
school worden behandeld? En zo ja, waarom nu juist<br />
bij biologie? Of juist <strong>we</strong>l bij biologie? We zullen laten<br />
zien, dat biologie bij deze psychiatrische aandoening<br />
een grotere rol speelt dan u misschien denkt.<br />
18
W12 vrijdag 11.30-12.45<br />
The making of ... bètavakvernieuwing<br />
Ange Taminiau, Agnes Legierse, Pascal Marsman, SLO Enschede<br />
Doelgroep: docenten havo/vwo die nieuwsgierig zijn naar de stand van zaken rondom de<br />
bètavakvernieuwing..<br />
Werkvorm: informatieve presentatie, bestuderen van de materialen, discussie rondom de<br />
vernieuwing en invoering aan de hand van stellingen.<br />
Materiaal: inzage in <strong>het</strong> lesmateriaal, vernieuwde examenprogramma, experimentele examens.<br />
Wat is de stand van zaken rond de vernieuwing van de bètavakken? Hoe hebben de<br />
leerlingen en docenten van de pilotscholen de nieu<strong>we</strong> programma's ervaren? Waarin verschillen<br />
de nieu<strong>we</strong> examenprogramma's van de oude? En waarin verschillen de nieu<strong>we</strong> examens<br />
van de oude? Hoe worden wij, docenten, daarop voorbereid? Tijdens deze workshop<br />
proberen wij deze vragen te beantwoorden.<br />
Dit jaar zal de staatssecretaris een beslissing nemen over de herziening van de examenprogramma's<br />
biologie, natuurkunde en scheikunde. Aanleiding voor deze herziening van de<br />
examenprogramma's zijn maatschappelijke en <strong>we</strong>tenschappelijke ontwikkelingen en knelpunten<br />
in <strong>het</strong> onderwijs. In de afgelopen drie jaren is <strong>het</strong> examenprogramma getoetst op een<br />
aantal scholen.<br />
Invoering van <strong>het</strong> nieu<strong>we</strong><br />
programma staat gepland voor<br />
september 2013 in klas 4. SLO<br />
zal <strong>het</strong> proces van invoering van<br />
de nieu<strong>we</strong> programma’s coördineren.<br />
In deze workshop aandacht voor<br />
− de stand van zaken,<br />
− de planning van <strong>het</strong> proces,<br />
wat kan, wat mag en wat<br />
moet,<br />
− inzoomen op de examens en<br />
lesmodules.<br />
En is er ruimte voor ervaringen en vragen van deelnemers en kunt u zich oriënteren op wat<br />
deze vernieuwing voor u betekent. Bovendien hebt u de gelegenheid om ter plekke<br />
handreikingen, examenprogramma's, examens, syllabi en de nieuwste lesmodules in te zien<br />
en met elkaar te bespreken. Deze zijn ook voor zover mogelijk beschikbaar. Hoe gaat u dit<br />
verhaal af<strong>maken</strong> op uw eigen school?<br />
19
W13 vrijdag 11.30-12.45 uur<br />
Aanpak van leerlingen met speciale<br />
onderwijsbehoeften: durft u <strong>het</strong> aan?<br />
Sui Lin Goei – lector Onderwijszorg, Hogeschool Windesheim Zwolle en universitair<br />
docent Onderwijscentrum VU<br />
Doelgroep: docenten vmbo/havo/vwo onder- en bovenbouw<br />
Werkvorm: praktijkgerichte discussie aan de hand van concrete voorbeelden<br />
Materiaal: beschrijvingen van leerlingen en video-opnames van klassensituaties<br />
Wat kun je aan als docent voor een klas met dertig pubers? ‘Gewone’ leerlingen zijn al<br />
moeilijk genoeg te managen, wat kun je dan nog aan met leerlingen die speciale<br />
onderwijsbehoeften hebben.<br />
Aan de hand van gefingeerde, maar realistische vignetten van concrete leerlingen<br />
onderzoeken <strong>we</strong> de beelden en opvattingen van docenten bij leerlingen met speciale<br />
onderwijsbehoeften. Deze vignetten zijn afkomstig uit een bredere vragenlijst. We<br />
bespreken hoe ver onze draagkracht als docent gaat, <strong>we</strong>lke aanpakken <strong>we</strong> reeds toepassen<br />
en waar grenzen liggen. In een gezamenlijk gesprek verkennen <strong>we</strong> mogelijkheden om<br />
misschien iets meer te kunnen dan <strong>we</strong> dachten.<br />
We kijken naar video-opnames van klassensituaties en bespreken <strong>het</strong> ge<strong>we</strong>nste<br />
docentgedrag.<br />
T<strong>we</strong>e voorbeelden van vignetten<br />
Piet is 14 jaar en zit in de t<strong>we</strong>ede klas van <strong>het</strong><br />
VMBO. In de afgelopen jaren is er extra met<br />
hem geoefend, desondanks gaat hij steeds meer<br />
achter lopen. Piet is niet meer gemotiveerd<br />
tijdens de lessen, zeker wanneer er veel<br />
lees<strong>we</strong>rk aan te pas komt. In de klas is hij dan<br />
een stoorzender die ook andere leerlingen<br />
meetrekt. Met wiskunde kan hij heel redelijk<br />
meekomen.<br />
Ricky zit nooit stil en is erg impulsief. Hij kan<br />
ook nogal plotseling uitvallen, waarbij hij<br />
zichzelf en anderen bezeert. Eigenlijk<br />
ontbreekt hem iedere concentratie om iets te<br />
leren en hij heeft een grote leerachterstand.<br />
Zo<strong>we</strong>l de docent als de de andere leerlingen<br />
ergeren zich aan hem.<br />
20
L14 vrijdag 14.00-15.15 uur<br />
Hij ten Zij, over transseksualiteit<br />
Jos Megens – Coördinator Genderteam VU medisch centrum<br />
doelgroep: docenten vmbo.havo/vwo<br />
<strong>we</strong>rkvorm: een voordracht door de coördinator van <strong>het</strong> Genderteam en een discussie en<br />
vragenronde met t<strong>we</strong>e ervaringsdeskundigen (MV/VM).<br />
Wij zijn man of vrouw. Dit is zo van<br />
zelfsprekend. Daar denken wij niet<br />
over na. Wordt een baby geboren<br />
met een penis dan is <strong>het</strong> een<br />
jongen, ontbreekt de penis dan is<br />
<strong>het</strong> een meisje (biologische<br />
identiteit). In <strong>het</strong> dagelijks leven<br />
echter zien <strong>we</strong> geen personen met<br />
een penis of een vagina. Wij zien<br />
mannen en vrou<strong>we</strong>n. Dit komt<br />
omdat wij naast onze biologische<br />
identiteit ook een genderidentiteit<br />
hebben. De genderidentiteit is de<br />
beleving/<strong>het</strong> gevoel man of vrouw te<br />
zijn in psychosociaal opzicht.<br />
In de meeste gevallen komt de genderidentiteit overeen met de biologische identiteit. Er zijn<br />
echter mensen bij wie er een discrepantie bestaat tussen deze t<strong>we</strong>e. Dan spreken <strong>we</strong> over<br />
genderdysforie. Deze kan mild zijn, zoals bij travestie/transgenderisme. Transseksualiteit is<br />
de ultieme vorm van genderdysforie. Bij de transseksueel is de tegenstelling tussen de<br />
biologische identiteit en de genderidentiteit zo <strong>groot</strong> dat dit leidt tot allerlei grote lichamelijke<br />
en geestelijke problemen, die zich ook in de sociale omgeving van de school kunnen<br />
manifesteren.<br />
Lange tijd heeft men vanuit de psychiatrie geprobeerd de genderidentiteit aan te passen aan<br />
de biologische identiteit. Dit is nimmer <strong>succes</strong>vol ge<strong>we</strong>est. Wetenschappers zijn er thans<br />
over eens dat een eenmaal vastgestelde genderidentiteit niet te veranderen is door een<br />
psychiatrische behandeling. Dit heeft geleid tot de geslachtsaanpassende behandeling,<br />
waarbij door hormonen en plastisch chirurgie <strong>het</strong> lichaam wordt aangepast aan de<br />
genderidentiteit.<br />
Het Genderteam van <strong>het</strong> VU medisch centrum biedt sinds 1975 deze medische behandeling<br />
aan. Er zijn tot nu toe ongeveer 3500 volwassenen behandeld. Naast een team voor<br />
volwassenen heeft <strong>het</strong> VU medisch centrum ook een team voor kinderen/adolescenten.<br />
Jaarlijks melden zich ongeveer 90 jongeren aan. Uiteindelijk blijkt <strong>het</strong> bij ongeveer 30<br />
jongeren te gaan om transseksualiteit. Bij de geslachtaanpassende behandeling bij<br />
adolescenten wordt in eerste instantie de puberteit geremd. Op zestienjarige leeftijd wordt er<br />
gestart met de hormoonbehandeling en op achttienjarige leeftijd kunnen de plastisch<br />
chirurgische operaties plaatsvinden.<br />
In deze presentatie wordt onder meer aandacht geschonken aan de geschiedenis en de<br />
oorzaken van transseksualiteit, de medische behandeling en de sociale impact van dit<br />
moeilijk voor te stellen fenomeen bij volwassenen en kinderen. Hoe ga je ermee om op<br />
school, zo<strong>we</strong>l wat betreft de algemene houding ten opzichte van deze problematiek als <strong>het</strong><br />
bijstaan van individuele leerlingen die er zelf mee worstelen?<br />
21
L15 zaterdag 09.00-10.15 uur<br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> natuurbeleving<br />
<strong>maken</strong>?<br />
Arjen Drost – docent biologie, natuurfotograaf, reisgids polaire gebieden<br />
Doelgroep: Alle docenten biologie<br />
Werkvorm: Lezing<br />
Materiaal: Keynote presentatie<br />
De afgelopen 10 zomers heb ik doorgebracht op Spitsbergen, <strong>het</strong> <strong>groot</strong>ste gedeelte als gids<br />
op expeditie cruise schepen. Tijdens deze reizen laat ik <strong>het</strong> poollandschap aan de toeristen<br />
zien en gaan <strong>we</strong> op zoek naar ontmoetingen met kenmerkende dieren als de IJsbeer en de<br />
Walrus. Aan boord van deze schepen komt regelmatig de vraag naar boven of <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>we</strong>l<br />
kunnen <strong>maken</strong> om in zo’n k<strong>we</strong>tsbaar natuurgebied met toeristen rond te varen. Veel van mijn<br />
collega’s (en ik zelf ook) zijn van mening dat <strong>we</strong> dit zeker kunnen <strong>maken</strong>, aangezien <strong>we</strong><br />
hopen dat de ervaringen die <strong>we</strong> de mensen laten beleven een positieve uit<strong>we</strong>rking hebben<br />
op de manier waarop mensen thuis met de natuur en hun eigen leefomgeving omgaan.<br />
Natuurbeleving als methode van natuurbescherming.<br />
Zoiets komen <strong>we</strong> ook op school tegen. Als <strong>we</strong> kinderen een goede, spannende, interessante<br />
ervaring in de natuur kunnen geven, zal er vast een aantal zijn die later hier aan terug denkt<br />
en misschien wat anders naar de natuur kijkt.<br />
De vraag is alleen hoe kunnen <strong>we</strong> op school een zelfde soort natuurbeleving kunnen<br />
creëren....<br />
<br />
<br />
<br />
In deze lezing beginnen <strong>we</strong> met natuurbeleving op Spitsbergen en eindigen <strong>we</strong> met diezelfde<br />
natuurbeleving in (of buiten) <strong>het</strong> klaslokaal. Om alvast in de sfeer te komen kunt u een kijkje<br />
nemen op m’n <strong>we</strong>bsite: http://www.natureview.nl.<br />
22
L16 vrijdag 14.00-15.15 uur<br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> Europese top-natuur <strong>maken</strong>?<br />
Natura 2000: Een net<strong>we</strong>rk van top-natuurgebieden in Nederland<br />
Arnout-Jan Rossenaar – senior-ecoloog , Staatsbosbeheer Driebergen<br />
Doelgroep: Alle docenten biologie<br />
Werkvorm: Lezing<br />
Materiaal: Keynote presentatie<br />
Achtergrond<br />
In deze lezing zal uiteengezet worden hoe <strong>we</strong> in Europa en in Nederland de bescherming<br />
van de belangrijkste ecosystemen hebben geregeld door een bijzonder net<strong>we</strong>rk van de<br />
belangrijkste Europese natuurgebieden te realiseren: Natura 2000.<br />
Het vergt een aanzienlijke hoeveelheid energie om deze natuurgebieden en daarin<br />
voorkomende ecosystemen (habitattypen) te behouden en te ontwikkelen. Van belang is dat<br />
veel verschillende partijen daarbij goed met elkaar moeten samen<strong>we</strong>rken.<br />
In de lezing zal een overzicht worden gegeven van de totstandkoming van <strong>het</strong> Natura 2000-<br />
net<strong>we</strong>rk in Nederland. Aan de hand van een aantal praktijkvoorbeelden wordt aangegeven<br />
<strong>we</strong>lke knelpunten en uitdagingen er liggen voor de realisatie van Natura 2000 in Nederland.<br />
Doelgroep<br />
Deze lezing biedt bouwstenen voor de docent (v/m) om in de klas aan zijn leerlingen uit te<br />
leggen over Europese natuur in Nederland. Wat is Europese natuur en waarom is <strong>het</strong> van<br />
belang dat deze beschermd wordt?<br />
Het doel van deze lezing is dat de docent na afloop aan leerlingen goed kan uitleggen wat er<br />
gebeurt met natuur in Nederland en Europa en waarin Nederland in Europees verband<br />
uitblinkt.<br />
Inhoud lezing<br />
In 1990 <strong>we</strong>rd in Nederland <strong>het</strong> unieke natuurbeleidsplan gepresenteerd waarin een net<strong>we</strong>rk<br />
van alle nationale natuurgebieden <strong>we</strong>rd voorgesteld. In 2018 is deze Ecologische<br />
Hoofdstructuur af en omvat dan een vijfde van Nederland.<br />
Hierop volgend is vanuit Europa <strong>het</strong> Natura 2000 net<strong>we</strong>rk opgestart, waarbij de belangrijkste<br />
natuurgebieden in Europees perspectief worden beschermd en ontwikkeld. Het betreft een<br />
tiende deel van NL.<br />
In de lezing komen begrippen als habitattypen, habitatrichtlijnsoorten, ecologische vereisten,<br />
verdroging, stikstof, natuurbeheer en ontwikkeling en aan de orde. Tenslotte zal aan de hand<br />
van recente praktijkvoorbeelden zoals zeearend, kraanvogel, bever en melkviooltje kort<br />
worden ingegaan op <strong>succes</strong>sen en uitdagingen in natuurgebieden in Nederland.<br />
In de lezing zullen ook de vorderingen in enkele N2000 gebieden worden toegelicht<br />
waaronder Texel, de Biesbosch en de Strabrechtse heide.<br />
23
L17 vrijdag 14.00-15.15 uur<br />
Evolutie van tuinplanten door culturele selectie<br />
Brian Kabbes k<strong>we</strong>ker en veredelaar van vaste planten, Suameer<br />
Doelgroep: Docenten (bovenbouw) havo/vwo<br />
Werkvorm: Lezing<br />
Materiaal: n.v.t.<br />
Een aantal van de planten die<br />
op de k<strong>we</strong>kerij van Brian<br />
Kabbes is gevonden, heeft in<br />
heel korte tijd de ontwikkeling<br />
van wilde plant tot cultuurplant<br />
doorgemaakt. Deze evolutie is<br />
<strong>het</strong> gevolg van culturele<br />
selectie. De k<strong>we</strong>ker en zijn<br />
klanten stellen eisen aan een<br />
plant en de veredelaar<br />
probeert dit doel te bereiken.<br />
Hoe<strong>we</strong>l de principes achter<br />
deze evolutie niet meteen één<br />
op één zijn te vergelijken met<br />
de natuurlijke selectie, zijn er<br />
<strong>we</strong>l degelijk parallellen.<br />
Tijdens de lezing "Evolutie van<br />
tuinplanten door culturele<br />
