GOSSE JURJENS (1676 –1737) - nauta's van woudsend

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
GOSSE JURJENS (1676 –1737)
1. PLAATS IN DE STAMBOOM
VADER-LIJN
Eelcke Reiners
Reiner Eelckes
Jelle Reiners
Reiner Jelles Broersma
Jurjen Reiners
Jelle Jurjens Nauta
1
BROERSMA-LIJN
Pier Ockes Ockema
Ocke Piers
Ocke Gerritsen
Pier Ockes Broersma
Hylck Piersdr Broersma
Gosse Jurjens

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
2. INLEIDING
Het tijdperk waarin Gosse leeft, vindt de opkomst van de Woudsender
zeescheepvaart plaats. Eerst varen de schippers, buiten Holland, in het zeegebied
tussen Duitsland, Denemarken en Noorwegen. Vanaf het begin van de 18 e eeuw
begeven de zij zich verder van huis. Na 1713 worden allerlei vaardocumenten
zichtbaar, die ons in staat stellen om zeevarenden te traceren, zoals zeebrieven,
notariële vrachtcontracten (chertepartijen), Sonttol-registers, scheepsverslagen,
Galjootsgelden, schade- en assurantiepapieren.
Alleen in 1729 gaat Gosse door de Sont (twee maal heen en twee maal terug) op
een notarieel contract van de beurs van Amsterdam.
We zijn maar weinig te weten gekomen over Gosse’s leven, hij blijft door gebrek
aan nagelaten sporen een relatieve onbekende.
Gosse is één van de 14 Woudsender schippers, die in 1716 betrokken raakt bij een
rechtszaak na de kaping van drie Woudsender schepen in Zweden, eerst bij het
nedergerecht van Wymbritseradeel in 1717 en daarna bij het Hof van Friesland in
Leeuwarden.
We hebben de meer uitgebreide beschrijving van dit “Conventieproces” in dit
hoofdstuk ondergebracht.
2

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
BESCHRIJVING
Gosse Jurjens is het vierde kind en de derde zoon uit het huwelijk van Jurjen
Reiners en Beeuw Jelles. Hij wordt op 16 april 1676 gedoopt.
Over zijn jeugdjaren is geen informatie bekend. Gosse Jurjens kiest net als zijn
vader voor een loopbaan op zee. We weten niet exact wanneer en hoe hij
begonnen is, maar een gangbare leeftijd om als “jongen” (jongste matroos) naar
zee te gaan, ligt rond het 15e levensjaar. Voor Gosse zal dit rond 1691 hebben
plaatsgevonden.
Vader Jurjen Reiner zal wel de “nautisch-maritieme opleiding” van zijn zonen
hebben geleid en gestimuleerd. En dan met name in de praktijk, want de zonen
zijn theoretisch mogelijk al snel beter geschoold dan de vader. In het
oprichtingsdocument van de Woudsender onderlinge scheepsverzekering “Het
Compact” (1705) zien we o.a. de namen van de deelnemers en de geldsbedragen
die in de verzekeringspot gestort zijn. De oprichting wordt geformaliseerd met
de ondertekening door de deelnemers. Gosse tekent met een eigen handtekening,
hij heeft dus leren lezen en schrijven.
1698-1709
Op 16 april van het jaar 1698 kondigen Gosse en Frouckjen Jans van Langelille
hun huwelijksvoornemen in Woudsend aan. Drie weken later treden ze in het
huwelijk.
Op 2 februari 1699 doen Gosse en Frouckjen belijdenis.
Uit hun huwelijk worden vier kinderen geboren, twee dochters met de naam
Beeuw en twee zonen, Jan en Jurjen Gosses.
Jan Gosses (uit 1704) wordt kortstondig zeeman en trouwt in 1732 met Ymkjen
Aukes uit Sneek en in 1734 met Martjen Lieuwes uit Oosterlittens. Bij Martjen
krijgt hij acht kinderen. Hij is later koopman.
Beeuw Gosses (uit 1706) trouwt in 1725 met schoenmaker Gerrit Joukes uit
Woudsend en krijgt 9 kinderen.
3

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
Jurjen Gosses (uit 1709) wordt ook zeeman, hij trouwt in 1735 met zijn nichtje
Leeuwk Jelles Hollander, maar sterft in 1736. Dit huwelijk eindigt kinderloos.
……………………………………………………………………………………...………
1700 – 1721 De Grote Noordse Oorlog, deze woedde tussen Zweden
enerzijds en Rusland, Polen, Denemarken en Saksen, en later ook Pruisen
en Hannover anderzijds. Hollandse Oostzeevaarders zijn geregeld
slachtoffer van Zweedse kaperschepen op verdenking van “hulp aan de
vijand”.
……………………………………………………………………………………...………
……………………………………………………………………………………...………
1701-1713 De Spaanse Successie Oorlog. De uitbreiding van de Franse
invloedssfeer wordt de inzet van een bloedige oorlog, die ook voor een
deel op zee wordt uitgevochten.
……………………………………………………………………………………...………
DE OPRICHTING VAN HET WOUDSENDER “COMPACT” VAN 1705
Het varen op zee is niet zonder gevaar, onvoorziene stormen beuken schip en
bemanning, in oorlogstijd wordt de scheepvaart veelvuldig gehinderd als gevolg
van beperkingen of kapingen door de oorlogvoerenden. Zeerovers zijn een
permanent gevaar. Het verzekeren van risico’s en gevaren op zee kan van groot
belang zijn voor het voortbestaan van een rederij. Het verminderen van het eigen
risico vindt plaats door het afsluiten van een verzekering, het spreiden door
aandelen (parten) te nemen in meerdere schepen of combinaties daarvan. Op die
manier kan het verlies van een schip door meerdere schouders gedragen worden
en is de betreffende schipper niet meteen bankroet.
In Amsterdam zijn op het terrein van de scheepvaart al vroeg talrijke
assuradeurs, cargadoors en makelaars actief, zij speelden een grote rol bij de
ontwikkeling van de stad als middelpunt van handel, scheepvaart en
financiering.
Dat ook Friese schippers zich te Amsterdam verzekeren staat vast, in 1689 wordt
een overeenkomst gesloten tussen 81 burgers en “wijdschippers” binnen
Harlingen, om zich onderling te verzekeren van behoorlijke vergoedingen bij
schade aan hun schepen. Ze zijn niet altijd tevreden met de behandeling van de
assuradeuren, die hoge premies vragen en lastig zijn bij het uitkeren van
opgelopen schade. Ze vormen in Harlingen een “Buidel”, een “Contract van
4

