22.09.2013 Views

DE DUURZAME STAD 2040 - College van Rijksadviseurs

DE DUURZAME STAD 2040 - College van Rijksadviseurs

DE DUURZAME STAD 2040 - College van Rijksadviseurs

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

De stad die energie maakt<br />

De begrensde stad<br />

Het Planbureau voor de Leefomgeving,<br />

het Atelier Rijksbouwmeester<br />

en het Ministerie <strong>van</strong><br />

VROM vroegen halverwege 2009<br />

vijf toonaangevende stedenbouwkundige<br />

en architectenbureaus<br />

naar hun visie op de duurzame<br />

stad in <strong>2040</strong>.<br />

s t a r t p u n t<br />

faciliteit f<br />

P<br />

E xtern<br />

204 0<br />

b e s t e m m i n g<br />

faciliteit f<br />

De stad die platteland wordt<br />

De stad zonder auto’s<br />

De waterstad<br />

Als een ontwerpend onderzoek<br />

naar de mogelijkheden, wensdromen,<br />

vraagstukken die horen bij<br />

de verduurzaming <strong>van</strong> de Nederlandse<br />

steden. Over de ontwerpen<br />

voerden de deskundigen verdiepende<br />

en verbredende gesprekken<br />

met specialisten.<br />

P<br />

E xtern<br />

De klimaatneutrale stad<br />

De verdichte stad<br />

In De Duurzame Stad <strong>2040</strong> zijn<br />

de ontwerpen en de opbrengsten<br />

<strong>van</strong> die sessies samengebracht.<br />

Deze publicatie vormt het begin<br />

<strong>van</strong> een serie; <strong>van</strong>af nu geeft het<br />

Atelier Rijksbouwmeester elke<br />

twee jaar een nieuwe opdracht.<br />

Om gaandeweg te leren wat de<br />

duurzame stad kan zijn.<br />

De Duurzame Stad <strong>2040</strong> Vijf ontwerpen Vijf gesprekken Deel 1, 2010<br />

De Duurzame<br />

Stad <strong>2040</strong><br />

Planbureau voor<br />

de Leefomgeving<br />

Ministerie <strong>van</strong> VROM<br />

Atelier Rijksbouwmeester<br />

Vijf ontwerpen Vijf gesprekken<br />

<strong>DE</strong><br />

<strong>DUURZAME</strong><br />

<strong>STAD</strong> <strong>2040</strong><br />

VHP ARCHITECTEN<br />

ZONES URBAINES SENSIBLES<br />

DOEPELSTRIJKERSARCHITECTS<br />

2012 ARCHITECTEN<br />

JULIEN <strong>DE</strong> SMEDT ARCHITECTS Deel 1, 2010


De Duurzame Stad<br />

<strong>2040</strong><br />

INSPIREREN<br />

Planbureau<br />

voor de Leefomgeving<br />

Atelier<br />

Rijksbouwmeester<br />

Ministerie <strong>van</strong> VROM<br />

Vijf ontwerpen Vijf gesprekken<br />

VHP ARCHITECTEN<br />

ZONES URBAINES SENSIBLES<br />

DOEPELSTRIJKERSARCHITECTS<br />

2012ARCHITECTEN<br />

JULIEN <strong>DE</strong> SMEDT ARCHITECTS<br />

Ton Dassen<br />

Machiel <strong>van</strong> Dorst<br />

Rinie <strong>van</strong> Est<br />

Frank <strong>van</strong> Genne<br />

Matthijs Hisschemöller<br />

Thaddeus Müller<br />

Hans Nijland<br />

Linda Steg<br />

Nico Tillie<br />

Justus Veenman<br />

Ton Venhoeven<br />

Niek Verdonk<br />

Deel 1, 2010<br />

April 2010


Inhoud Ontwerpen voor de duurzame stad<br />

INHOUD<br />

Voorwoorden<br />

5 Ontwerpen voor de<br />

duurzame stad<br />

PROF. DR. MAARTEN HAJER<br />

8 De klimaatneutrale<br />

toekomst is de stad<br />

DRS. MARIËTTE VAN EMPEL<br />

9 Onderzoek naar een<br />

duurzame toekomst<br />

begint in de stad<br />

IR. TON VENHOEVEN<br />

12 Inleiding<br />

16 Leeswijzer<br />

Vijf ontwerpen,<br />

Vijf gesprekken<br />

17 Rotterdam<br />

Merwe- en Vierhavens<br />

41 Apeldoorn<br />

Berg & Bos, Parkenbuurt<br />

65 Heerlen<br />

Meezenbroek, Schaesbergerveld<br />

en Palemig<br />

89 Groningen<br />

Rivierenwijk<br />

113 Tilburg<br />

Reeshof & Vossenberg<br />

Aanbevelingen<br />

137 Berichten aan de<br />

bestuurders<br />

140 Lessen voor ontwerpers<br />

141 Vragen aan de wetenschap<br />

144 Boodschappen voor<br />

projectontwikkelaars en<br />

investeerders<br />

Elke 8 pagina's vormen een poster. Hier openen<br />

VOORWOORD<br />

4 5<br />

ë<br />

ë<br />

’<br />

PROF. DR. MAARTEN HAJER<br />

Directeur<br />

Planbureau voor de Leefomgeving


LOCATIES LOC LOCAT AT ATIE AT ATTIES 2<br />

3<br />

Vijf jf ontwerpen p<br />

Rotterda erdam rddam<br />

a<br />

we- - een<br />

en VVierh<br />

rhav rhaav<br />

Merwe- havens<br />

DOEPELSTRI STRIJKER T KERS<br />

AARCHITECTEN, CTEN, CT<br />

ROTT OTTER OTT T DAM A<br />

pagina gina na 17<br />

Tilburg<br />

Reeshof & Vossenbe erg e<br />

JULIEN <strong>DE</strong> SMEDT ARC RCHITECT C S,<br />

BRU BRUSS R S EL<br />

pagina 103 0<br />

Apeldoorn p rn<br />

Berg & Bos, Pa<br />

Parkenbuurt<br />

ZONES URBAA INNES SENSIBLES,<br />

ROTTER OTTER O DA D M<br />

pagina 41<br />

Heerlen<br />

Meezenbroek, Schaesbergerveld<br />

en Palemig<br />

2012ARCHITECTEN,<br />

ROTTERDAM<br />

pagina 65<br />

Groning ngen g<br />

Rivierenwij ijk<br />

VHP ARCHITTEKTEN, T<br />

ROTTERDAM A<br />

pagina 889<br />

Vijf jf ggesprekken p<br />

TON DASSEN (1966)<br />

Senior onderzoeker, Planbureau<br />

voor de Leefomgeving<br />

Studeerde technische natuurkunde<br />

in Eindhoven; werkte<br />

daarna als onderzoeker voor<br />

het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium<br />

en het RIVM.<br />

MACHIEL VAN DORST (1963)<br />

Universitair docent Environ-<br />

mental Design, Technische<br />

Universiteit Delft<br />

Studeerde Maatschappij en<br />

Techniek in Eindhoven; promoveerde<br />

in 1995 aan de TU Delft<br />

op de duurzame leefbare woonomgeving.<br />

RINIE VAN EST (1964)<br />

Onderzoeker, Rathenau<br />

Instituut & Technische<br />

Universiteit Eindhoven<br />

Studeerde technische natuurkunde<br />

aan de TU Eindhoven en<br />

politicologie aan de Universiteit<br />

<strong>van</strong> Amsterdam (UvA). Promoveerde<br />

in 1999 op de economie<br />

<strong>van</strong> windenergie. Nu docent aan<br />

de TUe en onderzoeker op het<br />

gebied <strong>van</strong> technology assessment<br />

bij het Rathenau Instituut.<br />

FRANK VAN GENNE<br />

Zelfstandig vastgoeddeskundige<br />

& lector Hanzehogeschool<br />

Studeerde Civiele Techniek in<br />

Delft. Werkte daarna voor projectontwikkelaars<br />

en de overheid.<br />

Was regiodirecteur voor<br />

AM Wonen, is nu adviseur bij<br />

Interra en lector vastgoed aan de<br />

Hanzehogeschool in Groningen.<br />

MATTHIJS HISSCHEMÖLLER (1956)<br />

Politicoloog, Vrije Universiteit<br />

Amsterdam<br />

Studeerde politieke wetenschappen<br />

aan de UvA. Was onderzoeker<br />

in onder meer Pittsburgh,<br />

Leiden en Rotterdam. Deed<br />

onder meer onderzoek naar het<br />

gebruik <strong>van</strong> wetenschap voor<br />

beleid, is nu onderzoeker aan de<br />

Vrije Universiteit Amsterdam.<br />

THAD<strong>DE</strong>US MÜLLER (1963)<br />

Zelfstandig stadssocioloog &<br />

docent Rotterdamse Academie<br />

voor Bouwkunst<br />

Studeerde sociologie aan de Universiteit<br />

<strong>van</strong> Amsterdam; promoveerde<br />

daar met De Warme Stad.<br />

Werkte daarna bij Architekten-<br />

Cie. Daarna docent en zelfstandig<br />

stadssocioloog.<br />

HANS NIJLAND (1954)<br />

Verkeersdeskundige, Planbureau<br />

voor de Leefomgeving<br />

Studeerde biologie in Utrecht,<br />

promoveerde op verkeersmanagement<br />

en logistiek aan de<br />

TUD. Werkte als onderzoeker en<br />

adviseur voor het RIVM in Biltt hoven en SNV in Manila. Nu<br />

senior onderzoeker bij het PBL.<br />

LINDA STEG (1965)<br />

Hoogleraar omgevingspsycholo-<br />

gie, Universiteit Groningen<br />

Studeerde Andragogiek aan de<br />

RUG en promoveerde daar ook,<br />

op gedragsverandering om autogebruik<br />

te verminderen. Werkte<br />

onder meer voor het SCP. Nu<br />

hoogleraar omgevingspsychologie<br />

aan de RUG.<br />

EXPERTS EXPERT EXPERTS<br />

NICO TILLIE (1972)<br />

Landschapsarchitect en ontwer-<br />

per, Gemeente Rotterdam<br />

Studeerde landschapsarchitectuur,<br />

promoveert aan de TU<br />

Delft op CO 2 -neutrale steden.<br />

Werkt als ontwerper en onderzoeker<br />

voor de gemeente Rotterdam.<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