selectie" zal aan de hand van Ridderspoor foto: Brian Kabbes<br />
digitale dia's <strong>het</strong> een en ander<br />
worden uitgelegd. Vanzelfsprekend wordt er stilgestaan bij <strong>het</strong> mechaniek van de natuurlijke<br />
selectie. Doordat Simone en Brian Kabbes vele reizen hebben gemaakt, zijn de voorbeelden<br />
van aanpassing aan <strong>het</strong> leefmilieu die zij zagen bij planten en dieren op foto vastlegden,<br />
spectaculair om te zien. De voorbeelden zijn verrassend en niet voor de hand liggend.<br />
Waar bij natuurlijke selectie <strong>het</strong> milieu de richting aangeeft (de best aan <strong>het</strong> milieu<br />
aangepaste heeft de meeste overlevingskans c.q. <strong>succes</strong> bij <strong>het</strong> doorgeven van<br />
eigenschappen aan volgende generaties) is dat bij cultuurplanten anders. Daar tellen geheel<br />
andere criteria (zoals opbrengst, verkoopbaarheid, ziekteresistentie, mode etc.). Door de<br />
eeu<strong>we</strong>n heen hebben mensen zich beziggehouden met <strong>het</strong> veranderen en aanpassen van<br />
de planten die zij gebruiken. Dat heeft er voor gezorgd dat sommige gewassen bijna<br />
onherkenbaar zijn veranderd, terwijl anderen vrij<strong>we</strong>l gelijk zijn gebleven aan de<br />
oorspronkelijke wilde vorm.<br />
Tijdens de lezing komen voorbeelden aan de orde die in de biologielessen aan bovenbouw<br />
havo/vwo goed bruikbaar zijn.<br />
Daarnaast komen vragen aan de orde als:<br />
- <strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong> planten uit andere <strong>we</strong>relddelen/ milieus/ecosystemen<br />
naar een ander land (bijvoorbeeld Nederland) te brengen?<br />
- <strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong> d.m.v. kruisings-experimenten nieu<strong>we</strong> rassen te k<strong>we</strong>ken?<br />
- <strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> nieu<strong>we</strong> planten <strong>maken</strong>?<br />
De lezing duur ongeveer een uur en heeft een open karakter, <strong>het</strong> stellen van vragen of <strong>het</strong><br />
plaatsen van opmerkingen is tijdens <strong>het</strong> gehele programma mogelijk.<br />
24
W18 zaterdag 10.45-12.00<br />
POWER<br />
Een hulpmiddel voor coaches, klassenleraren, mentoren en opleiders in de school<br />
Jaap van Egmond, vakdidacticus biologie en POWER-coach op <strong>het</strong> UOCG, Groningen<br />
Doelgroep: Iedereen<br />
Werkvorm: In een groep van max. 18 personen worden enkele POWER technieken<br />
gedemonstreerd<br />
Materiaal: n.v.t.<br />
POWER is er voor mensen die vermoeden dat zij beter <strong>we</strong>rk zouden kunnen leveren, maar<br />
dat steeds maar niet doen (en daar zelf last van hebben) én voor mensen die steeds <strong>we</strong>er<br />
tegen dezelfde problemen aanlopen die ze met hun verstand <strong>we</strong>l zouden kunnen oplossen<br />
soms, maar waarmee ze in de praktijk niet écht verder komen.<br />
POWER is een bijzondere manier van coachen. Niet de inhoud van <strong>het</strong> probleem komt aan<br />
de orde, maar de manier waarop de leerling/collega in gesprek is met zichzelf over <strong>het</strong><br />
probleem. De POWER-coach let daarbij op o.a. lichaamstaal, woordgebruik en waarden.<br />
POWER staat voor Pragmatische Ondersteuning op de WERkplek<br />
In de workshop maakt u kennis met enkele POWER-instrumenten.<br />
25
W19 vrijdag 14.00-15.15 uur en zaterdag 10.45-12.00 uur<br />
Practica met dieren: wat kunnen <strong>we</strong> <strong>maken</strong>?<br />
Robin Kamperman en Linda Roering – docenten biologie, SG. St.- Canisius Almelo<br />
Doelgroep: alle docenten en toa’s biologie die betrokken zijn bij uitvoeren van practica met<br />
levende dieren en dode dierlijke organismen en <strong>we</strong>efsels.<br />
Werkvorm: workshop<br />
Materiaal: hand-out Po<strong>we</strong>rPoint, artikel “Niche” (dec. 2005) en lesbrief n.a.v. workshop.<br />
Vijf jaar geleden gaf ik een workshop op de <strong>NIBI</strong>-<strong>conferentie</strong> met als onder<strong>we</strong>rp “Levende<br />
embryo’s in de klas?”. De aanleiding voor deze workshop was de diversiteit aan reacties:<br />
“Dat is moord!”, “Gaaf en interessant”, die ik kreeg in een 4vwo klas nadat ik hen levende<br />
kippenembryo’s had laten bekijken ter ondersteuning van <strong>het</strong> thema voortplanting. Onbewust<br />
was ik voor een aantal leerlingen over een grens gegaan. Voor een aantal aan<strong>we</strong>zige<br />
workshopdeelnemers was <strong>het</strong> een verruiming van <strong>het</strong> blikveld rondom dergelijke practica.<br />
Anderen vonden <strong>het</strong> practicum een stap te ver: “Dit kun je niet <strong>maken</strong> voor leerlingen!”. Deze<br />
laatste reactie is de aanleiding voor een nieu<strong>we</strong> en herziene workshop rondom <strong>het</strong> thema<br />
“Kan je <strong>het</strong> <strong>maken</strong>?” van de <strong>NIBI</strong>-<strong>conferentie</strong>.<br />
Practicum embryologie kip<br />
“Ik ben <strong>het</strong> er niet mee eens om practica met<br />
dieren te doen. T<strong>we</strong>e jaar geleden moesten wij<br />
op school varkensogen ontleden, vorig jaar<br />
honderden fruitvliegjes vergassen, dit jaar een<br />
kippenhart ontleden en volgend jaar geloof ik een<br />
vis. Waar slaat dat op, als je <strong>het</strong> dan toch per se<br />
wil doen, doe <strong>het</strong> dan alleen met degenen die<br />
(dier)geneeskunde willen studeren, want ik kan<br />
begrijpen dat <strong>het</strong> voor hen handig is. Maar voor<br />
de meesten zijn deze practica echt niet nodig,<br />
erg dieronvriendelijk allemaal”<br />
Regels<br />
We gaan in deze workshop met een actuele<br />
blik in op regels over <strong>het</strong> <strong>we</strong>rken met levend en<br />
dood dierlijk materiaal in de lessen, regels<br />
zoals deze <strong>we</strong>ttelijk zijn vastgelegd en in de<br />
Arbo voorschriften van bijvoorbeeld de NVON<br />
worden beschreven. We gebruiken<br />
voorbeelden uit de lessen en geven <strong>we</strong>er hoe<br />
leerlingen uit de onder- en bovenbouw denken<br />
over practica met dieren. Verder wordt<br />
onderscheid gemaakt tussen practica met<br />
levende dieren en snijpractica van dierlijke<br />
organismen en <strong>we</strong>efsels. Hoe kom je aan<br />
materiaal, <strong>we</strong>lke voorschriften dien je in acht te<br />
nemen en zijn er alternatieven te bedenken?<br />
Dilemma’s<br />
Belangrijk aspect binnen de workshop zijn<br />
dierethische dilemma’s. Waar liggen grenzen<br />
voor leerlingen en docenten? Vanuit <strong>we</strong>lke<br />
hoek benader je <strong>het</strong> onder<strong>we</strong>rp en ga je<br />
discussies met leerlingen aan?<br />
Bron: www.vegatopia.com (forum)<br />
In de workshop wordt aan de hand van<br />
stellingen en voorbeelden een discussie ontlokt<br />
en een kader gecreëerd waarbij <strong>we</strong> antwoorden hopen te kunnen geven op de vragen: Wat<br />
kunnen <strong>we</strong> <strong>maken</strong> en kunnen <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong>? De resultaten van deze workshop worden in<br />
een lesbrief verwoord <strong>we</strong>lke digitaal beschikbaar zal komen.<br />
Voorafgaand aan de workshop ontvangen <strong>we</strong> van geïnteresseerde deelnemers alvast input<br />
voor de workshop. Stuurt u ons (kar@canisius.nl of rrl@canisius.nl) voorbeelden van<br />
practica die u uitvoert (leerjaren/niveau). Wat zijn de reacties van leerlingen en verantwoordt<br />
u dergelijke practica naar leerlingen toe? Bespreekt u de ethische kant achter een practicum<br />
of gaat u dit liever uit de <strong>we</strong>g? Zijn er alternatieven waar u voor kiest? We horen <strong>het</strong> graag<br />
van u.<br />
26
L20 vrijdag 14.00-15.15 uur<br />
Synt<strong>het</strong>ische Biologie:<br />
uitdagingen en (on)mogelijkheden<br />
Bert Poolman – programma directeur van <strong>het</strong> Centrum voor Synt<strong>het</strong>ische Biologie<br />
(CSB) en hoogleraar biochemie aan de Rijksuniversiteit Groningen<br />
De heilige graal in de biologie is <strong>het</strong> creëren van nieuw leven, en daarmee de essentie van<br />
‘<strong>het</strong> leven’ te doorgronden. De cel is de kleinste eenheid van leven, maar zelfs de meest<br />
eenvoudige cel is een enorm complex systeem met nog veel vraagtekens. Het opbou<strong>we</strong>n<br />
van een cel vanaf niets, bijvoorbeeld een bacterie, is razend ingewikkeld en op korte termijn<br />
niet haalbaar. Maar gezien de enorme ontwikkelingen in de moleculaire biologie en <strong>het</strong><br />
voortschreiden van allerlei technologieën (DNA-volgorde bepaling, DNA synthese, sturing<br />
van processen tot op <strong>het</strong> niveau van individuele cellen of enkele moleculen) lijkt <strong>het</strong> niet<br />
onmogelijk.<br />
Inmiddels is van meer dan 1000 organismen, waaronder de mens, de DNA volgorde bekend.<br />
Van een aantal microorganismen is van meer dan 70% van de genen de (een) functie<br />
bekend, en de complexe eiwitnet<strong>we</strong>rken in deze cellen zijn al ten dele in kaart gebracht. In<br />
silico ont<strong>we</strong>rpen van gennet<strong>we</strong>rken en de synthese van genen en zelfs kleine chromosomen<br />
(tot 500,000 baseparen) wordt alom gemeengoed, waarmee <strong>groot</strong>schalige verbouwingen<br />
van cellen binnen bereik komt. Het is mogelijk gericht in te grijpen in <strong>het</strong> functioneren van de<br />
cel en deze nieu<strong>we</strong> eigenschappen te geven.<br />
De lezing zal een overzicht geven van de stand van zaken in de synt<strong>het</strong>ische biologie, <strong>het</strong><br />
vakgebied wat zicht richt op <strong>het</strong> bou<strong>we</strong>n of verbou<strong>we</strong>n van cellen, onderdelen van cellen en<br />
biologische materialen. Wat zijn de belangrijke vragen? Waarom wil men cellen bou<strong>we</strong>n of<br />
verbou<strong>we</strong>n? Hoe pakt men dit aan? Kan men <strong>het</strong> ont<strong>we</strong>rpen en construeren van een cel<br />
vergelijken met dat van een apparaat? Wat hebben <strong>we</strong> er aan? De ontwikkelingen in de<br />
synt<strong>het</strong>ische biologie zullen geïllustreerd worden aan de hand van voorbeelden van recent<br />
onderzoek, bijvoorbeeld de ontwikkeling van ‘drug delivery’ systemen en de synthese van<br />
antibiotica.<br />
www.rug.nl/centreforsynt<strong>het</strong>icbiology<br />
27<br />
Bert Poolman
L21 vrijdag 15.45-17.00 uur<br />
Malaria: We kunnen <strong>het</strong> toch niet <strong>maken</strong> om DDT in<br />
te zetten, of transgene muggen los te laten! Of <strong>we</strong>l?<br />
Doelgroep: Docenten, technisch onderwijsassistenten en/of<br />
lesmateriaalontwikkelaars bovenbouw vmbo/havo/vwo.<br />
Werkwijze: Lezing gevolgd door discussie<br />
Opbrengst: Deelnemers krijgen diepgaand inzicht in malaria en de<br />
bestrijding daarvan; de voor- en nadelen van zo<strong>we</strong>l DDT als<br />
moderne biotechnologische oplossingen (GM muggen)<br />
worden besproken.<br />
Iedere 30 seconden sterft ergens in Afrika een kind aan de gevolgen van malaria. Naast<br />
HIV/AIDS is malaria <strong>we</strong>reldwijd één van de belangrijkste oorzaken van armoede. Malaria<br />
kost Afrika een slordige 12 miljard dollar per jaar, en resulteert in een afname in<br />
economische groei van 1.3 % per jaar. Jaarlijks raken een half miljard mensen besmet.<br />
De ziekte kwam vroeger <strong>we</strong>reldwijd voor (inclusief NL) maar <strong>we</strong>rd na WOII uitgeroeid<br />
in de VS, heel Europa, Australië, Rusland, Taiwan, en de Cariben. Momenteel leven 800<br />
miljoen mensen in gebieden waar ze vroeger <strong>het</strong> risico liepen op besmetting. Malaria is nu<br />
een ‘tropenziekte’, en <strong>het</strong> wil maar niet vlotten met de bestrijding laat staan <strong>het</strong> uitroeien<br />
ervan. Waarom is dat zo? De medicijnen van vroeger (bijv. chloroquine) <strong>we</strong>rken niet m eer,<br />
maar <strong>we</strong> hebben goede alternatieven (de zogenaamde combinatietherapieën). Klamboes,<br />
geïmpregneerd met insecticiden, worden op enorme schaal ingezet, maar ook daar zijn<br />
muggen op steeds grotere schaal resistent tegen geworden. En dus grijpt men sinds 2004<br />
<strong>we</strong>er terug op <strong>het</strong> omstreden middel DDT, <strong>het</strong> meest controversiële pesticide ooit.<br />
Momenteel wordt jaarlijks 4-5 miljoen kg DDT, uitgebannen in Europa en de VS van<strong>we</strong>ge<br />
milieu- en gezondheidsproblemen, in Afrikaanse hutjes verspoten. Hoe kan <strong>het</strong> dat <strong>we</strong> er<br />
een dubbele moraal op nahouden: hier niet, maar daar <strong>we</strong>l?<br />
Daarnaast zoekt de <strong>we</strong>tenschap naarstig naar alternatieven en wordt de moderne<br />
biotechnologie volop ingezet bij <strong>het</strong> ontwikkelen van nieu<strong>we</strong> methoden zoals <strong>het</strong> inzetten van<br />
genetisch gemodificeerde muggen. In <strong>het</strong> laboratorium zijn er reeds stammen van muggen<br />
die ongevoelig zijn gemaakt voor infectie met malariaparasieten. Maar zullen dit soort<br />
muggen ooit worden losgelaten in de vrije natuur? ‘<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>we</strong>l <strong>maken</strong>’ om dit soort<br />
muggen los te laten, of staan <strong>we</strong> daarmee aan de vooravond van een ecologische ramp?<br />
Tot slot de vraag: Aangezien <strong>het</strong> voorheen zo goed gelukt is om malaria in grote<br />
delen van de <strong>we</strong>reld uit te roeien, waarom hanteren <strong>we</strong> dan niet gewoon de lessen uit <strong>het</strong><br />
verleden?<br />
Malaria is een <strong>we</strong>reldwijd probleem, en aangezien steeds meer mensen op reis gaan<br />
naar malariagebieden is dit een onder<strong>we</strong>rp wat velen zal aanspreken. Deze lezing belooft<br />
een update over malaria, biedt inzicht in de biologie omtrent malaria, en laat zien waarom de<br />
bestrijding zo moeilijk verloopt maar ook hoe echte oplossingen binnen handbereik liggen.<br />
De lezing vormt een goed inzicht in deze complexe materie die zich uitstekend leent als<br />