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
Sociëteit”. Een uitgebreid pakket aan regels vormt de basis, drie bewindhebbers
krijgen de bestuurlijke leiding.
Dit contract zal ongetwijfeld bij collega-schippers in Friesland bekend zijn
geweest en een voorbeeld geweest zijn als in 1705 “ … schippers van Woudsend
met eenigen van Hommerts en Heeg” hun eigen “Compact” sluiten. Een aantal
regels en bepalingen is herkenbaar gelijk aan de Harlinger regels.
De Woudsenders houden het eenvoudig, ze hebben als bestuurders geen
“Bewindhebbers”, maar “Oudermannen” en formuleren iets minder juridisch.
Opvallend in de toon van “Het Compact” is dat de indruk wordt gewekt dat
deze overeenkomst het risico aanmerkelijk vermindert, terwijl het toch gaat om
een beperkte verzekering. Niemand mag intekenen voor meer dan 1000 gulden
en dat betekent bij een ratio van 6 stuivers per gulden een uitkering van ten
hoogste 300 gulden. Terwijl een schip ook toen al enkele duizenden guldens
kostte.
Zo verkoopt Gosse’s broer Jelle Jurjens van Woudsend volgens het Notarieel
Archief te Amsterdam op 28 februari 1715, bij notaris P. van der Meulen te
Amsterdam zijn gebruikte smakschip “de Koning Salomon” met toebehoren aan
Cornelis Gerrits Rotgans en zijn gemene (= mede-) reders voor f 4000,-.
Om het duidelijk te stellen: de “Compacts-“vergoeding is dus een beperkt
bedrag, gedekt door de eigen schippersgemeenschap, als aanvulling op zakelijke,
individueel afgesloten assurantiecontracten over schip en lading elders. Een
bedrag echter, dat ook bij ouderdom en dood enig soelaas bood en dat mede
daarom als belangrijk werd ervaren.
De tekst van de oprichtingsovereenkomst op 23 februari 1705 luidt als volgt:
Copia
5

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
Besoignes en resp e Compact van de Zee-vaerendende Schippers en ingesetenen van de
Dorpen Wouds Endt, Heegh ende Hommerts
‘Op Huyden den 23 Februari 1705 zijn vrijwillig bij malckander
gecompareert de gesamentlijcke zeevaerende Schippers en resp e ingesetenen
van de dorpen Wouds Endt, Heegh en de Hommerts omme in dese
conjucture tijden van oorlogh en veel vallende stormwinden te overwegen
wat tot conservatie en standhoudinge van ons gewoone zeevaert en
respective kostwinningen nodigh en dienstigh mochte zijn, in welcx doende
zijn wij te raede geworden om des te beter in staat te kunnen blieven, met
advijs en consent van onsen Hoogh Ed. Heere Grietman Jr Siuck Gerrolt
Juckema van Burmania te celebreren en aengaen mitsgaders op te richten
een compact onder ons ondergeschr: schippers van voorsz): plaetzen, en dat
op sodane konditien en artyculen als hier nae geexprimeert en uytgedruct
zijn, wes volcht:’
oftewel:
6

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
Heden de 23 e februari 1705 zijn vrijwillig bijeen gekomen de gezamenlijke
zeevarende schippers en respectievelijke bewoners van de dorpen Woudsend,
Heeg en (de) Hommerts, teneinde in deze tijden van oorlog en stormweer te
bezien wat tot behoud en instandhouding van onze zeevaart en werkgelegenheid
nodig en dienstig zou zijn, reden waarom wij ons in staat willen stellen op advies
en aanbeveling van de Hoogedele Heer Grietman, Jonkheer Sjuck Gerolt Juckema
van Burmania een Compact te bespreken en op te richten met de ondergetekende
schippers van vorengenoemde plaatsen, op zulke voorwaarden en regelingen, als
volgt uitgesproken en uitgedrukt zijn.
In de oprichtingsvergadering in 1705 zijn 37 ondertekenaars bijeen, de meesten
(31) komen uit Woudsend, 5 komen uit de Hommerts en één, Fookle Hijlckis,
komt uit Heeg. Gosse is één van de ondertekenaars, net als zijn vader Jurjen
Reiners en zijn broers Jelle en Oebele Jurjens. Ze doneren alle vier een bedrag van
fl 1000,- in de kas, dat duidt niet bepaald op een armoedige status van de familie!
Vader Jurjen tekent met het merkteken ( self gesette merk): Ћ , de zonen zetten
een eigen, geschreven handtekening.
7

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
BESTEMMINGEN EN PREMIES
De “Compact-premies” worden vastgesteld op basis van bestemming, het al dan
niet in konvooi varen en de ingeschatte risico’s en gevaren. Voor varen in
konvooi geldt steeds een lagere premie, het schip wordt geacht beter beschermd
te zijn tegen het risico van kapers en zeerovers. Waarschijnlijk hebben hier ook de
tarieven van oudere Compacten, zoals dat van Harlingen, een voorbeeldfunctie
gehad. Als bestemmingen worden havens vermeld, die al door de Woudsenders
bevaren worden of kansrijk worden geacht het in de nabije toekomst te worden.
Een schipper, die in konvooi op Hamburg zal varen, op iedere verzekerde 100
gulden aan het kantoor van “Het Compact” 5 stuivers moet betalen. En zonder
de bescherming van een konvooi moet hij 7 stuivers betalen. Gevolgd door:
Naar de Eijder of de Hever (de grensrivieren tussen resp. Sleeswijk en Holstein),
te betalen 6 mét konvooi 6 en zonder 8 strs (stuivers).
Boven Dordt en Breda ijder reijs 4 strs
Op Zeelandt, Geertruitenbergh en Oosterhout 3 strs en ijder reijs van Holland op
Brabant ofte hoger aen 4 strs
Van ijder Lichtingh (overslag ivm te grote diepgang) buiten Enckhuysen soo van koe
en paardevrachten als andersints geen uitgesondert 2 strs.
Van ijder Lichtingh van Pampus 1 stuiver
8

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
Van Hamburg op Embden sonder convoij ijder reijs 3 strs 8 penn. En met Convoij 2 strs
8 penn.
Van Embden op Holland sonder convoij 3 strs 8 penn. En met Convoij 2 strs 8
penn.
Boven de Eijder en op Jutland sampt (met) Noorwegen ijder reijs 8 stuivers.
Op Engelandt, Londen, Vranckrijck en Duinkerken ijder reijs 10 stuivers
Op de Oostzee ijder reijs 15 stuivers.
Verder worden er 21 gedragsregels toegevoegd, veelal over op te leggen straffen
(poena) in geval van overtreding van een regel.
Aan het einde van het vaarjaar worden alle reizen van de deelnemende schippers
geadministreerd en de bijbehorende premies ingevuld, opgeteld en ter betaling
aangeboden. Op een vergadering in de winter, als veel schippers thuis zijn,
leggen de Oudermannen verantwoording af en melden ze hoe “Het Compact” er
financieel voorstaat. Uit de tekst lezen we dat het daar niet altijd vredig en
zachtzinnig aan toe gaat. Er wordt soms een hartig woord gesproken, zeker
wanneer de glaasjes vaak gevuld en geledigd worden.
In de loop van de beschrijving bij Gosse komen we veel “Compact”-schippers uit
het dorp tegen. Het zijn buren, kerkgenoten, (aangetrouwde) familie,
zakenpartners, concurrenten in de breedste zin of anderszins nauw met elkaar
verweven. We noemen hier Sijmen Lolles, Rintje Johannes, Sijtse Sijtses
(tweemaal, de Oude en de Jonge), Age Ruerds (Bouma), de broers Hijlcke, Hoijte
en Holle Wallis, Douwe Ages en Ype Mellis.
In 1706 komen Jelle Cornelis Hollander (met als merkteken een zandlopertje) en
Melle Ypes (vertekening) als lid bij “Het Compact”, de eerste voor fl 500,- inleg,
de laatste voor fl 1000,- Rintje Johannes vermindert zijn inleg van fl 800,- naar fl
700,-, Sijmen Lolles van fl 1000,- naar fl 600,- .
Voor het jaar 1707 verminderen o.a Gosse Jurjens en Ype Melles de inleg van fl
1000,- naar fl 800,-. Ze hebben het geld vast nodig voor andere doelen. Voor 1708
verlaagt o.a. Oebele Jurjens het bedrag van fl 1000,- naar fl 600,-.
9

