Nieuwsbrief nr. 4, 2008.qxd - NVMP

Uit de inhoud 

3 Algemene Ledenvergadering 

NMVP 2009 

6 Symposium ‘Medische 

polemologie in de wetenschap’ 

10 Nuclear Secrets 

14 De studie van de hedendaagse 

oorlog 

17 Presentatie IKV Pax Christirapport 

‘Verarmd Uranium - 

Tijd voor duidelijkheid’ 

22 Het darwinisme en oorlog 

24 Arts en Oorlog 

29e jaargang herfst 2009 

NIEUWSBRIEF NVMP/AVV 

G E Z O N D H E I D S Z O R G E N V R E D E S V R A A G S T U K K E N / A R T S E N V O O R V R E D E 

/ 

GEZONDHEIDSZORG EN VREDESVRAAGSTUKKEN 

ARTSEN VOOR VREDE 

IPPPN NW 

IINT.. PH HYSICIAANNS FOR T THEE PREVEN NTTIIONN OF NNUUCLLEEAAR WAARR 

3 

40 jaar NVMP 1969-2009

NIEUWSBRIEF NVMP/AVV 

GEZONDHEIDSZORG EN VREDESVRAAGSTUKKEN / ARTSEN VOOR VREDE 

Uitgave van Artsen voor Vrede / AVV 

en de Nederlandse Vereniging voor 

Medische Polemologie ‘Gezondheidszorg 

en Vredesvraagstukken’ / NVMP 

Verschijnt vier keer per jaar. 

2 

Colofon 

Redactie 

M. Bakker 

A. Botzen-Gramsma 

H. D’aes 

J.M.G. van der Dennen (eindredacteur) 

H. van Iterson 

W. Kusters 

E.C. Mudde 

Samensteller van de Engelse synopsis: 

P. M. Moll-Huber. 

Corrector:A. Mercx 

Redactie-adres 

Voor Nederland: per e-mail naar: 

Bosschastraat 17, 3514 HN Utrecht, 

telefoon: (030) 272 29 40, e-mail: office@nvmp.org 

Internet: www.nvmp.org 

Voor Vlaanderen: Hugo D’aes, 

Van Stralenstraat 10, 2060 Antwerpen, 

e-mail: hugo.daes@pandora.be 

Internet: http://users.skynet.be/artsenvoorvrede 

Europese website: http://www.ippnw-europe.org 

Vormgeving / Druk 

Equipe Communicatie Collectief, Heerenveen 

Drukkerij Banda BV, Heerenveen 

Kopijsluiting 

Inleveren kopij voor ?? ?? 2009. 

Bureau / Secretariaat 

Voor NVMP: Bosschastraat 17, 3514 HN Utrecht, 

telefoon (030) 272 29 40, e-mail: office@nvmp.org 

Voor vragen over en bestellen van medischpolemologische 

literatuur (artikelen, boeken, 

documentatiemappen), audiovisueel materiaal, 

symposiumverslagen en eerder verschenen 

Nieuwsbrieven. 

Postrekening bestellingen 55 52 587. 

Voor Artsen voor Vrede / AVV (Vlaanderen): 

J. De Loof, Karel van de Woestijnestraat 18, 

9300 Aalst, telefoon: (053) 78 44 26. 

Lidmaatschap 

NVMP-lidmaatschap vanaf € 60,--/jaar. 

Postrekening NVMP: 43 95 340. 

Opzegging lidmaatschap uiterlijk 3 december. 

Artsen voor Vrede / AVV: het modale lidgeld 

bedraagt € 60,--/jaar. 

Bijdragen op rek.nr.: 429-8072731-15 of rek.nr. 

001-1066890-63 van Artsen voor Vrede. 

Copyright 

Overnemen van artikelen uit de Nieuwsbrief is 

toegestaan met vermelding van de bron. 

Bij de voorplaat 

40 jaar NVMP 1969 -2009 (tekening Opland). 

/ 

GEZONDHEIDSZORG EN VREDESVRAAGSTUKKEN 

ARTSEN VOOR VREDE 

ISSN 1389-0247 

Heeft de NVMP zichzelf overleefd? Het kan 

geen kwaad regelmatig enige zelfreflectie te 

plegen, zoals nu naar aanleiding van het 

symposium ‘Arts en Oorlog’ (10-10-2009). 

NVMP-voorzitter Herman Spanjaard 

memoreerde een aantal mijlpalen uit de 

rijke geschiedenis van de NVMP (en de 

overkoepelende organisatie IPPNW) veertig 

jaar na oprichting (de meeste vergelijkbare 

actieverenigingen hebben een gemiddelde 

levensduur van een jaar of zeven). 

Een facsimile van de oprichtingsvergadering 

(12 juli 1969) van de toen nog ‘Medischbiologische 

Vereniging voor Polemologie’ 

geheten kunt u in deze Nieuwsbrief 

bewonderen. 

We mogen derhalve concluderen dat de 

vereniging tenminste IETS goed heeft gedaan, 

ondanks het feit dat preventief werk – 

nucleaire ontwapening en bestrijding en 

afkicken van de nucleaire verslaving (in de 

woorden van Auke van der Heide) – nooit 

erg populair is geweest. Het werk van de 

vereniging blijkt nog net zo noodzakelijk als 

veertig jaar geleden. Deze constatering 

stemt mij enigszins treurig. Nucleaire ontwapening 

kan gerekend worden tot de 

kerntaak van de NVMP, maar ook een uitgebreider 

(‘vervuilder’ zouden sommige 

critici beweren) gezichtsveld wordt niet 

geschuwd, zoals bemoeienissen met mensenrechtenschendingen,vluchtelingenproblematiek, 

(on)nut van ontwikkelingshulp en 

noodhulp (Linda Polman, Godelieve van 

Heteren), de rol (soms medeplichtigheid) 

van artsen en andere gezondheidwerkers in 

(burger)oorlogen en genociden, ethische 

dilemma’s, small arms,‘vergeten’ oorlogen, 

etc. etc., zoals blijkt uit het programma van 

het jubileumcongres. 

Algemene Ledenvergadering NVMP 

2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 

Symposium ‘Medische polemologie 

in de wetenschap’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 

Friendly Fire (column) . . . . . . . . . . . . . 9 

Nuclear Secrets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 

Karl Jenkins (geb. 1944): 

The Armed Man - a Mass for Peace . . . 12 

Redactioneel 

Inhoud 

In dit nummer van de NVMP/AVV-Nieuwsbrief 

kunt u, behalve het uitgebreide verslag 

van het symposium, een voortzetting van 

de reeks ‘De studie van de hedendaagse 

oorlog’ vinden, die in de komende nummers 

het empirische (meestal kwantitatieve) 

onderzoek naar oorlogsoorzaken zal 

behandelen. Zodra er zich interessante ontwikkelingen 

voordoen op het gebied van 

theorievorming over oorlog en vrede zal ik 

die melden.Verder wederom een ongeëvenaarde 

column van Leon Wecke, een 

antioorlogsmuziekstuk gepresenteerd door 

Christien, een vrijwel vergeten vredesactivist 

aan de vergetelheid ontrukt door 

Eduard, een verslag van de Algemene 

Ledenvergadering door Hans v. Iterson, en, 

uiteraard,Akke’s ‘Uit de tijdschriften’, en 

nog meer interessante artikelen. Lectio certa 

prodest, varia delectat (Degelijke lectuur is 

ons van nut; het lezen van allerlei houdt 

ons aangenaam bezig), schreef Seneca al 

vele eeuwen geleden. 

Het zal u niet ontgaan zijn dat het huidige 

tijdsgewricht wordt gekenmerkt door economisch 

zwaar weer. Bezuinigingen alom. 

Ook de Nieuwsbrief is niet ontkomen aan 

financiële noodmaatregelen. U ontvangt dit 

jaar slechts drie in plaats van vier edities, 

maar met een extra dik jubileumnummer 

hebben wij getracht dit leed enigszins te 

verzachten. De redactie is ook naarstig op 

zoek naar extra inkomstenbronnen.Wij 

staan dan ook open voor suggesties voor 

sponsors (alles, behalve reclame van de 

farma-industrie). 