basis voor (profiel)<strong>we</strong>rkstukken van scholieren.<br />
<br />
<br />
<br />
Bart G.J. Knols (1965) is <strong>we</strong>tenschapper, auteur, en entrepreneur met een Masters opleiding<br />
Biologie (Wageningen Universiteit, 1989) en PhD in medische entomologie (Wageningen<br />
Universiteit, 1996). Daarnaast heeft hij een Masters in Business Administration (cum laude,<br />
Open Universiteit, UK, 2006), waarvoor hij in 2007 de prestigieuze prijs ‘MBA Student of the<br />
Year’ ontving in Londen. Hij schreef onlangs <strong>het</strong> boek ‘Mug’ waarin o.a. de vraag wordt<br />
beantwoord waarom de een altijd en de ander nooit word gebeten.<br />
28
L22 vrijdag 14.00-15.15 uur<br />
Ik zie wat jij denkt<br />
Doelgroep: Iedereen<br />
Werkwijze: Lezing<br />
Opbrengst: Na afloop bent u een hele hoop wijzer geworden over <strong>het</strong> brein maar blijft u<br />
ongetwijfeld met vragen zitten die nou eenmaal lastig te beantwoorden zijn<br />
Jeroen Geurts – neurobioloog VU Medisch Centrum<br />
In deze lezing neemt Jeroen <strong>het</strong> publiek mee in vogelvlucht langs de<br />
geschiedenis van <strong>het</strong> hersenonderzoek (met hoogtepunten als <strong>het</strong><br />
boren van gaten in schedels in de neolithische tijd, psychochirurgie<br />
in de middeleeu<strong>we</strong>n en de opkomst en ondergang van <strong>het</strong><br />
Cartesiaans dualisme) en zal hij aangeven dat <strong>we</strong> al eeu<strong>we</strong>n zoeken<br />
naar vragen als: Wie ben “ik”? Wat is bewustzijn? Bestaat er een<br />
god? En hebben <strong>we</strong> zoiets als een vrije wil? Maar in feite, ondanks<br />
de enorme technologische vooruitgang die <strong>we</strong> in de <strong>we</strong>tenschap de<br />
laatste decennia hebben doorgemaakt, kunnen <strong>we</strong> deze vragen nog<br />
steeds niet beantwoorden.<br />
In de lezing komen verschillende zaken aan bod:<br />
temporaalkwabepilepsie met vreemde delusies (religie?), vrije wil en<br />
onze neiging om alles te <strong>we</strong>tenschappelijk te reduceren, bijnadoodervaringen<br />
en “de menselijke geest”.<br />
Wie is Jeroen Geurts?<br />
Dr. Jeroen J.G. Geurts (1978) is neurobioloog (hersenonderzoeker) en als<br />
universitair docent verbonden aan <strong>het</strong> VU medisch centrum te Amsterdam<br />
(afdelingen radiologie en pathologie). Hij promoveerde cum laude op zijn<br />
onderzoek naar grijzestofafwijkingen bij de zenuwaandoening multiple<br />
sclerose (MS) en <strong>we</strong>rkt nog steeds aan verbetering van deze ziekte, hoe<strong>we</strong>l<br />
zijn <strong>we</strong>tenschappelijk <strong>we</strong>rkveld inmiddels breder is geworden. Zijn<br />
aandachtsgebied is translationeel onderzoek: <strong>we</strong>rken en denken op <strong>het</strong><br />
grensgebied tussen verschillende vakgebieden. Hij schreef meerdere<br />
<strong>we</strong>tenschappelijke publicaties en zette de Grijze Stof & Cognitie<br />
onderzoeksgroep (zes promovendi) op binnen <strong>het</strong> MS centrum Amsterdam.<br />
Zijn debuut in de gepopulariseerde <strong>we</strong>tenschap maakte hij met <strong>het</strong> boek<br />
Over de kop: fascinerende vragen over <strong>het</strong> brein (samen met Dick Swaab,<br />
Wim van de Grind en Victor Spoormaker). Recentelijk verscheen ook zijn<br />
t<strong>we</strong>ede boek Kopstukken: gesprekken met bekende <strong>we</strong>tenschappers over<br />
hersenen en bewustzijn.<br />
29
L23 zaterdag 09.00-10.15 uur<br />
Ont<strong>we</strong>rp je eigen groente:<br />
een tomaat van de tekentafel<br />
Doelgroep: Iedereen<br />
Werkwijze: Lezing<br />
Opbrengst: Na afloop bent u een hele hoop wijzer geworden over <strong>het</strong> brein maar blijft u<br />
ongetwijfeld met vragen zitten die nou eenmaal lastig te beantwoorden zijn<br />
Michel Haring – Hoogleraar Plantenfysiologie Universiteit van Amsterdam<br />
Al onze voedselgewassen hebben een lange historie: wat ooit een wilde plant was met een<br />
paar smakelijke bessen is nu een cultuurplant die per jaar 50 kilo tomaten produceert. Wat is<br />
de geschiedenis van onze cultuurgewassen en <strong>we</strong>lke eigenschappen hebben er voor<br />
gezorgd dat hun wilde voorouders gedomesticeerd konden worden? Aan de hand van enkele<br />
voorbeelden: tomaat, maïs, rijst, bloemkool zal duidelijk worden dat de hand van de mens<br />
nodig was om uit de biodiversiteit in <strong>het</strong> plantenrijk die soorten te kiezen, die<br />
voedselzekerheid opleverden. Het <strong>we</strong>rk van monniken en verwante geesten over de hele<br />
<strong>we</strong>reld heeft ons een rijkdom aan cultuurgewassen opgeleverd. Dit romantische plaatje van<br />
een toegewijde tuinder die met zorg zijn zaad voor volgens jaar uitzoekt is sterk veranderd<br />
met de intrede van de genetica en <strong>het</strong> bedrijfsmatig produceren van zaaizaad. De “<strong>we</strong>tten”<br />
van Mendel suggereren dat een plant “maakbaar” is: de combinatie van de ge<strong>we</strong>nste<br />
erfelijke eigenschappen levert de ge<strong>we</strong>nste soort op. In vorige eeuw hebben<br />
plantenveredelingsbedrijven de nieu<strong>we</strong> genetische kennis gebruikt om de productiviteit en<br />
ziekteresistentie van bestaande rassen sterk te verhogen. Tot zover is <strong>het</strong> plaatje van de<br />
plantenveredeling passend in de kennis die havo en vwo leerlingen tijdens hun schooltijd<br />
opdoen op basis van de lessen genetica en erfelijkheid. Een plantenveredelaar zal in hun<br />
ogen dan ook zijn dagen op <strong>het</strong> veld tussen zijn favoriete plantensoorten doorbrengen.<br />
Echter, dat is een achterhaald beeld: de moderne plantenveredeling combineert kennis uit<br />
<strong>het</strong> genoomonderzoek met ingenieuze <strong>we</strong>efselk<strong>we</strong>ek technieken om nog gerichter<br />
eigenschappen (= genen) te combineren. Met behulp van genenkaarten, dihaploidculturen,<br />
genetische modificatie en nog veel meer exotische laboratorium technieken wordt onze<br />
groente passend gemaakt aan de <strong>we</strong>nsen van de teler, de <strong>groot</strong>handel en de consument.<br />
Deze lezing beoogt de geschiedenis van de plantenveredeling via klassieke genetica aan de<br />
moderne laboratoriumtechnieken te knopen. Dit als illustratie van onze technische<br />
mogelijkheden, maar ook als discussiestof met betrekking tot de globalisering en<br />
monopolisering van voedingsgewassen. Hoe maakbaar is onze dagelijkse groente?<br />
30
W24 zaterdag 10.45-12.00 uur<br />
Tastbare erfelijkheid<br />
Doelgroep: Iedereen<br />
Werkwijze: Lezing<br />
Opbrengst: Na afloop bent u een hele hoop wijzer geworden over <strong>het</strong> brein maar blijft u<br />
ongetwijfeld met vragen zitten die nou eenmaal lastig te beantwoorden zijn<br />
Michel Haring – Hoogleraar Plantenfysiologie Universiteit van Amsterdam<br />
Erfelijkheidsleer en Genen zijn onder<strong>we</strong>rpen met een <strong>groot</strong> aantal abstracte begrippen. Hoe<br />
krijg je die levend bij de leerlingen en hoe kun je de leerlingen zelf laten ervaren hoe je daar<br />
iets mee kunt doen? Basis thema erfelijkheid willen <strong>we</strong> aan de hand van <strong>het</strong> “kruisen” van<br />
planten demonstreren. Hoe zit dat nu echt met de bloemetjes en de bijtjes? Aan de UvA zijn<br />
<strong>we</strong> bezig met <strong>het</strong> ontwikkelen van demonstratie/les materiaal waarmee <strong>we</strong> genetica tastbaar<br />
willen <strong>maken</strong> voor zo<strong>we</strong>l docent als leerling. In ons programma gebruiken <strong>we</strong> drie<br />
verschillende plantensoorten: tomaten, sla en Petunia’s. In de workshop presenteren <strong>we</strong> drie<br />
onderdelen, die verschillende aspecten behandelen. Aan de hand van de feed-back van de<br />
deelnemers kunnen <strong>we</strong> ons materiaal aanpassen en zorgen dat voor <strong>het</strong> komende<br />
schooljaar de materialen beschikbaar zijn.<br />
Thema 1, Bestuiven en bloemkleur: De grote bloemen van Petunia zij uitermate geschikt<br />
oom zelf een bestuiving mee te doen: eerst een bloem “castreren” door <strong>het</strong> verwijderen van<br />
de meeldraden en vervolgens <strong>het</strong> bestuiven met een kwastje met stuifmeel van een andere<br />
bloem. Dit kunnen leerlingen zelf doen, Petunia’s kunnen gewoon in de vensterbank groeien.<br />
Binnen 4 <strong>we</strong>ken heb je dan zaad. Omdat wij een witte en een paarse bloem gebruiken<br />
kunnen de scholieren zelf speculeren wat voor bloemkleur er uit de kruising tevoorschijn<br />
komt: wit, paars of roze. Vanuit <strong>het</strong> zaad uit de kruising kun je in 3 maanden <strong>we</strong>er bloeiende<br />
petunia’s opgroeien: <strong>het</strong> antwoord op de vraag wordt dan zichtbaar. Deze F1:hybride kun je<br />
vervolgens kruisen met de witte bloem, de paarse bloem en zichzelf. Hier krijg je zaad uit dat<br />
na opgroeien de eerste <strong>we</strong>tten van Mendel zichtbaar maakt. Dit project loopt dus ongeveer 1<br />
jaar. Mocht dit niet in je les passen dan zijn de zaden van al deze kruisingen ook via ons<br />
verkrijgbaar.<br />
Thema 2 Uitsplitsing van erfelijke eigenschappen: Wij hebben een “gewone” tomaat<br />
gekruist met een MicroTom (een kleine tomatenplant met mini-vruchten). Hoe zou de F1<br />
hybride eruit zien: <strong>groot</strong>, klein of er tussenin? Als je nu deze F1 hybride zelf-bestuift, hoe zien<br />
de nakomelingen er dan uit? De oplossing van deze puzzel is als volgt: MicroTom is een<br />
combinatie van t<strong>we</strong>e mutanten: D<strong>we</strong>rg en Miniatuur. De F1 hybride (“gewone” tomaat x<br />
MicroTom) zal er uit zien als de grote moederplant. In de F2 zie je dan grote tomatenplanten,<br />
D<strong>we</strong>rg planten, Miniatuur planten en af en toe <strong>we</strong>er een MicroTom; als <strong>het</strong> goed is in de<br />
verhouding 9:3:3:1. Kortom, t<strong>we</strong>e onafhankelijk overervende eigenschappen. De begrippen<br />
dominant en recessief zijn aan de hand van dit voorbeeld goed uit te leggen. Tomaten zaad<br />
van ouders, F1 en F2 zijn beschikbaar en de planten kunnen in de vensterbank gek<strong>we</strong>ekt<br />
worden. Van<strong>we</strong>ge de uitsplitsing moet je toch ongeveer 100 F2 planten op groeien.<br />
Thema 3 Veredeling in de praktijk: selectie van nieu<strong>we</strong> slarassen uit <strong>het</strong> nageslacht van<br />
een kruising tussen “Lollo rosso” en “IJsbergsla”. Alleen goed uit te voeren als je een tuin ter<br />
beschikking hebt waar je ongeveer 50 kroppen sla kunt opk<strong>we</strong>ken. Sla is een groente die de<br />
meeste leerlingen aanspreekt, sla heeft een hoog aaibaarheidsgehalte en is eetbaar. De<br />
nakomelingen (F2) van de kruising tussen t<strong>we</strong>e verschillende sla soorten levert een oneindig<br />
palet aan combinaties van vorm en kleur op. Het beeld van deze populatie levert heel veel<br />
vragen op, die de leerling bij de beeldvorming over erfelijkheid helpen. Het huidige project is<br />
een meerjarenproject waarbij de leerlingen daad<strong>we</strong>rkelijk een “eigen” soort sla selecteren.<br />
De kroppen die de leerlingen uitzoeken laten <strong>we</strong> schieten (bloeien) en <strong>we</strong> verzamelen <strong>het</strong><br />
zaad voor <strong>het</strong> volgende jaar. Door <strong>het</strong> naast elkaar uit te zaaien wordt zichtbaar dat de<br />
“slasoort” steeds homogener wordt.<br />
31
W25 vrijdag 14.00-15.15 uur<br />
Bioinformatica<br />
Miranda Jansen – De Praktijk, natuur<strong>we</strong>tenschappelijk onderwijs<br />
André Boorsma – TNO<br />
Doelgroep: docenten bovenbouw havo en vwo<br />
Werkvorm: workshop<br />
Materiaal: geen / via www.e-klassen.nl kunnen deelnemers een account aanvragen.<br />
De geheimen van ons DNA worden steeds verder ontrafeld; <strong>we</strong> ontdekken specifieke genen<br />
die betrokken zijn bij ziektes en voor een paar honderd euro heb je een persoonlijk DNAprofiel.<br />
Voor 30.000 euro kun je zelfs je volledige DNA-sequentie in kaart laten brengen, en<br />
dat zal binnen een paar jaar veel goedkoper worden. Het gebruik van DNA-bewijs om een<br />
misdadiger achter de tralies te krijgen is inmiddels een normale zaak geworden. Moderne<br />
DNA-technieken genereren onbeschrijfelijk veel data, maar wat kunnen <strong>we</strong> ermee? Zonder<br />
bioinformatica zouden <strong>we</strong> deze data niet kunnen interpreteren.<br />
Deelnemers krijgen tijdens de workshop eerst een kijkje in de keuken van <strong>het</strong> gebruik van<br />
bioinformatica bij TNO. André Boorsma <strong>we</strong>rkt als bioinformaticus aan een project waarin men<br />
zoekt naar alternatieven voor toxiciteitsstudies in dieren. Van duizenden genen wordt<br />
bestudeerd of ze reageren op een giftige stof. Boorsma ontwikkelde zelf een <strong>we</strong>btool die<br />
helpt de vele data snel te interpreteren. Hij zal vertellen over <strong>het</strong> gebruik van bioinformatica<br />
bij <strong>het</strong> betreffende toxigenomics-project.<br />
Gedurende de t<strong>we</strong>ede helft van de workshop gaan docenten zelf aan de slag met<br />
bioinformatica in de klas. De Praktijk ontwikkelde in opdracht van its academy mede een<br />
online module over bioinformatica, die is gebaseerd op een bestaande NLT-module. In de<br />
zoge<strong>het</strong>en e-klas Bioinformatica krijgen leerlingen van bovenbouw havo en vwo de basis<br />
over DNA en gaan zelf aan <strong>het</strong> <strong>we</strong>rk met biologische data. Ze doen bijvoorbeeld onderzoek<br />
naar een erfelijke ziekte en gebruiken bioinformatica tools om een misdaad op te lossen.<br />
Deelnemers van de workshop <strong>maken</strong> kennis met de e-klas en gaan daarin zelf aan <strong>het</strong> <strong>we</strong>rk.<br />
32
W26 vrijdag 11.30-12.45 uur<br />
(Je) er een voorstelling van<br />
<strong>maken</strong><br />
Doelgroep: iedereen<br />
Werkvorm: workshop<br />
Materiaal: <strong>succes</strong>vol beproefde ‘dramatische <strong>we</strong>rkvormen’ krijgt u op een presenteerblaadje<br />