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
De boekhouding van “het Compact” is verdwenen. Daardoor zijn tot 1713 weinig
documenten overgebleven, die de zeereizen van Woudsenders in aantal en
bestemmingen tonen. Slechts uit een paar kopieën wordt een beeld zichtbaar van
reizen naar bij “Het Compact” genoemde bestemmingen, met een nadruk op
reizen naar De Kleine Oost, ruwweg tussen Emden en Hamburg, Denemarken en
Noorwegen.
DE WOUDSENDER “CONVENTIE” VAN 1711
Een aantal schippers van “Het Compact” toont zich niet tevreden met de hoogte
van de uit te keren schadebedragen. Dit leidt op 21 februari 1711 tot de
oprichting van de zogenaamde “Conventie” van Woudsend. In het
Hypotheekboek nr. 96 van Wymbritseradeel, folio 327 en volgende, is een
overeenkomst te vinden, waarbij 12 schippers (allen ook behorend tot “Het
Compact”) een aanvullende regeling treffen. Het zijn overwegend jongere
schippers, die behoefte hebben aan nog meer financiële zekerheid na opgelopen
schade, ze spreken af:
“ … dat soo het mochte gebeuren (’t geene den Almogenden God wel
verhoeden) dat een ijder van ons sijn schip door stormwinden, capers,
zeerovers of andersints mochte komen te verliezen, sal een ijder van ons aen
den geenen die ’t verlies van zijn schip gehadt heeft, voldoen en betalen een
suma van vijfentwintig car gls ..”
Detail uit de oprichtingsakte van 21 februari 1721
10

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
We hebben hier opnieuw met een aanvullende uitkering te maken. De
“Conventie”-afspraak is, dat een deelnemer met “verlies van het schip” van de
anderen elk een bedrag van fl 25,- ontvangt. Een verschil met “Het Compact” is,
dat hier geen sprake is van een echte organisatie, bestuurders ontbreken, er
wordt vooraf geen premie betaald en dus geen fonds gevormd. We hebben ook
geen uitvoeringspapieren of reglementen gevonden, er blijkt een wat losser
verband uit dan bij “Het Compact” bestaat. Belangrijk is de afspraak, waarin
wordt gesteld, dat een schipper die een schadeclaim toegewezen krijgt en
vergoeding voor geleden schade ontvangt ( hier wordt bedoeld: uit assurantie of
“Het Compact”) niet automatisch in de uitbetalingsregeling van de fl 25,- van
“De Conventie” valt. Over deze clausule zal nog hard gevochten worden.
TERUG NAAR GOSSE JURJENS PRIVÉ
Oebele Jurjens heeft een verbroken verloving in 1710, er komt een ruzie en een
rechtszaak uit voort. Gosse speelt hierin een beperkte rol. Zie voor meer
informatie het hoofdstuk 30.6 over Oebele Jurjens.
1712
TWEEDE HUWELIJK
Ergens tussen de geboortedatum van Gosse’s zoon Jurjen (13 november 1709) en
midden van het jaar 1712 is Gosse’s vrouw Frouckjen overleden.
Op 7 oktober 1712 treedt Gosse opnieuw in het huwelijk. Hij heeft zijn tweede
vrouw Sjuwkjen (Sjoukje) Jans Feitema mogelijk in haar woonplaats Emden
ontmoet tijdens één van zijn vaartochten naar De Kleine Oost. Zij is een
schippersdochter, haar vader Jan Jans Feitema is in Emden gaan wonen.
Het paar trouwt er voor de wet. Uit het stadsarchief lezen we:
Stadt archiv Emden Ehe protokolle
nr 8 fol 171 no 101
07-10-1712
Schiffer Gosse Jurjens aus Friesland und Sjoukje Jansen Feitema, nach geburt.
tochter von Schiffer Jan Jansen Feitema
Testes (getuigen): Otto Gubler und Abraham Abrahams
11

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
Gosse en Sjoukje vestigen zich in Woudsend, waar ze op 8 januari 1713 in de
Hervormde kerk trouwen. Ze is meteen moeder van de kinderen uit Gosse’s
eerste huwelijk.
RUNDERPEST
De boeren hebben in het begin van de 18 e eeuw te maken met zware
omstandigheden. Het is een tijd met lage opbrengsten, veroorzaakt door dalende
prijzen, stijgende kosten, veeziekten, strenge winterseizoenen en misoogsten. Het
leidt ertoe dat sommige boeren geen winst meer uit hun bedrijf kunnen behalen.
In het ergste geval, bij jarenlang aanhoudend verlies, worden stukken land door
de boeren in de steek gelaten, deze zgn. “insolvente landen” vallen dan terug aan
de Provincie, die ze periodiek weer in de verkoop doet.
Driemaal wordt de Republiek in de 18 e eeuw getroffen door een uitbraak van
runderpest. Ook in Friesland slaat de ziekte genadeloos toe, de eerste epidemie
woekert van 1712 voort tot 1715. Er bestaan nog geen vaccinaties om groot-
schalige ziektes succesvol te voorkomen of adequate medicijnen om zieke
beesten te genezen. Door het ongrijpbare karakter gaat al snel de mare rond dat
de ziekte een straf van God zou zijn. François Halma uit Leeuwarden beweert in
1714 dat ” …. Godts wraakzwaardt over Nederlandt (zich) vertoont in de zwaare
sterfte onder 't rundtvee...” (Wumkes Kroniek) . Johannes Sluiter uit Steenwijk
laat zich in 1715 op eendere wijze uit. De Staten van Holland en Friesland
vaardigen een plakkaat uit met de boodschap ”Soo ist, dat wy ons verplight
vindende, tot weeringe, ende stuytinge van de voorschreve sieckte ... verbieden by
desen, gestorvene ossen, koeyen, kalveren ... te werpen in de Zuyderzee... of eenige
wateren .... De runderpest slaat Woudsend en omstreken niet over. Heere
Lieuwes uit Indijk is zijn runderen kwijt geraakt en wordt door buren,
waaronder Jurjen Reiners c.s., bijgestaan. Op 20 september 1715 staat in het
hypotheekboek 95 Wymbr. (folio 236) vermeld dat :
Heere Lieuwes, wonende op de hegemer Indijk op de vrouwe Anske van
Douwes Zathe, verklaart dat Jurjen Reiners, Jelle Jurjens sampt (met)
Gosse en Uble Jurjens, alle woonachtig in Woudsend,
“mij overmits mijn beesten aan de pestentiale ziekte hebbend verloren uit
commiseratie (“mededogen”) ende precarie (“tijdelijk, tot wederopzeggens
12