JMG vd D 

De studie van de hedendaagse oorlog . . 14 

Presentatie IKV Pax Christi-rapport ‘Verarmd 

Uranium - Tijd voor duidelijkheid’ . . . . . 17 

Alfred Hermann Fried (1864-1921) . . . . 18 

Uit de tijdschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 

Het darwinisme en oorlog . . . . . . . . . . . . 22 

Arts en Oorlog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Hans van Iterson 

Algemene Ledenvergadering 

NVMP 2009 

Op zaterdagochtend 6 juni hield 

de NVMP in het Wilhelmina 

Kinderziekenhuis te Utrecht haar 

jaarlijkse Algemene Ledenvergadering. 

’s Middags vond het symposium 

‘Medische polemologie in 

de wetenschap’ plaats (zie verslag 

elders in deze nieuwsbrief). 

Daarnaast was er ook de uitreiking 

van de ‘Wout Klein 

Haneveld-scriptieprijs’ en de 

‘Dr. J.Verdoornprijs’ van de 

Stichting Studiefonds Medische 

Polemologie. 

Zorgelijke financiële situatie 

Een deel van de ochtend werd besteed 

aan de zorgelijke financiële situatie 

waarin de NVMP sinds een aantal 

jaren verkeerd maar die nu noopt tot 

daadkrachtig ingrijpen. Met alle activiteiten 

en symposia meegeteld komt de 

NVMP op een fors begrotingstekort 

uit. De kascontrolecommissie, die de 

financiële administratie over het afgelopen 

jaar beoordeeld heeft als aanvulling 

op haar taak, heeft zich uitgesproken 

tegen de begroting 2009. Het 

eigen vermogen komt hiermee te zeer 

onder druk te staan en ‘dit feit, gecombineerd 

met de trend van de laatste 

jaren, nl. die van een afkalvend ledenbestand 

en derhalve teruglopende inkomsten 

betekent dat de NVMP financieel 

gezien een koers volgt die tot 

ongelukken moet leiden’. Hoewel 

dergelijk commentaar niet tot de taken 

van de kascontrolecommissie behoort 

worden de opmerkingen zeer op prijs 

gesteld. Besloten wordt de penningmeester 

voor het gevoerde beleid in 

2008 te dechargeren. Het bestuur zal 

echter de begroting 2009 onder de loep 

nemen en de uitgaven meer in lijn met 

de inkomsten bijsturen. 

Nieuwe bestuursleden 

Herman Spanjaard vertelt dat er in 

korte tijd een aantal bestuursleden gevonden 

zijn. Christien Mudde en Jelle 

Vleer treden toe tot het Dagelijks 

Bestuur waarbij Christien de functie 

van penningmeester zal vervullen, met 

hulp van Hans, Herman en Wijnand, en 

Jelle die van vice-voorzitter. Bij het AB 

mogen wij Frans Meijman, Peter Buijs 

en studente Bettina Kortekaas verwelkomen. 

Alle nieuwe bestuursleden 

stellen zich kort voor. 

Frans Meijman was 27 jaar huisarts, 

nu 10 jaar hoogleraar wetenschaps- en 

publiekscommunicatie op de VUmc, 

afdeling metamedica. Al sinds jaar en 

dag ‘grijs’ lid van de NVMP. 

Betrokken bij onderwijs en bijzondere 

leerstoel Gezondheidszorg en 

Vredesvraagstukken. 

Peter Buijs: oud-huisarts, onderzoeker/ 

adviseur TNO voor wat de gezondheidszorg 

betreft. Hij is al erg lang lid 

van de NVMP. 

Jelle Vleer heeft in Afrika gewerkt, 

ook in hongergebieden, en was verbonden 

met Terre des Hommes waarvan 

hij enige tijd voorzitter is geweest. Hij 

Twee nieuwe leden binnen het 

Dagelijks Bestuur van de NVMP 

Het DB poseert hier voor het 

NVMP-bureau in Utrecht. 

Van links naar rechts: 

Jelle Vleer (nieuwe vice-voorzitter), 

Herman Spanjaard (voorzitter), 

Christien Mudde 

(nieuwe penningmeester), 

Margreet Bakker (secretaris). 

reisde de wereld rond, werkte ook in 

Libanon en Indonesië. Voltooide daarna 

zijn studie voor internist en werkte 

in Medisch Centrum Alkmaar (MCA). 

Sinds 10 jaar werkzaam in de palliatieve 

gezondheidszorg waarmee hij vier 

jaar geleden stopte. Is 25 jaar ‘of zo’ 

lid van de NVMP. ‘Vrede op aarde’ 

blijft het voornaamste interessegebied. 

Christien Mudde: al sinds 1980 lid. 

Actief geweest bij oprichting afdeling 

Rijnmond. Jeugdarts, sociale geneeskunde. 

Vaak naar IPPNW-congressen 

geweest en deze als zeer inspirerend 

ervaren. Dus geen ‘grijs/slapend’ lid. 

Zit ook in de redactie van de Nieuwsbrief. 

Wat betreft het penningmeesterschap, 

meer omdat iemand het moet 

doen, voor haar zeker een leermoment 

en gelukkig kan ze rekenen op voldoende 

steun. Kijken hoe het over een 

jaar gaat. 

Bettina Kortekaas: 5e-jaars medisch 

student aan de UVA, bezig met 

coschappen. Doel: uitbreiden studentengroep 

en ontplooien tal van leuke 

initiatieven. 

Na het officiële gedeelte is het tijd om 

een aantal mensen in het zonnetje te 

zetten. Hiervoor krijgt secretaris 

Margreet Bakker het woord. Zij bedankt 

twee mensen in het bijzonder, ten 

eerste An Mercx. An maakt zich al vele 

jaren verdienstelijk als tekstcorrector 

voor de Nieuwsbrief, voor het NVMPjaarverslag 

en voor brieven aan de 

politiek. Haar scherpe blik is van onschatbare 

waarde voor de manier 

waarop de NVMP zich naar buiten presenteert. 

Ten tweede wordt Petti Moll-Huber in 

het zonnetje gezet. Petti maakt van elke 

Nieuwsbrief een Engelstalige samenvatting 

(synopsis) die meegestuurd 

wordt naar de buitenlandse IPPNWafdelingen. 

Op deze manier is de 

inhoud van de Nieuwsbrief ook voor 

hen begrijpelijk. Een belangrijke taak 

die zij elke keer weer met veel toewijding 

verzorgd. Beiden krijgen een persoonlijk 

gesigneerd exemplaar van het 

boek Prescription for Survival. A doc- 

Vervolg op pagina 4 

3

Vervolg van pagina 3 

An Mercx (l) en Petti Moll (r) worden in het zonnetje gezet en ontvangen het boek 

‘Prescription for Survival’ 

tor’s journey to end nuclear madness 

van dr. Bernard Lown, een van de 

oprichters van IPPNW. 

Vervolgens heeft Herman Spanjaard ter 

gelegenheid van ons 40-jarig bestaan 

een gelijksoortige verrassing voor een 

aantal oud-bestuursleden van de 

NVMP. In de loop van de dag worden 

Auke van der Heide, Wil Verheggen, 

Jos Weerts, Mimi Tyssen en Lori 

Postema bedankt voor hun jarenlange 

inzet voor de vereniging. Ook zij ontvangen 

het boek van Lown (zie foto). 

Verdoornprijs en scriptieprijs 

Na het middagsymposium wordt de 

dag afgesloten met de uitreiking van 

enkele prijzen. Bestuurslid Henk 

Groenewegen vertelt eerst iets over de 

‘Wout Klein Haneveld-scriptieprijs’. 

Wout Klein Haneveld (1955-2005) was 

bestuurslid en voorzitter van de NVMP 

beginjaren ’90. Hij was een zeer inspirerend 

en innoverend persoon. Hij stond 

aan de wieg van onze nieuwe naam 

'NVMP - Vereniging voor Gezondheidszorg 

en Vredesvraagstukken', die 

recht deed aan onze bredere koers. Ook 

ontstond er onder zijn voorzitterschap 

een actieve Werkgroep Studenten. In 

1993 organiseerden zij het Europees 

IPPNW-studentencongres in Maastricht 

en werd er onderzoek gedaan naar de 

wenselijkheid en invulling van universitair 

onderwijs in ‘gezondheidszorg en 

vredesvraagstukken’. Onderwijs en 

wetenschap werd onder zijn voorzitterschap 

een belangrijk thema binnen de 

vereniging, Wout deed er alles aan om 

dit te stimuleren. 