Gee van Duin (Interfacultaire LerarenOpleiding UvA; Cartesius Lyceum Amsterdam)<br />
De stof is vaak droog. Je verlevendigt de stof met video, spannende verhalen, pittige vragen,<br />
practicum. Maar soms blijft <strong>het</strong> ‘onvoorstelbaar’. Ook mét een osmometer, holle aardappels,<br />
patatjes en dialyseslang blijft osmose een moeilijk voorstelbaar begrip.<br />
In deze workshop gaan <strong>we</strong> moeilijke begrippen voorstelbaar <strong>maken</strong>. We <strong>maken</strong> er letterlijk<br />
een voorstelling van – met de leerlinglijven in de klas en/of met Lego. De leerlingen komen<br />
uit hun bank, ze be<strong>we</strong>gen, ze zijn speler en publiek - en zó halen ze <strong>het</strong> in hun hoofd.<br />
De workshop gaat hierbij uit van <strong>het</strong> bestaan van verschillende leerstijlen en <strong>het</strong> vermoeden<br />
dat leerlingen met een doenerige (kinest<strong>het</strong>ische) leerstijl amper worden bediend in <strong>het</strong><br />
t<strong>we</strong>ede-fase-onderwijs i.t.t. <strong>het</strong> vmbo (zie Frans Wagenaars ‘Loop de bloedsomloop’ in Niche<br />
34 (2) p. 32-33 (2003).<br />
We kijken heel kort naar de indeling van diverse<br />
leerstijlen (Kolb, zintuigdominantie, Gardner). Daarna<br />
gaan <strong>we</strong> aan <strong>het</strong> <strong>we</strong>rk met activiteiten die<br />
gemeenschappelijk hebben dat de leerling be<strong>we</strong>egt<br />
zodat de stof letterlijk gaat leven.<br />
In de groep beoefenen <strong>we</strong> een deel van de volgende<br />
<strong>succes</strong>vol beproefde ‘dramatische’ <strong>we</strong>rkvormen, en van<br />
de rest krijgt u <strong>het</strong> recept:<br />
• Osmo-gooien<br />
• Cellichamen en handpalmsynapsen<br />
• Hormooncanon<br />
• Endodermisdrama<br />
• Cambium-cocooning<br />
• Duplo-brokken door de klassen-darm<br />
• Hardy-Weinberg met Lego<br />
Dit zijn allemaal bovenbouwbegrippen, maar <strong>het</strong> doel is<br />
dat <strong>het</strong> niet hierbij blijft maar dat ieder geïnspireerd<br />
raakt om op elk niveau leerlingen zo te laten leren.<br />
In <strong>het</strong> laatste deel van de workshop ont<strong>we</strong>rpen <strong>we</strong> met behulp van de aan<strong>we</strong>zige Lego en<br />
Duplo en de eigen creativiteit per groepje één nieu<strong>we</strong> <strong>we</strong>rkvorm. Die wisselen <strong>we</strong> achteraf<br />
uit, zodat de workshop elke deelnemer een schat aan <strong>we</strong>rkvormen oplevert:<br />
- Werkvormen die de kinest<strong>het</strong>ische en de doe-kant van alle leerlingen aanspreken;<br />
- Kortdurende <strong>we</strong>rkvormen die náást een andere aanpak passen;<br />
- Werkvormen voor hartelijk lachen én actief leren;<br />
- Werkvormen die stof doen opwaaien - en vruchtbaar in de hoofden doen bezinken.<br />
Deze workshop is een reprise uit de <strong>conferentie</strong> in 2006.<br />
33<br />
<br />
<br />
<br />
bron: www.tschachtli.net/legozoo
W27 vrijdag 15.45-17.00 uur<br />
I want to live forever…<br />
Caspar Geraedts – ontwikkelaar bij De Praktijk, natuur<strong>we</strong>tenschappelijk onderwijs<br />
Doelgroep: docenten bovenbouw havo/vwo<br />
Werkvorm: workshop<br />
Materiaal: kant-en-klaar lesmateriaal om mee naar huis (school) te nemen<br />
Mensen leven steeds langer.<br />
Wetenschappers beginnen<br />
langzamerhand ook meer te begrijpen van<br />
de biologie van de veroudering. Volgens<br />
sommige onderzoekers zal de gemiddelde<br />
levensverwachting van de mens de<br />
komende tijd met tientallen of zelfs<br />
honderden jaren toenemen. Een<br />
fascinerende gedachte, zeker voor<br />
jongeren. In de lessenserie I want to live<br />
forever… <strong>maken</strong> leerlingen (in bovenbouw<br />
havo/vwo) kennis met allerlei processen<br />
die bij veroudering een rol spelen. Daarbij<br />
komt een breed scala aan onder<strong>we</strong>rpen<br />
op verschillende organisatieniveaus aan<br />
bod: mutaties, oxidatieve stress,<br />
genexpressie, telomeren, atherosclerose,<br />
obesitas en natuurlijke selectie. Om maar<br />
een paar voorbeelden te noemen. De<br />
lessenserie bestaat uit zeven delen die als<br />
één geheel of los van elkaar gebruikt<br />
kunnen worden. In totaal kunt u zo één tot<br />
14 lesuren aan <strong>het</strong> lesmateriaal besteden.<br />
In deze workshop zal ik u eerst in vogelvlucht de gehele lessenserie laten zien. Daarna gaat<br />
u zelf met <strong>het</strong> materiaal aan de slag. We spelen een spel – I want to make babies! – waarbij<br />
u een balans moet vinden tussen <strong>het</strong> investeren van energie in voortplanting, en <strong>het</strong><br />
investeren in onderhoud en herstel van schade. In de natuur komen <strong>we</strong> die trade-off namelijk<br />
overal tegen: óf seks óf lang leven. Dit spel hoort bij <strong>het</strong> eerste deel van de lessenserie. In de<br />
delen daarna staat steeds één bepaald organisatieniveau centraal. Net als de leerlingen<br />
<strong>we</strong>rkt u aan een aantal opdrachten, leest u over recent biologisch onderzoek, en bekijkt u<br />
enkele filmpjes waarin <strong>we</strong>tenschappers vertellen over (verouderings)onderzoek. In <strong>het</strong><br />
laatste deel van de lessenserie komen de meer maatschappelijke aspecten van veroudering<br />
aan bod.<br />
I want to live forever… is ontwikkeld door De Praktijk, in opdracht van <strong>het</strong> LifeSpan Network<br />
of Excellence, waar onder andere de Universiteit van Leiden onderdeel van uitmaakt. Het<br />
lesmateriaal is gratis te downloaden via www.praktijk.nu.<br />
34
W28 vrijdag 15.45-17.00 uur<br />
Ont<strong>we</strong>rpend Leren<br />
Fred Janssen – vakdidacticus biologie (ICLON, Universiteit Leiden)<br />
Doelgroep: iedereen<br />
Werkvorm: zelf aan de slag met ont<strong>we</strong>rpend leren<br />
Materiaal: kant-en-klaar lesmateriaal om mee naar huis (school) te nemen<br />
Wilt u leerlingen:<br />
Zich laten verwonderen over de natuur?<br />
Stapsgewijs kennis over (complexe) biologische systemen laten opbou<strong>we</strong>n?<br />
Middels stellen en beantwoorden van vragen kennis laten ver<strong>we</strong>rven?<br />
Inzicht laten krijgen in zo<strong>we</strong>l mechanisme, functionele samenhang als omgeving van<br />
biologische systemen?<br />
Functioneel leren denken?<br />
Evolutionair leren denken?<br />
Werkvorm in de workshop: U kruipt in de huid van de leerling om te ervaren wat ont<strong>we</strong>rpend<br />
leren is. Vervolgens maakt u binnen korte tijd zelf een les volgens de principes van<br />
ont<strong>we</strong>rpend leren. We sluiten af met een korte presentatie van onderzoeksresultaten en een<br />
reflectie op de mogelijkheden van ont<strong>we</strong>rpend leren.<br />
Materiaal: U krijgt een uitge<strong>we</strong>rkte en beproefde lessenserie over <strong>het</strong> immuunsysteem en<br />
over ecosystemen. Daarbij ontvangt u voorbeeldmatige uit<strong>we</strong>rkingen van een aantal andere<br />
onder<strong>we</strong>rpen zoals <strong>het</strong> oog, bloedsomloop, eiwitsynthese etc.<br />
Al eeu<strong>we</strong>nlang verbazen mensen zich over de functionaliteit van organismen. Het lijkt <strong>we</strong>l<br />
alsof ze zijn ontworpen om bepaalde functies te kunnen vervullen in een bepaalde omgeving.<br />
Zo is er een visje dat in zijn blaas in een lichtje heeft waarmee hij zijn eigen schaduw kan<br />
uitvlakken zodat hij niet opvalt voor roofvissen die onder hem door z<strong>we</strong>mmen. Bekend is<br />
natuurlijk is dat de poten, tong en lijf van een specht zijn aangepast om insecten onder de<br />
boomschors vandaan te halen. Maar sommige soorten hebben zo’n lange tong dat deze<br />
wordt opgerold in hun schedel tot ver achter hun oogkassen.<br />
Omdat organismen kunnen worden beschouwd als goede ont<strong>we</strong>rpen, kunnen leerlingen<br />
hierover stapsgewijs kennis ver<strong>we</strong>rven door ze opnieuw te ont<strong>we</strong>rpen. Daarom heet de<br />
onderwijsaanpak die in deze workshop centraal staat ook ont<strong>we</strong>rpend leren. 15 Jaar geleden<br />
heb ik hierover een workshop verzorgd op de <strong>NIBI</strong>-<strong>conferentie</strong>. De aanpak was toen nog in<br />
ontwikkeling en alleen uitge<strong>we</strong>rkt voor immunologie. Inmiddels is de aanpak toegepast voor<br />
vrij<strong>we</strong>l alle doelgroepen leerlingen en biologische systemen van moleculair tot<br />
ecosysteemniveau.<br />
35
W29 vrijdag 11:30-12:45 uur<br />
Leren door zelf uitleggen<br />
Je hebt iets echt geleerd, als je <strong>het</strong> een ander kunt uitleggen<br />
Inger Loopstra en Cobie van de Ven, toa’s Stedelijk Gymnasium Haarlem<br />
Doelgroep: Docenten en toa’s biologie<br />
Onder<strong>we</strong>rp: De spijsvertering<br />
Werkwijze: Maak een animatie met verschillende materialen.<br />
Materiaal: De opdracht krijgt u mee op papier en wordt via nibi-site beschikbaar gesteld<br />
Kun je <strong>het</strong> <strong>maken</strong> om leerlingen te laten uitleggen<br />
wat ze hebben geleerd? Ja natuurlijk.<br />
In de workshop ervaart u hoe leerlingen de bouw<br />
en functies van <strong>het</strong> spijsverteringskanaal kunnen<br />
uitleggen en vormgeven.<br />
In deze workshop gaat u in acht kleine groepjes<br />
aan de slag. Eén groep <strong>we</strong>rkt aan <strong>het</strong> overzicht<br />
van de spijsvertering en de andere groepjes<br />
<strong>we</strong>rken aan een onderdeel zoals mond, slokdarm,<br />
maag, darmen. Er liggen beeldende materialen<br />
klaar zoals klei, draad, papier. Daarmee maakt u<br />
per groepje een animatie op de pc.<br />
U begint met een plan van aanpak (storyboard). In 3 fases beschrijft u <strong>het</strong> proces van begin-<br />
tot eindsituatie. Met de materialen beeldt u <strong>het</strong> proces uit. Met de <strong>we</strong>bcam maakt u foto’s<br />
van <strong>het</strong> steeds anders neergelegde materiaal. Vervolgens spreekt u de bijhorende uitleg in.<br />
De foto’s en de tekst worden gemonteerd tot een filmpje. Op de netbooks staat de software<br />
voor <strong>het</strong> opnameproces klaar. Dit zijn de programma’s Moviemaker en Audacity.<br />
Na <strong>het</strong> praktische gedeelte is er gelegenheid om elkaars filmpjes te bekijken.<br />
Daarna evalueren <strong>we</strong> de workshop met <strong>het</strong> oog op de bruikbaarheid van deze methode voor<br />
havo/vwo leerlingen.<br />
In <strong>het</strong> kader van de activerende didactiek is <strong>het</strong> goed voor leerlingen om op verschillende<br />
manieren met de lesstof om te gaan.<br />
Animaties <strong>maken</strong> over <strong>het</strong> geleerde betekent:<br />
• Overleggen<br />
• Samen<strong>we</strong>rken<br />
• Herhalen<br />
• Ver<strong>we</strong>rken<br />
• Interpreteren<br />
• Vormgeven<br />
• Uitleggen<br />
Wij denken, dat <strong>het</strong> leervermogen van de leerlingen zo breder wordt aangesproken. Zeker<br />
als er een nabespreking is, waarbij de resultaten in de grote groep worden bekeken met<br />
vragen. Wat vind je goed uitgelegd? Wat snap je na de filmpjes beter? Wat heb je ervan<br />
geleerd?<br />
Kan je <strong>het</strong> <strong>maken</strong>? Ja natuurlijk kan je <strong>het</strong> <strong>maken</strong>.<br />
36
W30 vrijdag 15.45-17.00 uur<br />
Kind op bestelling<br />
moet wat kan ook altijd mogen?<br />
Marjolein Grömminger & José Knijnenburg – Freya, vereniging voor mensen met<br />
vruchtbaarheidsproblemen<br />
Doelgroep: Iedereen<br />
Werkvorm: Interactieve lezing met discussie<br />
Materiaal: Presentatie via <strong>NIBI</strong>-site<br />
Krantenkop Gelderlander, 11 augustus 1984<br />
In iedere klas zit gemiddeld minstens één kind dat niet op natuurlijke wijze is ver<strong>we</strong>kt.<br />
Inseminatie, ivf, icsi, ingevroren embryo’s: niemand kijkt meer raar op van de<br />
kunstmatige technieken om een zwangerschap tot stand te brengen. Hoe gaan deze<br />
technieken in zijn <strong>we</strong>rk? En <strong>we</strong>lke nieu<strong>we</strong> technieken dienen zich aan? Het invriezen<br />
van eicellen, imsi, embryodonatie, ivm zijn voorbeelden van nieu<strong>we</strong> toepassingen om<br />
de kinder<strong>we</strong>ns in vervulling te laten gaan. In deze workshop lichten <strong>we</strong> toe wat deze<br />
technieken inhouden. Echter, naast de mogelijkheden staan <strong>we</strong> ook stil bij de sociale<br />
gevoelens rondom nieu<strong>we</strong> technieken. Wat vindt de maatschappij bijvoorbeeld van <strong>het</strong><br />
invriezen van eicellen op jonge leeftijd om de vruchtbare leeftijd op te rekken? En wat<br />
komt hierna? Wordt <strong>het</strong> klonen van mensen straks gemeengoed wanneer de nu<br />
gangbare vruchtbaarheidstechnieken geen uitkomst bieden?<br />
Toen ivf ruim 25 jaar geleden voor <strong>het</strong> eerst <strong>we</strong>rd toegepast, waren de reacties niet mals.<br />
Niet alleen zwol de kritiek aan vanuit feministische en godsdienstige hoek, ook de gewone<br />
man fronste zijn <strong>we</strong>nkbrau<strong>we</strong>n toen hij hoorde dat kinderen konden ontstaan in <strong>het</strong> lab van<br />
<strong>het</strong> ziekenhuis. Maar: wat technisch mogelijk is, wordt toegepast. Zo <strong>we</strong>rkt de technologische<br />
imperatief, de dwangbuis van de technologische noodzakelijkheid. En wie zegt ons dat <strong>het</strong><br />
met klonen straks niet net zo zal gaan? Momenteel een absolute faux pas, maar wat als de<br />
technieken in de toekomst <strong>succes</strong>vol blijken? Zoals al zo vaak aangetoond zal niet de<br />
medische techniek maar de publieke opinie de belemmerende factor zijn in de<br />
ontwikkelingen.<br />
Ins & outs, mogelijkheden en risico’s van vruchtbaarheidstechnieken<br />
Graag nemen wij u tijdens deze workshop op toer door <strong>het</strong> woud van bestaande én mogelijk<br />
toekomstige vruchtbaarheidstechnieken. Wat zijn de ins & outs? Zijn er risico’s? Is <strong>het</strong><br />
belang van <strong>het</strong> kind geborgen of prevaleert <strong>het</strong> belang van de <strong>we</strong>nsouders? Waar liggen<br />