Hoogleraar economie,<br />

Erasmus Universiteit<br />

Studeerde economie aan de<br />

Erasmus Universiteit. Promoveerde<br />

daar ook, en werd er<br />

hoogleraar economische sociologie<br />

en directeur <strong>van</strong> de afdeling<br />

Toegepaste Economie.<br />

TON VENHOEVEN (1954)<br />

Rijksadviseur voor de Infrastruc-<br />

tuur, Atelier Rijksbouwmeester<br />

Studeerde stedenbouw en architectuur<br />

in Delft. Richtte in 1998<br />

zijn eigen bureau VenhoevenCS<br />

op. Won in 2007 de Rietveldprijs;<br />

is tot 2013 Rijksadviseur voor de<br />

Infrastructuur.<br />

NIEK VERDONK (1948)<br />

Stadsbouwmeester Groningen<br />

Was jarenlang directeur Ruimtelijke<br />

Ordening voor de Gemeente<br />

Groningen. Sinds 2001 Stadsbouwmeester<br />

<strong>van</strong> die stad;<br />

werkte onder meer aan<br />

De Intense Stad.<br />

7<br />

6


De klimaatneutrale toekomst is de stad<br />

VOORWOORD VOORWOORD<br />

fififififififi fifififififififififi fifififi fifi fifi<br />

fifififififififififififififififififi fifi fifififififi fi<br />

fifififififififififififi fifififififi fifififififififi<br />

fififi fifififi fififififi fifififififi fififififififififi<br />

fifi fififififififififi fifififififififififififififififi<br />

fifififi fififififififififififi fififififififi fi fi’fifi<br />

fifi fififi fifififi fififififi fififififi fifi fififi<br />

fifififififi fifififififi fifififififififififififififi<br />

fifififififififififi fififififififififififififi fifififi<br />

fififififififififi fififififififi fifififififififififi<br />

fifififififififififififi fifi fifi fifififififififififi<br />

fififi fifififififififi fifififififififififififififififififififi<br />

fifififi fififififififififi fififififi fififi fifififi<br />

fifififififififififi fififififififififififififififififififififi<br />

fififi fifififi fififififififififififififififififififi<br />

fififififi fififi fifififi fifififififififififififififi<br />

fififififififififififififi fifififi fififififififififi fififi<br />

fifififififififififififififi<br />

fifififififififififififififififi fifififififififififi<br />

fififififififififififififififififififififi fifififififi<br />

fifififififififi fififififififi fifififififififififi<br />

fifififififififififififi fifififififi fififififi fififi<br />

fifififififififi'fifififififififififififièfifififififififi<br />

fifififififi fifi fififififififififififi fififififififi<br />

fififififififififififififi fifififififififififi fififififi<br />

fifififififififififi fififi fififififififififififififififififi<br />

fififififififififififififififififififififififififififi fifififi<br />

fifififififififififififififi fififififififi fifififififi<br />

fifififififififififififififififififififi fifififififififififi<br />

fifififi fififififififififififififififififififififififififififi<br />

fifififififififififififififi fififi fifififififififififi<br />

fifififi fifi fififififififififififi fififififififi<br />

fifififififififififififififi fififififififififi fififi<br />

fififififififi<br />

fifififififififififififififi fifififififififi fififififi<br />

fififififififi fifififi fifififi fifi fifififififi<br />

‘fififififififififififififififi fififififififififififi<br />

fififififififififi’fififififififi fififififi fifififififi<br />

fififi fifififififi fifififififi fifififififi fififififififi<br />

fifififififi fifififi fifififififififififififififififififififi<br />

‘fi fififififi fififififififififififi fifififififififi<br />

fififififififi fififififi fififi fififi’ fifififififififi<br />

fififi fifififififi fififififififi fififififififififififififi<br />

fififififififififififififififififififififififififififififififi<br />

fifififififififififi fifififififififi fififififififi<br />

fifififififififi fififififififififififififi fififiééfifi<br />

fififififififififi<br />

fififififififififififififififififififi fifififififififi<br />

fififififififififi fififi fififififififififi fifififififi<br />

fififi fififififififififififi fifififififififififi fififi<br />

fifififi fififififi fififi fififififififififififififififi<br />

fififififififififififififififi fifififi fififififififi<br />

fifififi fififififififififififi fifififi fifi fififififi<br />

fifififififififififififi‘fi fifi fifififififi fififififi<br />

fififififififi fififififififififi fifififififififififi<br />

fififififififi fifififi fififififififififififi fifififi<br />

fififi fifi’ fifififififififififififififififi fififififi<br />

fififififififi fififi fifififififififi fififi fifififififi<br />

fifififi fifififi fifififififififififififififi fifififififififififi<br />

fififififififi fifififififififififififififififififi<br />

fififififififififififififififi fififififififififififi<br />

fifififififi fifififi fifififififi fifififi<br />

DRS. MARIËTTE VAN EMPEL<br />

Directeur Klimaat en Luchtkwaliteit<br />

Ministerie <strong>van</strong> Volkshuisvesting,<br />

Ruimtelijke Ordening en Milieu<br />

Onderzoek naar een duurzame<br />

toekomst begint in de stad<br />

fifififififififififififi fifififififififififififififi<br />

fififififififififififififififi fifififififi fifi fififififififi<br />

fifi fifififififififififififififi fififi fififififi<br />

fififififififi fifififififififififi fifififififififififi<br />

fififififififi fifififififififi 1 fififififififi fifififi<br />

fififififififififififififififififififififififififififififi<br />

fifi fifififififififififififififififi fifififififififi<br />

fififi fififififififififififi fifififififififififi fifififi<br />

fifififififififififififififififififififififi fififififi’fifi<br />

fififififififififi fifi fififififififififififififififi<br />

fififififififififififi fifififififififififififi fififififi<br />

fifififififi fififififififififi fifififififififififi fififi<br />

fifi fifififi fifi fifififi fififififififififififififififi<br />

fififififififiëfififi fififififififififififififi fififi<br />

fifififi fifi fififififififi fififififi fifififi fifififi<br />

fifififififififififififififi fififififififififi fififififi<br />

fififi fififififififi fififififififi fififififififififi<br />

fififififi fifififififififififififififi fififififi<br />

fififififi fifififififififififififififififififififififi fi<br />

fififififififififififififififififififififififififi fifi<br />

fifififififi fifififififififififififi fififififififififififi<br />

fifififififififififififififififififi fififi fififififi<br />

fifififififififi fifififififi fifififififififififififififi<br />

fififififififififififififififi fififi fififififififififififififi<br />

fifi fififififififififififififififififififififififififififi<br />

fififi fififififi fifififififififififififififififififififififi<br />

fififififififififi fififififififi fi 2 fififififififififififi<br />

‘fifififififi’ fifififififififi fififififififififi fififi<br />

fififififififififififififififi fifi fifififififi fififififi<br />

fififi fifi fififi fifififi‘fififififi’ fififififififififi<br />

fififififififififififififififififififififififififififi<br />

fififififififififi fififififififififififififififififififi<br />

fififififififififififififififififififififi fififififififi<br />

fifi fififififififififififififi fififififififififififi fifififi<br />

fififififififififififi fifififififififififififififififififi<br />

fififififififififififi fififififififififi fififififififififi<br />

fifififififififi fifififififi fifififi fififififififififififi<br />

fifi fififififififififififififi fififi fififififififififififi<br />

fifififififififi fifi fififififififififififi<br />

fifi fififififififififififififififi fififififififi fifififi<br />

fifififififififififififififi fifi fifififififififi fififi<br />

fififififififi fifififi fififififififi fifififififi fi<br />

fififififififififififi fififi fifififififi fififififi<br />

fififififififififififififififi 3 fifififififififififififi<br />

fifififififi fififi fififififi fifififififififi fififififi<br />

fififififififi fifi fifififififififififififififififififififi<br />

fifififififififififififififififififififififififififififififi<br />

fifififififififi fifi fifififififififififififi fififififi<br />

fififi fifififi fifififififififififififi fififififi<br />

fifi fifififififififififififififi fifififififififififi<br />

fifififi fifififififififififififi fififififi fifififififi<br />

fifififififififi fififififififififi fifififi fififififi<br />

fififi fififi fififififififi fifififififififififififiëfifi<br />

fififififififififififififififififififififififififi<br />

fifi fififififififififififififififi fififififififififi<br />

fifififififififi fifififififififififififi fififififififi<br />

fififififififififififififi fififififi fifififi fifififififififi<br />

fifififififififi fifififififififififififififififi<br />

fififififififififififififififififififififififififififififi<br />

fififififififififififififi fififi fififififififififififi<br />

fififififi fififififififififi fififififififififififi 4 fi<br />

fifififififififififififififififififififififi fifififi<br />

fifififififififififififififififififififififififififififififi<br />

fififififififififi fifififififififi fifififififififififififi<br />

fififififi’fifififi fifififififififififi fififififififi<br />

fifififififififififififi fififi fifififififififi fi<br />

fifififi fifififififififififififififififififififififififi<br />

fififififififififififififififi fififi fifififififififi<br />

fifififififi fififififififififififififififififififififififi<br />

fififi fifififififififififififi fifififififi fifififififififi<br />

fififififififififi 5 fififififififififififififififi fifififi<br />

fififififififififififififififififififififififififififififi<br />

fifififififififififififi fifififififi fifi fififififi<br />

fififififififififififififififi fifi fififififififififififi fi<br />

fififififififififififi fifififififififififififififi fififififi<br />

fififififififi fifififififififififi fifififififififififififi<br />

fififi fififififififififi fifififififi fififi fifififififififififi<br />

fifififififi fififififi fififififififififififififi fififififi<br />

fififififififififififi fififififififififi fififififififififi<br />

fififififififi fififififififififififi fifi fififififi<br />

fififi fi fifififififififififififififi fififififififififififi<br />

fififi fifififififififi fififififififififififififififi fififi<br />

fifififi fififififififi fififi fifififififififififififififi<br />

fififififififi fifi fififififififififififi fifififififi fififi<br />

fifi fififififififififififi fifififififififififififi<br />

fififififififififififififi fifififififi fififififi fifififi<br />

fififififififififififi fififi fififififififififififi<br />

fififi fifififififififififififi fififi fififififi fi<br />

fifififififi fififififififififififififififififififi fifififi<br />

fififififi fififififififififififi fifififififi fififi<br />

fififififififififififififififififififififi fifififififi<br />

fifififififi fififififififififififififi fifi fififi<br />

‘fififififififififi fififififififi’ fififififififififififi<br />

fifififififififififififififififi fififififififififififififi<br />

fififififififififififi fifififififififififififififififi<br />

fifififififififififi fififififififififififififififififi<br />

fififi fififififififififififififififififififi fifififi fifi<br />

fifififififi fififififififi fififi fifififififififi<br />

fifififififififififififififififi fififififififififififi fifi<br />

fifi fififififififififi fifififififi fifififififififi<br />

fifififififififi fifififi fififi fifififififififififififi<br />

fifififififi fififififi fififififififififi fififififi<br />

fififi fi fififififififififififififififi fififififififififi<br />

fifififififififi fifi fifififififififififififififififi<br />

fifififififififififififififififififififififififi fififififi<br />

fifififififififi fififififififififififififififififififififi<br />

fififififififififififififi fififififififififififififififififi<br />

fififififififififi fifififififi fififififififififififififi<br />

fifififififi fifififififififififififififi fifififififi<br />

fifififififififififififi fififififififififififififi<br />

fifififififififififififififififififififi fififififififi<br />

fifififi fifififififi fififififififififi fifififififi<br />

fififififififififi<br />

IR. TON VENHOEVEN<br />

Rijksadviseur voor de Infrastructuur<br />

Noten zie pagina 7<br />

8 9


Het ontwerp als katalysator<br />

INLEIDING<br />

‘Today the city is above all<br />

considered according to a<br />

historicist model and there are<br />

masses of studies on the origins<br />

of the evolution of cities.<br />

But studies looking into the future<br />

are rather few and tentative.<br />

This is a serious error…’ 8<br />

fifififififififi fifififi fififififi fifififififififi<br />

fifififififififififififififififi fifififififififififi fifi<br />

fifififi fifi fifififififififififififififififififififififi<br />

fififi fifififififififififififififififififififi fififi<br />

fififififififi fififififi fififififififififififififififififi<br />

fifi fifififififififi fifififififififi fififififififififi<br />

fififififififififi fififififi fifififi‘fifififififififi<br />

fifififi fifififififififififi’ fififi fififififififififififi<br />

fififi fififififi fififififififi fififififififififififi<br />

fifififi fififififififififififififififififififififififi<br />

fifi fifififififififififififi fifififi fififi fififi<br />

fififififi fififi fifififififififififififififi fifififififi<br />

fififififififififififififififififi fififififififififififi<br />

fifififififififififi fifififififi fifififi fifififififififi<br />

fififififififififi fififififififi fififififififififi<br />

fifififififififififififi fifi fifififififi fifififififi<br />

fifififi fifififififififi 7 fififififififififififi fififi<br />

fifififififififififififi fififififififififi fififififi<br />

fififififi fifififififi fififififififififififififififi<br />

fififi fififi fifififififi fififififi fififififififififififi<br />

fifi fifififififififi fifififififififi 8 fififififififi<br />

fifififi fififififififififi fifififififififififififi<br />

fifififififi fififi fififififififififi fififififi fifififi<br />

fififififififi fififi fifififififififififififififififififififi<br />

fifififififififi<br />

fififififififififi fififififififififi fififififififi<br />

fifififi fififififififififififififififififififififififi<br />

fififi fi fifififififififififi fifififififififififififi<br />

fififi fifififififififififififififififififififififififi<br />

fifififififififififififififififififififififififi fifififififififi<br />

fififi fifififi fifififififi fififififififififi fififi fififififi<br />

fififififififififi fififififi fififi fifififififi fifififi<br />

fififi fififififi fifififififififififififififififififififi<br />

fifififififififififififi fifififififififififififi<br />

fififififififififi fifififififi fififififififi fififififififi<br />

fififi fififififififififi fififififi fififififi fifififi<br />

fifififififififififiëfifi fifififififififififififi fififi<br />

fififififififififi fifififififi fifififififi fififififififi<br />

fififififififififi fifififififififififi fififififififi<br />

fififi fififi fifififi fififififififififififi fififififi<br />

fififififififi fififi fififififi fifififififififififi<br />

fififififififi fifififififififififififififififififififi<br />

fifififi fifi fifififififififififififi fififififififififififi<br />

fifififififififi fififififififi fififififififi fifififififi 9 fi<br />

fififififififififi fifififififififi fififififififififififi<br />

fififififififi fifififififi fifififififi fifi fififi<br />

fififififififififi fififi fififififi fifi fififififi<br />

fifififi fifififififififififi fifififififi fifififififi<br />

fifififififififififi fififififififififi fifififififififi fififi<br />

fififififififififififififi fififi fifififi fififi fifififi fifi<br />

fifififififififififi fififififififi fifififififififi<br />

fifififififififififi‘fi fifififififififi fififififi’fi<br />

fififififififififififi fi fififififififififififififi<br />

fifififififi fififififififififififififififififi fififififi<br />

fifififi fififififi fififififi fififififififififififififi<br />

fififi fifififififififififififififififi fifififififififi<br />

fififififififi fififi fifififi fififififififififififififi<br />

fififififififififi fifififi fifififififififi fififi<br />

fifififi fifififififi fififi fififi fifififififi fififi fifififi<br />

fifififififififififi fifififififififififififi fififi<br />

fififififififififififi fifififi fifififififififififififififi<br />

fifififififififi fififififififififi fififi fifififi fi<br />

fifi fififififififififififififififififififi fi fififififififi<br />

fifififififi fififififififififififififififi fififififififi<br />

fifififififi fifi fififififififififififififififififi fi<br />

fifififififi fifififi fififi fififi fififififififi<br />

fififififififififi fifififififififififi fififififi<br />

fififi fifififififi fifi fififififi’fififi fifififififififi<br />

fififi fififififififififififififi fifififififififififififififififi<br />

fififififififififififififififi fifi fififi fifififififi<br />

fififi fififififififififififififififififififififififififi<br />

fififi fifi fififififififififififififi fififififififififififi<br />

fififififififififififififi fifififififififififi fifififi<br />

fififi fifififi fififi fifi fififififififififififififi<br />

fififififififi fififififi fifi fififififififififififififi<br />

fififi fififi fififififififififififififififififififififi<br />

fifififififi fifififififififififififififififififi fififi<br />

fififififififififififififi fifi fififififififififififi<br />

fififififififififififi fififififi fifififififififi fifififi<br />

fifififififi fifi fififififi fififififi fifi fifififi<br />

fififififi fififififififi fifi fififififififififififififi<br />

fifififi fifififififififififififififi fifififififi fifififi<br />

fififififi fifififififififi fififififififififififi fififififi<br />

fififififififi fififififififififififi fifi fififififi<br />

fifififififififififi<br />

fifififififi fififififi fififi fifififififififififififi<br />

fifififififififififififififififififififififi fififi<br />

fifififififififififififififififififi fi fifi fififififififi<br />

fifififi fifififififififififififififififififi fifififi<br />

fifififififififififififi fifififififififi fifififififififi<br />

fififififififi fififififififi fifififififififififi<br />

fififififififififififi fifififififi fifififififififififi<br />

fififififi fifififififififififififififififififififififififi<br />

fifififififififififififififififififififififififi fifififififi<br />

fififififififi fifi fififififififififififi fifififi<br />

fififififififi fifi fifififififififififififi fifififififi<br />

fififi fifififififififififififififififififififififi<br />

fifififififi fifififi fififififififififi fifififi<br />

fifififi fififififi fi fififififififififififififi fifififififi<br />

fififififi fififififififififi fififififififi fifififififififififi<br />

fifififififififififi fifi fififififififififififififififi fi<br />

fifififififififififififififififififi fifififififi fifi fi<br />

fifififififififi fififififififififififififi fififi<br />

fififififififififi fi fifififi fifififi fififi fifififififi<br />

fififififififififififififififififififififififififififi<br />

fifififififififififififi fififi fififififififififi fififi<br />

fifififififi fifififi fifififififiëfifififi fififi fififififi<br />

fififififififi fifififififififififi fififififififififififi<br />

fififififififififififififi fifi fifififififififi fififi<br />

fififififi fifififififi fififififi fififififififififi fififi<br />

fifififififififififififififi fififififififi fififi fifififi<br />

fifi fifififififififififififififififififififififififififi<br />

fifififififi fififififififififi fififi fifififififififi<br />

fififi fififififififi fifififififi fifififi fifififi fififi<br />

fififi fifififififififififififififififififififififi<br />

fifififififififi fifi fifififi fifififi fifififi fifififi<br />

fifififi fififififififififififififi fifififi fifififi<br />

INLEIDING<br />

fifi fififififififi fififififififi fififi fifi fififi<br />

fifififififififififififi fi fififififi fififififififififi<br />

fifififififififififififi fififififififififififi fififififi<br />

fififififififi fifififififififififififififi fifififi<br />

fifififififififi fifi fifififififififififififififi<br />

fififififififififififififififififififififififi fifi fififi<br />

fififififififififi fifififififi fififififififi fififififi<br />

fifififiëfifififififififififififi fifififi fifififi<br />

fifififififi fififififi fi fififififi fifififififififi<br />

fififi fififififififi fifififififififi fififififi fifififi<br />

fififi fifififififififififififi fifififififi fifififi fififi<br />

fififi fififififififififififififififififififififififi fifi<br />

fififififififififififififi fififififififififififi<br />

fififififififififi fififififififififififififififi<br />

fififififififififififififi fififi fifififififififififififififi<br />

fififi fififi fififi fififififififififi fififififififi fi fifi<br />

fififififi fifififififififififififififififi fifififififififi<br />

fififififififififififififififififififi fifififififififi<br />

fifififi fifififi fifififififififififi fifififi fifififi<br />

fififififififififi fifififififififififififififififififi fififi<br />

fifififififififififififififi fififififififi fififififi<br />

fififi fi fifififififififififi fififififififififififi<br />

fififi fififififififi fififififi fifififififi fifififififififi<br />

fifififififififi fifififi fififi fifififififififififififi<br />

fifififififififififififififi fififififififififififififififi fififi<br />

fififififififififififi fififififififififififififififi<br />

1 Sassen, Saskia in: Jenks, Mike,<br />

Future forms and designs. p. 15.<br />

2 Centrum- en knooppuntontwikkeling<br />

ontrafeld. Aanbevelingen <strong>van</strong> de<br />

Uitvoeringsallienatie Centrum- en<br />

knooppuntontwikkeling, 2010.<br />

3 Acupunctuur in de hoofdstructuur.<br />

Naar een betere verknoping <strong>van</strong><br />

verstedelijking en mobiliteit.<br />

VROM-raad, 2009.<br />

4 auto, fiets, wandelen en openbaar<br />

vervoer.<br />

fifififififi fififififififififififififi fififififififi<br />

fififififififififififi fi fifififififififififi fififififi<br />

fififififififififififififififififi fifi fififififififi<br />

fifififififififi fifi fifififififififififififi fififi<br />

fifififififififififififififififififififi fififififififififi<br />

fififififififififi fifififi fififififififififi fifififififi<br />

fifififi fifi fifi fifififififififififififififififififi<br />

fififififififififififififififififififififi fifififififififi<br />

fifififififififififififififififififififi fifififififififi<br />

fifififififi fififififififififi fififififififififififi<br />

fififi fifififi fifififi fifi fififififififififififi<br />

fififififififififi fi fifififififififififififi fifififi<br />

fifififififififififififi<br />

fififififififififififififififififififififififi fifi fifififi<br />

fififififi fififi fifififififififififififififififififi fifififi<br />

fifififififififififififififififififififi fifi fififififi<br />

fifififififififi fifififi fififi fififififi fififififififi<br />

fififififififififififififififi fififififififififififififi<br />

fifififififififififififififififififififififififi fififififi<br />

fififififififififififififi fifififififififififififififififi<br />

fififififififififi fififi fifififififififififififififi fififi<br />

fifififififififi fifififififi fifififififififififififififi<br />

fifi fifififififi fifiïfifififififififififififififi<br />

5 Ook wel urban agriculture genoemd.<br />

6 The urban question, in: writings on<br />

cities. p. 69. Lefebvre, Henri, 1996.<br />

7 De drie P’s; people, planet, profit<br />

8 Report of the World commission on<br />

environment and development:<br />

Our common future, 1987.<br />

9 Beyond the crisis: towards a new<br />

urban paradigm. Castells, Manuel &<br />

Burkhalter, Laura, 2009.<br />

12 13


De stad <strong>van</strong> de toekomst<br />

HISTORIE<br />

1921 Uitbreidingsplan linkermaasoever, Rotterdam GRANPRÉ MOLIÈRE-VERHAGEN-KOK ARCHITECTEN 1932 Broadacre city FRANK LLOYD WRIGHT 1930 Stadsuitbreiding Eindhoven <strong>DE</strong> CASSERES<br />