Er zijn dit jaar 6 scripties die meedongen 

naar de prijs. Uiteindelijk is de 

keuze gevallen op Floor van Dijk voor 

haar scriptie ‘Psychiatrie in postcon- 

4 

V.l.n.r.: Mimi Tyssen, An Mercx, 

Herman Spanjaard, Wil Verheggen, 

Lori Postema, Petti Moll 

flict gebieden in ontwikkelingslanden. 

Welke rol heeft de westerse psychiatrie 

in ontwikkelingslanden vlak na een 

oorlog?’ Daarna is het woord aan Wil 

Verheggen. Het is al enige tijd geleden 

dat de Stichting Studiefonds Medische 

Polemologie de Dr. J.A. Verdoornprijs 

heeft uitgereikt. De viering van het 40jarig 

jubileum van de NVMP is hiervoor 

een mooie gelegenheid. Er zijn 

twee kandidaten voorgedragen voor het 

winnen van deze prijs te weten dr. Leo 

van Bergen en dr. Hans van der 

Dennen. Beiden hebben een indrukwekkend 

oeuvre op het gebied van oor- 

logs- en vredesvraagstukken. Zo is 

bijvoorbeeld het proefschrift van Hans 

van der Dennen The origin of war een 

standaardwerk over de oorzaken van 

oorlog. 

Leo van Bergen heeft met zijn proefschrift 

‘De zwaargewonden eerst?’ een 

nieuw licht laten schijnen op de 

geschiedenis van het Rode Kruis. 

Beiden heren hebben daarnaast een 

lijvige reeks publicaties. De SSMP 

heeft daarom geen intentie om één van 

hen tekort te doen en derhalve ontvangen 

zij beiden de Verdoornprijs. 

Tenslotte is na overleg tussen de besturen 

van SSMP en NVMP overeengekomen 

om de bestuurlijke taken van 

de SSMP over te dragen aan het 

NVMP-bestuur. Dit bestuur staat 

dichter bij studenten en het medisch 

polemologisch onderwijs. Het Studiefonds 

als zodanig alsmede de doelstellingen 

blijven daarbij onveranderd. 

De dag wordt afgesloten met een 

afscheidsborrel waarbij de aanwezigen 

kunnen terugblikken op het gevarieerde 

en boeiende programma. 

Floor van Dijk ontvangt uit handen van 

Henk Groenewegen de Wout Klein 

Haneveld-scriptieprijs 

Uit handen van Wil verheggen ontvangen Hans van der Dennen (l) en Leo van Bergen (r) 

de Verdoornprijs 

*

De naam: Nederlandse 

Vereniging voor 

Medische Polemologie 

De NVMP droeg eerst de naam 

‘Medisch-Biologische Vereniging 

voor Polemologie’. Hoe is men tot 

de huidige naam gekomen? Volgens 

de twee fragmenten hieronder had 

dit nog heel veel voeten in de aarde. 

In een brief aan leden d.d. 22 

augustus 1969 meldt het bestuur: 

‘Zoals men in artikel 1 van de statuten 

lezen kan willen wij gaarne de 

naam van de vereniging nog ter discussie 

tellen. In plaats van medischbiologische 

vereniging. Zoals op de 

vergadering van 12 juli jl. gesuggereerd 

werd, stellen wij voor: medische 

vereniging voor polemologie. 

De term medisch-biologisch werd 

verkozen, omdat men de doelstelling 

en het arbeidsveld zo ruim 

mogelijk wilde vatten. Het blijkt 

evenwel dat men in deze naamgeving 

juist een vereniging ziet: 

medisch-biologisch, d.w.z. niet 

medisch-psychologisch, sociologisch. 

Deze verenging past niet bij de 

doelstelling van de vereniging, noch 

werd zij gewenst door de toenmalige 

vergadering. Het tegendeel is het 

geval. Daarom achten wij het juist 

op dit punt nog even terug te 

komen.’ 

In een brief aan leden d.d. 23 september 

1969 meldt het bestuur: 

‘De naam is nu vastgesteld op 

‘Vereniging voor Medische polemologie’, 

hopelijk de laatste verandering, 

waarmee wij weer teruggekomen 

zijn op het oorspronkelijke 

voorstel van dr.Verdoorn. In de 

vorige brief werd geargumenteerd 

waarom de term ‘biologisch’ kon 

wegvallen.Wanneer de term 

‘medisch’ voor vereniging geplaatst 

blijft, wekt dat de indruk dat hier 

een specifiek medische vereniging in 

het geding is, dit in strijd met ons 

interdisciplinair karakter. Met uitsluitend 

‘vereniging’ wordt geen uitspraak 

gedaan over de soort leden. 

We spreken nu van ‘medische polemologie’, 

zoals van med. sociologie 

of med. psychologie, en daarmee 

wordt duidelijk het doel der vereniging 

uitgedrukt en verkrijgt dat 

meer nadruk. Dat voor het bereiken 

van dit doel een multidisciplinaire 

benadering noodzakelijk is, moet 

evident heten.‘ 

Hoogachtend, Het bestuur. 

Voor de notulen van de oprichtingsvergadering 

en de brief over 

de naamswijziging zijn wij Piet 

Voskuil, NVMP-lid van het eerste 

uur, veel dank verschuldigd. 

5

6 juni 2009 

6 

Symposium ‘Medische polemologie 

in de wetenschap’ 


Het symposium wordt geopend 

door Lori Postema, die de 

sprekers Leo van Bergen en 

Wil Verheggen voorstelt. 

Van Bergen is gepromoveerd op 

het proefschrift ‘De zwaargewonden 

eerst? Het Nederlandsche 

Rode Kruis en het vraagstuk 

van oorlog en vrede’. Ook 

publiceerde hij recentelijk ‘Zacht 

en eervol. Lijden en sterven in 

een Grote Oorlog (1914-1918)’. 

Verheggen is oud-voorzitter van 

de NVMP en sinds haar oprichting 

in 1986 voorzitter van de 

Stichting Studiefonds Medische 

Polemologie, die zich bezighoudt 

met de promotie van wetenschappelijk 

onderzoek op het 

gebied van gezondheidszorg en 

vredesvraagstukken. Lori vertelt 

dat als je op internet googlet 

naar ‘medische polemologie’ er 

vooral hits zijn waarbij de 

namen van deze sprekers 

voorkomen. 

De NVMP en de wetenschap 

Als eerste spreker krijgt Wil 

Verheggen het woord. Vanuit kritische 

hoek wordt wel eens de vraag gesteld 

of medische polemologie wel wetenschap 

is, en of het niet een hobby is 

van medische idealisten. De polemologie, 

de leer van alle facetten van 

oorlog en vrede, kan zich rangschikken 

onder de alfawetenschappen. 

Er wordt nog steeds gepubliceerd in 

wetenschappelijk erkende tijdschriften. 

Zoeken op ‘PubMed’ geeft 

een lange lijst van hits, waarop te 

zien is dat de publicatiestroom de 

laatste jaren niet is afgenomen. 

Willekeurig zoeken geeft nuclear war 

ruim 4600 hits, biological weapons 

1300 en conventional wapens 270 

hits. 

Lori Postema bedankt Wil Verheggen en Leo van Bergen voor hun bijdragen 

Het streven naar kernontwapening 

blijft van levensbelang 

Waar heeft de NVMP zich mee 

beziggehouden? Een goede weerslag 

daarvan geeft de Nieuwsbrief. 

Waarover sprak de Nieuwsbrief de 

laatste tien jaar? De volgende indeling 

is hierover te maken: over organisatie 

33 keer, nucleaire onderwerpen 

48 keer, conflicten in de wereld 

33 keer, beschouwingen 34 keer en 

over preventie van oorlog 5 keer. 