grenzen? En worden deze grenzen opgerekt op <strong>het</strong> moment dat technieken beproefd zijn?<br />
Wanneer gaat geneeskunde over in <strong>we</strong>nsgeneeskunde?<br />
Interactieve sessie – wat vindt ú ervan?<br />
Deze workshop is niet eendimensionaal; graag betrekken <strong>we</strong> u, onze toehoorder, bij de<br />
discussie. Wat vindt u, als ‘vakidioot’, van de ontwikkelingen? Want: kunnen <strong>we</strong> <strong>het</strong> (kind)<br />
<strong>maken</strong>? Jazeker! Maar willen <strong>we</strong> <strong>het</strong> ook? We kijken uit naar een levendige, inhoudelijke<br />
discussie over dit onder<strong>we</strong>rp!<br />
37
L31 vrijdag 15.45-17.00 uur<br />
Natuur in Nederland:<br />
kunnen <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong>?<br />
Frans Vera, ecoloog bij Staatbosbeheer<br />
Doelgroep: Iedereen die kennis wil <strong>maken</strong> met ecologisch natuurbeheer<br />
Werkvorm: Lezing aan de hand van digitale dia’s<br />
Materiaal: n.v.t.<br />
Konikpaarden een van de<br />
grote grazers in Nederland<br />
Foto: Frans Vera<br />
Iedereen heeft <strong>het</strong> over natuur, natuurbehoud, natuurbescherming en natuurbeheer. Maar<br />
wat bedoelen <strong>we</strong> in deze context met <strong>het</strong> woord natuur? Aan de hand van wat bekend staat<br />
als <strong>het</strong> Syndroom van de Verschuivende IJkpunten wil ik aangeven dat wat wij nu als natuur<br />
beschou<strong>we</strong>n slechts een aftreksel is van wat <strong>het</strong> ooit was.<br />
Dat syndroom betekent dat de opvatting over natuur van generatie op generatie verandert,<br />
aangezien de oernatuur uit ons collectieve geheugen is verd<strong>we</strong>nen. We kennen de oernatuur<br />
niet meer. We hebben er alleen theorieën over. De moderne mens heeft alle natuur in cultuur<br />
gebracht. Als <strong>we</strong> dan nog wat kieviten zien, noemen <strong>we</strong> dat natuur. En dat willen <strong>we</strong> dan<br />
‘behouden’. Wij denken dat als de mens <strong>het</strong> landschap niet beheert, er geen natuur kan zijn.<br />
Is dat erg? Dat hangt er vanaf wat je pretendeert en <strong>we</strong>lke verplichtingen je internationaal<br />
bent aangegaan. Gezien <strong>het</strong> feit dat <strong>we</strong> als Nederland <strong>het</strong> biodiversiteitsverdrag hebben<br />
ondertekend zullen <strong>we</strong> veel meer moeten doen dan nu. In de eerste plaats <strong>het</strong> begrip natuur<br />
duiden en in de t<strong>we</strong>ede plaats daar waar <strong>het</strong> mogelijk is natuur opnieuw in de benen te<br />
krijgen met behulp van natuurlijke processen. Deze zijn tijdloos en wachten als Doornroosje<br />
om wakker gekust te worden. Dat ze wakker kan worden tonen ontwikkelingen in gebieden<br />
als de Oostvaardersplassen en <strong>het</strong> rivierengebied aan. Ik zal daar in mijn lezing op in gaan,<br />
evenals de enorme bias die <strong>we</strong> hebben opgelopen doordat <strong>we</strong> nergens meer natuur in<br />
Europa hebben op basis van wat er was voor de invoering van de land- en bosbouw als<br />
mechanismen die de biodiversiteit hebben genivelleerd.<br />
38
W32 zaterdag 10.45-12.00 uur<br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> <strong>het</strong> praktisch <strong>maken</strong>?<br />
Marten Hazelaar en Per-Ivar Kloen – docenten biologie, science en NLT (Chr.<br />
College De Populier, Den Haag)<br />
Doelgroep: docenten en TOA’s van vooral de bovenbouw H/V, deels ook goed bruikbaar in<br />
VMBO en onderbouw.<br />
Werkvorm: presentatie met veel praktische voorbeelden, praktijk.<br />
Materiaal: Lesmateriaal ligt ter inzage, maar kan direct digitaal worden meegenomen.<br />
Micro-organismen spelen in de moderne biologie<br />
een enorm belangrijke rol. Toch zien <strong>we</strong> in onze<br />
lessen daarvan heel <strong>we</strong>inig terug. Vaak wordt<br />
gedacht dat op een school de mogelijkheden voor<br />
<strong>het</strong> <strong>we</strong>rken met micro-organismen te beperkt zijn.<br />
Deze workshop laat zien dat met goedkope en<br />
makkelijk verkrijgbare spullen toch veel<br />
interessants te doen is, juist bij onder<strong>we</strong>rpen die<br />
saai en moeilijk worden gevonden (energie,<br />
stofwisseling). Voor de leerlingen gaat er <strong>we</strong>reld<br />
open; Een biertje of schep aarde zal nooit meer <strong>het</strong><br />
zelfde zijn.<br />
Bij deze workshop krijgt u meer dan twaalf ideeën<br />
voor practica en experimenten die direct<br />
toepasbaar zijn in de klas en waarmee al ruime<br />
ervaring is opgedaan. Ze zijn allemaal zeer<br />
bruikbaar bij <strong>het</strong> vak biologie, maar deels ook bij NLT<br />
(module “De Bodem Leeft”) of als onderdeel van<br />
een scienceproject voor de onderbouw.<br />
Het zelfontwikkelde lesmateriaal (dat u digitaal<br />
direct mee kunt nemen) wordt besproken en u krijgt<br />
te zien hoe bij ons op school hiermee wordt<br />
ge<strong>we</strong>rkt. Ook komt aan de orde hoe een<br />
kookboekpracticum kan worden omgezet in een vrij<br />
onderzoek. Verder kunt u zelf aan de slag met een<br />
aantal experimenten.<br />
Vergeet uw USB-stick niet!<br />
39
L33 zaterdag 10.45-12.00 uur<br />
Het risico van ademhalen:<br />
over veroudering en DNA<br />
Prof. Dr. Jan Hoeijmakers – hoogleraar moleculaire genetica Erasmus Medisch<br />
Centrum Rotterdam<br />
Doelgroep: Docenten bovenbouw H/V<br />
Werkvorm: Lezing<br />
Materiaal: n.v.t.<br />
Bij ouder worden horen allerlei verschijnselen:<br />
rimpels, botontkalking en Alzheimer om maar<br />
een paar voorbeelden te noemen. Minder<br />
bekend is dat ook je DNA zelf veroudert.<br />
Onderzoek van Jan Hoeijmakers laat zien dat<br />
beschadigingen aan <strong>het</strong> DNA een belangrijke<br />
rol spelen bij veroudering. Bijvoorbeeld de<br />
zuurstofradicalen die vrijkomen bij<br />
(cel)ademhaling, blijken een belangrijke bron<br />
van DNA-beschadigingen te zijn. Ademhalen is<br />
dus niet zonder risico.<br />
Het team van Jan Hoeijmakers probeert door<br />
laboratoriumonderzoek <strong>het</strong> proces van<br />
veroudering beter te begrijpen. Zo blijken<br />
muizen met bepaalde genetische afwijkingen<br />
waarbij DNA reparatie is aangedaan in t<strong>we</strong>e<br />
<strong>we</strong>ken net zo ‘oud’ te worden als een gewone<br />
muis in t<strong>we</strong>e jaar. Het lukt zelfs om bepaalde<br />
organen sneller te laten verouderen dan de rest<br />
van <strong>het</strong> lichaam. Maar wat voor consequenties<br />
hebben deze inzichten voor ons als mens?<br />
<strong>Kunnen</strong> wij, door in te grijpen in de processen<br />
die zorgen voor de beschadiging en reparatie<br />
Jeanne-Louise Calment op haar 121 e verjaardag. Ze <strong>we</strong>rd 122 jaar en<br />
164 dagen oud. Foto: Wikipedia.org<br />
van onze genen, ervoor zorgen dat <strong>we</strong> langer en vooral gezonder leven? In deze lezing zal<br />
Jan Hoeijmakers over deze vragen zijn licht laten schijnen.<br />
Jan Hoeijmakers is hoogleraar Moleculaire Genetica aan Erasmus Medisch Centrum in<br />
Rotterdam. Hij kreeg in 1995 de Louis Jeantet prijs, in 1999 de Spinoza onderscheiding en in<br />
2008 de ERC Advanced Grant for Life Sciences (2008).<br />
40
L34 vrijdag 11.30-12.45 uur<br />
Het Genoom genomen? Maar nu..<br />
Prof dr Gertjan van Ommen – Hoogleraar Humane Genetica (Centrum voor Medische<br />
Systeembiologie, Leids Universitair Medisch Centrum)<br />
Dr Cecile Janssens – Universitair Hoofddocent Epidemiologie (Erasmus MC)<br />
Doelgroep: Iedereen die geinteresseerd is in <strong>we</strong>tenschappelijke ontwikkelingen in de genetica.<br />
Werkvorm: Deels interactieve lezingen en discussie.<br />
Materiaal: U krijgt inzage in de DNA testresultaten van één van de sprekers, getest door <strong>het</strong><br />
Amerikaanse bedrijf 23andMe<br />
Tien jaar na <strong>het</strong> gereedkomen van de<br />
eerste volledige versie van de sequentie<br />
van <strong>het</strong> humane genoom staan genetische<br />
analyses aan de basis van veel medische<br />
studies. Genetica heeft enorme winst<br />
gebracht voor de diagnose van erfelijke<br />
aandoeningen, kanker en infectieziekten.<br />
Oorzakelijke diagnoses zijn nu beschikbaar<br />
voor de meest frequente monogenetische<br />
(“Mendeliaanse”) aandoeningen, en de<br />
ontdekking van ‘pathways’ die aangedaan<br />
zijn in complexe ziekten is in een<br />
stroomversnelling geraakt door<br />
genoombrede associatiestudies (GWAS)<br />
met single nucleotide polymorphism (SNP)<br />
chips.<br />
Het sequensen van ons hele genoom kost nu al minder dan 10.000 euro en gaat snel af op<br />
<strong>het</strong> ‘magische’ 1000 dollar streefgetal. Voor een paar honderd euro kunnen <strong>we</strong> al ons hele<br />
‘exoom’(alle eiwitcoderende exons) sequencen en dat heeft al geleid tot de opheldering van<br />
de oorzaak van enkele tientallen zeldzame ziekten, terwijl <strong>we</strong> nog maar aan <strong>het</strong> prille begin<br />
van de ‘medical sequencing’ staan.<br />
Wie had gedacht dat juist de zeldzame ziektengroep <strong>het</strong> eerste en <strong>het</strong> meeste baat zou<br />
hebben bij de voortgang en al die grote investeringen? Toch is dat zo. Bij de complexe<br />
ziekten (astma, reuma, hart-en vaatziekten, kanker) hebben <strong>we</strong> pas de ‘makkelijkst vindbare’<br />
5-10% in beeld. En nog maar een heel klein beetje, want er moet nog heel veel onderzocht<br />
en begrepen worden voor <strong>we</strong> echt veel belang kunnen hechten aan al die internet testen. En<br />
hoe is <strong>het</strong> gesteld met de therapie? Wordt <strong>het</strong> gentherapie of krijgen <strong>we</strong> door de toegenomen<br />
kennis en krachtiger technologieen meer pijlen op onze boog? Aan de hand van een<br />
voorbeeld, de ontwikkeling van therapie voor Duchenne Spierdystrofie, wordt duidelijk<br />
gemaakt dat <strong>het</strong> scheiden van zeldzame en veel voorkomende ziekten eigenlijk geen goed<br />
idee is en dat de eerste groep heel goede ontwikkelmodellen biedt voor latere toepassing op<br />
meer complexe ziekten. Dit voorbeeld wordt besproken in de eerste lezing.<br />
In de t<strong>we</strong>ede lezing geven <strong>we</strong> inzicht in de genetische testen die aangeboden worden door<br />
commerciele bedrijven, voornamelijk uit de Verenigde Staten. Deze bedrijven voorspellen<br />
genetische risico’s voor tientallen ziekten op basis van een genome scan waarin 500.000 tot<br />
1 miljoen SNPs worden afgelezen. Welke aandoeningen testen ze, hoe komen de<br />
voorspellingen tot stand, hoe betrouwbaar zijn de resultaten en wat heeft de consument hier<br />
aan? We nemen u mee op een rondleiding door de <strong>we</strong>bsite van 23andme.<br />
41
L35 vrijdag 11.30-12.45 uur<br />
Stimulate the brain & Improve the mind<br />
Damiaan Denys – hoogleraar psychiatrie (AMC-UvA)<br />
Doelgroep: Voor iedereen<br />
Werkwijze: Lezing<br />
Opbrengst: Weten wat diepe hersenstimulatie betekent, de beperkingen en kansen.<br />
Diepe hersenstimulatie<br />
of “deep brain<br />
stimulation” (DBS) is<br />
een techniek waarbij<br />
een of meerdere<br />
elektroden van<br />
ongeveer 1.27 mm<br />
diameter aan de linker<br />
en de rechter zijde van<br />
<strong>het</strong> brein in een<br />
specifiek hersengebied worden geïmplanteerd. De elektroden worden<br />
onderhuids via een geleidingskabel aan een batterij bevestigd die<br />
onder <strong>het</strong> sleutelbeen wordt ingebracht. De activiteit van de elektrode<br />
wordt van buiten af geprogrammeerd met een draagbaar toestel dat via telemetrie<br />
communiceert met de batterij. Met DBS kan eender <strong>we</strong>lk gebied in de hersenen worden<br />
beïnvloed, gecorrigeerd of geoptimaliseerd. Dat betekent dat in principe alle menselijke<br />
gedrag, zoals angst, aandacht, emotie, cognitie, agressie, impulsiviteit, beslisprocessen,<br />
genot, motoriek kan worden beïnvloed voor zover tenminste <strong>het</strong> onderliggende proces in de<br />
hersenen is gekend. Tot op heden wordt DBS enkel in de geneeskunde toegepast. Er zijn<br />
geen gegevens bekend over de toepassing van DBS als “cognitive enhancement” bij<br />
“normale” mensen, hoe<strong>we</strong>l wordt gespeculeerd dat dit in de toekomst mogelijk zou moeten<br />
kunnen zijn.<br />
Damiaan Denys is Professor en Voorzitter van de<br />
afdeling Psychiatrie van <strong>het</strong> faculteit Geneeskunde van<br />
de Universiteit van Amsterdam (AMC-UvA).<br />
Denys doet klinisch en neurobiologisch onderzoek op<br />
<strong>het</strong> terrein van impulsiviteit en compulsiviteit. Zijn<br />
<strong>we</strong>tenschappelijk onderzoek wordt gekarakteriseerd<br />
door een translationele aanpak klinische patiënten,<br />
diermodellen, neuroimaging en neurogenitica betrokken<br />
zijn. Een bijzondere focus van zijn onderzoek is de<br />
ontwikkeling van diepe hersenstimulatie (Deep Brain<br />
Stimulation) bij psychiatrische ziektes.<br />
Denys heeft Filosofie en Geneeskunde gestudeerd aan<br />
de Katholieke Universiteit van Leuven en promoveerde cum laude aan de universiteit van Utrecht met<br />
<strong>het</strong> proefschrift, getiteld On certainty: studies in obsessive compulsive disorder. Hij heeft vanaf 2002<br />
ge<strong>we</strong>rkt op de afdeling Psychiatrie van <strong>het</strong> Universitair Medisch Centrum Utrecht, eerst als<br />
stafmede<strong>we</strong>rker en later als hoofd van de divisie Angststoornissen. Denys ontving in 2005 de Ramaer<br />
Medal van de Nederlandse Vereniging van Psychiaters voor buitengewoon klinisch onderzoek.<br />
42
W36 vrijdag 14.00-15.15 uur<br />
Heavy Exercise:<br />
Inspanningsfysiologie in de topsport<br />
Harm Smit, biologie en NLT-docent Arentheem College Arnhem<br />
Doelgroep: Docenten havo-bovenbouw<br />
Werkvorm: In teams (sportbureaus) <strong>we</strong>rken aan opbouw van expertise: leggen van verbanden<br />
tussen concepten waar verschillende beroepsgroepen zich op richten bij de<br />
begeleiding van topsporters.<br />
Materiaal: Handleiding is te downloaden; verschillende onderdelen krijgt u mee naar huis<br />
