Het Zwanenmeer - de tijdschriften

More documents

Recommendations

Info

Wim Vanlessen © Johan Persson uitgangspunt was. Iedere opvoering van Het Zwanenmeer is een rader in het binnenwerk van een verwerkingsmachine die de tantaluskwelling van het ‘niet weten’ als krukas heeft. Dit is een last waar je als choreograaf twee dingen mee kunt doen. Ofwel ga je voor de dubbele ontkenning. Je veinst dat je niet wist dat je basisstof meer uit giswerk dan uit gestaafde feiten bestond. Een som van ‘min’ en ‘min’ die volgens de logica van de wiskunde een ‘plus’ als uitkomst heeft. Een nieuwe voorstelling, waarbij de Auseinandersetzung met de bron zich hoofdzakelijk situeert op het cosmetische niveau, namelijk de titel, het verhaal, de (vermeende) moraal, of de setting. Deze tactiek van de hokus-pokus-plus is door de eeuw heen veruit de populairste gebleken. Logisch. Want in theorie kun je wel voor de optie van de authentieke reconstructie gaan. Maar dat nobele streven weegt loodzwaar. Je kunt dat slechts waarmaken als je, bot gesteld, tijd en geld te veel hebt. Bij wijze van voorbeeld: toen historici Millicent Hodson en Kenneth Archer samen met choreograaf Robert Joffrey in 1987 hun historisch verantwoorde reconstructie van Nijinsky’s Le Sacre du Printemps in première lieten gaan, hadden ze daar een aanloop van maar liefst dertien jaar voor nodig gehad. Dergelijke toewijding siert zonder meer. Maar dan nog. Hoeveel zijn die dertien jaar ons, de toeschouwers van twintig jaar later, eigenlijk waard geweest? Bij wijze van vergelijking: in hetzelfde jaar dat Hodson en co de foto’s, partituren en ooggetuigenverslagen indoken, ging Pina Bausch’ Frühlingsopfer in première. Gemaakt op vijf maanden tijd. Bekeken vanuit het heden, moet Bausch’ versie van Le sacre qua historisch belang onderdoen voor Hodsons reconstructie? Science Faction De echte clou is dat we op de keper beschouwd weinig met zekerheid kunnen poneren over de ontstaansgeschiedenis van Het Zwanenmeer. Laat staan dat er waterdichte data beschikbaar zijn die onomstotelijk kunnen bewijzen wat ‘de essentie’ van dit ballet toentertijd was. We weten wel zeker dat de versie van Petipa niet oorspronkelijk was. Mede dankzij ballethistoricus en musicoloog Roland John Wiley is met behulp van primaire bronnen als krantenartikels vastgesteld dat reeds in 1877 het eerste Zwanenmeer in première ging. Choreograaf Julius Wenzel Reissinger brak er geen potten mee in het Bolsjoi Theater. Toen Petipa voor het keizerlijke Mariinsky Theater de choreografie onder handen nam, toen petipa voor het keiZerlijke mariinsky theater de Choreografie onder handen nam, kampte hij met een kwakkelende geZondheid. Zijn assistent lev ivanov stak da arom een handje toe. welk deel a an wie toegesChreven mag worden, valt niet exaCt te aChterhalen. hoogstwa arsChijnlijk stond ivanov in voor de tweede en vierde akte (die het meer als aCtieradius hebben), petipa voor de eerste en de derde akte (in en rond het paleis). auteursreChten hadden in die tijd nog geen juridisChe basis. Choreografen pluimden Zonder verpinken mekaars werk. kampte hij met een kwakkelende gezondheid. Zijn assistent Lev Ivanov stak daarom een handje toe. Welk deel aan wie toegeschreven mag worden, valt niet exact te achterhalen. Hoogstwaarschijnlijk stond Ivanov in voor de tweede en vierde akte (die het meer als actieradius hebben), Petipa voor de eerste en de derde akte (in en rond het paleis). Auteursrechten hadden in die tijd nog geen juridische basis. Choreografen pluimden zonder verpinken mekaars werk. Zelfs de als ‘baanbrekend’ geboekstaafde Ballets Russes graaiden te pas en te onpas in de voor muf versleten ideeënbus van het keizerlijke gezelschap. Zoals slavist Tim Scholl zuur opmerkte in zijn bespreking van Wiley’s biografie over Ivanov: ‘Ieder boek gewijd aan Russische dans rond de eeuwwisseling, zou een hoofdstuk moeten bevatten getiteld De leugens van Michel Fokine.’ Daar mag je meteen de verzinsels van een hoop anderen bij optellen, aldus Wiley. Want er werd niet alleen gedanst ter meerdere eer en glorie van de kunst. Impressing the Czar was de belangrijkste taak van een balletmeester in dienst bij het Mariinsky. Het was ‘eigen vel eerst’ als hoogwaardigheidsbekleders mokkend een voorstelling hadden verlaten. In het aangezicht van een misnoegde tsaar keek je goed uit welke artistieke input je precies op etcetera 116 25
ESSAy © Johan Persson eigen conto schreef. Carrièretijger Petipa was gewoon een handigere redenaar dan de brave allemansvriend Ivanov. Met alle eervolle vermeldingen achteraf van dien. Daarnaast lees je vaak dat Ivanov zijn nationaliteit tegen had. Ivan Vsevolozhsky, de directeur van het Mariinsky, was een notoir francofiel. Petipa had dus een streepje voor bij het uitdelen van de pluimen. Net zo vaak lees je dat die bewering niet kan kloppen. Tsaar Alexander III was immers een notoir francofoob. Als het eigen volk eerst kwam, had Ivanov in theorie meer kans gehad om in de geschiedenisboekjes carrière te maken, dan Petipa. In die geledingen steekt men het dus liever volledig op de karakters van beide heren. Zeker weten zullen we het nooit. Hetzelfde geldt voor de toenmalige moraal van dit ballet. Ballethistorici huldigen doorgaans een methodologie die het ballet in kwestie confronteert met de constructie van een mentaliteitsgeschiedenis. Van daaruit wordt een tentatieve tweedeling opgesteld. Wat was, afgemeten aan beide polen, conventioneel en wat niet? Wederom geen gemakkelijke oefening. Het gezaghebbende werk Dancing Women van danshistorica Sally Banes is op bepaalde punten een illustratie van de mogelijke valkuil. Banes poneert daarin onder meer dat de Russisch-imperialistische balletten in feite gemodelleerd waren naar de Franse hofballetten, inclusief de ideologische implicaties die in die vorm besloten liggen. Naar aanleiding van De schone slaapster merkt ze op: ‘The late nineteenth century in Russia was a time of political struggle both internally and externally – a time of simultaneous aspirations to a national, uniquely Russian culture and to hegemony in global politics . (…) The ballet 26 etcetera 116 marCia haydée: ‘je kunt je heden toCh niet ontkennen? en tegelijkertijd ga je toCh ook je jeugd niet ontkennen? weet je wat het probleem is met jouw generatie? jullie Zien en ervaren te veel op een te jonge leeftijd. ook ik heb in mijn leven al Zoveel sleChte uitvoeringen van het Zwanenmeer geZien. ik heb me dood verveeld. want ik groeide op met rudolf nureyev en margot fonteyn. die herinnering bleef.’ Sleeping Beauty could serve as a an imaginative model as well as a marker of royal behavior and hierarchical values, enacting the triumph of order in the realm, and reproducing and reinforcing in a charmed arena values that in reality were constantly questioned and under threat.’ Het is niet zozeer de labeling als ‘conventie’ op zich die vragen oproept. Maar wel dat er voor die categorisering is uitgegaan van een ‘mentaliteitsgeschiedenis’ die in se een institutionele historiek is. Lees: een beter gedocumenteerde geschiedenis, die zich bijgevolg gemakkelijker als basis voor een comparatief model leent. En dus ook als interpretatiemodus. Omgekeerd zijn er ook dingen die op het eerste, institutioneel gekleurde zicht heel conventioneel lijken, maar dat niet zonder meer zijn. We weten bijvoorbeeld dat romantische ballerina’s bij voorkeur op pointes gracieus over een podium vlinderden. Zo ook in Het Zwanenmeer. In zijn recensie vraagt Scholl zich, pardoes in een voetnoot, ineens iets af. Waarom waren dat eigenlijk zwanen? Vrouwen als laag-bij-de-grondse beesten, niet als elfje of nimf, is dat niet apart voor die tijd? Ja, waarschijnlijk wel. Bijkomend kun je je de vraag stellen waarom de keuze precies op die diersoort was gevallen. Bijvoorbeeld edelherten zijn van nature ook bevallig en majesteitelijk. Misschien waren de kleuren ‘wit’ en ‘zwart’ belangrijk? Bijvoorbeeld kuifeenden voldoen veel beter aan dat profiel. De gemiddelde Rus kwam hoogstwaarschijnlijk meer in contact met knaagdieren en paarden, dan met zwanen. Was het niet logischer geweest als we nu opgescheept hadden gezeten met De Hindenroedel of Het Hazenleger? Onvoltooid toekomende tijd Meaning lies in the eye of the beholder. Dat is met Antigone of The Taming of the Shrew uiteraard niet anders. Theaterteksten hebben echter een groot concurrentieel voordeel. Ze zijn neergeschreven. Wat er tussen de regels staat is onderhevig aan interpretatie, maar de woorden zelf zijn voorhanden. Dans daarentegen ontstaat pas als lijven in het ijle beginnen schrijven. Aangezien vlees sneller vergaat dan papier, is de houdbaarheidsdatum van een choreografie die niet het geluk heeft gehad vastgepind te worden op een of ander notatiesysteem, beperkt tot de duur van een miezerig mensenleven. Renovatief ogende ensceneringen zoals die van Haydée stemmen daarom tot achterdocht. Romantische balletten laten zich verleidelijk gemakkelijk optrekken uit verbrokkelde fantasma’s die in halfsteensverband op een fundament van misplaatste weemoed rusten. Juist die bekommernis, ‘essentie’ zo je wil, heeft Haydée handig binnengesmokkeld in haar Zwanenmeer. Wie een Zwanenmeer creëert, is gedoemd te laveren tussen hokus-pokus-plus en geschiedkundige ironie. Zo ook Haydée. Wat haar versie echter afzondert van de meeste andere, is dat het besef daarvan gethematiseerd wordt. Haar aankleding van de choreografie is zowel cosmetisch als authentiek. De nogal protserige trompe-l’oeil van scenograaf Pablo Nuñez vertoont sterke overeenkomsten met de overgeleverde foto’s en decorontwerpen. Idem voor de kostuums. De mannen van het corps de ballet dragen op een bepaald moment zelfs laarsjes! Op deze manier installeert Haydée een historisch kader in de letterlijke zin van het woord. Een decoratieve lijst die van meet af aan op gespannen voet staat met alles wat erbinnenin beweegt. Haydée is gedurende haar vijftigjarige carrière als ballerina en choreografe met een zee van weetjes, interpretatieschema’s en opvattingen geconfronteerd geweest. Ze maken deel uit van een jeugd die ze niet kan ontkennen. Ze krijgen dan ook een plaats in haar Zwanenmeer. Zo breidde ze de traditioneel marginale rol van Rothbart gevoelig uit. Alain Honorez is prominent aanwezig op scène. Hij leidt de voorstelling in met een proloog die duidelijk
Page 1 and 2: Aki Saito © Johan Persson 22 Het Z
Page 3: ESSAy © Johan Persson een zwanenbe

Het Zwanenmeer - de tijdschriften

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?