Artikelen over de organisatie geven 

informatie over het beleid en acties 

van de NVMP en IPPNW. 

De afschaffing van kernwapens is een 

terugkerend aandachtspunt. Hoe staat 

het daar momenteel mee? In 1985 

waren er naar schatting mondiaal 

65.000 kernkoppen. Nu, in 2009, is 

het geschatte aantal operationele 

kernwapens ongeveer 10.000. Zo’n 

40.000 kernwapens heten ‘ontmanteld’ 

en werden simpelweg opgeslagen 

of gedeeltelijk ontmanteld, niet 

vernietigd. Van ongeveer 15.000 kernwapens 

is het hoogwaardige U-253 

t.b.v. kerncentrales vermengd met 

natuurlijk gewonnen uranium of ver- 

bruikt uranium. Dit programma ‘van 

megaton naar megawatt’ is een commercieel 

gefinancierd partnerschap 

van overheid en bedrijfsleven, waarin 

bomgrade (HEU) uranium uit ontmantelde 

Russische kernkoppen 

wordt gerecycled tot laag verrijkt uranium 

(LEU), wat wordt gebruikt voor 

de productie van brandstof voor 

Amerikaanse kerncentrales. Het profileert 

zich als een succes-formule. 

Opmerkelijk en zorgelijk tegelijk is 

dat er niet wordt gesproken over het 

probleem van kernafval. 

We kunnen concluderen dat er van 

een duidelijke vermindering van 

kernwapens nog geen sprake is. 

Tactisch gebruik van kernwapens 

blijft nog steeds een militaire optie. 

Bovendien zal totale kernontwapening 

het onmogelijk maken dat via 

een kernexplosie in de stratosfeer op 

ca. 10 km hoogte een EMP (elektromagnetische 

puls) gecreëerd wordt, 

die een onomkeerbare beschadiging 

kan geven van alle elektronica over 

een gebied met een diameter van 1000 

km en meer. Vanuit de politiek wordt 

toch steeds luider de wens geuit van

een totale kernontwapening, vooral 

omdat de angst voor terroristisch 

gebruik van kernwapens groter wordt. 

Het bezit van kernwapens bij staten 

die het NPV (Non-Proliferatieverdrag) 

niet hebben ondertekend 

blijft een ernstige en bedenkelijke 

zaak. Het gaat dan om de landen 

India, Pakistan, Noord-Korea en 

Israël. Daarnaast heeft Iran duidelijk 

nucleaire ambities. Wat te denken van 

Pakistan dat dreigt te destabiliseren 

onder invloed van de Taliban? Het 

een en ander neemt niet weg dat we 

moeten blijven streven naar een totale 

kernontwapening. 

Meer aandacht naar oorlogspreventie 

noodzakelijk 

Zolang kernwapens de wereld nog 

niet uit zijn is het van belang militaire 

conflicten te voorkomen, met name in 

gebieden waar nucleaire escalatie kan 

dreigen. Het Iraëlisch-Palestijns conflict 

schreeuwt om een oplossing. 

Niet alleen vanwege de structurele op 

apartheid gelijkende discriminatie van 

de Palestijnse bevolking in de bezette 

gebieden en in Israël zelf, maar 

vooral omdat dit conflict een mondiaal 

symbool is van de botsing tussen 

de moslimwereld en het Westen. 

Met de sterk opkomende Aziatische 

machten als China en India is het niet 

meer mogelijk in het Westen te blijven 

denken dat de bestaande wereldverhoudingen 

tussen rijk en arm, 

tussen het grondstoffengebruik, 

gehandhaafd kunnen worden. 

Mondiaal zullen we moeten anticiperen 

op de preventie van klimaatoorlogen. 

Klimaatrampen zullen leiden 

tot vermindering van drinkwater en 

vermindering van de voedselproductie. 

Vele miljoenen mensen zullen 

zich genoodzaakt zien te migreren 

naar betere oorden. Het uitbreken van 

klimaatoorlogen ligt daarbij op de 

loer. Ronald McCoy, IPPNW-vicepresident 

heeft hierover tijdens de 

plenaire sessie van het IPPNW congres 

te Helsinki behartenswaardige 

woorden gesproken. 

In het licht van het bovenstaande is 

het interessant te kijken naar de prognoses 

van de demografische verhoudingen 

tussen de EU en Noord-Afrika 

en West-Azië. (zie figuur). Daar is 

veel over te zeggen. Wat ik daarbij 

wil opmerken is dat we in de EU in 

2050 te weinig mensen beschikbaar 

hebben om een leger te bemensen, 

terwijl Noord-Afrika en West-Azië uit 

een groot mensenpotentieel kunnen 

putten. 

Conclusie 

We moeten blijven streven naar 

nucleaire ontwapening. Conflicten in 

regio’s die mogelijkerwijs kunnen leiden 

tot een nucleaire escalatie dienen 

op korte termijn te worden opgelost. 

Daarnaast zal gewerkt moeten worden 

aan nieuwe wereldverhoudingen, 

waarbij het bouwen aan een gezamenlijke 

toekomst voor de wereldvrede 

de hoogste prioriteit moet krijgen. 

Zoals in Europa de wederzijdse 

afhankelijkheid van staten de beste 

bijdrage is geweest voor de vrede in 

Europa, zal dit ook noodzakelijk zijn 

op wereldniveau. Deze uitdaging 

moeten we met zijn allen aangaan! 

Er is geen alternatief. 

Medische polemologie en 

ideologie: drijfveren en oogkleppen 

Als tweede spreker komt dr. Leo van 

Bergen aan het woord. Zijn lezing is 

getiteld: ‘Medische Polemologie en 

ideologie: drijfveren en oogkleppen’. 

De ‘wetenschap van oorlog en 

geneeskunde’ geeft een oneindige 

waaier aan mogelijke onderzoeksvelden. 

Zo kun je denken aan de 

praktische medische zorg in oorlogstijd, 

misbruik van geneeskunde voor 

politiek-militaire doeleinden, de 

medische gevolgen van het gebruik 

van bepaalde wapens of het schenden 

van mensenrechten door artsen in 

oorlogstijd zoals lichamelijke inspectie 

bij foltering. Samengevat gaat het 

daarbij om de drie verschillende 

rollen van gezondheidswerkers: die 

van hulpverlener, die van onderzoeker, 

alarmbel betreffende gezondheid 

bedreigende zaken en die van medeplichtige 

aan het uitvoeren van gezondheidbedreigende 

zaken. Deze 

rollen zullen echter uitgebreid op het 

NVMP-symposium van 10 oktober 

aan de orde komen. 

Vandaag wordt de nadruk gelegd op 

‘de invloed van de ideologie’, immers 

invloed van een door de onderzoeker 

onderschreven ideologie kan funest 

zijn voor het wetenschappelijke 

gehalte van diens onderzoek. Van 

Demografische verhoudingen Europese Unie en Noord-Afrika en West-Azië. 

Bron: Joel Cohen, Human population the next half century, Science 141103 


7


Bergen benadrukt dat artsen en 

gezondheidswerkers wel degelijk een 

speciale rol hebben te vervullen in de 

strijd tegen oorlog en geweld, immers 

het gebruik van wapens en geweld is 

zonder meer een bedreiging voor de 

geestelijke en lichamelijk gesteldheid. 

Ook veel artsen zijn die mening toegedaan, 

zij worden gedreven door een 

ideologie. Een dergelijke passie bevordert 

echter de neiging om onderzoeksgegevens 

in ideologische richting 

bij te sturen. Het gaat daarbij om 

de neiging geen onbevooroordeeld 

onderzoek te doen maar om vooral de 

eigen opvatting te bewijzen. De ingenomen 

stelling wordt koste wat kost 

verdedigd en tegenovergestelde opvattingen 

worden als ridicuul afgedaan. 

Met een voorbeeld van overgeverfde 

leuzen, Amerikanen weg uit 

Nicaragua! - Russen weg uit Afghanistan!, 

geeft van Bergen aan dat in 

plaats van beiden te onderschrijven 

ideologen vaak kiezen voor het één 

en daarmee ‘automatisch’ tegen het 

ander zijn. Bepaalde zelf onderschreven 

hypotheses worden opgesteld 

waarna veel werk wordt gestoken 

in het bekrachtigen ervan. Het is 

echter veel vruchtbaarder en ook 

wetenschappelijk meer verantwoord 

om te proberen die zelf onderschreven 

hypotheses juist te ontkrachten. 