1922 La Ville Radieuse LE CORBUSIER 1773 Chaux, La Ville Idéale CLAU<strong>DE</strong>-NICOLAS LEDOUX<br />

1953 Tijdschrift Forum: Herhaalde wooneenheden HERZBERGER<br />

1919 Torenhuizen in het Gooi WIJ<strong>DE</strong>VELD<br />

1964 The Walking City RON HERRON<br />

1882 La Ciudad Lineal, Madrid DON ARTURO SORIA Y MATA 1983 Parc de la Villette, Parijs OMA/ REM KOOLHAAS<br />

1927 Stedebouwkundig plan, Tokyo KENZO TANGE


Leeswijzer<br />

LEESWIJZER ROTTERDAM<br />

ëëëëëëë ëë ëëëëëëë ëëëëëëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëëëë ë ëë ëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëë ëëëëëëëë ëëëëëë ëë ë ë ëë<br />

ëë ëëë ë ëëëë ëëëëëëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëë‘ë ë ëëëëëëë ëëëëë’ëë ëëë<br />

ëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëë ëëë ëë ëëë ëëëëëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëë ëëëë ë ëëëëëë ëë ëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëë ëëëëë ëë<br />

ëëëë ë ëë ë ëë ë ë ë ëëë ë ëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëë ë ëë ë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëë ë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëë ë ëë ë ëëëëë ëë ë<br />

ëëë ëëëë ëëë ëëëëë‘ë ë ëëëëëëë ëë<br />

ëëëë’ ëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëë ëëë ë ëë ë ëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëë ëëë ëëë ë ëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëëë ëëë ë ëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëë ëë ëëë ëëëë ëëë ëëëëë ëë<br />

ëëë ëë ëë ëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëë ë ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëë ëëë ëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëë ë ëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëë ëëëëëë ëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëë ëë ëëëëëë ëëëëëë ë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëë ëë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëë ëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë ëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëë ëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

Economie:<br />

LOKAAL OF GEGLOBALISEERD<br />

Energieopwekking:<br />

CENTRAAL OF <strong>DE</strong>CENTRAAL<br />

Aanname over mobiliteit:<br />

TOENAME OF AFNAME<br />

Antwoord op mobiliteit:<br />

WONEN, WERKEN EN RECREËREN<br />

SAMEN BRENGEN OF JUIST NIET<br />

De samenlevingsvorm <strong>van</strong> de<br />

toekomst:<br />

INDIVIDUALISTISCH<br />

OF (HERNIEUWD) COLLECTIEF<br />

Motor achter gedragsverandering:<br />

DWANG OF VERLEIDING<br />

ëëë ëëëë ëëë ëëëë ëëëë ëëëëëëëëë ë<br />

ëëë ëëëëëëëë ëëë ëëëëëë ë ëëë ë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëë ëëë<br />

ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëë ëë ë ë ëë ë ëë ëëëëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëë ë<br />

ëëëëë ëëëëë ë ë ë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ë ë ëëëë ë ëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ëëë ëëë ëë ëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëë ë ëëëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëë ëëëëë ëë ëëëëëëë ëëëë ëë ë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëë ëë ëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëë ëë ëëë ëëë ëëë<br />

ëë ëëëë ëëëë ëëëëë ëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëë ë ëëëëëë ëëë ëëëëëë ëëëë ëë<br />

ëëëëëëëëëë ë ë ëë ëëëëëë ëë ëëëëë ë<br />

ëë ëëëë ëë ë ëëëëëëëë ëë ëë ëëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ë ëëëëëë ëëë ëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëë ë ëë ëëë ëëëëëëëë ëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëë ëë ë<br />

ëëë ëëëëëëë ë ëëëë ëë ëë ë ë ëë ëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëëë ëëëë ëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëë ëë ëëëë ëëë<br />

ë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëë<br />

ë ëëëëëë ëëëëë ëë ëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëë ëëëë ëë ëëë ëë<br />

ëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëë ëë ëë ëëëëëëëëëëë ëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëë ëëë ëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ë ëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëë<br />

ëëë ë ëëëë ëë ë ëë ë ëë<br />

Rotterdam Merwe- en<br />

Vierhavens<br />

CIJFERS<br />

ëëëëëëë ëë ë ë ë ëëë<br />

ëëë ëë ²<br />

KENMERKEN<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

VRAAG<br />

ëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëë ë ëëëëë ë ëëëëëëë ëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ë ë ë ëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëë ëëë ëëëë ëëë ëëëë ëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëë ëëëë ëë ëë ë ë ëëë ëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëë ëë ëëë ëëëë<br />

ëëë ëëëëëë ëëëëëë ëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ë ëëëë ëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëë ëëëë<br />

ëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëë ë ëëëë ë<br />

ë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë<br />

ëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ëëëëë ëë ëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ë ë ë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ë ë ëëëëëëëëëëëë ë ëëë ë<br />

ëëëëëë ëë ëëëëëëë ëë ëëëë ëë ëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

DoepelStrijkers-<br />

Architects, Rotterdam<br />

Deelnemers aan het gesprek,<br />

onder meer:<br />

RINIE VAN EST<br />

Technologie onderzoeker,<br />

Rathenau Instituut, Technische<br />

Universiteit Eindhoven<br />

THAD<strong>DE</strong>US MÜLLER<br />

Zelfstandig stadssocioloog,<br />

en docent Rotterdamse<br />

Academie voor Bouwkunst<br />

TON DASSEN<br />

Senior onderzoeker,<br />

Planbureau voor de Leefomgeving<br />

EVELYN HIJINK<br />

Adviseur lokale en<br />

regionale klimaat initiatieven,<br />

Ministerie <strong>van</strong> VROM<br />

DUZAN DOEPEL<br />

DoepelStrijkersArchitecten,<br />

Rotterdam<br />

ELINE STRIJKERS<br />

DoepelStrijkersArchitecten,<br />

Rotterdam<br />

16 17<br />

ë


1<br />

3<br />

4<br />

Clean Tech Delta in <strong>2040</strong><br />

De economische crisis <strong>van</strong> 2009,<br />

met kort daaropvolgend de ecologische<br />

crisis die duurde tot 2018,<br />

werd een onverwachte zegen. Een<br />

radicaal nieuw overheidsbeleid<br />

heeft de weg vrijgemaakt voor<br />

duurzame ontwikkeling. Door<br />

te verklaren dat het gebied een<br />

klimaatneutraal en zelfvoorzienend<br />

district zou worden, 1<br />

hebben politici de voorwaarden<br />

geschapen voor echte innovatie.<br />

CO 2-neutraal werd de norm<br />

en stedelijke landbouw werd<br />

een integraal onderdeel <strong>van</strong> de<br />

gebouwde omgeving. 2 Particulieren<br />

kregen de vrijheid om zelf in<br />

te richten, met als resultaat een<br />

omgeving die kan inspelen op klimatologische<br />

piekveranderingen,<br />

zoals hitte of wateroverlast.<br />

Grondstoffenschaarste en<br />

klimaat<br />

RINIE VAN EST<br />

’ëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëë ëëëë<br />

ëëë ëë ëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëë ëëëëë ëë ëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëëë’<br />

DUZAN DOEPEL<br />

’ë ëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë ë<br />

ëëë ëëëëëë ëëëë ëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë‘ë ëë ëëëëëë ëë ëëëëëëëëë ë<br />

ëëëë‘ë ëë ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëë ëëëëë ë ëë ëëë<br />

ëëëëëë ëë ëëë ë ëëë ëëëëëë ëëëëë ë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëë ë ë ëëë ë ëëëëë<br />

ë ëëëëëëë ëëëë ëëëë ë ëëëëëë ëëëë<br />

ëëë ëëëë ëë ëë ë ë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëë<br />

ëë ë ë ëëë ëëë ëëëëëë ë ë ëëëëë ë’<br />

ë<br />

RINIE VAN EST<br />

’ëë’ë ëëëëëë ë ëëëëëëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë 15 ëëë ëë ëëëëë ë<br />

ëëëë ë ë ëë ë ëë ëë ëëë ëëëëëëëë ëëëëë ëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

Laag energetische morfologie<br />

Een lage energetische morfologie<br />

werd ontwikkeld op basis<br />

<strong>van</strong> zowel sociale als ecologische<br />

parameters. 3 De basiseenheid<br />

is een compacte hoftypologie<br />

<strong>van</strong> 48x64m voor ongeveer<br />

300 bewoners. Dit is een schaal<br />

die klein genoeg is om de buren<br />

te kennen, en groot genoeg voor<br />

gereguleerde individuele interactie.<br />

Studies hebben aangetoond<br />

dat een langwerpig blok gericht<br />

op de zon, optimaal is voor zowel<br />

maximale daglichttoetreding als<br />

warmte-koudeopslag. 4 (…) Om<br />

in de straten windtunnels te voorkomen,<br />

verspringen de gebouwen<br />

ten opzichte <strong>van</strong> elkaar, zodat<br />

een windscherm wordt gevormd.<br />

Momenten <strong>van</strong> hoge winddruk<br />

die als onaangenaam worden<br />

ervaren, worden voorkomen.(…)<br />

Ontwikkelingen op het water<br />

liepen gelijktijdig met de landontwikkelingen,<br />

maar namen een<br />

andere vorm aan. Ad hoc, kleinschalige<br />

experimenten in de<br />

vroege jaren groeiden geleidelijk<br />

uit tot geformaliseerde vormen. 5<br />

Een verscheidenheid aan vormen<br />

ontstond en de enorme kennis die<br />

werd gegenereerd, dient als waardevol<br />

economische exportproduct<br />

<strong>van</strong> het gebied.<br />

20 21<br />

2<br />

5


6<br />

7<br />

Over het ontwerp<br />

DUZAN DOEPEL<br />

‘ë ëëëë ëëë ë ëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëë ëëëë ëëë ëëëëëëëëëë ëëë ë ëë<br />

ëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëë ë ëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëë ëëëëëëëë ëëëë ëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëë ëë ë ë ëëë’<br />

De weg naar een duurzame wijk<br />

DUZAN DOEPEL<br />

‘ë ëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëë ëë ëë ëëëë ë ëëëëëëëëëëëëë 6<br />

ëëëëëëëë ëëëë ëë ëëëëë ëë ëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëë ëëë ëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëë ë<br />

ëëëë ëëëëë ëëë ëëëë ëëëë ë ëëë ëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëë ëëë ëëëëëëëë ë<br />

ëëëë ëëë ëëëëëëëëë ëëëëë ëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëë’<br />

THAD<strong>DE</strong>US MÜLLER<br />

‘ë ëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëë<br />

ë ëëëëëëëëë ëëë ëë ëë ëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëë ë ëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë’ë<br />

DUZAN DOEPEL<br />

‘ë ëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëë ëë ëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëë ë ë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëë ë ëëëëëëëë<br />

ëë ë ë ëëë ëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëë ëëëë ëëëë ëëëë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëë ëëë ëëë ëëë<br />

ë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëë ëë ëëëë ëëëëëëë’ë<br />

ELINE STRIJKERS<br />

‘ë ë ëëëëëë ëëëëëë ëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ë ë ëë ëëë ëëë ëë ëë ë ë ëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëë ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ë ëë ëëëëë ëëëëë ë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë’<br />

RINIE VAN EST<br />

‘ëë ë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëë ë 7 ëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëë ë ëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëë ëëëëë ëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë’<br />

Eigenaarschap door<br />

zichtbaarheid<br />

RINIE VAN EST<br />

‘ë ëëë ëëë ë ë ëëëëëë ë ëëëë ë ëëë ë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëë ëë ëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëë ëë ë<br />

ëëëë ë ëë ëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëëëë ëëëëëëëë ë ë<br />

ëë ëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëë ë ëëëëëë ë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëë ë<br />

ëë ëëëëëëë ëëëëëë ëëëëë ëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ë ëëë ëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëë ëë ëë<br />

ëëë ëëëëë ë ëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë’<br />

ë<br />

DUZAN DOEPEL<br />

‘ë ëëëë ëëëë ëëëë ëëëëëë ëëëëë<br />

ëë ë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëë ë ë ëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëë ëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ë ëëëëë ëëë ë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëë ë ë ëëëë ëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëë ë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëë ëë<br />

ë ëëëëë ëëë ëëëë ëëë ëëëëë ëëëë<br />

ëë ëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëë ëëë ë ëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ë ëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë 8 ë ëëëëëëëëëëëë ë ë<br />

ëëë ëëë ëëëëë ëë ëëë ëëë ëë ëë ëë<br />

ëëëë ëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëë’ë<br />

ë<br />

24 25<br />

8


10<br />

9<br />

Gesloten kringlopen<br />

Het sluiten <strong>van</strong> de kringlopen<br />

werd één <strong>van</strong> de belangrijkste<br />

strategieën voor het bereiken <strong>van</strong><br />

de ambitieuze doelstellingen <strong>van</strong><br />

energie, water en afvalneutraliteit.<br />

9<br />

Stap één is het verminderen <strong>van</strong><br />

de vraag naar energie.<br />

Stap twee betreft het hergebruiken<br />

<strong>van</strong> afvalstromen op gebouwschaal,<br />

en de uitwisseling <strong>van</strong><br />

warmte en koude om op de wijkschaal<br />

een balans te bereiken. (…)<br />

Stap drie is de productie <strong>van</strong> hernieuwbare<br />

energie. Op gebouwschaal<br />

reageren intelligente<br />

gevels op de klimaatomstandigheden.<br />

Het oogsten <strong>van</strong> zon en<br />

regen, het bieden <strong>van</strong> reflectie 10<br />

in verband met hitteoverlast en<br />

absorptie <strong>van</strong> fijnstof zijn geïntegreerd<br />

in een enkele huid.<br />

Beweging in de wijk<br />

Sociale factoren<br />

THAD<strong>DE</strong>US MÜLLER<br />

‘ë ëë ëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëë<br />

ë ëëëëë ë ëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëë ëëëë ë ëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ë ëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëë ëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëë ëëë ë ëëëëë ëë ëëëëë’ë<br />

DUZAN DOEPEL<br />

‘ëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëë ëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ë ëëëëë ë ëëëëëëëëë ëë ë ëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëë ëë ëë ëëëfiëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëë‘ 11<br />

THAD<strong>DE</strong>US MÜLLER<br />

‘ëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëë ëë ëëëëë<br />

ëëë ëë ëëë ëëëë ëëë ëëë ëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ë ëëëëëëë ëë ëëë ëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëëëë ëë ë ëë ëë ëëë ëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë ëë ëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë 13 ë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ë ëëëëë ëëëëëë ëëëë ë ëëëë ëëëëë<br />

ëë ë ëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëë<br />

ëë ëëë ëëëë ëëëëëëëëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ë ëëë ëëëëëëëëëëë ëëë ëëë ëëëë ëë ë<br />

ëëëëëë ë’ë<br />

De relatieve maat <strong>van</strong> het<br />

project<br />

THAD<strong>DE</strong>US MÜLLER<br />

’ë ëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëë’ë ëëëëëë<br />

ëë ëëë ëë ëë ëëëëëë ëë 7 ë ëëëëëë ëë<br />

ë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëë ë ë ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëë ëë ëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëë’ë<br />

DUZAN DOEPEL<br />

‘ë ë ëëëëëëëë ëë ëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëë<br />

ëëëë ë ë ëëëëë ëëëë ëë ëë ë ëëëëë<br />

ë ëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëë ëëëëë ë ëëëëë ëëë ë<br />

ëëë ëëëëëë ëë ë ëë ë ë ë ëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëë ë ëëëëëë ëëë ë ëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