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
toe”) om de melk, hebben geleend en bijgezet na gespecificeerde
hoornbeesten als namelijk 2 roodgrieme en 1 bonte koe aan welks haar
latend het recht van retentie enz. ..”
Het is de eerste aanwijzing dat Jurjen Reiners en familie over een boerenbedrijf
met runderen beschikt. Waarschijnlijk is Jurjen met varen opgehouden. Hij is nu
65 jaar oud. Het is in deze tijd niet ongebruikelijk dat een uitgevaren schipper uit
de Zuidwesthoek op zijn oude dag boer wordt om aan de kost te komen en nog
wat omhanden te hebben.
( De ergste runderpest in de Republiek moet nog komen, die vindt plaats in 1744.
De helft van de veestapel komt om. Ook in 1769 breekt een veepest uit.)
1714
Op 28 februari 1714 krijgen de broers Goosen (Gosse) en Jelle Jurjens elk een
Amsterdamse zeebrief. Gosse voor het schip genaamd “De Propheet Moses”,
Jelle voor “De Propheet Daniel”.
De tekst van de zeebrief van Gosse luidt:
Schipper Goosen Jurriaensz van Woudsend in Vriesland
heeft bij eede solemneel verklaard, dat het schip genaamd
“de Propheet Daniel”, groot omtrent 27lasten, in deze
geunieerde (=verenigde) Provincien thuishoort”
13

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
GOSSE ONZICHTBAAR IN VAARDOCUMENTEN
In 1713 gaat broer Jelle Jurjens voor de eerste maal voor de beurs van Amsterdam
varen en gaat hij als eerste Woudsender schipper door de Sont. Gosse is in 1714
38 jaar en een ervaren grootschipper. Oebele volgt Jelle (na diens laatste passage
door de Sont in november 1717) in 1718 op als Oostzeevaarder. Tot 1732 vinden
we Oebele 32 keer (16 keer heen en 16 keer terug) ingeschreven in de
Sonttolregisters. Gosse blijft onzichtbaar tot 1729, dan gaat hij in korte tijd vier
maal door de Sont, twee keer heen en twee keer terug. Daarbuiten treffen we van
hem geen chertepartijen aan, geen Sonttol-inschrijvingen, zeebrieven of
Galjootsgelden. We nemen aan dat zijn vaargebied beperkt is tot Holland, De
Kleine Oost, Denemarken en Noorwegen, varend voor andere dan aan de beurs
van Amsterdam gerelateerde klanten, bedrijven of instanties. De vraag naar bij
voorbeeld hout in Holland en Friesland is onverminderd groot.
1715
CRISIS IN “DE CONVENTIE”
In 1715 telt “De Conventie” 14 deelnemers. Gosse en Oebele hebben zich erbij
aangemeld. 1715 is het jaar waarop de regels en afspraken beproefd gaan
worden. De Grote Noordse oorlog tussen o.a. Zweden, Denemarken en Rusland
zorgt in 1715 (en tot het einde in 1721 toe) nog steeds voor gevaar om door de
commissievaarders, maar vooral door Zweden, op zee te worden gevisiteerd en
te worden opgebracht. (Commissievaarders zijn door de regering geautoriseerde,
officiële kapers, die uit de commissiebrief het recht verkrijgen om (vermeende)
vijanden of “heulenden” met de vijand, op te brengen en te interneren)
In de Woudsender schippersgemeenschap treedt in 1715 tweemaal een kaping
op, beiden worden uitgevoerd door Zweedse commissievaarders, eenmaal bij
Jutland met twee schepen en de andere keer met één schip in de Oostzee.
KAPING 1. MET WYBE JOUCKES EN AGE RUURDS
Zweden is nog steeds in staat van oorlog met Denemarken.
Blijkens een chertepartij van 6 mei 1715, getekend bij notaris Hilbrand van der
Heijden in Amsterdam, moet Wybe met “De Drie Koningen” een partij zout van
Amsterdam vervoeren naar Hobrö, aan het einde van de Mariagerfjord in
Jutland. Er is van tevoren geen vracht voor de terugreis naar Amsterdam
14

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
voorzien. Het Amsterdamse vrachtcontract zal daardoor eindigen in Hobrö. De
overtocht heen verloopt zonder problemen. In Hobrö regelt Wybe vervolgens bij
een lokale instantie vracht, het schip wordt met graan geladen, dat naar
Drammen in de Oslofjord moet worden gebracht. Dat traject verloopt ook zonder
problemen. Aan de reis wordt nog een volgend segment toegevoegd: een partij
hout uit Drammen moet afgeleverd worden in Hobrö. Alles gaat goed, tot het
laatste stukje. (het is nu september 1715). Bijna aangekomen bij de ingang van de
Mariagerfjord, wordt Wybe door een Zweedse commissievaarder gevisiteerd,
gevangen genomen en opgebracht naar Gotenburg. Reden hiervoor is, dat Wybe
goederen transporteert tussen Noorwegen en Denemarken. Aangezien beide
landen in deze tijd nog één natie vormen, is dat in de opvatting van de Zweedse
regering een binnenlandse bevoorrading van een vijandelijk land in oorlog,
derhalve voor haar onacceptabel en reden tot inbeslagneming. Age Ruurds
maakt met het gaffelschip (!) “De Jonge Tobias” dezelfde reis als Wybe Jouckes,
hij vaart tezamen met hem op en hem overkomt hetzelfde lot om dezelfde reden,
op dezelfde plaats en tijd.
Tijdens het voorgaande houtladen in Drammen is ter plaatse, op 26 augustus
1715, een verzekering voor de lading op het Noors-Deense traject van “De Drie
Koningen” en “De Jonge Tobias” afgesloten.
Een verzekering werd onderweg geregeld door de correspondent en de akte
meegegeven aan een schip met bestemming Amsterdam of verzonden via de
landpost. Het is een redelijk snelle manier van communiceren. Het toont de
efficiëntie en slagvaardigheid bij de organisatie van de zeevarende schepen en
hun boekhouders (reders), ook op afstand in het buitenland. Financiële zaken
konden op deze wijze ook slagvaardig en doelmatig afgewikkeld worden. Dit
alles droeg ertoe bij dat Amsterdam zijn voorname rol als de stapelmarkt van
Europa kon uitvoeren en handhaven.
Al op 2 oktober 1715 weet het Rechterlijk Archief van Amsterdam (“Assurantien
en Abandonnementen”) van de kapingen af en stuurt een akte naar de
assuradeurs, die de verzekering hadden afgesloten op 26 augustus 1715 en
schrijven (over Wybe Jouckes):
15