Zoals Popper al zei: zwanen 

zijn wit zolang je ondanks een intensieve 

speurtocht geen zwarte zwaan 

hebt kunnen ontdekken. Cru gesteld: 

een onderzoeker naar gezondheidsgevolgen 

van de atoombommen op 

Hiroshima en Nagasaki zal altijd de 

mogelijkheid open moeten houden 

dat die gevolgen wel mee zijn gevallen. 

Het is wetenschappelijk gezien 

wellicht zelfs sterker om van de 

hypothese uit te gaan dat die gezondheidsgevolgen 

wel meevielen. Als 

daar dan vele bewijzen van het tegendeel 

voor worden gevonden, is de 

stelling dat de gezondheidsgevolgen 

desastreus waren, alleen maar sterker 

geworden. 

Om dit nader toe te lichten poneert 

van Bergen drie hypotheses: ‘Oorlog 

is goed voor de geneeskunde’, 

‘Oorlog is slecht voor de volksgezondheid’ 

en ‘Psychisch getrauma- 

8 

tiseerde soldaten mogen geen overheidssteun 

krijgen’. 

De stelling ‘Oorlog is goed voor de 

geneeskunde’ werd en wordt door 

menig arts onderschreven en is ook al 

vaak het onderwerp van onderzoek 

geweest. Degenen die de stelling 

onderschrijven, bewijzen dit steevast 

door te wijzen op allerhande zaken – 

zoals technieken en methodes, maar 

ook medische ervaring – die de 

geneeskunde aan bepaalde oorlogen 

zou hebben te danken. Daarbij wordt 

echter voorbijgegaan aan de negatieve 

effecten die de veelheid aan slachtoffers 

op de arts kan hebben. Evenals 

het feit dat een tijd van vrede ook zo 

zijn voordelen voor de ontwikkeling 

van de geneeskunde heeft. 

De medisch polemologen zul je 

echter vooral in het kamp van ‘oorlog 

is slecht voor de volksgezondheid’ 

terugvinden. Ook die in meerderheid 

door pacifistisch ingestelde artsen 

onderschreven stelling, wordt echter 

vaak alleen maar bewezen door 

bevestiging in plaats van door een 

poging tot ontkrachting. De twee 

delen van War and Public Health, 

geredigeerd door Barry Levy en 

Vicor Sidel zijn daar een voorbeeld 

van. Hier komt duidelijk de neiging 

naar voren de eigen hypothese – in 

deze: oorlog is slecht voor de volksgezondheid 

– niet te willen onderzoeken, 

maar te bewijzen. Sterker 

nog, dat oorlog slecht voor de gezondheid 

is wordt als een voldongen 

feit, een vanzelfsprekendheid neergezet. 

War and Public Health is dan 

ook eerder het werk van medische 

pacifisten dan van min of meer neutrale 

wetenschappers. De bedoeling 

ervan is eerder politiek dan medischwetenschappelijk 

en het heeft niet de 

bedoeling om een vraag te onderzoeken, 

maar om een opvatting te bevestigen. 

Voor zaken die de hypothese 

kunnen ontkrachten worden de ogen 

gesloten. Maar de hypothese ‘Oorlog 

als veroorzaker van honger en ziekte’ 

kun je evengoed omdraaien; ‘Oorlog 

is een gevolg van honger en ziekte’. 

De derde hypothese luidt: ‘Psychisch 

getraumatiseerde soldaten mogen 

geen overheidssteun krijgen’. Het 

lijkt een vreemde stelling maar Ben 

Shepard, auteur van War of Nerves 

haalt regelmatig uit naar wat hij 

noemt de ‘PTSD-industrie’(Post 

Traumatic Stress Disorder). Zo 

komen volgens Shepard de Iraksoldaten 

uit de Golfoorlog niet terug 

in een normale maatschappij, maar in 

een maatschappij doordrenkt van een 

cultuur van trauma en slachtofferschap, 

gecreëerd en gecultiveerd door 

de hedendaagse psychiaters, die 

ervoor hebben gezorgd dat de wil tot 

herstel is vervangen door een wens 

tot compensatie. Het was volgens 

Shepard veel beter geweest als we ons 

hadden gehouden aan de opvattingen 

van de bulk der oude psychiaters, de 

psychiaters van de eerste helft van de 

twintigste eeuw, de psychiaters van 

de beide wereld-oorlogen. Die opvattingen 

waren: niet medicaliseren van 

psychische problematiek; de ‘patiënten’ 

– wederom tussen dikke aanhalingstekens 

– niet helpen, maar hen 

zelf eraan laten werken, tezamen met 

hun sociale omgeving, om over de 

problemen heen te komen. Ofwel: de 

alles helende tijd gewoon zijn werk 

laten doen. Dit was geen ontkenning 

van de problematiek, maar erkenning 

van de kracht van het gemiddelde 

individu. 

Daarmee roeit Shepard duidelijk 

tegen de stroom in maar hij vergeet 

vooral dat die oude psychiaters niet 

het heil van de patiënt maar dat van 

staat en krijgsmacht in het vizier hadden. 

Zij stonden als arts niet naast, 

maar tegenover de patiënt. Ook bij 

Shepard komt de wetenschappelijk 

gezien gerechtvaardigde kritiek dus 

voort uit een persoonlijke opvatting 

die niet in twijfel kan worden getrokken 

en waarbij alleen maar naar 

bevestiging wordt gezocht met weglating 

van alles wat daar niet in past. 

Het afhakken van wat niet past en het 

oprekken en vergroten van alles wat 

wel past. 

Van Bergen sluit af met de woorden: 

laat waarheid, of beter gezegd, laat de 

zoektocht naar waarheid zijn: een 

zoektocht voortkomend uit constante 

twijfel aan de eigen positie en uit de 

voortdurende bereidheid het eigen 

gelijk ter discussie te stellen. *

Column 

Leon Wecke 

Het is op het eerste gezicht een wat merkwaardige 

term: friendly fire, vriendschappelijk vuur. Het had ook de 

betekenis van een vrolijk vuurwerk kunnen zijn, georganiseerd 

door vrienden voor vrienden. Of alleen betrekking 

kunnen hebben op militaire bondgenootschappelijke bijstand 

in het gevecht tegen de vijand. Maar gebruikelijk is 

het om onder friendly fire te verstaan:‘eigen of bondgenootschappelijk 

vuur met de intentie om de vijand te treffen, 

dat echter de eigen troepen raakt’. Het is een nogal 

enge definitie.Want kunnen ze in Nijmegen bijvoorbeeld 

ook niet spreken van friendly fire, dat behalve de vernietiging 

van een deel van de binnenstad, ook 800 dodelijke 

slachtoffers opleverde? En wordt een deserteur in oorlogstijd 

niet door eigen kogels afgestraft? Werd de zogenaamde 

deserteur, sergeant Chris Meijer, indertijd niet op bevel van 

de generaal Harberts, na een vol vormfouten-zittende procedure, 

door eigen vuur gedood? En wat te denken van 

onmogelijke opdrachten aan troepen die zich naar de 

mening van de legerleiding laf gedragen hebben en voor 

straf tegen de vijandelijke kogelregen in onzinnige opdrachten 

moeten vervullen? Zijn de vijandelijke kogels dan 

eigenlijk geen eigen vuur? En wat te denken van de door 

de maarschalken Zjoekov en Koniev, op aanmoediging van 

Stalin, aangegane wedstrijd: ’Wie is het eerste in Berlijn’? 

Een bizarre wedloop, die ook door eigen vuur aan talloze 

Russische soldaten het leven kostte. 

Een andere vorm van eigen vuur is fragging. Fragging 

impliceert met name het tijdens de Vietnamoorlog door 

Amerikaanse soldaten doden van eigen officieren en 

onderofficieren waarvan men de gevaarlijk geachte bevelen 

niet wilde opvolgen. Het aantal dodelijke slachtoffers van 

fragging in Vietnam wordt geschat op 2000. 