Hoe krijg je leerlingen enthousiast voor de thema’s<br />
ademhaling, transport, homeostase en spijsvertering? En dat<br />
ze ook nog <strong>het</strong> verband zien tussen deze concepten?<br />
Dat kan als je ze laat <strong>we</strong>rken in de verbindende context van<br />
de sport.<br />
Ik heb een lesmodule ontwikkeld die aansluit bij <strong>het</strong> nieu<strong>we</strong><br />
examenprogramma zoals de Commissie Vernieuwing<br />
Biologie Onderwijs (CVBO) voor ogen heeft. Leerlingen<br />
<strong>maken</strong> kennis met biologische aspecten die bij (top)sport<br />
komen kijken. Ze zoeken uit <strong>we</strong>lke kennis ze nodig hebben<br />
om de volgende vraag te beantwoorden: hoe verbeter ik de<br />
prestaties van een topsporter?<br />
In deze module staan verschillende concepten centraal:<br />
be<strong>we</strong>ging, ademhaling, transport, spijsvertering, uitscheiding,<br />
homeostase, zenuwstelsel, hormoonhuishouding, gedrag,<br />
metabolisme. Doel van deze module is dat leerlingen<br />
verbanden leggen tussen de genoemde concepten. Ze<br />
moeten de stof benaderen vanuit vijf verschillende<br />
beroepspraktijken: sportarts, fysiotherapeut, sportdiëtist,<br />
trainer/coach en communicatiemede<strong>we</strong>rker. Leerlingen worden zo verdeeld dat in elke groep<br />
expertise zit van de diverse beroepen. Tijdens een mini-symposium moeten de groepjes zich<br />
presenteren aan aan een jury bestaande uit een collega-docent en een topsporter<br />
(gastdocent). Het groepje dat <strong>het</strong> beste presenteert sleept de opdracht binnen. Zij mogen<br />
dan de topsporters begeleiden.<br />
Het leren over deze concepten wordt aangevuld door middel van verschillende activiteiten,<br />
zoals een vissenpracticum waarbij de relatie tussen fysiologie en anatomie van spieren, <strong>het</strong><br />
<strong>maken</strong> van een mindmap, <strong>het</strong> voeren van een ethische discussie. Bij <strong>het</strong> uitvoeren van<br />
bovengenoemde activiteiten doen leerlingen heel wat aan <strong>het</strong> ontwikkelen van vaardigheden:<br />
samen<strong>we</strong>rken, communiceren, onderzoek doen, presenteren.<br />
In deze module kan eenvoudig worden samenge<strong>we</strong>rkt met de sectie Nederlands, zodat <strong>het</strong><br />
aspect communiceren extra aandacht krijgt. Ook ligt <strong>het</strong> voor de hand samen te <strong>we</strong>rken met<br />
de sectie Lichamelijke Opvoeding om inspanningstesten uit te voeren, waardoor de leerling<br />
ook ervaringsdeskundige wordt.<br />
Wat gaan <strong>we</strong> doen?<br />
Net als de leerlingen gaat u een deel van de module uitvoeren. U vult afzonderlijk een<br />
beroepsgroepenformulier in, waarin de "kernbegrippen" beschreven zijn die met sportieve<br />
inspanningen te <strong>maken</strong> hebben. In “bureauteams” gaat u vervolgens aan de slag waarna er<br />
<strong>we</strong>er plenair besproken wordt.<br />
Aanvullend is er een discussie over doping. Via een verhalende aanpak gaat u in groepen<br />
sporters met een dopingverleden verdedigen, zodat ze worden geselecteerd voor de<br />
begeleiding naar de volgende Olympische Spelen.<br />
43
L37 vrijdag 14.00-15.15 uur<br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> <strong>het</strong> na-<strong>maken</strong>?<br />
Doelgroep: Docenten en lesmateriaalontwikkelaars uit alle geledingen van <strong>het</strong> onderwijs.<br />
Wervorm: Lezing<br />
Materiaal: Voorbeelden voor in de klas<br />
Prof. Dr. John J. Videler – Emeritus hoogleraar Rijksuniversiteit Groningen (Bionica en<br />
Mariene Zoölogie) en Universiteit Leiden (Evolutionaire Mechanica)<br />
Vogels, vleermuizen en insecten vliegen, slakken en wormen graven. Wat de natuur kan<br />
willen wij ook. Daarom bou<strong>we</strong>n wij vliegtuigen en graafmachines. Technische uitvindingen<br />
waar de natuur – dankzij 4 miljard jaar natuurlijke selectie – vaak goede oplossingen voor<br />
gevonden heeft. Bionica is <strong>het</strong> vakgebied waar <strong>het</strong> draait om <strong>het</strong> leren van de natuur om die<br />
technische oplossingen ook voor ons beschikbaar te <strong>maken</strong>.<br />
Naarmate <strong>we</strong> beter begrijpen hoe <strong>het</strong> leven functioneert, kunnen <strong>we</strong> er meer van toepassen.<br />
Met bionica kunnen <strong>we</strong> efficiënt en toch est<strong>het</strong>isch bou<strong>we</strong>n, op natuurlijke wijze <strong>het</strong> klimaat<br />
beheersen en duurzame energie op<strong>we</strong>kken en gebruiken. En <strong>we</strong>llicht kunnen <strong>we</strong> via bionica<br />
zelfs op eenvoudige wijze <strong>het</strong> fileprobleem oplossen.<br />
De lezing verkent de mogelijkheden en <strong>we</strong>rkt toe, via de ontwikkeling van de vliegkunst door<br />
de mens, naar een ont<strong>we</strong>rp voor een nieuw verkeersvliegtuig dat minder lawaai maakt,<br />
kortere start en landingsbanen nodig heeft, veiliger is en minder energie verbruikt per<br />
passagier. En passant leren <strong>we</strong> hoe vogels vliegen.<br />
Aan <strong>het</strong> eind van de lezing daag ik jullie in groepjes uit om naar<br />
toepassingen op zoek te gaan die in de natuur voor <strong>het</strong> oprapen liggen<br />
Professor Videler schreef onlangs een boek over Bionica waarin hij beschrijft hoe<br />
de natuur voor elk technisch probleem <strong>we</strong>l een oplossing heeft. Neem <strong>het</strong><br />
energieprobleem. Zodra <strong>we</strong> goed snappen hoe planten uit zonlicht energierijke<br />
verbindingen <strong>maken</strong> kunnen <strong>we</strong> misschien pas echt goede zonnecellen bou<strong>we</strong>n<br />
en zo <strong>het</strong> energieprobleem oplossen. De besproken voorbeelden zijn prima<br />
geschikt om in de klas te behandelen.<br />
Micropscopische opname van een<br />
lotusblad waarin prachtig te zien<br />
is hoe waterafstotend <strong>het</strong><br />
oppervlak is. Lotusbladeren.<br />
Foto: Wikipedia.org<br />
44
W38 zaterdag 10.45-12.00 uur<br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> <strong>het</strong> <strong>maken</strong> om te differentiëren?<br />
Differentiatie in assimilatie en dissimilatie<br />
Arjen Galema, Mark Koren – Docenten Biologie (JCU, Cals College)<br />
Krijn Kieviet – onderwijsontwikkelaar JCU aan de Universiteit Utrecht<br />
Doelgroep: docenten VWO die verschil in leersnelheid van leerlingen bemerken tijdens hun<br />
lessen. In deze <strong>we</strong>rkgroep zal <strong>het</strong> thema assimilatie en dissimilatie als voorbeeld<br />
gebruikt worden.<br />
Werkvorm Intro, groepsopdracht, presentatie onderzoeksuitkomsten, discussie met leerlingen en<br />
hun materiaal.<br />
Materiaal: u krijgt <strong>het</strong> gebruikte lesmateriaal mee en kunt alle andere opdrachten van een<br />
<strong>we</strong>bsite downloaden.<br />
Biologielessen hebben doorgaans <strong>het</strong> tempo van de <strong>groot</strong>ste gemene deler. Leerlingen<br />
hebben echter verschillende leersnelheden. Het Junior College Utrecht (JCU) biedt<br />
leerlingen gedifferentieerd biologieonderwijs dat aansluit bij hun niveau van beheersing en<br />
inhoudelijke <strong>we</strong>nsen. Arjen en Mark hebben opdrachten gemaakt en verzameld die voldoen<br />
aan de voorwaarden van gedifferentieerd lesgeven. Deze zoge<strong>het</strong>en keuzeopdrachten<br />
sluiten aan bij de vaardigheden en interesses van getalenteerde leerlingen en leerlingen die<br />
meer tijd voor ver<strong>we</strong>rking van de leerstof nodig hebben. Hierdoor valt niemand meer buiten<br />
de boot. De opdrachten zijn er in drie variaties.<br />
1. De eerste is herhalend: de leerlingen doorlopen de leerstof van een hoofdstuk nog<br />
eens, in een nieu<strong>we</strong> context.<br />
2. De t<strong>we</strong>ede optie is verdiepend: de leerlingen verkennen de stof van <strong>het</strong> hoofdstuk<br />
dieper dan voor <strong>het</strong> examen nodig is.<br />
3. De derde mogelijkheid is verrijkend: de leerlingen gaan aan de slag met een onder<strong>we</strong>rp<br />
dat niet in <strong>het</strong> examen voorkomt.<br />
De drie soorten keuzeopdrachten hebben een vergelijkbare structuur. Ze starten met een<br />
oriëntatiefase waarin leerlingen een probleem verkennen en noodzakelijke voorkennis<br />
ophalen. Vervolgens gaan ze aan de slag om <strong>het</strong> probleem op te lossen. De opdracht eindigt<br />
met <strong>het</strong> <strong>maken</strong> van een product, dat een poster of een korte presentatie kan zijn, maar ook<br />
een proefopstelling of <strong>we</strong>bpagina. Essentieel voor de motivatie is dat iedere groep zijn<br />
product aan medeleerlingen en de docent kan presenteren.<br />
Naast de opdrachten brengen <strong>we</strong> leerlingen mee. Deze leerlingen hebben differentiatieopdrachten<br />
gedaan en kunnen hierover vertellen. Zij laten ook hun eindproduct zien.<br />
45<br />
Het eindproduct van een groepje<br />
leerlingen dat <strong>we</strong>rkte aan de<br />
verrijkingsopdracht over Kanker
W39 zaterdag 10.45-12.00 uur<br />
Op Eigen Wijze <strong>we</strong>rken aan <strong>het</strong><br />
thema “de maakbare mens”<br />
Thimo Jansen en Stefan Rutenfrans, docenten op Werkplaats Kindergemeenschap<br />
Doelgroep: docenten onder- en bovenbouw VMBO, HAVO en VWO.<br />
Werkvorm: presentatie over <strong>het</strong> <strong>we</strong>rken op Eigen Wijze, bekijken van producten van leerlingen,<br />
reageren op stellingen en in kaart brengen van ‘bottlenecks’ voor uitproberen op eigen<br />
school.<br />
Materiaal: draaiboek voor <strong>het</strong> <strong>we</strong>rken op Eigen Wijze en handige formats die naar believen<br />
gebruikt mogen worden. Materiaal<br />
wordt op papier en op DVD<br />
uitgedeeld.<br />
Werken volgens Eigen Wijze<br />
Op de Werkplaats (Kees Boekeschool) zijn <strong>we</strong> bij<br />
biologie een aantal jaren geleden gestart met <strong>het</strong><br />
<strong>we</strong>rken op Eigen Wijze. Globaal komt <strong>het</strong> er op<br />
neer dat leerlingen zélf mogen kiezen hoe ze de<br />
leerstof gaan tackelen. Dat mag gewoon,<br />
traditioneel, door in <strong>het</strong> <strong>we</strong>rkboek te <strong>we</strong>rken maar<br />
ook door andere <strong>we</strong>rkvormen uit te proberen.<br />
Denk aan <strong>het</strong> geven van een presentatie, <strong>het</strong><br />
<strong>maken</strong> van een <strong>we</strong>rkstuk, <strong>het</strong> <strong>maken</strong> van een<br />
spel, <strong>het</strong> doen van een onderzoek, <strong>het</strong> <strong>maken</strong><br />
van samenvattingen, <strong>het</strong> geven van een les, <strong>het</strong><br />
<strong>maken</strong> van een film, etc. In deze workshop zal <strong>het</strong> <strong>we</strong>rken op Eigen Wijze geïllustreerd<br />
worden vanuit <strong>het</strong> thema “de maakbare mens”.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Doel van <strong>we</strong>rken op Eigen Wijze<br />
Doel van deze manier van <strong>we</strong>rken is dat leerlingen op onderzoek gaan naar de manier van<br />
leren die <strong>het</strong> beste bij hen past en verschillende manieren uitproberen om <strong>het</strong> geleerde over<br />
te brengen op anderen. Daarnaast levert <strong>het</strong> ook lesmateriaal op voor hele groepen<br />
waarmee verschillende leerstijlen aangesproken kunnen worden. Leerlingen gaan vaak<br />
gemotiveerd aan <strong>het</strong> <strong>we</strong>rk zodra ze zelf mogen bepalen hóe ze gaan <strong>we</strong>rken en wát ze gaan<br />
<strong>maken</strong>.<br />
Waarom deze workshop?<br />
Hoe begeleid je leerlingen die op Eigen Wijze <strong>we</strong>rken? Waar haal je de tijd vandaan om<br />
verschillende manieren van <strong>we</strong>rken te begeleiden? Aan <strong>we</strong>lke eisen moeten verschillende<br />
eindproducten voldoen? Hoe organiseer je dit allemaal? Al deze vragen komen aan bod in<br />
deze workshop.<br />
In <strong>het</strong> eerste deel van de workshop wordt uiteen gezet hoe <strong>het</strong> <strong>we</strong>rken op Eigen Wijze<br />
georganiseerd wordt op de Werkplaats en <strong>we</strong>lke eisen er aan <strong>het</strong> <strong>we</strong>rken op Eigen Wijze<br />
worden gesteld. Er zullen delen van een aantal eindproducten getoond worden van biologie<br />
leerlingen uit VWO 4 over de onder<strong>we</strong>rpen erfelijkheid, biotechnologie, prenatale diagnostiek<br />
en van een groep NL&T leerlingen uit VWO 4 die de module Hersenen en Leren hebben<br />
gedaan.<br />
In <strong>het</strong> t<strong>we</strong>ede deel van de workshop zullen ‘bottlenecks’ aan de orde worden gesteld middels<br />
een stellingenspel. Hierin worden deelnemers uitgedaagd om zich in te leven in <strong>het</strong> <strong>we</strong>rken<br />
volgens Eigen Wijze op de eigen school, met alle problemen die daarbij naar voren zouden<br />
kunnen komen.<br />
46
W40 vrijdag 11.30-12.45 uur<br />
Griep voorkomen is beter dan genezen.<br />
Maar hoe griep te voorkomen?<br />
Francine Behnen – docent biologie en ANW (CSG Bogerman, Sneek) en<br />
onderwijskundige<br />
Ronald Smallenburg – zakelijk eindverantwoordelijke van De Grote Griepmeting<br />
Doelgroep: Docenten onderbouw en vmbo die graag actief met hun leerlingen leren.<br />
Werkvorm: Werken met de computer, testen lesmateriaal (<strong>we</strong>bquest, applet, film), presentatie<br />
onderzoeksresultaten, discussie.<br />
Materiaal: U krijgt een rondleiding langs de verschillende beschikbare lesmaterialen en tips hoe<br />
ze te integreren in uw onderwijsprogramma.<br />
Hoe maakbaar is griep van nature? <strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> griepgolven, zoals vorig jaar de Mexicaanse<br />
griep, voorkomen? Is <strong>het</strong> <strong>we</strong>nselijk dat <strong>we</strong> griepgolven voorkomen? Wat kost <strong>het</strong> om een<br />
griepgolf te voorkomen (vaccins en/of voorlichting)? Wat kun je zelf doen om de verspreiding<br />
van griep tegen te gaan?<br />
De lesmaterialen op de informatie- en onderzoeks<strong>we</strong>bsite www.degrotegriepmeting.nl helpen<br />