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
“ ….. is ons bekend gemaakt dat het voornoemd schip “De Drie Koningen”
op dese reis door de Sweed is genomen en opgebracht. Zo is’t dat wij
autoriseren alle middelen aan te wenden het schip te reclameren met recht
behoud op de verzekerde som”. Was getekend: Jasper Blom.
(Age Ruurds is ook verzekerd op 26 augustus, voor hem wordt een zelfde akte
verstuurd.)
Aangekomen in Gotenburg krijgen de twee schippers een aanbod om hun
schepen met de lading hout vrij te kopen. Ze accepteren de prijs. Om welk
bedrag het gaat, wordt nog langdurig in het ongewisse gelaten. Als er betaald is,
mogen ze Gotenburg weer verlaten, met de clausule, dat het hout uit Drammen
in Amsterdam gelost moet worden (en zeker niet in Denemarken).
KAPING 2. AUKE DOUWES
De andere kaping overkomt schipper Auke Douwes met “Het Vrouwtje van
Overspel”. Auke vaart voor het eerst met het schip van zijn oom Yde Feijkes, hij
is net als schipper aangesteld. Hij sluit op 2 oktober 1715 met de bevrachters
David Oker en Gerrit Storm een chertepartij bij notaris Karreman in Amsterdam
af. “Het Vrouwtje” moet een lading wijn en haring naar Stettin vervoeren. Auke
en bevrachter veranderen het contract (van de 2 e ) op 4 oktober. De bestemming
wordt veranderd, het wordt Dantzig in plaats van Stettin. Hij vertrekt uit
Amsterdam en vaart op 19 oktober door de Sont.
OOSTZEE
zwart: route naar Stettin, blauw: route naar Dantzig
16

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
Er moet in de Oostzee verder in konvooi gevaren worden, maar dat heeft de
haven van Stettin als bestemming. Auke vaart enige tijd mee in de dekking van
het konvooi, maar verlegt na verloop van tijd in zijn eentje de koers naar het
oostelijker gelegen Dantzig. Daar moet hij immers naar toe. Zo onbeschermd
varend wordt hij door een Zweedse commissievaarder aangehouden en
opgebracht naar Gotenburg. Het schip met lading wordt in beslag genomen.
Oom Yde Feijkes is zijn schip kwijt.
Naar (later) eigen zeggen “… dwaalde hij af van de koers … ”. Zijn Woudsender
collega’s van “Het Compact” en “De Conventie” geloven zijn verhaal niet en
verdenken hem ervan dat hij bewust en met opzet naar zijn bestemming Dantzig
stuurde.
Na vrijkopen en terugkeer hier te lande doen de drie schippers een beroep op de
maatschappij waarbij ze zich verzekerd hadden, waarschijnlijk in Amsterdam.
De assuradeurs betalen hen de wettelijke vergoeding.
De beide kapingen worden meer in detail beschreven in Hoofdstuk 030.1 pagina
34 en verder.
1716
BEROEP OP “DE CONVENTIE”,
PROCES BIJ HET NEDERGERECHT VAN WYMBRITSERADEEL
Terug in Woudsend, het is ondertussen 1716 geworden, overleggen de drie
gekaapte schippers onderling hoe ze het niet-vergoede deel van de schade verder
kunnen claimen. Ze zijn alle drie deelnemer in zowel “Het Compact” als “De
Conventie”. Na ampel beraad, besluiten ze alleen een beroep op vergoeding te
doen bij “De Conventie”, niet bij “Het Compact”. Ze zullen een beroep doen op
de clausule dat ze fl 25,- van de andere deelnemers mogen claimen. De impact
van deze beslissing is vast groot geweest. De bedoelde volgorde van claimen,
namelijk eerst bij “Het Compact” en pas daarna bij “De Conventie”, wordt
gepasseerd. Er zijn tijdens de kapingen in 1715 vijftien schippers lid van “De
Conventie”, één overlijdt in 1716, de andere veertien geraken in twee kampen, elf
tegen drie.
Is er sprake van het uithollen van de regels en verregaand opportunisme? Het
wordt door de elf schippers wel als zodanig gezien. Daarnaast vinden ze, dat de
17

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
drie schippers een te groot risico hebben genomen, dat daardoor “eigen schuld,
dikke bult” geldt en dat voor deze schade daarom niet door “Conventie”-leden
hoeft te worden betaald. Verder heeft de assurantiemaatschappij al uitgekeerd,
dus de schade is maar gering. Gedurende 1716 doen Age, Yde en Wybe een
beroep op de “Conventie-vergoeding”, maar ze krijgen geen gehoor.
Daarop besluiten ze om de zaak via de dorpsrechter voor te leggen aan het
nedergerecht van de Grietenij Wymbritseradeel.
Dit is een lagere rechtbank, die naast een juridische ook een aantal bestuurlijke
taken in de Grietenij vervult, het nedergerecht moet in Friesland o.a. ook
besluiten van de Staten van Friesland bekend stellen (“plakkaten”) ,
belastingkohieren opstellen, toezicht houden op de kerkelijke en Grietenij-
eigendommen en op het familierecht en het familiegoederenrecht.
De twee kapingen worden voor het praktische gemak juridisch bij elkaar gevoegd
tot één casus, wat later een complicerende factor zal blijken te zijn. Het proces
vormt opnieuw het begin van een conflict van langere duur tussen dorpsgenoten,
die elkaar als collega’s, in de kerk, in de buurt, als familielid en anderszins
veelvuldig ontmoeten. Emoties in gevecht met de ratio en het vermeende gelijk.
De drie bedenken het volgende plan van aanpak. Om te vermijden dat er een
complexe rechtszaak tegen elf collega’s moet worden gevoerd, klagen ze maar één
deelnemend “Conventie”-lid aan. Als de rechter van het nedergerecht hen gelijk
geeft, zullen de drie met verwijzing naar dit vonnis ook de tien anderen tot
betaling manen. Ze kiezen uit de elf kandidaten voor schipper Rintje Johannes uit
Woudsend, de schoonvader van Oebele Jurjens. Als gevolg van de aankondiging
van de rechtszaak, laten op 17 februari 1717 10 leden van “De Conventie” zich
uitschrijven, ook Gosse en Oebele trekken zich terug, maar dit onttrekt hen niet
aan het proces. De definitieve en onomkeerbare schade aan de groepssolidariteit is
een feit. “De Conventie” zal nooit meer de zelfde zijn of worden.
1717/18
Het proces gaat van start op 1 maart 1717 met “ .. de informatien van de bijsitter
van het nedergerecht te Wymbritseradeel ..”. Uit de aanhef van het stuk blijkt
Rintje Johannes ondertussen te zijn overleden. In plaats van een andere schipper
aan te wijzen, wordt de rechtszaak voortgezet met als beklaagde Popke Johannes,
18