Maar als we friendly fire in de beperkte, algemeen aanvaarde, 

betekenis opvatten, is het een verschijnsel dat veelal 

te weinig aandacht krijgt en gekregen heeft. Het is een 

verschijnsel waarmee de leiding van krijgsmachten niet 

graag te koop loopt.Als ‘held’ sneuvelen is immers nog wat 

anders dan door eigen kogels omkomen of gewond raken. 

Ook voor veel nabestaanden is het sneuvelen door vijandelijk 

vuur eerder acceptabel dan wanneer van friendly fire 

sprake is. In overzichten wordt al in het jaar 1461 van 

friendly fire gewag gemaakt, zij het dat in de slag bij Towton 

de wind ervoor zorgde dat de afgeschoten pijlen zowel 

vriend als vijand raakten. In 1690, bij de slag bij Fleurus, gingen 

twee Franse regimenten, per abuis, elkaar te lijf met als 

gevolg wederzijdse zware verliezen. In 1815, bij de Slag bij 

Waterloo, nam de Pruisische artillerie per ongeluk de 

Britse artillerie onder vuur, die in antwoord hierop de 

Pruisen beschoten. In de Eerste Wereldoorlog zouden, 

alleen aan Franse zijde, 75.000 soldaten slachtoffer van 

eigen vuur zijn geweest. De Tweede Wereldoorlog, evenals 

de Eerste, kent talloze incidenten met friendly fire. Zo had 

in augustus 1943 een geallieerde invasie plaats met 35.000 

Amerikaanse en Canadese soldaten van het eiland Kiska, 

wat, zo veronderstelde men, door de Jappen bezet was. Er 

werd hevig gevochten. Pas na een dag bleek dat er geen 

Friendly Fire 

Vaak werd een handgranaat gebruikt om een leidinggevende 

‘per ongeluk’ uit de weg te ruimens 

Jappen op het eiland waren, maar dat de landingstroepen 

elkaar bevochten hadden. In augustus 1944 vielen bij de 

operatie Totalize, vele honderden slachtoffers als gevolg van 

een bommentapijt dat zware geallieerde bommenwerpers 

legden op de hoofdkwartieren van de Derde Canadese 

Infanterie Divisie en de Eerste Poolse Pantserdivisie. Bij de 

operatie ‘Cobra’ kwamen geallieerde bommen bij twee 

verschillende gelegenheden terecht op Amerikaanse troepen, 

waarbij 241 dodelijke slachtoffers vielen en 620 

gewonden. Het in rang hoogste slachtoffer van friendly fire 

hierbij was de Amerikaanse Luitenant-generaal Lesly 

McNair.Voor Vietnam wordt het aantal friendly fire-slachtoffers 

op een totaal van 8000 of 16% van de verliezen 

geschat. In Korea verloren de Amerikanen 6500 man door 

eigen vuur, dat wil zeggen 19% van het verliescijfer van 

33.741. Bij ‘Desertstorm’ is het percentage friendly fireslachtoffers 

24%.Voor de gehele twintigste eeuw geldt, volgens 

een studie van het US Army War College, een percentage 

van 13 tot 24 procent. En bij de Nederlandse missie in 

Afghanistan zijn tot op heden twee Nederlandse slachtoffers 

te betreuren (en twee Afghaanse), hetgeen op de 

veertien Nederlandse gesneuvelden een percentage van 

14% bedraagt. 

Als oorzaken van friendly fire worden de chaos van de 

oorlog, de weersgesteldheid, het terrein, menselijke fouten 

en technische mankementen genoemd. Betere training en 

technische verworvenheden op het gebied van identificatie 

vormen het recept voor het vermijden van friendly fire, 

alhoewel dat verschijnsel in tijden van oorlog en de daarmee 

gegeven haastige beslissingen nimmer valt uit te sluiten. 

Overigens, ook in meer figuurlijke zin is in het dagelijkse 

burgerleven van friendly fire sprake. Hoe vaak zullen niet 

concurrenten van diverse aard door bewust of onbewust 

friendly fire het loodje leggen? Partijgenoten, die in de strijd 

om meer macht de gewaardeerde collega politiek om zeep 

helpen, zulks bewust of meer onbewust? In de beste families 

wordt figuurlijk op elkaar geschoten en soms, afhankelijk 

van de oorspronkelijke cultuur, kan eerwraak inhouden 

dat een familielid als gevolg van de activiteiten van medestamgenoten 

de pijp uit gaat. 

9

Vijfdelige BBC-serie uit op twee dvd’s 


Sinds kort is de vijfdelige BBCserie 

Nuclear Secrets uit op dvd. 

De twee schijfjes geven een 

fascinerend historisch overzicht 

van de ontwikkeling van de 

eerste atoomwapens tot de 

verontrustende situatie van 

nucleaire proliferatie nu. Rode 

draad vormen vijf ‘nucleaire spionnen’ 

die cruciaal waren voor 

het uitlekken van de atoomgeheimen 

tussen Oost en West. 

Na het zien van alle afleveringen 

(ieder 50 minuten) moet ik bekennen 

dat ze grote indruk op me gemaakt 

hebben. In de eerste drie afleveringen 

wordt door een combinatie van historische 

beelden en sterke acteerprestaties 

de nucleaire nachtmerrie vanaf 

het begin tot aan de waterstofbom 

breed uitgesponnen. 

Olec Penkovsky 

Aflevering 1 gaat over Olec 

Penkovsky, the spy from Moscow. 

Kende u hem? Ik niet. Een Russische 

dubbelspion die door wrok gedreven 

– de communisten hebben zijn vader 

vermoord – een toegewijde spion 

voor het Westen wordt. Deze eerste 

aflevering geeft het meest stereotype 

beeld van spionnen die uiterst voorzichtig 

te werk moeten gaan met de 

geheime diensten, in dit geval de 

KGB, op hun hielen. Door de sterke 

acteerprestaties een beklijvende aflevering 

die meteen de toon zet. 

Penkovsky bezorgt Kennedy cruciale 

informatie over de plannen van 

Chroestjov (the atomic Hitler) om 

SS-4 en SS-5 raketten (bereik 3500 

km.) op Cuba te installeren. Hierdoor 

wordt op tijd ingegrepen en een kernoorlog 

voorkomen. Penkovsky wordt 

echter betrapt en bekoopt het met zijn 

leven 

Klaus Fuchs 

Met Klaus Fuchs-superspy doen we 

een stap terug in de tijd, namelijk 

10 

Nuclear Secrets 

naar waar het allemaal mee begon: 

het Manhattan project in Los Alamos. 

Robert Oppenheimer werkt daar met 

een groep experts aan het ontwikkelen 

van een atoombom tegen Hitler. 

Fuchs is een tot Brit genationaliseerde 

Duitser die in de jaren ’30 communist 

was en de Sovjet-Unie ziet als 

heilstaat, die zich moet kunnen 

verdedigen tegen de agressie van het 

Westen. Wat deze aflevering vooral 

boeiend maakt is de zoektocht van 

Oppenheimer naar de bom. 

Historische beelden van de eerste 

kernproeven en de uiteindelijke productie 

van een uraniumbom, Little 

Boy, voor Hiroshima en een plutoniumbom, 

Fat Boy, voor Nagasaki 

bezorgen de kijker soms kippenvel. 

De aanvankelijke begeestering van 

Oppenheimer (‘helaas waren we te 

laat om de bom tegen Hitler te 

gebruiken’), slaat om in depressiviteit 

als hij de effecten onder ogen krijgt. 

“Now I’ve become death, the destroyer 

of worlds”, wordt een dramatische 

realiteit. Het spionagewerk van Fuchs 

komt daarbij op de achtergrond te 

staan. Fuchs’ informatie zorgt er wel 

voor dat al vier jaar later Rusland zijn 

eerste geslaagde kernproef kan doen. 

Gedreven door schuldgevoelens, 

Stalin ontwikkelt zich namelijk tot 

een tiran, bekent Fuchs en draait voor 

acht jaar de cel in. 