leerlingen om antwoorden te vinden op deze vragen. U kunt kiezen <strong>we</strong>lke materialen <strong>het</strong><br />
beste bij uw leerlingen passen.<br />
De voorlichtingsfilmpjes duren enkele minuten en illustreren wat griep is en hoe<br />
<strong>het</strong> zich verspreidt. De filmpjes kunnen uitstekend gebruikt worden als inleiding op<br />
<strong>het</strong> onder<strong>we</strong>rp af<strong>we</strong>er en immuniteit.<br />
Wanneer u een onderbouwklas met ‘doeners’ heeft, dan is <strong>het</strong> Grote Griepspel<br />
een aantrekkelijke activiteit om te laten zien en ervaren hoe een griepgolf ontstaat,<br />
een hoogtepunt bereikt en dan <strong>we</strong>er vanzelf uitdooft. Met dit spel, maar ook met<br />
de interactieve applet, leren de leerlingen spelenderwijs <strong>we</strong>lke factoren invloed<br />
hebben op <strong>het</strong> aantal mensen dat ziek kan worden. Zonder een wiskundige formule te<br />
hoeven hanteren, kunnen de leerlingen zelf uitzoeken <strong>we</strong>lke vaccinatiegraad <strong>het</strong> meest<br />
optimaal is, bijvoorbeeld op hun eigen school.<br />
In de <strong>we</strong>bquest verdiepen leerlingen zich in de maatschappelijke dilemma’s<br />
met betrekking tot de verspreiding van virusziekten, <strong>het</strong> onder controle<br />
houden hiervan en de kosten voor de gezondheidszorg. Leerlingen Zorg en<br />
Welzijn die in de zorgsector zullen gaan <strong>we</strong>rken krijgen immers zelf ook te<br />
<strong>maken</strong> met de vraag: moet ik me als zorgverlener laten vaccineren om te<br />
voorkomen dat de bewoners/patiënten die ik verzorg ziek worden?<br />
De getoonde lesmaterialen zijn gratis beschikbaar via de site van de Grote Griepmeting. We<br />
hopen dat u ze met uw leerlingen met plezier zult gebruiken.<br />
We hebben echter één dringend verzoek: wanneer u de materialen gebruikt, zou u dan uw<br />
leerlingen willen stimuleren om tenminste zes aaneensluitende <strong>we</strong>ken griepmeter te zijn?<br />
Jongeren zijn, vaak ongemerkt, grote verspreiders van <strong>het</strong> griepvirus. Wetenschappers verbonden<br />
aan de Grote Griepmeting hebben grote behoefte aan meer gegevens over de verspreiding<br />
van griep onder jongeren. Meedoen aan de Grote Griepmeting helpt om in de<br />
toekomst k<strong>we</strong>tsbare groepen in de samenleving beter te kunnen beschermen tegen<br />
virusziekten zoals griep. Tijdens de workshop laten <strong>we</strong> zien hoe eenvoudig meedoen is.<br />
47
L41 vrijdag 15.45-17.00 uur<br />
Bananen met een aidsvaccin?<br />
Dirk Bosch – hoofd onderzoek bioscience (WUR/UU)<br />
Arjen Schots – hoofddocent planten<strong>we</strong>tenschappen (WUR)<br />
Doelgroep: Alle docenten biologie<br />
Werkvorm: Lezing en interactieve zoektocht naar toepassing ervan in de klas<br />
Materiaal: Keynote presentatie met lesideeën voor in de klas<br />
Bananen met een aidsvaccin? Klinkt<br />
prachtig maar is dit ook realistisch?<br />
Door gewassen genetisch te<br />
veranderen is <strong>het</strong> mogelijk om de<br />
plant medicijnen te laten <strong>maken</strong>. Dit<br />
zoge<strong>het</strong>en molecular farming maakt<br />
<strong>het</strong> mogelijk om planten eiwitten<br />
zoals antilichamen of groeifactoren<br />
te laten produceren. Ook is <strong>het</strong><br />
mogelijk om eiwitten te produceren<br />
die een immuunreacite op<strong>we</strong>kken<br />
zoals bij een vaccin.<br />
Tijdens deze sessie zal ingegaan worden op hoe je planten dergelijke medicijnen kunt laten<br />
<strong>maken</strong>. Waarom zou je dit trou<strong>we</strong>ns in planten willen doen? En in <strong>we</strong>lke plant: eendenkroos,<br />
banaan of tabak? Wat zijn de voor- en nadelen van medicijnen uit planten? Mag dit alles<br />
zomaar, is <strong>het</strong> veilig voor milieu en patiënt? Hoever staan <strong>we</strong>, zijn er al patiënten behandeld?<br />
Tijdens deze interactieve lezing zullen <strong>we</strong> dit biotechnologisch onder<strong>we</strong>rp vanuit<br />
verschillende hoeken belichten: biotechnologisch, medisch, <strong>we</strong>t- en regelgeving, economisch<br />
en natuurlijk ethisch/maatschappelijk.<br />
Molecular farming biedt een combinatie van <strong>het</strong> nieuwste onderzoek, met de daarbij horende<br />
biologische en technische vragen, maar ook de maatschappelijke en ethische vragen. Deze<br />
vragen zijn realistisch en deels nog niet beantwoord (!). Op dit moment verkennen <strong>we</strong> de<br />
mogelijkheid of er vraag naar is in de klas om <strong>het</strong> onder<strong>we</strong>rp farmagewassen centraal te<br />
stellen in een lesmodule NLT of biologie voor bovenbouw havo/vwo. Aan <strong>het</strong> eind van de<br />
lezing gaan <strong>we</strong> met zijn allen na aan <strong>we</strong>lke eisen een dergelijke lesmodule zou moeten<br />
voldoen om <strong>het</strong> een <strong>succes</strong> in de klas te <strong>maken</strong>. Farmagewassen bieden naar onze mening<br />
een mooie realistische casus van toegepast <strong>we</strong>tenschappelijk onderzoek met een impact<br />
voor onze maatschappij.<br />
48
L42 vrijdag 15.45-17.00 uur<br />
Vlees uit de petrischaal duurzaam<br />
alternatief voor gewoon<br />
Mark Post – vasculair bioloog en hoofd Fysiologie Universiteit Maastricht<br />
Doelgroep: iedereen die meer wil <strong>we</strong>ten van alternatieven voor traditioneel vlees<br />
Werkvorm: lezing met interactief gedeelte dmv enquête.<br />
Materiaal: po<strong>we</strong>rpointpresentatie en enquête is beschikbaar voor uw lessen<br />
Het probleem: De huidige productie van vlees door veeteelt is niet duurzaam, aangezien <strong>het</strong><br />
nu al 70% van alle landbouw grond <strong>we</strong>reldwijd in beslag neemt, terwijl in 2050 de vraag naar<br />
vlees is verdubbeld (WHO), ondermeer door groei van de behoefte in <strong>het</strong> aziatische en<br />
afrikaanse continent. Varkens en koeien zijn inefficient, want zetten slechts 15% van<br />
plantaardige eiwitten uit hun voeding om in eetbare dierlijke eiwitten. Bovendien produceren<br />
ze 5% van de totale CO2 en 30% van de methaan uitstoot zodat een vegetarier met een<br />
Hummer milieuvriendelijker is dan een carnivoor op een fiets. Andere nadelen van vlees uit<br />
veeteelt zijn de belasting van ons ge<strong>we</strong>ten door verdringing van <strong>het</strong> dierenleed en de<br />
opkomst van zoönosen als gevolg van de intensieve veehouderij.<br />
De vorderingen in de stamcel technologie <strong>maken</strong> <strong>het</strong> mogelijk om voorloper cellen -<br />
zogenaamde satellietcellen- uit stukjes spier<strong>we</strong>efsel te isoleren, op te k<strong>we</strong>ken en te laten<br />
uitgroeien tot nieu<strong>we</strong> spiervezels die de basis vormen voor vlees. In vergelijking tot de<br />
medicinale toepassingen van stamcel therapie is deze toepassing relatief eenvoudig omdat<br />
de spier niet functioneel hoeft te integreren in <strong>het</strong> menselijk lichaam; <strong>het</strong> hoeft tenslotte<br />
alleen te worden opgegeten. Voor <strong>het</strong> groeien van vlees in k<strong>we</strong>eksystemen zijn natuurlijk<br />
nog steeds voedingsstoffen, zuurstof en energie nodig. Het is echter te verwachten (en ook<br />
becijferd) dat dit veel efficienter kan dan door traditionele veeteelt. Alternatieve<br />
voedingsbronnen die suikers, vetten en eiwitten aan deze cellen leveren, zijn denkbaar.<br />
Het nieu<strong>we</strong> vlees biedt vele mogelijkheden, maar roept tegelijkertijd ook veel bezwaren op bij<br />
de toekomstige consument. Er is een merkbare instinctieve afkeer van kunstvlees die<br />
bijvoorbeeld de voedselindustrie ervan <strong>we</strong>erhoudt om hier <strong>groot</strong>schalig in te investeren. Dit is<br />
merkwaardig omdat <strong>we</strong> nu al veel vleesproducten eten waarvan de precieze samenstelling<br />
niet kennen of niet willen <strong>we</strong>ten, zoals bijvoorbeeld de frikandel.<br />
In een interactieve sessie wordt een enquête gehouden over uw houding tegenover de<br />
“Frankenburger”, gevolgd door een lezing over de huidige stand van zaken van deze<br />
ontwikkeling in vooralsnog exclusief Nederlandse laboratoria. Na deze informatie wordt de<br />
enquête herhaald om te zien of uw mening bij kan worden gesteld. Vervolgens wordt u<br />
uitgenodigd om over de mogelijkheden en gevaren van k<strong>we</strong>ekvlees te fantaseren.<br />
49<br />
Microscopische opname van spierstamcellen. Rechts een vergroting<br />
waarop de kenmerkende dwarsstrepingen te zien zijn van de<br />
spiervezels.
W43 vrijdag 15.45-17.00 uur<br />
De maakbaarheid van <strong>het</strong> genetica-onderwijs<br />
Marijke Domis – docent biologie HAVO/VWO<br />
Mieke Kapteijn – vakdidacticus Biologie<br />
Doelgroep: Docenten biologie die genetica geven op <strong>het</strong> VMBO, de onderbouw HAVO/VWO en in<br />
de bovenbouw HAVO/VWO<br />
Werkvorm: groepsopdracht, presentatie, discussie.<br />
Materiaal: Een overzicht van de inhoud en een aantal opdrachten uit <strong>het</strong> boek ‘Die moeilijke<br />
genetica’ zijn beschikbaar voor deelnemers aan de <strong>we</strong>rkgroep.<br />
VMBO examenvragen VWO examenvragen<br />
In 2011 zal in de NVON reeks een boekje verschijnen met als <strong>we</strong>rktitel ‘Die moeilijke<br />
genetica’. Het boek is bedoeld voor (beginnende) docenten in VMBO, HAVO en VWO, die<br />
achtergrondinfo en ideeën zoeken voor hun genetica lessen. De focus van <strong>het</strong> boek is de<br />
aandacht voor leerprocessen van leerlingen bij <strong>het</strong> leren over genetica.<br />
We starten met een korte bespreking van de inhoud van <strong>het</strong> boek. Er wordt een<br />
gecomprimeerd overzicht gegeven van de verschillen tussen genetica in <strong>het</strong> huidige<br />
examenprogramma en examen in <strong>het</strong> programma dat vanaf 2013 gaat gelden en een<br />
algemeen overzicht over de leermoeilijkheden in genetica.<br />
We staan bij enkele soorten leermoeilijkheden uitgebreider stil:<br />
o.a. bij de verbanden tussen organisatieniveaus en de enorme variatie aan representaties<br />
van structuren en processen (van kruisingen, chromosomen, genen en bij erfelijkheid<br />
betrokken organellen en moleculen) die leerlingen moeten kunnen herkennen en gebruiken<br />
bij <strong>het</strong> oplossen van problemen.<br />
Het <strong>groot</strong>ste gedeelte van de workshop is gewijd aan <strong>het</strong> <strong>we</strong>rken met opdrachten waarin<br />
behalve aandacht voor leermoeilijkheden ook vanuit een context ge<strong>we</strong>rkt wordt. In de<br />
toekomst zal ook de genetica vaker vanuit contexten geleerd worden.<br />
Binnen veel genetica contexten spelen vragen rondom maakbaarheid en de grenzen van de<br />
maakbaarheid een rol.<br />
We doen en bespreken activiteiten op <strong>het</strong> gebied van plantenveredeling en/of op <strong>het</strong> gebied<br />
van de humane genetica. Aandachtspunt in de bespreking zijn: Wat is <strong>het</strong> verschil tussen<br />
leren van genetica vanuit een context of leren over een context en de genetica die nodig is<br />
om die context te begrijpen? En, heb je als docent de mogelijkheid daar tussen te kiezen?<br />
50
W44 zaterdag 10.45-12.00 uur<br />
Bioinformatica: Kun jij <strong>het</strong> <strong>maken</strong>?<br />
Hienke Sminia – Netherlands Bioinformatics Centre<br />
Dirk Jan Boerwinkel – Freudenthal Instituut Utrecht<br />
Lauke ringens – Netherlands Bioinformatics Centre<br />
Doelgroep: Docenten biologie die genetica geven op <strong>het</strong> VMBO, de onderbouw HAVO/VWO en in<br />
de bovenbouw HAVO/VWO<br />
Werkvorm: groepsopdracht, presentatie, discussie.<br />
Materiaal: Een overzicht van de inhoud en een aantal opdrachten uit <strong>het</strong> boek ‘Die moeilijke<br />
genetica’ zijn beschikbaar voor deelnemers aan de <strong>we</strong>rkgroep.<br />
Nieu<strong>we</strong> methoden van DNA-onderzoek vullen databanken met enorme hoeveelheden<br />
gegevens. Met handige software wordt daarin gezocht naar verbanden tussen genen en<br />
eigenschappen, of wordt de structuur van een eiwit voorspeld. De data en software die<br />
<strong>we</strong>tenschappers gebruiken zijn openbaar en ook voor onderwijs beschikbaar.<br />
In deze workshop oefenen <strong>we</strong> met een didactisch schema om zelf <strong>we</strong>gwijs te worden in de<br />
vele databanken en tools die <strong>het</strong> internet ons biedt. Op die manier kun je zelf ervaren hoe<br />
leerlingen in contact kunnen komen met deze kant van de biologie en waarom dat belangrijk<br />
is. 'Kun jij <strong>het</strong> <strong>maken</strong>?' vullen <strong>we</strong> dan ook in als: 'Kun jij een bioinformatica-opdracht<br />
<strong>maken</strong>?".<br />
Deze workshop is vooral bedoeld voor docenten die lesgeven aan de bovenbouw havo/vwo.<br />
Na afloop van de workshop krijg je kant-en-klaar lesmateriaal mee op een CD.<br />
Deze workshop wordt verzorgd door <strong>het</strong> Reizende DNA-lab ‘Bioinformatica: leven in de<br />
computer’<br />
<br />
51
W45 vrijdag 14.00-15.15 uur<br />
De contextrijke biologieles:<br />
Biologie Voor Jou en contexten<br />
Yvonne Morsink – Uitgeverij Malmberg<br />
Voor leerlingen in de bovenbouw havo/vwo komt er binnen niet al te lange tijd een nieuw<br />
examenprogramma voor biologie. Centraal in <strong>het</strong> nieu<strong>we</strong> programma staat de conceptcontextbenadering.<br />
Dat wil zeggen dat leerlingen begrippen (=concepten), zoals erfelijkheid of evolutie, moeten<br />
begrijpen en toepassen vanuit verschillende praktijken (=contexten). Hierbij worden<br />
verschillende typen contexten onderscheiden: beroepscontexten, <strong>we</strong>tenschappelijke<br />
contexten en leef<strong>we</strong>reldcontexten.<br />
Hoe gaat u nu al om met contexten in de les, kunt u dit voldoende integreren en hoe past u<br />
dit toe in uw eigen leerroutes?<br />
In deze workshop willen <strong>we</strong> <strong>het</strong> graag met u hebben over de praktische toepasbaarheid van<br />