Klimaateconomie<br />

Een lokale klimaateconomie heeft<br />

zich ontwikkeld met als doel het<br />

creëren <strong>van</strong> waarde, die is gebaseerd<br />

op duurzaamheid. Elke vierkante<br />

meteroppervlakte in het<br />

gebied wordt geëxploiteerd om<br />

constant te kunnen leveren of te<br />

kunnen compenseren.<br />

Overproductie (aanbod) 9 maakt<br />

het mogelijk de maandlasten <strong>van</strong><br />

de bewoners te stabiliseren, dit<br />

leidt tot een verhoogd niveau <strong>van</strong><br />

veiligheid, welvaart en levensonderhoud.<br />

Over dwang en energie<br />

ëTON DASSEN<br />

‘ëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëë ë<br />

ëë ëëëëë ëë ëëë ëë ëëëëëëëë ë<br />

ëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëë’ë<br />

ë<br />

DUZAN DOEPEL<br />

‘ë ëë ëëëëë ëëëëë ëëëëë ëëë ëëëë<br />

ëëë ë ë ë ëë ëëëë ëëëëëë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëë ëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëë ë ëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëë ë ë ë<br />

ëëëë ëë ëëëëë ëëëë ëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëë ëë ë ëëëë ë ëëë ëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëë’<br />

ë<br />

RINIE VAN EST<br />

‘ë ëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëë ëëëëë ëéëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëë ë ëëëëëëë ëëëëë ë<br />

ëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëë ëëëë ëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëë ëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëë<br />

ëëëë ëëëëëëë ëë ë ë ëëëëëë’<br />

28 29<br />

11


12<br />

13<br />

12<br />

Community<br />

Bewoners in het gebied deelden<br />

het verlangen naar een harmonieuze,<br />

aantrekkelijke, gezonde<br />

en veilige omgeving. Duurzaamheid<br />

als een levensstijl. Hoewel<br />

het gebied een sterke homogene<br />

identiteit heeft op gebiedsschaal,<br />

wordt een veelheid aan identiteiten<br />

aangetroffen op een lager<br />

schaalniveau. Door innovaties in<br />

de informatietechnologie, worden<br />

de virtuele en fysieke werelden<br />

meer met elkaar verweven. 15 ë<br />

‘Smart grids’ en diensten zijn onderdeel<br />

<strong>van</strong> het dagelijks leven en<br />

maken een flexibele relatie tussen<br />

werken en recreëren mogelijk. Een<br />

heterogene samenleving ontstaat<br />

in de tijd, met een hoge mate <strong>van</strong><br />

zelforganisatie, via een web <strong>van</strong><br />

netwerken.<br />

Voorlopers & schuldbewustzijn<br />

RINIE VAN EST<br />

‘ë ëëëëëëë ëëëëëëëë ëë ëëë ëëëëë ëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë’ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë ëë ë ëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëë ë ë ëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëë ëë ëëë ëë ëë ëëëë<br />

ë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë’ë ëëë ë ëë ë ëë ë ëëëëëë ëëëë<br />

ëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëë’ëëëëëëëëë ë ëëë ëëëëëë<br />

ëëëë ëë ëëëëë ëëëëë ë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëë’ë<br />

ë<br />

THAD<strong>DE</strong>US MÜLLER<br />

‘ëë ëëë ë ëëëëëë ë ëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëë ë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëë ëë<br />

ë ëëëëëëë’ë ëëëëëëëëëë ë ëë ë ëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëë ëëë<br />

ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ë ëëëëë ë ëë ë ëë ë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëë ë ëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëë ëëëëëë<br />

ëë ë ë ëëëë ëë ëëëëë ëëëëëë ëëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëë ë ëëëëë ë ëëëëëëëëëëë ëëë’<br />

De (on-) mogelijkheden <strong>van</strong><br />

nieuwe collectieven<br />

THAD<strong>DE</strong>US MÜLLER<br />

‘ë ëëëë ëëëë ëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëë ëë ëëëëë ëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëë ëë ë ë ëëëëëëëë ëëë ëëë ëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëë<br />

ë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëë ëëëë ëë ë 14 ëëëëëëë ëëë ëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëë ë ëëëë ë ë ëëëëëëë ë ë<br />

ëëëëëëëëëëëë ë ëëë ë ëëëëëë<br />

ëë ëëëë ëëë ë ëëëë ëëëëëëë ëëë ëëëë<br />

ëëëëë ë ëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëë 12 ë<br />

ë ëëë ëëëëëëëëëëë ëëë ë ëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëë ëëë<br />

ëë ëëëëëëëë ë ëë ëë ëëëëë ë ë ëë ë ëëëë<br />

ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë ëëë<br />

ëëë ëëëëë ëëë ë ëëëëëëëëëëëëëë’<br />

DUZAN DOEPEL<br />

‘ëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëë ë ë ëëëëëëë ë ëëëëë ëëë ëëëëë<br />

ëëë ëëë ëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëë ë<br />

ëëë ëëëëë ë’<br />

Productie als driver achter<br />

ontwikkeling en aantrekkingskracht<br />

RINIE VAN EST<br />

‘ë ëëë ëëëë ë ëëëëëëëëëëë ëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëë ëëë ëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëë ëëëëëëë ëëëëë ëëëëë ëë ë ëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëë ëëë ëëëë ëëëë ë ëë ë<br />

ëëëëëëëëë ëëë ë ëëëëëë ëëë ëëëëëë 9<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëëëë ë ëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëë ëë ë ëë’ë<br />

‘ë ëëëë ëëëëëëë ë ëë ëëë ëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëë ëëëëë ëë ë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëë ë ëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëë ëë ëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëë ë ëëë’<br />

Herindustrialisering<br />

RINIE VAN EST<br />

‘ëë ëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëë ëëë ëë ëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëëëë ë ëë ëë ëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëë ëëë ëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëë ë’ë<br />

TON DASSEN<br />

‘ë ëëëë ëë ëëëëëë ëë ëë ëë ë ëë ë ëëëë<br />

ëëë ëëë ë ëëëëëëëëëëë ëëëë ëëë<br />

ëë ë ë ëëëëëë’<br />

RINIE VAN EST<br />

‘ë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëë<br />

ëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëë ë ë ëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëë ë ëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ë ëëëë ëëëëëëëë ë ëëë ëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëë ëëë ëë ë ë ëëëëëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëë ë ëëëëëëëëë ëë ëë ëëëëëë<br />

ëëëë ë ëëëëëë 9 ëëëëëëëëë ëë ëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëà ëë ëë ë ë ëëëë ëë ë ëëë ëë<br />

ë ëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëë<br />

ë ëëëë ëë ëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëë<br />

ëëë ë ëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëë ë ëëëëëëë ëë ëëëë ëëëë ëëëëëëë<br />

ë ëëëëë ëëëëëëëë ëë ëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëë ëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë’<br />

32 33<br />

14


15<br />

Rotterdam Merwe- en<br />

Vierhavens<br />

DoepelStrijkersArchitecten,<br />

Rotterdam<br />

POSITIE<br />

Economie<br />

LOKAAL GEGLOBALISEERD<br />

Energieopwekking<br />

CENTRAAL <strong>DE</strong>CENTRAAL<br />

Mobiliteit: ontwikkeling in de toekomst<br />

TOENAME AFNAME<br />

Mobiliteit: wonen-werken-voorzieningen<br />

SAMENBRENGEN SCHEI<strong>DE</strong>N<br />

Samenleven in de toekomst<br />

DOORGEZET INDIVIDUALISTISCH HERNIEUWD COLLECTIEF<br />

De motor achter gedragsverandering<br />

DWANG VERLEIDING<br />

36 37


Apeldoorn Berg & Bos<br />

en Parkenbuurt<br />

CIJFERS<br />

ëëëëëëë ëë ë ë ë ëëë<br />

ëëë ëë ²<br />

Zones Urbaines<br />

Sensibles, Rotterdam<br />

APELDOORN<br />

KENMERKEN<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëë ë ëëëëë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

VRAAG<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ë ë ëëëë ëë ëë<br />

ëëëëëëëëëëë ë ëë ëëëëëë ëëë ëëë ë<br />

ëëëëë ëëëëë ëëëë ëë ëëë ëë ëëëë<br />

ëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ë ëëëë<br />

ëëëëëë ëë ëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ë<br />

ëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëë ëëë ëëë ëëëë ë ëë ëëë ëëëëë ë ë ë<br />

ëëë ëë ëë ëë ëëëë ëëë ëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ë ëëëë ëëë ëëëëëë ëëë ëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëë ë<br />

ëëëëëë ë ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëë ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëë ëë ë ë ëë ëëë ëëëë<br />

ëëëë ëëëëë ëë ëëë ëëëëëëëë ëëë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëë ëë ëëëë ëëë ëëëëëëëë ëëëëë ë<br />

ëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëë ëëë ëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëë ëëë ëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëë ë ëëë ëëëë ëëë ëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëë ëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëë ëëëëëë<br />

Deelnemers aan het gesprek,<br />

onder meer:<br />

FRANK VAN GENNE<br />

Zelfstandig vastgoeddeskundige<br />

en lector Hanzehogeschool<br />

MATTHIJS HISSCHEMÖLLER<br />

Politicoloog, Vrije Universiteit<br />

Amsterdam<br />

TON VENHOEVEN<br />

Rijksadviseur infrastructuur,<br />

Atelier Rijksbouwmeester<br />

TON DASSEN<br />

Senior onderzoeker,<br />

Planbureau voor de Leefomgeving<br />

EVELYN HIJINK<br />

Adviseur lokale en regionale<br />

klimaatinitiatieven,<br />

ministerie <strong>van</strong> vrom<br />

ELMA VAN BOXEL<br />

Landschapsarchitect Zones<br />

Urbaines Sensibles (ZUS)<br />

KRISTIAN KOREMAN<br />

Landschapsarchitect Zones<br />

Urbaines Sensibles (ZUS)<br />

40 41


1<br />

2<br />

3<br />

Grenzen stellen<br />

KRISTIAN KOREMAN<br />

‘ë ë ë ëëëëëëëë ëë ëëëëëëëë ë ëëë<br />

ëëë ëëëëëëëë ë ëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëë ëëëëëë 1 ë ëëëëëëë ëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë ë<br />

ë ëëëëëë ëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëë ë’ 2<br />

‘ë ë ë ëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëë ëëëë ëë ëëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëë ëëëë ë<br />

ëëëëë ëëëëë ë ëë ë ë ë ëë ëëëëë ë ë ë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë’ë<br />

ë<br />

‘ë ëë ëëëë ëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëë ëëëë ë ëë ëë ëëëë ë ë ë ëë ëëë ë<br />

ëëëë ëë ëë ë ë ëëë ë ë ëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëë ëë ëë ëëëëë ëëëëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëë ë ëë ëëë ë ëëë ëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëë ë ëë ëëë ë ëëë ëë ëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëë’ë<br />

ELMA VAN BOXEL<br />

‘ë ë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëë ë ë ëëëë ëëëëëë ëëëë ëëëëëëë<br />

ë ëëëëëëëëëëë ëë ëë ë ëëëëëëëëë<br />

ëëë ëë ëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëëë<br />

ëëë ë ëëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëë<br />

‘ëëëëëëëëëëëëë’ëëëëëë ëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëë ë ë ë ëë ëë ëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëë ëëëë ëë ëëë ëëëëëëë’<br />

‘ë ë ëëëëëë ëëëëë ëëë ëë ëëëë<br />

ë ëëëëë ë ëëëëëëë ëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë 3<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ë ëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëë ëë ëë ëëëëëë<br />

ëë ë ë ë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ë ëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëë’<br />

ë<br />

Verdichting als oplossing<br />

FRANK VAN GENNE<br />

‘ë ë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëëëëë ëëëë ë ëëë ëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëë ëë ë ë ëëëëëëëë ë ëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëë ë ëëëëë ëëëëëë ëëë ë<br />

ëëëëëë ë ë ëëëë ëëë ëë ë ë ëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëë<br />

ëëë ë’<br />

Lagedichtheidskoek<br />

KRISTIAN KOREMAN<br />

‘ë ëëëëë ëë ë ë ëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë‘ëëëëë ëëë ëë<br />

ëëëëëëëëë’ëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëë ëë ëëëëëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëëë ëë ë ë ëëëë ëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëë ëëë<br />

ëëëëëë ë ëëëëëëëë ëë ëëë ëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëë ëë ëëëëëëëëë ëë ë ëëë<br />

ëëëëëëëëë ëë ëë ëë ëëë ëëëëëë ë’ 4<br />

ë<br />

44 45<br />

4


5 6<br />

7<br />

8<br />

De villawijk als community?<br />

FRANK VAN GENNE<br />

‘ëë ëëëëëëëëëëëëëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëë ëë ë<br />

ëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëëëë ë ëëëëëë<br />

ë ëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëë ë ë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëë<br />

ëëëëëëë ëëë ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ë ëëëëë’<br />

KRISTIAN KOREMAN<br />

‘ë ëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëë ëëëëë<br />

ë ëëëëëëë ëëë ëë ëëë ëëë ë ëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëë’<br />

FRANK VAN GENNE<br />

‘ë ëëëëë ëëë ëë ëëëëë ëëëë ëë ëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëë ëëëëë ëëëëë ëëëë<br />

ëë ëëëëë ëë ëëëëë ëëëëëë ëë ë ëëë ëëë<br />

ëëë ëëë ëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë ë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëë ëëïë ëëëëëëëëëë ëëë ëëëëë<br />

ëëëëë ëëë ëëëëëë ë ëëëëëëëëë<br />

ë ëëëëë ëëëëëëëëë ëëë ë ëëëëë ëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë’<br />

MATHIJS HISSCHEMÖLLER<br />

‘ë ëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëë ëëëëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëë ë ë ëëë<br />

ëëëëëëë ëë ë ëëëëëëëëëëëëëë ëë<br />

ëëëëëëëëë’<br />

ë<br />

Denken in verschillen<br />

KRISTIAN KOREMAN<br />

‘ë ëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëë ëëëëë ëëëëëë ëëëëëë ë ëëëëëëë<br />

ëë ëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëë ëë ë ëëëëëë 6 ë ëëëëëë ëë<br />

ëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ë ë ëë ëë ëëëëëëëëëëë ëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëflëë ë ëë ëëëë ë ë<br />

ëëëëë ëëëëë ëëëëëëë ëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ë ëë<br />

ë ëë ëëëëë ëë ëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëë ëë ëëëëëë ëëë ëëëë ë ë ë ëë<br />

ëëë ëë ëëëëëëëëëë 7 ë ëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëë ë ëëëë ëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë’<br />

FRANK VAN GENNE<br />

‘ë ë ë ëëëëë ëëëëëë ëë ëëëëëë ëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëë ëëëëëë ëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ë ëëëëë ëëëëëëëëëëëë’ 8<br />

De villawijk kan energieproducent<br />

worden<br />

FRANK VAN GENNE<br />

‘ëë ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëë ëë ëëëë ëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ë ëë ëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ë ëë ëëëëë ëëë ëëë ëëëëë<br />

ëëëë ëë ëë ëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëë ëëë ëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë 5 ëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëë ëë ëëëëë ëëëëëë<br />

ëë ëëë ëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëë ë’<br />

48 49<br />

7


11<br />

12<br />

9<br />

De stadsrand als krachtrand<br />

ELMA VAN BOXEL<br />

‘ë ë ëëëë ëëëë ë ëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëë ë ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë ëëë ëëëë<br />

ëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë’ëëë 9<br />

ëëëëëëë ë ëë ëë ëë ë ëëëëë ëëëë ë<br />

ëë ë ë ë ë ëëëëë ë ëëë ëëëëëë ëë<br />

ëëë ë ëë ë ëë ë ë ë ëë ë ëëëëëëë ëëëë ë<br />

ëëëëë ë ëëëëë ëëëëëëëëëëë’ë<br />

‘ë ë ë ëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëë ëë ëëëëëëë ëëë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëëë ë ëëëëëëëë ëë ëëëëëëëëë ë ëëëë<br />

ëëëë ëë ë ë ë ëëëëëëëëëë 10<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëë ëëëë ë<br />