Robert Oppenheimer 

De enige aflevering die eigenlijk niet 

om een spion draait, maar om een 

Superbomb: de waterstofbom. 

Oppenheimer wordt in het heetst van 

McCarthy’s communistenjacht in een 

kwaad daglicht gesteld vanwege vermeende 

communistische sympathieën. 

In werkelijkheid weigert 

Oppenheimer mee te werken aan de

A.Q. Khan 

ontwikkeling van een bom die 1000 

maal krachtiger is dan die, die boven 

Hiroshima tot ontploffing werd gebracht. 

Dit project wordt geleid door 

Edward Teller die overtuigd is dat dit 

wapen gemaakt moet worden om de 

vrede te garanderen. De werking van 

de bom is gebaseerd op de fusie van 

waterstof waarbij een ‘gewone atoombom’ 

als ontstekingsmechanisme 

moet werken. De historische beelden 

uit 1952 waarop het Enewetak Atol 

van deze aardbol wordt geblazen 

geven de nucleaire waanzin hun voorlopige 

hoogtepunt. De Russische 

geleerde Sacharov ontwerpt, ook zonder 

spionagewerk, al snel een 

Russische variant. 

Deze eerste drie afleveringen staan op 

de eerste dvd en vormen vooral een 

zeer indrukwekkende documentaire 

van het ontstaan van de nucleaire 

nachtmerrie. Op de tweede schijf 

staan nog twee afleveringen: over 

Mordechai Vanunu en A.Q Khan. 

Mordechai Vanunu 

Omdat deze aflevering alleen over het 

werk van de spion Vanunu gaat is het, 

ondanks de wederom uitstekende 

acteerprestaties, met afstand de minst 

boeiende aflevering. Mordechai 

Vanunu is werkzaam als nucleair 

technicus in de geheime kernwapenfabriek 

in Dimona, Israël. In 1958 

geeft Ben Gorion opdracht tot het 

ontwikkelen van een atoombom. 

Omgeven door vijanden wil Israël 

beschikken over de ‘Samson-optie’, 

een laatste redmiddel dat anderen in 

zijn vernietiging kan meesleuren. 

Vanunu kan door de slechte veiligheidsmaatregelen 

foto’s doorspelen 

die door de Sunday Times worden 

gepubliceerd. Vanunu, inmiddels 

gevlucht naar Engeland, wordt uiteindelijk 

door Mossad ontvoerd en draait 

voor 18 jaar de cel in, waarvan 

11 jaar in isolatie. 

Abdul Qadeer Khan 

De minder goede Vanunu-aflevering 

wordt echter ruimschoots gecompenseerd 

door de meest verontrustende 

aflevering: die over A.Q. Khan. 

Degene die dacht dat deze atoomspion 

met zijn bij Urenco vergaarde 

informatie alleen verantwoordelijk 

was voor het Pakistaanse kernwapen, 

komt bedrogen uit. Op overtuigende 

wijze wordt Khan neergezet als ‘de 

terreurhandelaar’ die verantwoordelijk 

is voor nucleaire proliferatie over 

de hele wereld. Dat Khan’s succesverhaal 

in Nederland begon maakt het 

allemaal des te pijnlijker voor ons. 

Khan is begin jaren ’70 werkzaam als 

metallurg bij Urenco, hij wil zijn land 

beschermen tegen aartsvijand India 

dat dan al druk bezig is met een kernwapen 

en smokkelt zonder veel 

moeite geheimen van nucleaire 

centrifugetechnieken (nodig voor het 

verrijken van uranium) naar Pakistan. 

Begin 1976 geeft premier Bhutto hem 

carte blanche voor het ontwikkelen 

van een kernbom. Khan heeft in zijn 

tijd bij Urenco veel contacten opgedaan 

en weet wie hij moet benaderen 

in het nucleaire wereldje. Khan reist 

naar China om daar de rakettechnologie 

te verkrijgen nodig om zijn 

kernkoppen te lanceren. Hij heeft het 

geluk dat de VS Pakistan nodig 

hebben als bondgenoot in de strijd 

tegen de Russen in Afghanistan in de 

jaren ’80. 

Wat men niet doorheeft is dat Khan 

een wereldwijd netwerk opbouwt 

waardoor hij alles kan leveren wat 

nodig is om een kernwapen te maken, 

van nucleaire centrifuges tot blauwdrukken 

van Chinese kernkoppen. 

Voor miljoenen dollars is alles te 

koop. Saddam Hoessein kan zijn ogen 

niet geloven en denkt dat het een val 

van de CIA is. Meer succes heeft 

Khan bij Noord-Korea, Iran en vooral 

Libië. Als de aanwijzingen te sterk 

worden en zelfs een schip volgeladen 

met nucleaire onderdelen richting 

Libië wordt onderschept is de maat 

vol. Khadaffi doet in ruil voor opheffing 

van het isolement afstand van 

zijn kernwapenprogramma en pas dan 

blijkt hoe gevaarlijk Khan’s netwerk 

was. Al sinds de jaren ’90 leverde 

Khan voor een slordige $ 100 miljoen 

alles wat nodig was voor het maken 

van een kernbom aan Libië. 

Uiteindelijk moet Khan voor de 

Pakistaanse staatstelevisie bekennen 

dat hij nucleaire technologieën voor 

eigen gewin heeft verkocht en sindsdien 

staat hij onder huisarrest. Het 

geval Libië vergroot de zorgen over 

Iran dat ook op Khan’s klantenlijst 

stond. Na het zien van deze aflevering 

lijkt het vrijwel uitgesloten dat Iran 

slechts over nucleaire technologie 

voor vreedzame doeleinden wil beschikken. 

Kortom een verontrustend, 

open, einde. 

Ik zeg het niet vaak maar deze serie is 

eigenlijk verplichte kost voor NVMPleden. 

Naast een historisch document, 

dat laat zien waar wij ons nu ook alweer 

druk om maken, belicht het ook 

het gevaar van nucleaire proliferatie 

op realistische wijze. 

De dvd’s zijn hun aanschafprijs van 

slechts €15, - dan ook meer dan 

waard. Onder andere bij Bol.com te 

verkrijgen. 

* 

11

Componisten en het thema ‘Oorlog en Vrede’ 

Christien Mudde 

De in Wales geboren Karl 

Jenkins kwam als zoon van een 

organist en koordirigent al vroeg 

met muziek in aanraking. Zelf 

leerde hij behalve piano ook 

enkele blaasinstrumenten bespelen 

(hobo, saxofoon) en haalde 

zijn Bachelor of Music degree in 

Cardiff. Daarna studeerde hij 

aan de Royal Academy of Music in 

Londen. Behalve klassieke 

muziek, new age, pop en country 

speelde hij vooral ook veel jazz. 

In feite combineert hij vaak 

allerlei stijlen in zijn composities 

en werd hij heel bekend als 

reclame- en filmmuziekcomponist. 

Zijn werken (o.a. het 

Adiemusproject) werden vele 

malen bekroond en ook ontving 

hij persoonlijk hoge onderscheidingen. 

The Armed Man - a Mass for Peace 

voor de millenniumviering geschreven 

in opdracht van The Royal 

Armouries, beleefde zijn première in 

2000 in Royal Albert Hall. Het 

muzikale thema is dat van de homme 

armé, een melodie waarop vooral 

renaissancecomponisten hun miscomposities 

baseerden. We horen 

Palestrina naast Braziliaanse ritmes, 

Gregoriaans naast The last Post en de 

klanken van de muezzin in de oproep 

tot het islamitisch gebed. Maar deze 

mis is vooral één grote roep om 

vrede. Jenkins componeerde het stuk 

tijdens de Kosovo-oorlog “aan het 

eind van de eeuw met de meeste en 

bloedigste oorlogen” en droeg het op 

aan de slachtoffers van die Kosovooorlog. 

De ‘mis’ is opgebouwd uit een aantal 

elementen: L’homme armé, Kyrië, 

Sanctus, Agnus Dei en Benedictus uit 

12 

Karl Jenkins (geb. 1944): 

The Armed Man - a Mass for Peace 

Karl Jenkins 

de Latijnse mis, een aantal teksten 

van Japanse en Engelse dichters, de 

Mahabharata (Sanskriet epos uit de 

6e eeuw vóór Christus uit de hindoetraditie, 

die gaat over de relatie tussen 

de mens en de wereld en de werking 

van de karma), de bijbel en de islamitische 

oproep tot het gebed. 