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
de weduwe van Rintje. Popke en diverse getuigen worden gehoord en het duurt
ruim een jaar voordat de rechter tot een vonnis komt. Op 10 mei 1718 stelt de
rechter van het nedergerecht dat de klagers niet ontvankelijk zijn. Hij volgt de
gedachte van de verdediging en onderbouwt zijn uitspraak met als voornaamste
argumenten: dat de “genomen schepen” zijn teruggekocht voor een “redelijke”
prijs, er een uitkering van de assurantiemaatschappij heeft plaats gevonden en
dat het verlies van de schepen in grote mate te wijten was aan “eigen schuld”,
door bekend gestelde regels of voorschriften te overtreden. In het geval van
Wybe en Age, door het “binnenlands” vervoeren van vracht voor een land in
oorlog met Zweden, en Auke door het van de koers afwijken naar Dantzig met
een konvooi naar Stettin.
Weduwe Popke wint het in haar eentje tegen de drie aanklagers!
BEROEP BIJ HET HOF VAN FRIESLAND
De drie klagers zijn het er niet mee eens en gaan in beroep. De stukken worden al
op 28 mei 1718 door het nedergerecht naar Leeuwarden gestuurd, waar ze op 8
juni bij de Griffie van het Hof worden ingeschreven. Op 25 oktober van hetzelfde
jaar begint het proces bij het Hof tegen weduwe Popke Johannes. Er worden
verzoeken ingediend om stukken en getuigenissen uit de zaak van het
nedergerecht bij het Hof te kunnen gebruiken. Het proces wordt opnieuw
voornamelijk, in de traditie van Friesland, in de geschreven vorm afgewerkt.
Weinig “plaaydooyen”. De advocaten nemen de verklaringen op van de cliënten
en verwoorden deze in de juridische vereiste vormen en procedures. Het Hof
zorgt dat alle stukken gereed zijn en tijdig bij de partijen terecht komen. Een deel
van de geschriften worden in “juristen-Latijn” geschreven.
1719
In het voorjaar van 1719 worden de stukken van repliek en dupliek aangeleverd.
In november wordt een verklaring opgenomen van twee mannen die tijdens de
kaping bij Age Ruurds aan boord waren, te weten Age’s stuurman Tjeerd
Haentjes en oom Sjoerd Ages. Ook wordt rechtspraak en jurisprudentie van
schade na kapingen van Harlinger schippers opgevoerd. Na de afhandeling van
diverse stukken, waaronder de “reprobatoire en contra-reprobatoire positien”,
komt het Hof op 21 mei 1721 tot haar uitspraak: de drie eisers worden nu in het
19

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
gelijk gesteld. Het vonnis van het nedergerecht (1718) wordt vernietigd. Popke
Johannes wordt veroordeeld tot het betalen van fl 25,- aan Yde, Wybe en Age, met
daarbij opgeteld de proceskosten en rente. De zaak loopt nu ruim 4 jaar!
Popke betaalt nog niet!
1721/24
Op 20 september 1721 dienen de drie winnende schippers een verzoek in bij het
Hof om, met verwijzing naar het vonnis van februari, ook fl 25,- te eisen van de
tien andere “Conventie”-leden. Tevens wordt het document bijgeleverd, waarin
de uiteenzetting van de rechter van het Hof staat over de rechtmatigheid van de
eis, cf. het vonnis tegen Popke. Op 7 oktober verklaren Oebele en Gosse zich in
een dupliek niet ontvankelijk vanwege, zoals zij het uitdrukken “eigen schuld en
gevaren hebben op verbodene plaatsen met ondeugende passen en
cognossementen (vrachtbrief)” en beklagen zich er o.a. over dat ze “niet schaden
kunnen dat een ander met quade middelen als defensie heeft gebruikt”.
Ze voelen zich niet aangesproken en weigeren de driemaal fl 25,- te betalen, het
proces gaat de volgende fase in. De anderen zetten zich ook schrap en weigeren te
betalen. De rechtszaak moet opnieuw gevoerd worden tegen de 10. Popke tekent
appel aan en zo blijft het aantal aangeklaagden elf. De papierwinkel gaat nu op
volle toeren draaien, alle stukken moeten nu in elfvoud geleverd worden, allen
met de hand geschreven. Iedereen krijgt een eigen procesnummer van het Hof.
Gosse krijgt nummer 11417, Oebele 11419.
Het komt de tien schippers slecht uit dat ze actief moeten deelnemen aan (diverse
stappen in) het proces, door hun professie zijn ze vaak op zee en lang van huis.
En meestal zijn ze niet gedurende gelijke perioden thuis. Meerdere malen moeten
de echtgenoten (huisvrouwen) voor de ontvangst van Hof-poststukken tekenen.
De praktische oplossing wordt gezocht in het aanwijzen van één of meer
gemachtigde vertegenwoordigers. Twee aangeklaagde schippers, Sietse Sietses
de Oude uit IJlst en Ype Mellis, woonachtig in Woudsend, zijn sinds de aanvang
van de rechtszaak gestopt met varen. Sietse is nu “burger” geworden, terwijl Ype
Mellis voortaan als “huisman” (boer) beschreven staat. Op 9 februari 1722
worden de twee gemachtigd om voor de hele groep de zaak voort te zetten en af
te handelen. Ze hebben ongetwijfeld hun handen vol aan o.a. het coördineren
20

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
van de stukken en verklaringen. Welke stukken van de ene mag ook gebruikt
worden in de zaak van de ander etc. Het vergt een zeer nauwkeurige
boekhouding om administratief bij te blijven. Op 23 maart 1722 krijgen de
partijen (aangeklaagden en getuigen) een oproep om op 28 april voor de rechter
van het Hof van Friesland te verschijnen, het is de eerste keer dat ze naar
Leeuwarden moeten komen.
De zaak gaat weer verder, vijf jaren zijn verstreken vanaf de aanvang van het
proces met Popke in het nedergerecht! De procesgang verloopt nog steeds
uitermate serieus, zorgvuldig en gedegen, maar door de nieuwe grootte en
complexiteit wordt het tempo er niet hoger op.
De toonzetting bij de partijen wordt grimmiger.
In 1722 en 1723 komen opnieuw vele (oude en nieuwe) stukken langs, repliek,
dupliek, (conta-)reprobatoire positien, remonstranties en getuigenissen. Zelfs
bekendmakingen van de Zweedse regering en de Staten Generaal en
jurisprudentie van gevoerde kapingprocessen uit Harlingen completeren de
stukken. Yde Feijkes maakt het einde van zijn strijd om het gelijk niet meer mee,
hij overlijdt in 1723. Als opvolger verschijnt zijn weduwe Froukje Meinerts in het
proces.
Op 30 mei 1724 komt de alsmaar voortslepende kwestie na 7 jaar tot een eind.
21

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
Detail uit de uitspraak van het Hof van Friesland op 30 mei 1724
Het Hof van Friesland oordeelt cf. het vonnis tegen Popke Johannes uit 1721. De
elf aangeklaagden moeten elk fl 25,- aan de drie eisers betalen, plus de kosten van
het proces, vermeerderd met rente.
Daarmee is het juridische deel van dit drama eindelijk opgelost, de impact op de
gemeenschap van schippers en dorpelingen zal vast nog lang doorklinken.
Wat bij de bestudering van deze zaak zeker opvalt, is de buitengewone ernst,
zorgvuldigheid en gedegenheid, waarmee de juristen, aanklagers, rechters,
advocaten en hun assistenten, te werk zijn gegaan. Een dispuut over een claim
van (drie maal) fl 25,- wordt zeven jaar lang op waarheid en inhoud onderzocht,
juridisch tot op de bodem uitgeplozen en levert uiteindelijk een (verwachtbaar)
oordeel op: de door de 14 schippers afgesloten “Conventie”-regeling blijft
overeind. Als er aanvullende, nadere bepalingen of situaties zouden zijn bedoeld,
dan hadden die als zodanig beschreven moeten zijn en dat is niet gebeurd. Dus,
als er sprake is van “eigen schuld”, dan is dit niet als uitsluitinggrond
opgenomen in de onderlinge regeling van 21 februari 1711 of later bijgevoegd.
Je kunt je (met 21 e -eeuwse ogen) ook afvragen of het verstandig is dat een
dergelijke zaak zolang heeft kunnen duren. Helaas hebben we niet de
eindafrekening kunnen inzien van 14 personen, die zeven jaar lang procederen.
Die gegevens zijn niet nagelaten, maar het geheel zal een aardige duit gekost
22