ëëëëëë ëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëëëëë ë ë’ 11<br />

ë<br />

KRISTIAN KOREMAN<br />

‘ë ëëëëëëëëë ëë ë ëëëë ëë ëëë ë<br />

ëëëëëë ëëëëëëë ë ëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëë ëë ëëë ëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëë ëëë ëë<br />

ëëëëëë ëë ëëëëëë ëëëë ëë ëëë ëëëë<br />

ëëëë ë ë ëëë ëëëëë ë ë ëëë ë ë ëëëëëëë<br />

ë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëë ë ë ëëë ë ë ë’ 12<br />

‘ë ë ëëë ë ëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëë ëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëë’ë 18<br />

ë<br />

De kracht <strong>van</strong> harde grenzen<br />

FRANK VAN GENNE<br />

‘ë ëëëë ëëë ë ëë ëëë ëëëë ëë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ë<br />

ëëëë ë ëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëë ëëëëëë’<br />

‘ë ëë ëëëëëëëë ëëëë ë ëëëë ëëëë ëëë<br />

ëëëë ëëëëëëë ëë ë ëëëëëëëëë ë ëë ë<br />

ëëë ëë’ë ëëë ë ë’ë<br />

‘ë ëëëë‘ë ëë ë’ ëëëë ë ëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëë 13<br />

ë ëë ëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëë ëëëëë ë ë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëë ëëëëëëëëë ëëëë ëë ëë<br />

ë ëëëëë ëë ëëëfiëë ëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ë’ë<br />

‘ë ëë ëëëëëëëë ë ëë ëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëë ëëë ëëëëëëëë ëëëë<br />

ëë ëëëë ë ëë ëë ëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëë ëëë’<br />

KRISTIAN KOREMAN<br />

‘ë ë ë ëëëëë ëë ë ëëëë ëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ë ëëëëë ëë ëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëë ëëëë ëëëëë ë ëëëë ëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëë ë ë ëë ë ëë ëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëë ëëëëë ëëëëëëëë ë ëë ëë ëëë ëë<br />

ëëëëëëëë ëë ëëëëëëëfiëëëëëëëë ë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëë ëëë ë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëfiëëëëë ëëëë ëë ëëë ë<br />

ëë ëë ëëëë ë ëëëëëëëëë ëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëëë ëëë ëëëëëë ëëëëëëëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëëëë ëë’<br />

ë<br />

52 53<br />

13<br />

10<br />

10


14<br />

15<br />

Over het idee <strong>van</strong> de<br />

stadstaat<br />

TON VENHOEVEN<br />

‘ë ë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëë ë ë ëëëë ëëë ëëëëëëëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëë 14 ë ëëëëë ëëëëë<br />

ëëëë ëë ëëëëë ëëëëëëëëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ë ëëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëë ë ëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëë ë ëëëë ëë ëëëëëëëë ëë ëëëëëëë<br />

ëë ë ë ë ëëëëë ëëë ë ëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëë ëë ë ë ë ëëë ëë 15 ëë ëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëë ëëëëëëëëë ëëëëë ëëë ë ëë ëë ë<br />

ëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëë’ë<br />

ë<br />

FRANK VAN GENNE<br />

‘ëëëëë ëëë ëëëTransition Towns<br />

ëëëëëë ëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëë ë ë ëë ëëë ëë ë ëëë ëë ëë<br />

ëëëëëëëëëë’<br />

KRISTIAN KOREMAN<br />

’ë ëëëëëëëë ëëëëë ë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëë ëë<br />

ëëë ëëë ëë ëëëë ëëëë ëë ëëëëë ë ëëë<br />

ëë ëëëë ë ëëëë ë ë ëë ëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëëëë 16<br />

MATHIJS HISSCHEMÖLLER:<br />

‘ë ëëëëë ëë ëë ëëëëëë’ë ë ëëëëëëë<br />

ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë“ë ëë<br />

ë ëëëëë ë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëë ”ëëë ë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ë ë ëëë ë ëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëë<br />

ëë ëëë ëë ë ë ë ëëë ëëëëëëëëëë’<br />

TON VENHOEVEN<br />

‘ë ë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëë ë ë ë ëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëë ë ëë ëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëë ëë ëë ë ëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëë ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë’ë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë 17<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ë ëëë’<br />

56 57<br />

17<br />

16


18<br />

Apeldoorn Berg & Bos<br />

en Parkenbuurt<br />

Zones Urbaines<br />

Sensibles, Rotterdam<br />

POSITIE<br />

Economie<br />

LOKAAL GEGLOBALISEERD<br />

Energieopwekking<br />

CENTRAAL <strong>DE</strong>CENTRAAL<br />

Mobiliteit: ontwikkeling in de toekomst<br />

TOENAME AFNAME<br />

Mobiliteit: wonen/werken/voorzieningen<br />

SAMENBRENGEN SCHEI<strong>DE</strong>N<br />

Samenleven in de toekomst<br />

DOORGEZET INDIVIDUALISTISCH HERNIEUWD COLLECTIEF<br />

De motor achter gedragsverandering<br />

DWANG VERLEIDING<br />

60 61


Heerlen Meezenbroek, Schaesbergerveld<br />

en Palemig<br />

(MSP)<br />

CIJFERS<br />

ëëëëëë ëë ë ë ë ëëë<br />

ëë ëë ²<br />

KENMERKEN<br />

ëëëëë ëëëë ëëëë ë ëë ëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëë ë ëëëë<br />

ëëëë ëë ëë ë ëë ëë ëë ë ëë ëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëë<br />

VRAAG<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëë ëëë ëëëë ëëëëëë ëë ëëëë ë ëëë<br />

ëë ë ëëëëë ë ëëëëë<br />

ë<br />

2012Architecten<br />

Rotterdam<br />

HEERLEN<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëëëë ëë ëë ë ë ë ëë ëëëëëëëëëëëë ë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëë ë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëë<br />

ëëëë ë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë ë<br />

ëë ëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëë ë ëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëë‘ëëëëë ëëëëëëë ë’ ëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëë ëë ë ëëë ëë ëë ë<br />

ëëëëëë ëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ë ëëë ëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ë ëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëë‘ëëëëëëëëëëë’ëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëë‘ëë ëëëë ëëëëëëëëëëëë’ ëë ëë ëëë<br />

ëëëëë ëëëëë ëë ëë ëëëëëëëëëë ëë ëëë ë<br />

ëë ëëëë ëë ëë ëëëëë<br />

Deelnemers aan het gesprek,<br />

onder meer:<br />

DANIELLE SNELLEN<br />

Onderzoeker stedelijk<br />

metabolisme, Planbureau<br />

voor de Leefomgeving<br />

NICO TILLIE<br />

Landschapsarchitect en<br />

ontwerper bij DSV<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

Hoogleraar economie,<br />

Erasmus Universiteit<br />

TON DASSEN<br />

Senior onderzoeker, Plan bureau<br />

voor de Leefomgeving<br />

JAN JONGERT<br />

Architect, 2012Architecten<br />

JEROEN BERGSMA<br />

Architect, 2012Architecten<br />

FLORIS SCHIFERLI<br />

Stedenbouwkundige<br />

2012Architecten<br />

FABIENNE GOOSENS<br />

Scheikundige, 2012Architecten<br />

64 65


2<br />

2<br />

Historische identiteit<br />

In MSP zijn de wijken Meezenbroek<br />

en Schaesbergerveld een schoolvoorbeeld<br />

<strong>van</strong> stadsexpansie ten<br />

behoeve <strong>van</strong> de grootschalige<br />

industrie. (…) Het sluiten <strong>van</strong> de<br />

mijnen in de jaren 70 en het letterlijk<br />

uitwissen <strong>van</strong> de geschiedenis<br />

(…) liet een leegte achter. 1<br />

De introductie <strong>van</strong> de dienstensector<br />

in Heerlen bracht geen<br />

verandering. Tot <strong>2040</strong> ligt de<br />

geschatte krimp <strong>van</strong> inwoners in<br />

de wijk rond de 20%. Een verouderde<br />

woningvoorraad 2 en een<br />

laaggeschoolde beroepsbevolking<br />

stellen de wijk voor een spannende<br />

uitdaging voor de komende<br />

jaren.<br />

Bij de verdere ontwikkeling <strong>van</strong><br />

MSP kan de potentiële kwaliteit<br />

<strong>van</strong> een heuvelachtig terrein<br />

gecombineerd met doorzichten<br />

op de groene omgeving een ruimtelijke<br />

leidraad zijn. In 2010 is<br />

MSP voor geld, water, voedsel en<br />

energie grotendeels afhankelijk<br />

<strong>van</strong> regionale en bovenregionale<br />

aanvoer.<br />

Kwaliteit <strong>van</strong> leven<br />

NICO TILLIE<br />

‘ë ë ëë ëëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëë ëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëë ë ëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëë ë ëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëëë’ë<br />

JAN JONGERT<br />

‘ë ë ëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëë ëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëë ëëëëëë ë ë ë ëëëëë<br />

ë ëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ë ëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëë ëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëë ëë ë ëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë’<br />

Keuzes beïnvloeden<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

‘ë ë ë ë ëë ëëëëë ë ëëëëëëëë ë<br />

ëëëëëë ëëë ëëëëë ëëëëëëë ëëëëëë ëëëë<br />

ë ëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë’ë<br />

FLORIS SCHIFERLI<br />

‘ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ë ëëëëë ëë ëë ëëëë ëë ë 3 ëë ëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëfiëëëë ëëë ëë ëë ë ë ëë ëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëë ëëëë ëë ëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëë ë ëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëë ëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëë ëë ë ëë ë 15 ëëëëëë<br />

ëëë ëëëë ë ëëëëëëëëëëëë ëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëë’<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

‘ëëëëëëë ë ëëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëë ë’<br />

FLORIS SCHIFERLI<br />

‘ë ëëëë ëëëëëëë ëëëëëë ëëë ëëëëë<br />

ëëëëë ëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëë ëëë ëë ëë<br />

ëëë ë’<br />

68 69<br />

1<br />

3


4<br />

5<br />

4<br />

Choice architecture<br />

JAN JONGERT<br />

‘ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëë ëë ëëëëë ëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ë ëë ë<br />

ëëë ëëëëë ëëëëëëëë ëë ëëë’ 4 ë<br />

FLORIS SCHIFERLI<br />

‘ë ëëëëë ë ë ë ë ë ëëëëëëëëë ë ëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëë ëëëëëë ëë ëëëëë’<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

‘ëë ëëë ëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ë ëëëëëëëëëë ëë ëëëëëë<br />

ëëë ëë ëëëë ëëëëëë ëëëëë ëëë ëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëë ëëëë<br />

ëë ëëëëëëëë ëë ëëëëë ë ë ëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëë‘ëë ëëëë ëëëëëëëëëëëë’ëë ëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ë ë ë<br />

ëëëëëëëëë ëëëfiëë ëëëëëëëëë ëë…ëë<br />

ëëëëëëëë ëëëë ëëëëëë ëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë‘ë ëë ëëëëëëëëëëë ëë<br />

ë ëëë’ëëëë ëë ëë ëëëëëëë’<br />

JAN JONGERT<br />

‘ëë ëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëë ëë ë ë ë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëë ëëëëë ëëëëë ëë ëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëë ë ë ëëë ë<br />

ë ëëëëë ëëëë ëëë ë’<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

‘ë ë ëëëë ëëëëë ëëëë ëë ëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ë ëëëëë<br />

ëëëë ë ëë ëëë ëëëëë ëëë ëë ëëëëë<br />

ëë ëëëëë ëëëëë ëëëë ëëëëëëëë<br />

ë ëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë’<br />

JAN JONGERT<br />

‘ë ëëëëë ëë ë ëëëë ë ëëë ëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëë ëëëëë ëëë ëëëë ëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëë ëë ë ëë ë ëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëë ëëë ëëëë’ 5<br />

Succesfactoren<br />

FLORIS SCHIFERLI<br />

‘ëë ë ëëëëëëëëëëë ëë ëë ëëë ëëëëëëëëë<br />

ëë ëëë ëëëëë ë 6 ë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëë ëëë ë ëëëëë ëë ëëëëëë<br />

ëëëëë ëëë ëëëëëë 4 ë 12 13<br />

ëëëëëëëë ëë ëëëëë ëëëëë ëë ëë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëë ë ëëëë ëëë ë ëëë ëëëëë ëëëëë ë<br />

ëëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ë ëëë’ 14 ë<br />

72 73<br />

6


8 9<br />

7<br />

Recyclicity<br />

Met het ontwerpen <strong>van</strong> de ruimteverdeling<br />

hopen we de condities<br />

te scheppen voor een verduurzamingproces<br />

zonder te vervallen<br />

in het opleggen <strong>van</strong> knellende<br />

spelregels. Wel introduceren we<br />

gerichte cyclifiers 7 (elementen<br />

die een kringloopstad stimuleren)<br />

en anticiperen op trends en waarschijnlijkheden.<br />

Recyclicity verbeeldt<br />

een duurzame stedelijke<br />

samenleving, met korte en slim<br />

verbonden kringlopen <strong>van</strong> fysieke<br />

en energetische stromen, waarin<br />

alles voorfase is voor het volgende<br />

gebruik.<br />

Duurzaamheid als<br />

ontwerpopgave<br />

Water, elektra, warmte, gebruiksvoorwerpen,<br />

voeding, bouwmaterialen,<br />

5 transportbewegingen,<br />

gebruikers en geld maken allemaal<br />

onderdeel uit <strong>van</strong> het metabolisme<br />

<strong>van</strong> een stad, waartussen<br />

in de afgelopen eeuw de relaties<br />

zijn verbroken. 8 Duurzaamheid<br />

in het ontwerp <strong>van</strong> de stad moet<br />

naar onze mening streven naar<br />

het beperken en zo lokaal mogelijk<br />

kortsluiten <strong>van</strong> goederen- en<br />

energiestromen. 9 De combinatie<br />

<strong>van</strong> herwaardering <strong>van</strong> oude<br />

technieken, vergroenen en miniaturisering<br />

<strong>van</strong> technologie en<br />

de ongelimiteerde mogelijkheden<br />

voor het uitwisselen <strong>van</strong> gegevens<br />

maken het in onze eeuw mogelijk<br />

om nieuwe combinaties <strong>van</strong> functies<br />

te maken, die als aanjager<br />

kunnen optreden voor regionale<br />

ontwikkeling.<br />

Het sluiten <strong>van</strong> kringlopen<br />

zorgt voor opbrengst<br />

NICO TILLIE<br />

‘ë ëëë ëëë ë ëë ëëëëëëë ëëëë ëëëë ëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëë ëëë ë<br />

ëë ëëë‘ëëëëëfiëëë’ë 7 ëëë ëëë ëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëë ëë ëë ëëëëëëëë ëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëfiëëëë<br />

ëëëë ëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëë ëëëëë’ë ëëëëëfiëëëë ëëëëëëë<br />

ë ëëëëëëëëëë ëëëë ëë ëëëë ëëëëëë’ë<br />

JAN JONGERT<br />

‘ë ëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ëëëëëëëëëëë ëë ëë ëëë ëë<br />

ëë ë ëëëëëë ëë ëë ëëëëë ë ë ëëëë ëëë<br />

ëëë ëëë ëëëë ëëëë ëëë ë ëëëëëëëëë<br />

ëë ëë ëë ëë ëëëëëëëëëë ëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë 9<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ë ëë ëë ëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë’ë<br />

Systeemgrenzen<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

‘ëë ëëëë ë ëëëëë ëëë ëëëëëëë ë ëë ëë<br />

ëëëëëë ëë ëëëëëëëëë ëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëë ë ëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëë ëë ëëëëë ëëëëëë ë<br />

ëë ëëëëéëëëëëëëë ë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëë ëëëëëë ëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëë ëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëë ë ëëëëëëëëëëëë ëë ëëëë<br />

ëëë ëëëëëëë ëëë ëëëëë ëë ëë ëëëë ë<br />

ëëëëëë’ë<br />

JAN JONGERT<br />

‘ë ë ëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëë<br />

ëëëëëë ëëëëë ëë ëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ë ëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëë ë ëëë<br />

ëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë 10<br />

ë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëë ëëëëëë ëë ëëëëëëëëëë ë ëë ëëë<br />