contexten en de rol die een uitgever hierin kan spelen.<br />
<br />
52
W46 vrijdag 14.00-15.15 uur<br />
ICT in de biologieles:<br />
wat maakt u ervan?<br />
Geo Boerkamp – Voorlichter Uitgeverij Malmberg<br />
<br />
Biologie gaat veelal over dynamische processen en <strong>het</strong> visuele aspect speelt een grote rol in<br />
<strong>het</strong> biologieonderwijs. Daarbij leert elke leerling anders. ICT kan hierbij een belangrijke<br />
bijdrage leveren. ICT is een hot-item. Maar hoe wordt ICT in de Biologieles ingezet? Op<br />
iedere school wordt ICT anders gebruikt, wat zijn voor- en nadelen. Wordt er <strong>we</strong>l voordeel<br />
behaald door ICT goed te gebruiken?<br />
Biologie & Verzorging voor jou en Biologie voor jou voor vmbo bovenbouw zijn nieu<strong>we</strong><br />
generatie methodes van Malmberg, met een uitgekiende mix van papier en digitaal aanbod<br />
voor de beste leerresultaten. Benieuwd wat u kunt <strong>maken</strong> met de ICT bij deze methodes?<br />
Dat laten <strong>we</strong> u graag zien in deze workshop.<br />
De nieu<strong>we</strong> edities van Biologie & Verzorging voor jou en Biologie voor jou voor vmbo<br />
bovenbouw zijn nu beschikbaar.<br />
53
W47 vrijdag 15.45-17.00 uur<br />
Boerka’s, doping, vetzucht:<br />
een lessenreeks over hormonen<br />
Micha Ummels – docent en vakdidactisch onderzoeker (Nijmeegse<br />
Scholengemeenschap Groenewoud/ILS-RU)<br />
Horst Wolter – onderwijsontwikkelaar (ILS-RU/Notre Dame des Anges, Ubbergen)<br />
Mieke Jansen – docent (Montessori College, Nijmegen)<br />
Frank van Wielink – docent (Pax Christi College, Druten/ILS-RU)<br />
Doelgroep: docenten havo/vwo met interesse in context-conceptlesmateriaal voor hormonale<br />
regeling.<br />
Achtergrond: We bespreken een context-conceptlessenreeks voor bovenbouw H/V over regeling<br />
door hormonen. Kernwoorden: homeostase, hormonale regeling, relevantie, context<br />
Werkvorm: inleiding, uitproberen van een deel van <strong>het</strong> lesmateriaal (expertmethode), discussie<br />
Materiaal: deelnemers proberen <strong>het</strong> lesmateriaal uit en kunt <strong>het</strong> meenemen op DVD (maar dan<br />
willen <strong>we</strong> <strong>we</strong>l graag feedback)<br />
We hebben een lessenreeks ontworpen over hormonale regeling. In deze lessenreeks zoeken<br />
leerlingen, vanuit verschillende contexten, naar algemene principes over homeostatische<br />
regelmechanismen en de hormonale regeling daarachter. Uitgangspunt van deze module is dat de<br />
vakinhoud voor leerlingen relevanter wordt door de koppeling aan maatschappelijke vraagstukken .<br />
De lessenserie start met een presentatie waarin de leerlingen moeten kiezen <strong>we</strong>lk medicijn een<br />
specifieke strumapatiënt <strong>het</strong> beste helpt. Nadat dit verhaal in een algemeen kader is geplaatst gaan<br />
de leerlingen kiezen uit 7 keuzecontexten. Binnen elke context staat één probleem centraal. Om dit<br />
probleem op te lossen zullen leerlingen in de bijbehorende hormonale regelsystemen moeten duiken.<br />
Daarna volgt een uitwisseling en een afsluitende terugkoppeling door de docent.<br />
In deze workshop gaan de deelnemers ten eerste actief aan de slag met een aantal onderdelen van<br />
de module. Ten t<strong>we</strong>ede willen <strong>we</strong> graag een discussie met de deelnemers aangaan over hoe deze<br />
maatschappelijke vraagstukken een rol kunnen spelen bij <strong>het</strong> vergroten van de ervaren relevantie bij<br />
leerlingen.<br />
54
W48 zaterdag 09.00-10.15 uur<br />
Het leven is maakbaar in een spel<br />
Meie van Laar – mede<strong>we</strong>rker Science Learning Center NEMO<br />
Doelgroep: docenten onderbouw HAVO/VWO en 4/5 VWO die graag vakoverstijgend willen<br />
<strong>we</strong>rken<br />
Werkvorm in de workshop: presentatie, spel, discussie.<br />
Materiaal: Lesmateriaal is gratis te downloaden. Tijdens de workshop kunt u een kleuren<br />
versie bekijken van <strong>het</strong> gebruikte lesmateriaal.<br />
Batte of the cells – vriend of vijand<br />
Wat is leven? Wanneer is leven ontstaan? Hoe profiteer je maximaal van andere<br />
levensvormen? Hoe maak je een ander <strong>het</strong> leven zuur?<br />
Stelt u deze vragen aan uw leerlingen of wilt u dat graag doen? Wilt u graag samen<strong>we</strong>rken<br />
met collega’s uit andere vakken maar <strong>we</strong>et u niet zo goed hoe?<br />
Tijdens deze workshop gaan <strong>we</strong> in op dit lespakket en spelen<br />
<strong>we</strong> samen een onderdeel van lespakket; <strong>het</strong> bordspel The<br />
Battle of the Cells. In t<strong>we</strong>etallen kruipt u in de huid van een<br />
dierlijke, plantaardige, bacterie- of schimmelcel. U gaat met<br />
elkaar de strijd aan. Door belangrijke levensprocessen zo<br />
goed mogelijk uit te voeren, overleeft u beter dan uw<br />
tegenstander.<br />
55<br />
Het lespakket Zoeken naar Leven is een goede start voor een<br />
vakoverstijgende samen<strong>we</strong>rking met uw collega’s uit de<br />
exacte vakken. In vier lessen zoeken leerlingen zelf naar een<br />
definitie van leven, ontdekken verschillende theorieën rond<br />
<strong>het</strong> ontstaan van leven, proberen ander leven in <strong>het</strong> heelal te<br />
ontdekken en ervaren hoe de mens denkt dat leven miljarden<br />
jaren geleden is ontstaan. Aan <strong>het</strong> einde van <strong>het</strong> lespakket<br />
spelen leerlingen uit de onderbouw van HAVO/VWO een<br />
kernfusie na. Leerlingen uit 4/5 VWO vormen aan de hand<br />
van temperatuur, <strong>groot</strong>te, atmosfeer, omlooptijd en afstand tot<br />
een ster hun mening over de bewoonbaarheid van een<br />
planeet.<br />
Welke strategie <strong>we</strong>rkt <strong>het</strong> best: concentreren op eigen groei of<br />
<strong>het</strong> uitschakelen van de concurrentie?
W49 zaterdag 09.00-10.15 uur<br />
<strong>Kunnen</strong> <strong>we</strong> coco-onderwijs <strong>we</strong>l <strong>maken</strong>?<br />
Onderwijs volgens de concept-contextbenadering onder de loep<br />
Brecht de Groot en Reiner Hartog – studenten Noordelijke Hogeschool Leeuwarden<br />
Doelgroep: Iedereen die wil kennis<strong>maken</strong> met de concept-contextbenadering in de praktijk<br />
(vmbo).<br />
Werkvorm: korte presentatie van ervaringen en uitwisselen van tips en uitproberen lesmateriaal.<br />
Materiaal: onze lessenseries worden digitaal uitgedeeld en een deel ontvangt u op papier.<br />
Hoe krijg je lessen die voor<br />
vmbo’ers relevant zijn met als<br />
bijkomstigheid enthousiaste en<br />
gemotiveerde leerlingen?<br />
Antwoord: <strong>we</strong>rk volgens de<br />
coco-benadering. Of <strong>het</strong> zo<br />
simpel is gaan <strong>we</strong> samen<br />
verkennen tijdens deze<br />
workshop waarin <strong>we</strong> onze<br />
ervaringen die <strong>we</strong> tijdens onze<br />
studie hebben opgedaan met u<br />
delen. Tijdens onze<br />
afstudeeropdracht voor de<br />
t<strong>we</strong>edgraads lerarenopleiding<br />
biologie, hebben de effectiviteit<br />
van coco-onderwijs in <strong>het</strong> vmbo<br />
bestudeerd. We hebben<br />
materialen van medestudenten<br />
en ontwikkelscholen<br />
geanalyseerd, interviews<br />
gehouden en zelf lessenseries ontwikkeld en uitgeprobeerd. Deze lessenseries, met als<br />
thema voortplanting en een eigen groentetuin, hebben o.a. met veel <strong>succes</strong> op <strong>het</strong> Dr.<br />
Nassaucollege (locatie Gieten) gedraaid.<br />
Tijdens deze workshop kunt u leren van onze ervaringen en geven <strong>we</strong> tips voor <strong>het</strong> <strong>maken</strong><br />
van voor leerlingen relevante coco-lessen. Uiteraard komen ook de valkuilen langs zodat u<br />
daar zelf niet meer in hoeft te stappen.<br />
De concept-contextbenadering zoals deze is uitge<strong>we</strong>rkt in de leerlijn biologie van 4 tot 18<br />
jaar lijkt <strong>het</strong> vmbo op <strong>het</strong> lijf geschreven. In de bovenbouw van <strong>het</strong> vmbo is de<br />
beroepspraktijk aan de orde van de dag. Leerlingen in de onderbouw willen niets liever dan<br />
beginnen bij hun eigen leef<strong>we</strong>reld. Daarmee ben je er echter nog niet.<br />
- Hoe kom je tot concreet materiaal dat gebruikt kan worden in de les?<br />
- Hoe kun je <strong>het</strong> biologie-onderwijs laten aansluiten bij de beroepsrichting?<br />
- Wat maakt de ene les effectiever dan de andere les?<br />
Tijdens de workshop<br />
- maakt u kennis met uitkomsten van <strong>het</strong> onderzoeksdeel in de opdracht;<br />
- ontvangt u lesmateriaal dat door ons is gemaakt en gebruikt;<br />
- bespreken <strong>we</strong> de resultaten van de tests;<br />
- krijgt u aanwijzingen voor <strong>het</strong> <strong>maken</strong> van eigen lesmateriaal.<br />
- Bovenstaande is allemaal “zendergestuurd” hoe ga je de docenten aan <strong>het</strong> <strong>we</strong>rk<br />
zetten. Bedenk daar ook een blokje voor zeg 30 minuten.<br />
56
W50 vrijdag 15.45-17.00 uur<br />
Hoe echt kun je lessen <strong>maken</strong>?<br />
Marco Mazereeuw – Lerarenopleiding biologie (NHL Hogeschool)<br />
Doelgroep: vooral vmbo-docenten maar ook anderen die leerlingen willen laten zien dat de lesstof<br />
van biologie belangrijk kan zijn in <strong>het</strong> echte leven<br />
Werkvorm: groepsopdracht, presentatie onderzoeksuitkomsten, discussie over bestaand<br />
materiaal.<br />
Materiaal: u krijgt inzage in bestaande stage-opdrachten en ontwikkelt sc<strong>het</strong>sen van<br />
lesopdrachten<br />
Heb je je <strong>we</strong>l eens afgevraagd hoe je leerlingen kunt<br />
laten zien dat lesstof <strong>we</strong>l degelijk iets met de<br />
<strong>we</strong>rkelijkheid te <strong>maken</strong> heeft? En niet alleen met de<br />
<strong>we</strong>rkelijkheid van een bioloog?<br />
Vind je ook dat de leerstof in biologiemethodes soms<br />
lastig te koppelen is aan <strong>het</strong> <strong>we</strong>rkelijke leven?<br />
Op de <strong>we</strong>bsite van een methode biologie staat een<br />
plaatje van een fitnessruimte waar een spinningles<br />
wordt gegeven. Het thema is be<strong>we</strong>gen.<br />
Een klik verder dan <strong>het</strong> plaatje staat opdracht en een<br />
vraag:<br />
Zoek met je muis de gewrichten in de bron. Hoeveel<br />
gewrichten zitten er in één arm als je de hand niet meetelt?<br />
Het lijkt ingewikkeld om lesstof en <strong>het</strong> echte leven logisch te verbinden.<br />
In de meeste biologiemethodes worden de leef<strong>we</strong>reld- en beroepscontexten <strong>we</strong>l benoemd<br />
maar een directe relatie met de leerstof is er meestal niet. Daardoor lijkt <strong>het</strong> alsof ze erbij<br />
gehaald zijn. Soms is er een aparte paragraaf beschreven die laat zien hoe biologie te<br />
<strong>maken</strong> heeft met een beroep. Vaker worden opdrachten voorzien van plaatjes uit <strong>het</strong> echte<br />
leven. De opdrachten die naast <strong>het</strong> plaatje staan hebben echter meestal niet direct met <strong>het</strong><br />
plaatje te <strong>maken</strong>.<br />
In een onderzoek naar <strong>het</strong> verbinden van leren van vmbo-leerlingen op stages en school is<br />
gezocht naar een manier om <strong>we</strong>rkzaamheden van leerlingen tijdens stage op een<br />
veehouderij te koppelen aan lesinhouden biologie. Dit heeft inzichten opgeleverd over de<br />
mogelijkheden en knelpunten hiervan.<br />
De materialen die gebruikt worden in <strong>het</strong> onderzoek lijken in aangepaste vorm ook geschikt<br />
om als lesmateriaal te gebruiken in lessen biologie.<br />
In de workshop komen de volgende onderdelen aan de orde:<br />
• Een deel van <strong>het</strong> onderzoek wordt besproken en gebruikte materialen worden<br />
getoond en toegelicht;<br />
• “Kansrijk” onderwijsmateriaal om te gebruiken in lessen wordt getoond en<br />
bediscussieerd;<br />
• Sc<strong>het</strong>sen van mogelijke lesopdrachten worden gezamenlijk ontwikkeld en<br />
bediscussieerd.<br />
57<br />
Bron foto:<br />
http://media.photobucket.com/image/spinning/M-<br />
J78/spinning-l.jpg
L51 zaterdag 10.45-12.00 uur<br />
Is de natuur maakbaar of niet?<br />
René Westra – docent biologie en NLT aan <strong>het</strong> Petrus Canisius College te Alkmaar en<br />
recent gepromoveerd op mogelijkheden tot implementatie van moderne ecologische<br />
inzichten in <strong>het</strong> voortgezet onderwijs<br />
Doelgroep: docenten middelbaar onderwijs die interesse hebben in moderne inzichten op <strong>het</strong><br />
gebied van natuurbeheer, -behoud en –ontwikkeling en graag hun ecologieonderwijs<br />
een moderne facelift zouden willen geven<br />
Werkvorm: Interactieve lezing met discussie<br />
Er is in ons land al een tijdlang een verhitte<br />
discussie gaande tussen<br />
natuurbeheerders, mensen die natuur<br />
willen behouden en natuurontwikkelaars.<br />
Achter die discussie zit een diepgaand<br />
verschil in perspectief van de betrokkenen<br />
op <strong>het</strong> concept ecosysteem. Is dat een<br />
echt systeem, met feedback loops als<br />
regulerend mechanisme? Kan een<br />
ecosysteem stabiel zijn? Hoe is <strong>het</strong><br />
mogelijk dat exoten soms <strong>we</strong>l en vaak niet<br />
een plekje veroveren in zo’n ecosysteem?<br />
Bestaat er eigenlijk <strong>we</strong>l een<br />
levensgemeenschap, waarvan de leden organisch met elkaar verbonden zijn? Speelt chaos<br />
een rol in de natuur? En als chaos een rol speelt, betekent dat dan dat wij als mensen<br />
eigenlijk niet in staat zijn om door ons ge<strong>we</strong>nste natuur te ontwikkelen, te beheren of te<br />
behouden?<br />
Onze biologieboeken op school geven geen antwoord op deze vragen. Uit mijn<br />
promotieonderzoek is gebleken dat ons dat niet hoeft te verbazen: die boeken lopen<br />
ongeveer 60 jaar achter op moderne ecologische inzichten.<br />
Kortom, de hoogste tijd om samen bij te praten, beelden en ideeën te bekijken en te<br />
beluisteren en mogelijke antwoorden te formuleren op vragen als hierboven geformuleerd.<br />
“Stop met schieten! Het natuurlijk evenwicht is<br />
zojuist hersteld!”<br />
58
Change language