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
hebben. Zeker afgezet tegen het bedrag van de (drie maal) fl 25,- aan de gekaapte
schippers! Tot slot nog wat details uit de discussies van de afgelopen zeven jaar:
1. “eigen schuld”,
Age en Wybe overtraden de regels, uitgevaardigd door de Zweedse regering
en ook (in bedekte termen) door de Staten Generaal van de Republiek der
Zeven Verenigde Nederlanden.
Auke verliet het verplichte konvooi.
2. “foute passen en cognossementen” ,
met getuigen wordt in het proces aangetoond, dat Zweden in voorkomende
gevallen ook schepen met goede paspoorten en documenten opbracht, soms
werd een net vrijgelaten Hollands schip binnen de kortste keren opnieuw
genomen en weer naar binnen gebracht! Wybe en Age bezaten papieren voor
meerdere bestemmingen (ook bij voorbeeld voor Lubeck).
3. Beroep op ”De Conventie”, maar niet op “Het Compact”
Deze keuze van de drie lijkt te zijn ingegeven door enerzijds het feit dat Age
Ruurds op het moment van de kapingen in 1715 één van de Oudermannen
(bestuurders) van “Het Compact” was en hij in die functie mogelijk de
kaperspublicaties van de Zweedse regering niet voldoende aan de
Woudsender schippers bekend heeft gesteld. Anderzijds zouden de drie
berekend kunnen hebben, dat de opbrengst van de vergoeding van 11 maal fl
25,- = fl 275,- hoger uitviel dan de te verwachten uitkering (30% van fl 700,- =
fl 210,- ) van “Het Compact”. De opmerking van een beklaagde dat het
onderlinge bijstandssysteem niet voor deze situatie bedoeld en ontworpen
was, was misschien wel “de facto” (feitelijk) juist, maar was “de iure”
(rechtens) niet vastgelegd.
4. Nog wat opmerkingen uit het dossier:
a. De kapingen van Age en Wybe bij de ingang van de Mariagerfjord
domineren de dossiers. De meeste onderzoeken en getuigen richten zich
op deze kaping. Auke Douwes wordt in het proces vervangen door oom
Yde Feijkes, scheepseigenaar van “Het Vrouwtje van Overspel”. De
23

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
bijdrage van Auke in de jaren van procesvoeren beperkte zich tot de
uitspraak: “… ik dwaalde af van de koers …”.
b. Opvallend is dat een belangrijk aspect niet helder uit de verf komt,
namelijk: hoeveel schade hebben de drie gekaapte schippers nou precies
geleden? De prijs om de schepen in Gotenburg vrij te kopen, wordt in het
proces niet openlijk genoemd, maar verbloemd tot “zou geen groot bedrag
zijn”. (De lading hout van Age en Wybe uit Noorwegen is voor de
Zweden geen vette buit, ze hebben zelf ook uitgebreide bossen om hout te
kappen) Voor de rechter blijkt dit aspect geen issue te zijn.
c. Schipper en latere gemachtigde Sietse Sietses de Oude is op dezelfde dag
bij Jutland door dezelfde Zweedse kapers in een aangrenzend gebied
gevisiteerd, gecontroleerd en weer vrijgelaten. De passen en de papieren
klopten en de (ballast-)lading kwam uit Holland.
1718
TERUG NAAR HET LEVEN VAN GOSSE
Hervormde kerk (in zwart) , kerkhof en omliggende huizen
24
Uit de Reëelkohieren van 1718
vinden we Vader Jurjen Reiners
en de zonen Jelle, Gosse en
Oebele naast elkaar wonend in
het zuidwestelijke stuk van het
dorp, tegenover de Hervormde
kerk (in de blauwe ellips). Gosse
bezit en bewoont huis nr. 39. In
1722 zijn de zaken niet meer
hetzelfde. Jurjen Reiners is
overleden, zijn huis met nr. 37
wordt nu bewoond door zijn
weduwe, Idske Ynses. Gosse is
verhuisd naar Sloten, hij heeft zijn
huis aangehouden en verhuurd
aan Aege Syds en Yge Douwes.

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
1723-27
Over de jaren tussen 1718 en 1723, behoudens de “Conventie”-rechtszaak,
hebben we weinig informatie over Gosse. Hij vervolgt zijn leven van zeevarende
op een moeilijk traceerbare wijze. We denken dat hij steeds in zijn bekende
vaargebied opereert. In hypotheekboek Wymbr. 96 (folio 351) van 20 februari
1723 levert Gosse hout aan Marten Solkes, mr. scheepstimmerman en zijn vrouw
Trijntie Gerryts uit Woudsend,
“…. zijn schuldig aan Gosse Jurjens, schipper onder de klokslag van Sloten
(de somma van) Cg 664,-
herkomend van koop en leverantie van 13 eijken balken door Gosse verkocht
en gelevert ..”
Gosse’s volgende transactie staat in hypotheekboek 97 (folio 148), hij voldoet op
10 juli 1727 samen met zijn broer Jelle Jurjens en Pyter Ruirdts (kooplieden) een
bijlbrief voor het nieuwe “kofschipshol” van schipper Hette Haentjes uit Sloten
aan Dirk Tjeerds, scheepstimmerman te Woudsend. De bijlbrief kost Cg 450,- en
er wordt een nader op te geven rente genoemd: “ .. onder rabat van behoorlijke
intereste”.
1729
(Een bijlbrief is een verklaring van de scheepsbouwmeester dat een schip op zijn
werf is gebouwd en opgeleverd)
GOSSE WORDT SONTVAARDER
In 1729 gebeurt het toch nog. Gosse is al zeker 24 jaar schipper van professie en
gaat nu voor het eerst naar de Oostzee, op een chertepartij afgesloten met
Johannes Drogenham bij notaris Karreman in Amsterdam. Op 9 maart tekent “…
D’eersaame Gosse Jurrians van Woutsend schipper op ’t smackschip genaamd d’
Lieffde, groot circa 44 of 45 rogge lasten ..” een contract om met ballastlading
heen naar Koningsbergen te varen. Gosse is dus weer uit Sloten terug verhuisd
naar Woudsend. “De Liefde” moet daar binnen veertien dagen beladen worden
met “rogge of garst of een van die beijden alleen te zeijner keuze …”. De vracht
moet worden afgeleverd in Amsterdam. Gosse krijgt voor iedere last 21 gulden
en 10 penningen betaald.
25

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
Handtekening van Gosse Jurjens
6 april 1729
Op 6 april 1729 gaat Gosse door de Sont, hij wordt in Helsingør ingeschreven in
het Sonttol-register.
26