ëëë ëëëë ëë ë ë ëëë ëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëë ëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëë’ë<br />

TON DASSEN<br />

‘ëë ëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëë ëëë ëëëë ëë ëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ë ëë ëë ëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëë ëë ëëëë ëëëë ëë ë ë ëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ë ë ëë ëë ëëëëëë ë ë ëë ëëëë<br />

ë ëëëëëëëëëë ëëëëëë’<br />

JAN JONGERT<br />

‘ë ëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëë ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë ë ë ë ë ë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëëë ëëëëë 11 ëëëë<br />

ëëëëë ë ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëë ëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëë ëëëëëë ë ëë ëëëë ë<br />

ëë ëëëëëëëë ëë ëë ëëë ëëë ëëëë ëëë<br />

ëë ë ëëëëëë’ë<br />

76 77<br />

10


11<br />

12<br />

Twee typen identiteit<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

‘ëë ë ëëëëë ëë ëëë ëë ëë ëë ëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ë<br />

ëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëfiëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë ëë<br />

ë ëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëë ëëëëëë ëëë ëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ëëëëëë ëëë ëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëë ëëëë ëë ëë ëëïëëëëëëëëë 11<br />

ëë ëëëëëë ëë ëëëë ë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëë ëëëë ëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëë ëëëë ëëë ëëëëëë ëëë ëëëë ë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëë ëë ë ëëëë ë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëë ë<br />

ëëë ë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë<br />

ëëë ëë ëë ëëëë ë’ 12<br />

De toekomstige bewoners<br />

FLORIS SCHIFERLI<br />

‘ë ë ëëëë ëëëëë ëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëë ëë ëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëë ë<br />

ëëëëë ëëëëëëë ëë ëë ë ë ëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëë ë ë ëë ë ë ë<br />

ëëë ëëëë ëëë ëëë ë’<br />

Over de rol <strong>van</strong> bestuurders<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

‘ë ëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëë ë<br />

ëë’ë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëë ë ëë ë’<br />

ë…ë<br />

JAN JONGERT<br />

‘ë ëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëë ë ëë ëëë ëëë ëëëëë<br />

ëëëëë ëë ëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ë ëëëëë ëëë ëëëëëëëë ëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëë ëë ëëë ëëëë ëë ëëëë ëëëëëë<br />

ë ëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëë ë’ë 13<br />

Over dertig jaar als<br />

tijdshorizon<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

‘ë ëë ëëëëëëëëë ëë ëë ë ë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëë ëëëëë ë ëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëë ëë ë ë ëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëë 14 ëëëëëë ëëëë ëë ëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëë ëëë ë ëë ëëëëëëëë ë<br />

ëëë ëëëëë ëëëëëëëë ëë ëëë ë ëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëë ëëëë ëë ëëëëëëë ëëëëë ëë ë ë ëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëë ëëë ë’<br />

80 81<br />

13<br />

13<br />

6


14<br />

ëHeerlen Meezenbroek, Schaesbergerveld<br />

en Palemig<br />

(MSP)<br />

2012Architecten<br />

Rotterdam<br />

POSITIE<br />

Economie<br />

LOKAAL GEGLOBALISEERD<br />

Energieopwekking<br />

CENTRAAL <strong>DE</strong>CENTRAAL<br />

Mobiliteit: ontwikkeling in de toekomst<br />

TOENAME AFNAME<br />

Mobiliteit: wonen/werken/voorzieningen<br />

SAMENBRENGEN SCHEI<strong>DE</strong>N<br />

Samenleven in de toekomst<br />

DOORGEZET INDIVIDUALISTISCH HERNIEUWD COLLECTIEF<br />

De motor achter gedragsverandering<br />

DWANG VERLEIDING<br />

84 85


Groningen Rivierenwijk VHP architecten<br />

CIJFERS<br />

ëëëëëëë ëë ë ë ë ëëë<br />

ëë ëë ë<br />

GRONINGEN<br />

KENMERKEN<br />

ëë ëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ë ëë ëëë ë ëë ëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

VRAAG<br />

ëëëëëë ëëë ëëë ëëë ë ëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëë ë ë ëëëë ë ëëë ëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëë ëë ëëëë<br />

ëëë ëëëëëëë ëëëëëëë ëëë ëë ë ëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëë’ë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëë ëë ëë ë ëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëë ë ë<br />

ëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëë ëëë ëëë ëë ë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëë ë ëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëë ë ëë ë ë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëë ëëëë ëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëë ë ëë ëëë ë<br />

ëëë ë ë ëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëë ëë<br />

ëëëëëëë ëëëëë ë ëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëë ëë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëë ë<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ë ëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëë ë ëëë ëëëë ëë ëëëë ëëëëë ëëë<br />

ëëë ëë ëëëëëë ëëëëëëë ë<br />

Deelnemers aan het gesprek<br />

waren, onder meer:<br />

HANS NIJLAND<br />

Verkeers deskundige<br />

Plan bureau voor de Leefomgeving<br />

NIEK VERDONK<br />

Stadsbouwmeester Groningen<br />

TON VENHOEVEN<br />

Rijksadviseur infrastructuur,<br />

Atelier Rijksbouwmeester<br />

TON DASSEN<br />

Senior onderzoeker<br />

Planbureau voor de Leefomgeving<br />

EVELYN HIJINK<br />

Adviseur lokale en regionale<br />

klimaatinitiatieven,<br />

Ministerie <strong>van</strong> VROM<br />

WIM VAN KRIEKEN<br />

VHP architekten, Rotterdam<br />

DONALD VAN DANSIK<br />

VHP architekten, Rotterdam<br />

88 89


1<br />

3<br />

De strategie<br />

Het klimaat verandert door menselijk<br />

handelen via de productie<br />

<strong>van</strong> broeikasgassen. Op stedelijk<br />

niveau betreft dit de verbranding<br />

<strong>van</strong> koolwaterstoffen. Verbreding<br />

<strong>van</strong> de aanpak <strong>van</strong> de ‘smalle’<br />

CO 2-doelstelling, gericht op het<br />

maken <strong>van</strong> een duurzame stad is<br />

een kans om een beter leefbare<br />

stad te maken. De meeste programma’s<br />

voor CO 2-emmissiereductie<br />

richten zich op de<br />

gebouwde omgeving: materialen<br />

en machines. Deze strategie richt<br />

zich op substitutie via minder verplaatsing<br />

met (verbrandings-)<br />

gemotoriseerd verkeer en meer<br />

fietsen, lopen, bewegen; 1 en bijgevolg<br />

meer ontmoeten en een<br />

landschap met minder hittestress<br />

in de zomer en minder overstroming<br />

als gevolg <strong>van</strong> heftige regenval.<br />

Ons project clustert daarbij de<br />

dagelijkse bezochte adressen en<br />

maakt de keten hechter, waardoor<br />

de stad compacter wordt.<br />

De verminderde verplaatsingsdruk<br />

maakt de afhankelijkheid <strong>van</strong><br />

de auto kleiner. We stellen voor<br />

de auto’s te stallen in bewaakte,<br />

compacte parkeerhuizen om<br />

de hoek. 2 De ruimte die daardoor<br />

vrijkomt voor de deur, kan<br />

worden ingezet als groene buitenruimte.<br />

Op stadsniveau verbinden<br />

wij een geïntroduceerde stadsentree<br />

voor automobilisten met<br />

de overige verkeersstromen, en<br />

vormen wij een compact en aantrekkelijk<br />

transferium 8 met een<br />

aansprekend stadsplein en stedelijke<br />

voorzieningen. 3 Samengevat:<br />

ontwikkelen <strong>van</strong> een compacte<br />

ruimte, minder reistijd en<br />

meer quality time. Het zichtbare<br />

verschil is Groen voor Asfalt.<br />

92 93<br />

Ambitie<br />

WIM VAN KRIEKEN<br />

’ë ëëëëëëëë ëëëëëë ëëë ëëëë ëëëë<br />

ë ëëëëëëë ëëëëë ëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëë’ë<br />

2<br />

P<br />

P<br />

P<br />

De kwaliteit <strong>van</strong> volle straten<br />

TON VENHOEVEN<br />

‘ë ëë ëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë 2 ë ëëëë ëë ëëëëëëë ë ë ëë ë<br />

ëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëë ëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëë’<br />

NIEK VERDONK<br />

‘ëë ëëë ë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëë ëëëëëëë ëë ë ëëëëëëëë ëëëëë ëë<br />

ëëëë’ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëë ëëë ëëëëë ë ëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëë’<br />

P<br />

P<br />

P


4 4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

startpunt bestemming<br />

2010<br />

XL<br />

S<br />

S<br />

M<br />

S<br />

S<br />

M<br />

M<br />

S<br />

S<br />

P faciliteit faciliteit<br />

E xtern<br />

startpunt bestemming<br />

<strong>2040</strong><br />

P faciliteit faciliteit<br />

E xtern<br />

E xtern<br />

S<br />

M<br />

M<br />

S<br />

S<br />

S<br />

M<br />

M<br />

p l e kken<br />

l i j nen / bew eging<br />

p l e kken<br />

l i j nen / bew eging<br />

p l aats buiten de wi jk<br />

o p afstand<br />

XL<br />

S<br />

S<br />

M<br />

S<br />

S<br />

M<br />

M<br />

S<br />

S<br />

S<br />

M<br />

M<br />

S<br />

S<br />

S<br />

M<br />

M<br />

96 97<br />

Ingrepen<br />

De bestaande verkeersstructuur<br />

wordt in oostwest-richting<br />

onderbroken. 4 Op de plaats<br />

<strong>van</strong> de onderbreking worden parkeergarages<br />

met voorzieningen<br />

gecombineerd tot nieuwe voorzieningenclusters.<br />

Deze voorzieningenclusters<br />

zorgen voor meer<br />

leven in de wijk en meer sociale<br />

samenhang. Door een ingreep op<br />

de verkeersstructuur ontstaat<br />

ruimte voor nieuw gebruik, vooral<br />

in de radiale routes die naar de<br />

binnenstad leiden. Deze ruimte<br />

wordt gebruikt voor meer groen<br />

en water, 5 zodat de CO 2-productie<br />

afneemt en klimaatproblemen<br />

een halt worden toegeroepen.<br />

8<br />

CO 2 beperken door het<br />

beïnvloeden <strong>van</strong> mobiliteit<br />

HANS NIJLAND<br />

’ëë ëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëë ëë ëëë ëë ë ëëëëëë ëëëëëëëëëë ëë<br />

ë ëëëëëëëë ë ëë ë ëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëë‘ë ëëëëë ëë ëëëë ëë ëëëë<br />

ë ëëëëë ëëëëëë ëë 6 ë ëëëëë ëëëëë<br />

ëëëë ëëë ëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëë<br />

ë ëëëëëë ë ë ë ëëëëëë ë’<br />

WIM VAN KRIEKEN<br />

’ëëë ëë ëëëëëë ëëë ëë ëëëëë ëëëë ëëëëë<br />

ëë ëëëëëë ë ëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë 7 ë ëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëë ëë ëëë ëëëëëëë<br />

ë ëëëëë ëëëë ëëëëëë ëëëëëë ë<br />

ë ëëëëëëëëëëë ëë ëëëë ëëëëëëë ë’<br />

NIEK VERDONK<br />

’ë ëëëëëëëë ëëëëëë ëëë ëëë ë ëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëë ëëë<br />

ëëëë ë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë’<br />

HANS NIJLAND<br />

’ë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëë ëë ëëëë<br />

ëë ëë ëëë ëëëëë 8 ëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ë ëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëë ë ëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëë ëëëëë ëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëë’ë<br />

WIM VAN KRIEKEN<br />

’ë ëëëë ëëëëëëë ë ëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëë ëë ëëë ë ë ëëë ë ëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëë ëëëë ëëëë ëëë ëëë ëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëë ë ëëëëë ëëëëë’


9<br />

9<br />

9<br />

9<br />

Mobiliteit en gedrag<br />

over 30 jaar<br />

HANS NIJLAND<br />

’ë ë ëëëëëë ëëë ëëë ë ëëë‘ë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëë ë ëë ë ë ë ëëë ë ëë ëëëë’ë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëë ëë<br />

ëëëëëëëëë ëë ëëëë ëëëëë ëëëë ëëëëë ë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëë ëë ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ë ëëëëë ëëëëë ëëëëë ëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ë ëëëë’ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ë ëë ë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëë ë ëë ëëëëë ëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëë’<br />

WIM VAN KRIEKEN<br />

’ë ëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëë ëë ëëëë ëëëëë ëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëë ëëëë ëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëë ëëëë ëëë<br />

ëëë ë ëë ëë ëëëëëëëëëëëëë ëë ëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëë ëë ëëëë<br />

ëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ë ëëëëë ëëëë ëëë ë ëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëëë ëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëë 9<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëë ëë ëë ë<br />

ëëë ë’<br />

NIEK VERDONK<br />

’ë ëëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë 10<br />

ëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëë ëë ëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëë ëë<br />

ëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëë ë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ë ëë ëëëëë ë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë ë<br />

ëëë ëëëëëëëë ë ëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëë ë ëë ëëëëë ëëë ë ëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë’<br />

P<br />

P<br />

P P P P<br />

P<br />

100 101<br />

ë 10<br />

P<br />

P P<br />

P P P<br />

P+R<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

Bus<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

2010


12<br />

Is een groene wijk hetzelfde als<br />

een klimaatneutrale wijk?<br />

WIM VAN KRIEKEN<br />

’ëëëëëë ëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ë ëëëë<br />

ëëëë ëë 11 ëëëëë ëë ëëë ë ëëëëëëëëëë<br />

ëë ë ë ëë ë ëëë ëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëë ëëë ëëëëë’ë<br />

HANS NIJLAND<br />

’ë ëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëë ë<br />

ëëëëëë ëë ëëëë ëëëëë ëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëë ëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëë ëëë ëëëë ëë ëëëë ëëëë ëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë’<br />

VAN KRIEKEN<br />

’ë ëëë ëëëë ëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëë ëëëë ë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëë ëëëëë ëëëëëë ëë ëééë ë<br />

ëëëë ë ëëë ëëëë ëë ëëëë ëë ëëëëëë<br />

ë ëëëëëë ëë ë ëëëëëëëë ë ëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëë’ë<br />

Dwingen of verleiden?<br />

DONALD VAN DANSIK<br />

‘ë ëë ëëëëëëëëë ë ëëëë ë ëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëë ëëëëëë ëë ëëëëëë’<br />

HANS NIJLAND<br />

‘ëë ëëëë ëëëë ëëëëë ëë ëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëë ëë ëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëë ë ëëë ëëëëëë ë ëëëëë ëëëëëë<br />

éë ëëëëëëë ëë ëë ëëë ëëëëëë ëëë<br />

ëëëëë ëëëëë ë’<br />

Van wie is de wijk?<br />

WIM VAN KRIEKEN, VHP<br />

‘ë ë ëëëëë ëëë ëëëëë ëëë ëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëë ëë ëë ëëë ëëëëë ëëëëëëëë ëëëë<br />

ë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëë ëë ëë ëë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ë ëëëëë ëëëëëëëëëë ë ë ëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëë ëëë ëëë ëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëë“ë ëëë ëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëë ëëëë<br />

ë ëëëëë” ëëëëë ëëëëëëëëëë 12<br />

ë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëë’ëëë ëëë ëëëë ëëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ë’<br />

104 105<br />

11


11<br />

Groningen Rivierenwijk VHP architecten,<br />

Rotterdam<br />

POSITIE<br />

Economie<br />

LOKAAL GEGLOBALISEERD<br />

Energieopwekking<br />

CENTRAAL ? <strong>DE</strong>CENTRAAL<br />

Mobiliteit: ontwikkeling in de toekomst<br />

TOENAME AFNAME<br />

Mobiliteit: wonen/werken/voorzieningen<br />

SAMENBRENGEN SCHEI<strong>DE</strong>N<br />

Samenleven in de toekomst<br />

DOORGEZET INDIVIDUALISTISCH HERNIEUWD COLLECTIEF<br />

De motor achter gedragsverandering<br />

DWANG VERLEIDING<br />

108 109


Tilburg Reeshof<br />

& Vossenberg<br />

CIJFERS<br />

ëëëëëëë ëë ë ë ë ëëë<br />

ëëë ëë ²<br />

KENMERKEN<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ë ë ëëëëëë ë ë ë<br />