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
“Gosse Jurians” is afkomstig uit Amsterdam, vaart met een ballastlading en is
onderweg naar Koningsbergen. Het is een drukke dag, er gaan deze dag alleen al
20 Nederlandse schippers door de Sont, de winter is voorbij, een nieuw vaarjaar
is weer begonnen.
Het wordt een voorspoedige reis. Nog geen vier weken later, op 1 mei, is “Godze
Jurians van Woudsendt” heen en weer gevaren naar Koningsbergen, heeft hij de
1 mei 1729
ballast uitgeladen, het schip schoon gemaakt en “De Lieffde” doen beladen met
20 lasten rogge (rug) en 20 lasten gerst (byg), zoals opgedragen was bij notaris
Karreman. De bestemming is Amsterdam, hij vaart samen op met Lolle Sietses
uit Woudsend, die ook uit Koningsbergen komt en als bestemming Amsterdam
heeft.
Zodra Gosse in Amsterdam aankomt, gaat hij opnieuw vracht zoeken voor de
Oostzee. Dat lukt al op 14 mei 1729. Bij notaris Maten de Jonge tekent hij een
contract met Dirk Hagen, van de firma Hendrik en Dirk Hagen. Er is weer geen
(betaalde) vracht voor “De Liefde” op de heenreis, het schip vaart heen in ballast,
de bestemming wordt Dantzig. Daar aangekomen moet hij het schip vol laden
met graan en zal hij te horen krijgen of de lading in Hamburg of in Amsterdam
moet worden gelost. Gosse krijgt per last graan fl 20,- betaald, plus nog een
bonus voor de schipper (“caplaken”) van fl 17,50. Gosse komt op 3 juni weer aan
bij de Sonttol-ambtenaren. Op 30 juni is hij weer terug bij de Sont. “Godse
Juriansen” heeft in Dantzig 38 lasten rogge ingeladen en de bestemming blijkt
Amsterdam te zijn. Hij vervolgt zijn weg noordwaarts naar de Noordzee.
27

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
En dan is het afgelopen. Nadat Gosse in 1729 na elkaar twee reizen van
Amsterdam naar de Oostzee vice versa maakt, blijken ze zowel de eerste als de
laatste keren te zijn geweest. Gosse verdwijnt opnieuw en nu voorgoed uit de
vaardocumenten. Geen reizen meer voor de beurs van Amsterdam.
Gosse treedt in 1729 op in een transactie, waarin hij samen met Jelle Jurjens en
Pyter Ruirdts een lening aangaat. De details staan vermeld in Hypotheekboek 97
(folio 245) van 5 april 1729. De crediteuren zijn “Claas Bruiningh en Stijntie
Sysses cooplieden op de Jour”, het bedrag is Cg 2.000,- Gosse is op deze dag nog
onderweg naar de Sont (op de heenreis naar Koningsbergen) en zal broer Jelle
wel gemachtigd hebben om zijn deelname te regelen en te ondertekenen.
1734
(In marge: op 06-07-1734 is het part van Pyter Ruirdts afgelost en heeft Jelle de
portie van Gosse overgenomen, op 16-12-1741 is alles afgelost).
We weten niet wanneer Gosse is gestopt met varen. In 1734 is Gosse Jurjens,
samen met Yde Dooitzes, ouderman bij het Woudsender schipperscompact. Dat
zou er op duiden dat Gosse nog steeds op zee vaart, aangezien oudermannen
actiefdienende “Compact”-leden zijn. Op 25 januari lenen zij tweeën uit de kas
van het Compact Cg 150,- (“verschoten geld”) uit aan de echtelieden Hendrik
Jelles en Fetje Aukes uit Woudsend tegen 4% rente.
Het aantal akten met een rol voor Gosse raakt meer en meer beperkt.
1735
Gosse’s zoon schipper Jurjen Gosses trouwt met zijn nichtje Leeuwk Cornelis
Hollander.
1736
Jurjen Gosses overlijdt.
1737
In 1737 zijn zowel Gosse Jurjens (hij is altijd zonder achternaam gebleven) als zijn
vrouw overleden.
28

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
We vinden hun overlijden in het lidmatenboek (boven) en uit een akte uit de
Koopbrieven nr. 65 (folio 82) van 11 november 1737. Daarin verkopen Solke
Sijtses en Beeuw Jelles Hollander hun huis met hiem en bleekveld aan Jelle
Cornelis de Koe. Het is het huis in Woudsend met nr. 39, waar Jelle Jurjens Nauta
vroeger woonde, tegenover de kerk en het kerkhof. We lezen in de akte dat het
huis ernaast van de erven van Gosse Jurjens is, dat is huis nr. 38.
Gosse heeft op het eind van zijn leven nog het huis nr. 84 gekocht, dat in 1734
eigendom was van Ysbrand Freerks.
In de Reëelkohieren van 1738 zien we dat Leeuwk, “weduwe van Jurjen Gosses”
eigenaar is van het huis met nr. 38, ze verhuurt het aan Johannes Hylkes. Jurjen
Gosses heeft dit huis van zijn vader geërfd. Leeuwk is in deze periode naar IJlst
verhuist. Het huis met nr. 84, is kennelijk gekocht voor Gosse’s andere, oudste
zoon Jan. Hij bewoont het huis na het overlijden van zijn vader.
29

GOSSE JURJENS 01 AUG 2012 030.4
NAWOORD
We hebben, vergeleken met zijn broers Jelle en Oebele Jurjens, over het leven van
Gosse weinig sporen en bronnen kunnen vinden. Daardoor is hij van de drie
Woudsender broers de meest onbekende persoon gebleven. Zijn leven heeft hij
grotendeels op zee doorgebracht, een hard vak, tot op hoge leeftijd. Er rijst een
beeld op van een man, die zich (op zee) beperkte tot de bekende routes en
bestemmingen, die weinig vracht voor de Amsterdamse beurs heeft gevaren. En
hoewel dat niet slechts op één aspect onderbouwd kan worden, is Gosse
waarschijnlijk ook de minst welvarende broer geworden, ondanks die noeste
arbeid.
Nemen we ter vergelijking de Reëelkohieren van 1738 als meetlat, dat is wijlen
Gosse eigenaar van twee huizen in Woudsend, Oebele van vijf en Jelle Jurjens
zelfs van negen huizen! En de laatste twee bezitten daarboven ook nog stukken
land.
We hebben het “Conventie“-proces uitgebreid beschreven en bij Gosse’s
hoofdstuk ondergebracht. Het toont wederom aan hoe een dorpsgemeenschap
sociaal en emotioneel verscheurd kan raken door een schijnbaar nietige zaak, die
uiteindelijk bij het Hof van Friesland wordt uitgevochten. In dit geval houdt het
de gemoederen in het dorp en naaste omgeving gedurende zeven jaren bezig.
Zijn zonen Jan en Jurjen Gosses gaan naar zee, Jan stopt op jonge leeftijd met
varen en Jurjen sterft op zijn 27 e . Daarmee is het afgelopen met varende nazaten
van Gosse.
In 1737 is Gosse overleden, hij is ca 60 jaar oud geworden.
Gosse Jurjens heeft nimmer een achternaam aangenomen.
30