ëëëëëëëë ëë ëëë ë ëëëëë ëëëëëëë<br />

ëë ë ë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ë ëëëë<br />

VRAAG<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëë ë ë ëëëë ëë ëë<br />

Julien De Smedt<br />

Architects, Brussel<br />

TILBURG<br />

ëëë ëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ë ëë<br />

ëë ëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëë ëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëë ëëëë ëë<br />

ëë ëë ëëë ëëëëëëëëëë ëë ëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëë ë ë ëëëë ëë ë ëëë ëëëëëë ëë<br />

ë ëëëëëëë ëëë ëëë ë ëëëë ëëëëëë ë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëë ëëëë ëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëë ëëëëëë ëëëëëëë ëë ëë ë ë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëë ë ë ë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëë ëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëë ëë ëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëë ëëëëë ëëë ë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëë ëëëë<br />

ëëëëë ëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë‘ëëëëëëëë ëëë ëëë’ë<br />

ëë ë ëëëëëëë ëëëëëë ëëëëë ëë ë ëë ë ëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë<br />

Deelnemers aan het gesprek,<br />

onder meer:<br />

LINDA STEG<br />

Hoogleraar omgevings psychologie<br />

Universiteit Groningen<br />

MACHIEL VAN DORST<br />

Hoogleraar Environmental Design<br />

Technische Universiteit Delft<br />

TON VENHOEVEN<br />

Rijksadviseur Infrastructuur,<br />

Atelier Rijksbouwmeester<br />

TON DASSEN<br />

Senior onderzoeker, Plan bureau<br />

voor de Leefomgeving<br />

FE<strong>DE</strong>RICO PEDRINI<br />

Julien De Smedt Architects,<br />

Brussel<br />

112 113


4<br />

3<br />

2<br />

8<br />

1<br />

MIXITY! <strong>DE</strong>NSITY! I<strong>DE</strong>NTITY!<br />

Duurzaamheid kan niet alleen op<br />

korte termijn bekeken worden.<br />

(…) We kunnen veel doen om die<br />

trend te veranderen, maar het zou<br />

verstandig zijn om eerst en vooral<br />

te wijzen op het aanpassingsvermogen<br />

als absoluut noodzakelijk<br />

voor ons design, voor onze planning<br />

en voor de manier waarop we<br />

ons de toekomst voorstellen.ë 20<br />

4<br />

Tilburg atol<br />

We moeten (...) opnieuw leren<br />

hoe de stad aan te passen omdat<br />

verandering altijd aanwezig<br />

is. (...) We kunnen ons Nederland<br />

voorstellen als een schiereiland,<br />

of eerder als een lagune,<br />

75 keer zo groot als de Venetiaanse<br />

lagune.ë 1 Kunnen we deze<br />

situatie omkeren in een potentieel<br />

voor nieuw duurzaam wonen?<br />

(...) De bedoeling <strong>van</strong> deze studie<br />

is om aan te tonen dat een pragmatische<br />

utopie een mogelijkheid<br />

creëert tot een duurzame visie op<br />

onze toekomstige steden.<br />

Beheers de sprawl<br />

Het voornaamste effect <strong>van</strong> de<br />

industriële revolutie is meestal<br />

de uitbereiding <strong>van</strong> het stedelijk<br />

weefsel. (...) Hierdoor ontstond<br />

een collectie <strong>van</strong> voorstedelijke<br />

satellietsteden rondom Tilburg<br />

die mee evolueerden in de stedelijke<br />

ontwikkeling. Het grootste<br />

probleem <strong>van</strong> deze voorsteden is<br />

de pendeltijd. Een duurzame stad<br />

moet de pendeltijd verminderen<br />

door een rationeel transport systeem<br />

te ontwikkelen. Dit systeem<br />

moet steeds toegankelijk zijn via<br />

makkelijk bereikbare knooppunten.<br />

(…) Rond deze belangrijke<br />

knooppunten worden alle functies<br />

<strong>van</strong> een stad verzameld.ë 5 Het<br />

ontwerp <strong>van</strong> een smart grid systeem,<br />

maakt het samenbrengen<br />

<strong>van</strong> publieke programma’s en sociale<br />

programma’s en mobiliteit<br />

mogelijk . De knooppunten zijn de<br />

links in de stedelijke activering.<br />

Steden bundelen zich<br />

tegen de zee<br />

FE<strong>DE</strong>RICO PEDRINI<br />

’ë ë ëëëë ëëëëëëëë ë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëë ë ë ëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ë ëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëë ë ëëëëë ëëëëëëë ëëëëë ëëë<br />

ëëë ëë ë ë ëëëëë ëëëë ëëëëëë ëëëëë ë<br />

ëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë 2 ë ëëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëë ëëëëëëëë ëë ëëëëëëëë ë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëë ëë ëëëëëëëë ëëë<br />

ëëë ëë ëëëëëë’ 3<br />

MACHIEL VAN DORST<br />

’ë ë ëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë<br />

ëëëëëëëë ë ëëëë ëë ëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë ë ëëë ëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëë ë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëë ëë ëëëëëë<br />

ëë ëëë ëëëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëë ë ëëëëë ë’<br />

Sprawl als duurzaamheidvraagstuk<br />

FE<strong>DE</strong>RICO PEDRINI<br />

’ë ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëë ë ëë ëëëëë ëë ë ëëëë ëëë ëë ë ë ëë<br />

ëë ëëëëëë ëëë ë ëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëë ë ë ë ëë ëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëë ë ëëëë ëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëë ëëëëëëë ë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ë ëëëëë ë<br />

ëëëë ëëëëëëëë ëëëëëë ë ëëëëëë<br />

ëëë ëëëëë ë ë ëëëëëëëëëëë ëëë ëëë<br />

ëëë ëë ëëëëëë ëëëëë ë ëëëëëëë ëëë<br />

ëëëë ëëë ëëë ëëëë ë ëë ëëëëëëë ë<br />

ëëëëëë ëëëëëë ëëëë ëëë ëëë ë ëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëë ëëë ë ëëëëëëëë ë<br />

ëëëë ëëë ëëëëëëëë ëëëëëëë ëëë 4<br />

ëëëëë ëë ëëëëëë ë ëëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëëë ë ëëë ë<br />

ë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëë ëëë ëë ëë ëëëëë’<br />

116 117<br />

5


6<br />

8<br />

9<br />

7<br />

De dijk als architectuur<br />

MACHIEL VAN DORST<br />

‘ë ë ëëë ë ëëë ë ëë ëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëë ë ë ëëëëëë ëë ë ë ëëë ë ë ëë<br />

ëëëë ëëëëë ëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëë ëëëëë ëëë ëëë ëëëë<br />

ëëë ëë ëëëëëë ëëëë ëë ëëëëëëëë ëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëë ë ëëë ë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëëë ë ëëëëëëë ëëëëëëë ë ëëë<br />

ëëëëë ëëë ë ëëëëëëëëë ëëëëëë ë<br />

ëë ëëëë ëëë ëë ëë ëëë ëëëë ëëëë<br />

ë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëë ëëëë ë ë<br />

ëë ëë ëëëëëëë ë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëë ë ëëëë ëëë ëëëëëë ëë ë<br />

ëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëë ëë ëëëëëëëë’ë 6<br />

Vinex transformeren<br />

TON VENHOEVEN<br />

‘ë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëë ë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëë ëëë ëë<br />

ëëëëë ëë ë ëëë ëëëë ëëëëëë ëë ë ëëë<br />

ë ëë ëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë ë ë<br />

ëëëëëëëëë ëë ëëëëëëë ë ë ë ë ë ë ë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëë ë ëëëëë ëëëëë’ë<br />

MACHIEL VAN DORST<br />

‘ë ë ëëëëëëë ëë ëëëëëë ëë ë ëëëëë<br />

ë ëëëëëë ë ëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëë ëë ëëëë ëë ë ë ëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëë ë ëëëë ëë ëëëë’ëëë<br />

ëëëëëëëëë ëë ëëëëëë ëëëëëë<br />

ë ëëëë ë ëëëëëëë ëëë ëëë ëëë<br />

ë ëëëëë ëëëëëëë ëëëëëë’<br />

TON VENHOEVEN<br />

‘ë ëë ëëëëëëë ëëëëëë ëëë ëë ëëëëë<br />

ëë ëëëëëë ënew townëëëëëëgrown<br />

townë’<br />

LINDA STEG<br />

‘ë ëë ëëëëë ë ëëëë ë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ë ë ëë ë ë ëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëë ëë ëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë ëëë ëëëë ë<br />

ëëëëëë ëëëë ëëëëëëëë’<br />

120 121<br />

Verdichten<br />

Een duurzame stad moet strikte<br />

specialisering vermijden. In<br />

Tilburg Reeshof is de verhouding<br />

tussen eigen en verhuurbare<br />

ruimte zeer hoog 7 en de<br />

variatie in beschikbare activiteit<br />

en programma is klein. Met<br />

een bevolking <strong>van</strong> bijna eenderde<br />

<strong>van</strong> de rest <strong>van</strong> de stad is de energierekening<br />

hoger dan die in het<br />

centrum. Hoe kunnen we verdichten<br />

zonder in zones te hoeven verdelen?<br />

We kunnen ons voorstellen<br />

hoe de buitenwijk de plaats wordt<br />

<strong>van</strong> stedelijke revolutie, en er een<br />

groot deel aan ruimtes vrijkomt<br />

voor gebouwen en uitbreiding.ë 9<br />

ë<br />

9<br />

Mogelijkheden scheppen<br />

Verdichting als ingreep<br />

FE<strong>DE</strong>RICO PEDRINI<br />

‘ë ë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëë ëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëë ëë<br />

ëëëëëë ëëë ëëë ëëëëëëëë ëë ëëë<br />

ëëëëëë ëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëééë ëëëë ëëëë ëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëë ëë ë ëë ëë<br />

ëëëëë ëëë ëë ëëëfiëëë ëëëëëëëëëë’ë<br />

’ëë ëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëë ëë ëë ëëëëë<br />

ëëëë ëëë ëë ëëëëëëëëë ë ë ëë ë ë ëëë ë<br />

ëëëë ëëëëëë ëë ëëëëëëëë ëëëëë’<br />

MACHIEL VAN DORST<br />

‘ëë ëëëë ëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëë ëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëë ëëë ë ëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëë ëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ë ëëëëëëëëë ë<br />

ëëë ëëëëëëëëëë ëëë ëëë ë ëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëë ëëë ëëë ëëëë ëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë ëë ë ëë<br />

ëëëë ë ëëëëëëëëëë ë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëë ëëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëë ëë.ë 9<br />

ëë ëëë ë ëëëëëëëëëëë ëë ëë ë ëë<br />

ëëëëëëëëë ëëë ëëëëë’


10<br />

11<br />

Verminderde transportbehoefte<br />

De vermindering <strong>van</strong> consumptie<br />

is (...) op lange termijn een niet<br />

waarschijnlijk scenario. Tegelijkertijd<br />

kunnen we niet leven op<br />

hernieuwbare energie zonder te<br />

besparen op onze energiefactuur.<br />

Een eigen auto is 20 keer<br />

minder efficiënt dan het openbaar<br />

vervoer. Door de oliecrisis<br />

en de opkomst <strong>van</strong> het duurzame<br />

beleid in de steden, kunnen we<br />

veronderstellen dat in 30 tot 40<br />

jaar het gebruik <strong>van</strong> de auto sterk<br />

zal worden verminderdëë 10 Hierdoor<br />

kunnen we ons een scenario<br />

voorstellen, waarin intermodale<br />

punten, stations, fietsenrekken en<br />

zelfs parkeergarages natuurlijke<br />

aantrekkelijke plaatsen worden<br />

voor publieke activiteitenëë 11<br />

Het zal daarom nodig zijn om de<br />

vervoersnetwerken naar aanleiding<br />

hier<strong>van</strong> te herbestemmen.<br />

Verandering <strong>van</strong> levensstijl<br />

LINDA STEG:<br />

‘ë ëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëë 12 ë ëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëë ëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëë ëëëëë<br />

ëë ë ë ëëëëëëë ëëë ë ëë ëëëë ëëë<br />

ëëëë ëëëëë ëëë ëë ë ë ë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ë ëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ë ë ë ëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëë ë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë’<br />

MACHIEL VAN DORST<br />

‘ë ëëëë ëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëë ëëë<br />

ëëëëë ëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëë ë ë ëë ë<br />

ëë ëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ë ëëëëë ë ëëëëëëëëë<br />

ëë ë ë ë ëë ë ëëë ëëëëëë ëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëë ëëë ëëëëëëëëë ëëë ëëëëë ëë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëë’<br />

ë<br />

12 13<br />

FE<strong>DE</strong>RICO PEDRINI<br />

‘ë ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëë ëëë ëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëë 13 ë 17 ë<br />

ë ëëëëë ëëëëë‘ëëëëëëëë ëëë ëëëë’ëë<br />

ë ëëëëëëëëë ëë ëëëëëëëëë ëëëë<br />

ë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëë<br />

ëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëë<br />

ë ëëëëë ë ë ëë ëëëëëëëëëë ëëë ëëë ëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë 8 ëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëë ëëëëë ë ë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ë ëëëë ë ëëë ëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë’<br />

Windmolens<br />

LINDA STEG<br />

‘ë ëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ë ëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëë ëë ëëë<br />

ëëëëë’<br />

ë<br />

FE<strong>DE</strong>RICO PEDRINI<br />

‘ë ëë ëëëëë ëëë ëë ë ëëëë ë ëëëëëëëë ëëë ëëë ëë ëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëë ëëëëëë ë’<br />

ë<br />

MACHIEL VAN DORST<br />

‘ë ëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëë ëëëë ëë ëëëë ë ë ëë ëëë ëëëëë ëëë<br />

ëëëë ëë ëëë ëëë ë ëëëëë ë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëëë ë ë ëëëëë<br />

ëëëëë ëë ëëë ëëëë ëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë ëëëëëëë<br />

ëë ë ë ëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë’<br />

ë<br />

LINDA STEG<br />

‘ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëë ëë ë ë ëë ëë ëë ëëëëë ëë’<br />

124 125<br />

14<br />

ë<br />

Groei rondom knooppunten<br />

TON VENHOEVEN<br />

‘ëë ëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ë ë ë ë ëëëëëëëëëëëëë 14 ë<br />

ëë ë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ë<br />

ë ëëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëë ë<br />

ëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ë ëëë ëëëëë ëëëëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëë’


Energieafhankelijkheid<br />

bevorderen<br />

Met de vooruitgang in de informatie-,<br />

communicatie- en transporttechnologie<br />

leven we in een<br />

steeds meer onderling afhankelijke<br />

wereld. Toch blijven onze<br />

huidige vormen <strong>van</strong> energiewinning<br />

en distributie frustrerend<br />

onafhankelijk <strong>van</strong> elkaar, en<br />

onafhankelijk <strong>van</strong> de maatschappelijke<br />

transacties die daarvoor<br />

nodig zijn. Wij geloven dat er<br />

door het systematisch ontwerpen<br />

16<br />

16<br />

15<br />

<strong>van</strong> energie-uitwisseling,ë 15 ë<br />

overlappen en interactie, onbenutte<br />

kansen liggen voor innovatie<br />

en efficiëntie. Door nauwgezet<br />

onderzoek naar de energieuitwisseling<br />

<strong>van</strong> de belangrijkste functies<br />

– bedrijventerrein,landbouw<br />

en volkshuisvesting – leggen<br />

we hun overtolligheid bloot en<br />

gebruiken we deze mogelijkheden<br />

om energetische verbanden te<br />

creëren.ë 16 ë<br />

Groen & industrie<br />

MACHIEL VAN DORST<br />

’ë ëëëë ëëëëë ëëëëëë ë ëëë ëëëë<br />

ëë ë ë ëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëë ëëë ëëëëëëëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëë ëëëëë ë ë ëëëëëëë ë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë’ë 17 ë 20 ë<br />

Opheffing tegenstelling<br />

buitengebied en stedelijke<br />

omgeving<br />

17 18<br />

MACHIEL VAN DORST<br />

‘ë ë ëëë ëëëëëëë“ëëëë ëë ëëëëë ëëë<br />

ëë ë ë ëëë ë ë ëë ëëëë” ëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëë ëë ëëëëëë ëë ëëë ë<br />

ë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëë ëëë ëë ëë ëëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë ëëëë<br />

ëëë ë ëë ëë ëëëëëëëëëë ëë ëëë ëë<br />

ëëëëëëë ë ëëëëë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëë ëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëë ë ë ëëë ë ë ëëë ëëëëëëëëë ëëëëëë<br />

ë ëëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëëë ëëëëëë ëë ëëëë ëë ëë ëëëë ëëë<br />

ëëëëë ëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë’<br />

Dubbel ruimtegebruik<br />

ëTON VENHOEVEN<br />

‘ëë ëëëë ëëëëëë ëëëëëëëë ëë ëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëë ëëë ëë ëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëëëëëë ëëë ëë ëëë ëëë ëëëëëë<br />

ëëëë ëë ë ëëëëëëëëë ëëëëëë 18 ëëëë<br />

ëëëëëëëëëë ëë ëë ë ë ëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëë ëë ë ëëë ëëë ëëë<br />

ëëë ëëëëëëë ë’ë<br />

ë<br />

FE<strong>DE</strong>RICO PEDRINI<br />

‘ë ëëëë ëëë ëëëëëëëëë ëëëëëë ëë<br />

ëëëëëëë ëëë ëëë ëëë ëëëëë ëë ë ë ë<br />

ëë ë ë ëë ëëëëë ëëëë ëëëë ëëë’ë 19 ë<br />

ë<br />

TON VENHOEVEN<br />

‘ë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ë ëëëëëë<br />

ëëë ëë ëëëëëëëë ëë ëëëëë ëëë ëëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëë ëëëëëëë ëëë ë ëëëë ë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

ëë ëëë ëëëëë ë ë ëëë ë ëëëë ë ë ë ë ë ë ë<br />

ëë ëëëëëë ëëëë ë ëëë ëëëëëë ëëëë ë<br />

ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë ë ëëëëë ëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëëëë ëëë ë ëëëëë<br />

128 129<br />

19<br />

ë


20<br />

Tilburg Reeshof<br />

& Vossenberg<br />

JDS Architects<br />

POSITIE<br />

Economie<br />

LOKAAL GEGLOBALISEERD<br />

Energieopwekking<br />

CENTRAAL <strong>DE</strong>CENTRAAL<br />

Mobiliteit: ontwikkeling in de toekomst<br />

TOENAME AFNAME<br />

Mobiliteit: wonen/werken/voorzieningen<br />

SAMENBRENGEN SCHEI<strong>DE</strong>N<br />

Samenleven in de toekomst<br />

DOORGEZET INDIVIDUALISTISCH HERNIEUWD COLLECTIEF<br />

De motor achter gedragsverandering<br />

DWANG VERLEIDING<br />

132 133


Berichten aan de bestuurders<br />

DOORGEVEN<br />

FRANK VAN GENNE<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

MACHIEL VAN DORST<br />

Zelfstandig vastgoed deskundige Hoogleraar economie,<br />

Hoogleraar Environmental Design<br />

en lector Hanzehogeschool<br />

Erasmus Universiteit<br />

Technische Universiteit Delft<br />

‘ë ë ëë ëëë ëë ëëë ëëëëëëëëëëëëë ‘ë ëëëëë ëëëëë ë ëëëëë ëëëëëë ëëëëë ‘ë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëë ë<br />

ëëë ëëëë ëë ëëëëë ëëëëëëëëëë ëë ë ë ë ëëëë ëëë ëëë ë ëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëë ëëëëëëë<br />

ëëë ë ë ëëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëë ë ëëëë ëëëëë ë ëë ë ë ëëëëë ëëëëë<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëë ëëëëë ëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ë ëëë ëëëëëë ëëë ë ëë ëë ëë ëëë ëëë ëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëë ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëë’<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëë ëëë ë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

DUZAN DOEPEL<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëë ë ë ë ëëëë ëëë ë ëë ëëëëë ëëëëëëëëëë ë ëë ë ë ëëëëë ë<br />

DoepelStrijkersArchitecten,<br />

Rotterdam<br />

ëëë ë ëëë ëëëëëë ëëëëëëëëë’ë ëë ëëëëë’ë<br />

‘ë ëëë ë ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëë FE<strong>DE</strong>RICO PEDRINI<br />

ëëëëë ëëëëëë ëë ëëëëëëë’<br />

Julien De Smedt Architects,<br />

Brussel<br />

DONALD VAN DANSIK<br />

‘ë ë ë ëëëëë ëëëëë ëëëëëëë ëë<br />

VHP architecten, Rotterdam<br />

ëë ëëëë ë ëë ëëë ëëëë ëë ëë ëëëëëëëë<br />

‘ë ëëëëë ëëëëë ë ëëëëë ë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëë ë<br />

ëëëëëëëëë’<br />

ëëëë ëë ëë ëëëë ëëëëëëë ëë ëëëëëëë’ë<br />

NIEK VERDONK<br />

Stadsbouwmeester Groningen<br />

‘ë ëë ëëëëë ëëë ë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëëëëëë<br />

ëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëëë ëëë<br />

ëëëëëë ëëë ëëëëëëëëëëëëë ëë ëëëë<br />

ëëëëëëëëëëë’ë<br />

136 137


Lessen voor ontwerpers<br />

DOORGEVEN<br />

MATTHIJS HISSCHEMÖLLER<br />

JAN JONGERT<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

Politicoloog, Vrije Universiteit<br />

Architect, 2012Architecten<br />

Hoogleraar economie,<br />

‘ë ëë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ‘ë ë ëëëëëëë ëëëëëëë ëë ëëë ë<br />

Erasmus Universiteit<br />

ëë ëëëëëëëëëë ëëëëëë ëëëëëë ëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ë ëëë ‘ë ëëë ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëë ë ëëëëë ëëëë ëëëëëëë ëë<br />

ëëëë ë ë ëë ëëëëëëëëëëë ëëë ëëëëëë ëëëëëëë ëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëëë’<br />

ë ëëëëëëëë ëëëëëë’<br />

ëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë<br />

ëëë ëëëëëëëë ëëëë ëë ëë ëëëëëëëë<br />

FRANK VAN GENNE<br />

NICO TILLIE<br />

ëëëëëëëë ëëë ëëëëëë ëëëëëë ëë<br />

Zelfstandig vastgoed deskundige Landschapsarchitect en<br />

ëë ëëëëëëë’<br />

en lector Hanze hogeschool<br />

ontwerper bij DSV<br />

‘ë ëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ‘ë ëë ëë ëëëëëëëë ëëëëëëë ë ë ëëë ëë ë FE<strong>DE</strong>RICO PEDRINI<br />

ëëëëë ëë ëëëëë ëëëëëëëëëëëë ëë ëëëëëë ëëëëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëë ëë Julien De Smedt Architects,<br />

ëë ëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëë ëëëëfiëë’ ëëëë ë ëëëëëëëëë ëëë ëëë ëëëë ëëëëë Brussel<br />

ëë ëëëëëë ëëëëëë ëë ëëë ëëë ëë ëë ëë ‘ë ëëëëëëëëëë ëë ëëëë ëë ëëë ë<br />

WIM VAN KRIEKEN<br />

ëëëëëë ë ëëëëë‘ëëë ëëëëëëëëëë ëëë’ë ëëëëëëëëëëë’<br />

VHP architecten, Rotterdam<br />

ë ëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëë<br />

‘ë ë ëëëëëë ëëëëëëëëë ëë ëë ë ëëëë ëëëëëëë’<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëë ë<br />

Hoogleraar economie,<br />

ëëëëëë ëëëëë ëëëëëëë’ë<br />

Erasmus Universiteit<br />

‘ë ë ëëë ë ë ëë ëëëëë ëëëëëëëëëëë<br />

NIEK VERDONK<br />

Stadsbouwmeester Groningen<br />

‘ë ëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëëëëë ë ëëëë ëë ëë ëëëëëë ëëë<br />

ëëëëëë’<br />

ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëë ëëëë’<br />

Vragen aan de wetenschap<br />

DOORGEVEN<br />

NIEK VERDONK<br />

Stadsbouwmeester Groningen<br />

‘ë ëëëë ëëëëëëëëë ë ëëëëëëëëëë<br />

ëëëë ëë ëë ëëëë ëëë ë ëëëëëëëëëë<br />

ëë ëëëë ëëëë ëëëë ëë ë ëë ë ëë ëëëë ë<br />

ëëëëëë ëë ëëëëëë’<br />

JAN JONGERT<br />

LINDA STEG<br />

Architect, 2012Architecten<br />

Omgevingspsycholoog<br />

‘ëëëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëë ë Universiteit Groningen<br />

ëëë ëëëëëë ëëë ëë ëëë ëëëë ëëëëë ëëë ‘ë ëë ëëëëëë ëëëëëëëë ëëëëë<br />

ëëëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëë ëëë ë ëëëëëëë ëëëë ëëëëë ëëëë ëëë ëëë<br />

ëëëëëëë ëëëëëëë’<br />

ëëëë ëë ëëëëëëëëëë ë ëëëëëëëë ë ë<br />

ëëë ëëëëëëëë’ë<br />

DONALD VAN DANSIK<br />

NICO TILLIE<br />

VHP architecten, Rotterdam<br />

Landschapsarchitect en<br />

‘ë ëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëëëëëë ë ontwerper bij DSV<br />

ëëëëëëëëëëëëëë ëëëë ëë ë ëëëë ë ëëë ë ‘ë ëëëëëë ëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë<br />

ëëë ëëëëëëëëëë’<br />

ë ëë ëëëëëëëëëë ëëëëë ëëëëëëëëë<br />

ëëëëëëë ë ëëëëëë’<br />

MACHIEL VAN DORST<br />

Hoogleraar Environmental Design<br />

Technische Universiteit Delft<br />

‘ë ëëë ë ëëëëë ëëëë ëëë ëëëëëë ë<br />

ëëëëëëëëëëëëë ëëëëëëëëëëëëëëë’<br />

140 141


138<br />

139<br />

Colofon f<br />

Deze publicatie kwam tot stand<br />

in opdracht <strong>van</strong> het Atelier Rijksbouwmeester,<br />

het Planbureau<br />

voor de Leefomgeving en het<br />

Ministerie <strong>van</strong> VROM.<br />

Ontwerpen p<br />

VHP architekten, , Rotterdam<br />

DONALD VAN DANSIK<br />

Stedenbouwkundige<br />

WIM VAN KRIEKEN<br />

Landschapsarchitect<br />

Zones Urbaines Sensibles<br />

(ZUS), , Rotterdam<br />

ELMA VAN BOXEL<br />

Landschapsarchitect<br />

KRISTIAN KOREMAN<br />

Landschapsarchitect<br />

Doepel p Strijkers j Architecten, ,<br />

Rotterdam<br />

DUZAN DOEPEL<br />

Architect<br />

ELINE STRIJKERS<br />

Architect<br />

2012Architecten, , Rotterdam<br />

JAN JONGERT<br />

Architect<br />

JEROEN BERGSMA<br />

Architect<br />

FLORIS SCHIFERLI<br />

Stedenbouwkundige<br />

Julien De Smedt Architects,<br />

Brussel<br />

JULIEN <strong>DE</strong> SMEDT<br />

Architect<br />

FE<strong>DE</strong>RICO PEDRINI<br />

Architect<br />

COLOFON<br />

Deelnemers<br />

expertsessies<br />

p<br />

TON DASSEN<br />

Senior onderzoeker, Planbureau<br />

voor de Leefomgeving<br />

MACHIEL VAN DORST<br />

Hoogleraar Environmental<br />

Design, Technische Universiteit<br />

Delft<br />

RINIE VAN EST<br />

Technologische innovatie<br />

onderzoeker, Rathenau Insti-<br />

tuut & Technische Universiteit<br />

Eindhoven<br />

FRANK VAN GENNE<br />

Zelfstandig vastgoeddeskundige<br />

& lector Hanzehogeschool<br />

MATTHIJS HISSCHEMÖLLER<br />

Politicoloog, Vrije Universiteit<br />

Amsterdam<br />

THAD<strong>DE</strong>US MÜLLER<br />

Zelfstandig stadssocioloog &<br />

docent Rotterdamse Academie<br />

voor Bouwkunst<br />

HANS NIJLAND<br />

Verkeersdeskundige, Planbureau<br />

voor de Leefomgeving<br />

Universiteit Eindhoven<br />

DANIELLE SNELLEN<br />

Onderzoeker stedelijk meta-<br />

bolisme, Planbureau voor de<br />

Leefomgeving<br />

LINDA STEG<br />

Hoogleraar omgevingspsycholo-<br />

gie, Universiteit Groningen<br />

NICO TILLIE<br />

Landschapsarchitect en ontwer-<br />

per, DSV<br />

JUSTUS VEENMAN<br />

Hoogleraar economie, Erasmus<br />

Universiteit<br />

TON VENHOEVEN<br />

Rijksadviseur infrastructuur,<br />

Atelier Rijksbouwmeester<br />

NIEK VERDONK<br />

Stadsbouwmeester Groningen<br />

Publicatie<br />

Uitgave g <strong>van</strong>:<br />

TON VENHOEVEN<br />

Rijksadviseur voor de<br />

Infrastructuur<br />

PLANBUREAU VOOR <strong>DE</strong><br />

LEEFOMGEVING<br />

MINISTERIE VAN VOLKSHUISVES-<br />

TING, RUIMTELIJKE OR<strong>DE</strong>NING EN<br />

MILIEUBEHEER.<br />

Met medewerking g <strong>van</strong>:<br />

RICK TEN DOESCHATE<br />

Atelier Rijksbouwmeester<br />

TON DASSEN, ARJAN HARBERS<br />

Planbureau voor de<br />

Leefomgeving<br />

EVELYN HIJINK<br />

Ministerie <strong>van</strong> VROM<br />

Samenstelling<br />

PATRICK VAN <strong>DE</strong>R HIJ<strong>DE</strong>N<br />

KLAAS VAN <strong>DE</strong>R VEEN<br />

Eindredactie<br />

JENKE WILLEMSE<br />

Vormgeving g g<br />

EXPLANATION <strong>DE</strong>SIGN<br />

(KLAAS VAN <strong>DE</strong>R VEEN)<br />

Met dank aan Reynoud Homan 143<br />

Druk<br />

SPINHEX, AMSTERDAM<br />

Bindwerk<br />

EPPING BOEKBIN<strong>DE</strong>RS, WOER<strong>DE</strong>N<br />

Beeldverantwoording<br />

(poster katern 1)<br />

NE<strong>DE</strong>RLANDS ARCHITECTUUR<br />

INSTITUUT, ROTTERDAM<br />

Collectie Nederlands Architectuur-<br />

instituut, Rotterdam; Collectie<br />

Nederlands Architectuurinstituut,<br />

Rotterdam / Collectie Van Eeste-<br />

ren-Fluck & Van Lohuizenstichting,<br />

Den Haag.<br />

Met dank aan Nes TahTah (NAi).<br />

142<br />

Copyright py g © Atelier Rijks j -<br />

bouwmeester, , 2010<br />

Op alle getoonde ontwerpen<br />

berust auteursrecht, niets uit<br />

deze uitgave mag gebruikt<br />

worden, zonder toestemming<br />

<strong>van</strong> het Atelier Rijksbouwmeester.<br />

Er is gepoogd om rechthebbenden<br />

te achterhalen voor al<br />

het opgenomen beeldmateriaal.<br />

Eenieder die niettemin meent<br />

rechten te hebben op een of<br />

meer afbeeldingen in de publicatie,<br />

kan dit kenbaar maken bij<br />

het Atelier Rijksbouwmeester.


Boodschap voor projectontwikkelaars<br />

en investeerders<br />

DOORGEVEN<br />

FRANK VAN GENNE<br />

Zelfstandig vastgoed deskundige<br />

en lector Hanzehogeschool<br />

‘<br />

144<br />

’<br />

Colofon<br />

DONALD VAN DANSIK<br />

VHP architecten, Rotterdam<br />

‘<br />

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!