Eerst komt de homme armé aanmarcheren: 

een uit de verte aanzwellend 

geluid van een tamboerorkest 

met trommels en pijpers, en 

zingende soldaten: “Ieder moet zich 

wapenen met een ijzeren wapenrusting, 

de gewapende man moet men 

wantrouwen” (een Frans kruisvaarderslied 

, Anonymus 1450-1463). 

Dan volgt de muezzin, hij roept de 

gelovigen op tot de azan, het islamitisch 

gebed. Deel 3 is het Kyrië in de 

gebruikelijke tekst (Heer ontferm U) 

uit het mis-ordinarium. Uit de diepste 

diepte komen de klanken van hoorn, 

basfagot, contrabas en slagwerk; dan 

volgen andere instrumenten (fluiten) 

en zet de jongenssopraan het Kyrië in, 

in een prachtig gedragen sacrale 

melodie die door het koor wordt 

overgenomen. 

Deel 4: Save me from the bloody men 

voor mannenkoor a capella met 

teksten uit psalm 56-59: “Wees mij 

genadig God”, “Verlos mij van de 

bloeddorstige mannen”. Het Sanctus 

(Heilig, heilig,heilig) waarin de Heer 

Zebaoth wordt verheerlijkt, is getoonzet 

als een marche funèbre, met dreunende 

voeten en omfloerste trommels, 

en door de mineur-zetting en de 

donkere ondertonen klinkt het meer 

als een roep om erbarmen. Waar is 

die Heilige, waar blijft Zijn glorie? 

Een noodkreet eerder dan een 

Hosanna! Een zeer aangrijpend deel. 

Dan volgt ‘Hymne voor de Strijd’: 

“De aarde is vol boosheid” en eindigt 

met drie maal: “Heer schenk ons de 

kracht om te sterven” (een gedicht 

van Rudyard Kipling uit 1808). 

Charge! “Ten aanval!” (op tekst van 

John Dryden en Jonathan Swift) 

begint met trompetgeschal en fantastisch 

slagwerk, dat opzweept tot de 

strijd. Het koor zingt: “Hoe gezegend 

is hij, die voor het vaderland sterft”, 

maar het klinkt schril en vals. Het 

geluid zwelt aan en eindigt in gekrijs, 

waarna een doodse stilte valt. Dan 

klinkt The Last Post, de strijd is voorbij. 

Angry Flames is een gedicht van 

Toge Sanchiki over de verschrikkingen 

van de atoombom op Hiroshima 

en wordt gezongen, door alt, sopraan, 

bas en tenor: 

Een weg banend door de rook 

vanuit een half verduisterde wereld 

door overhangende wolken 

de lijkwade, 

die oprijst als een paddenstoel 

en de koepel van de hemel bedekt....... 

Dan volgt Torches (Fakkels) uit de 

Mahabharata. Koper, slagwerk en 

koor en een sonore fagot verklanken 

het lot van de brandende dieren, die 

ook onschuldig lijden en sterven in de 

oorlog. In het Agnus Dei (Lam Gods, 

dat de zonden van de wereld wegneemt), 

wederom uit het mis-ordinarium, 

keert ontspanning en rust terug 

en weerklinkt Dona nobis pacem, 

geef ons vrede.

Now the guns have stopped: “Stilte, 

zo stil nu, nu de kanonnen zijn gestopt” 

(een gedicht van Guy Wilson) 

wordt uitgevoerd door sopraan en 

violen. Het verbeeldt de eenzaamheid 

van de overlevende, die in de oorlog 

zijn of haar geliefden heeft verloren. 

Dan loopt de Benedictus, de 

Gezegende, gezongen door de cello 

voorop aan een éénstemmig koor. Nu 

wordt het Hosanna onderstreept met 

felle paukenslagen. 

Better is peace now is het slotdeel, 

waarin het thema van de homme armé 

van het begin terugkeert, maar nu in 

een oplaaien van vreugde en als een 

wervelende rondedans i.p.v. een 

marcherend leger. Onder belgerinkel 

klinkt 

Ring out the thousand wars of old 

Ring in the thousand years of peace 

............... 

Ring out the darkness of the land 

Ring in the Christ that is to be. 

(Alfred Lord Tennyson,1850) 

en hierna volgt nog een a capella gezongen 

hymne: “God zal alle tranen 

afwissen, en er zal geen dood meer 

zijn, geen zorgen, geen geween, er zal 

geen pijn meer zijn. Prijst de Heer” 

(Openbaringen 21). 

Een indrukwekkend antioorlogs-oratorium, 

zo kan men dit werk m.i. het 

best omschrijven, gecomponeerd in 

een zeer aansprekende, soms 

filmische, zeer ritmische, eigentijdse 

en toegankelijke stijl. Op YouTube 

zijn beelden te zien o.a. van een 

uitvoering o.l.v. de componist en met 

videobeelden. In het openingsdeel 

ziet men stampende nazilaarzen, in 

het slotdeel juichende en dansende 

bevrijde mensen. Bij het Kyrië ziet 

men o.a. de productie door fabrieksmeisjes 

van patronengordels en het 

marcheren van kindsoldaten, het 

onderschrift zou kunnen luiden: 

“Vergeef hen Vader, want zij weten 

niet wat zij doen“. 

Inmiddels is dit werk al meer dan 700 

maal in meer dan twintig landen uitgevoerd, 

zoals de Nederlandse première 

in het bijzijn van de componist 

op 26 april 2005 in de Janskerk te 

Gouda door de Christelijke 

Oratoriumvereniging Laus Deo o.l.v. 

Jan Stulp, waar ik getuige van was. 

Een uitvoering onder leiding van 

Jenkins zelf door The London 

Philharmonic en The National Youth 

Choir, koor en solisten in de Royal 

Albert Hall is verkrijgbaar in de 

platenhandel of via bol.com 

* 

Mohammed Omer, 

oorlogsfotograaf 

De foto op de cover van het eerste 

nummer, lente 2009, van onze 

Nieuwsbrief blijkt afkomstig te 

zijn van de bekende Palestijnse 

fotograaf Mohammed Omer. 

Omer was in Nederland voor 

medische behandeling toen hij 

toevalligerwijs op een nummer 

van de Nieuwsbrief stuitte. 

Mohammed Omer is winnaar van 

de 2007 Martha Gellhorn Prize for 

Journalism en een zeer bekende 

oorlogsfotograaf die zich met 

gevaar voor eigen leven in de 

oorlogsgebieden begeeft. 

Zijn bekendheid heeft ook keerzijden, 

zo werd hij in 2008 ernstig 

mishandeld door Israëlische soldaten, 

waardoor hij rugletsel opliep 

en waarschijnlijk enkele van 

zijn ribben moet missen. De 

NVMP wil Mohammed Omer 

graag alsnog danken voor het 

gebruik van zijn treffende beeldmateriaal. 

Meer van zijn werk kunt u 

vinden op 

http://www.rafahtoday.org/ 

13

Deel XVI 

14 

De studie van de 

hedendaagse oorlog 

zoeksprojecten zijn David Singer’s zijn dat de factoren die bij de determi- 

Correlates of War (COW) en Rudolph nistische pool zijn gelegen het gemak- 

Rummel’s Dimensionality of Nations kelijkst kwantificeerbaar zijn, zodat de 

(DON), tegenwoordig gecompleteerd macrokwantitatieve studies ertoe nei- 

met de Conflict and Peace Data Bank gen zich bij de deterministische pool te 

(COPDAB), de Militarized Interstate groeperen (clusteren). Maar deze facto- 

Disputes data set (MID), en de Long- ren neigen er tezelfdertijd toe de cul- 

Range Analysis of War Project 

minatie van onpersoonlijke (structure- 

(LORANOW), Cross-Polity Time- le) krachten uit de dynamica van het 

Series (CPTS), Comparative Research internationale systeem te zijn: machts- 

on the Events of Nations (CREON), balans of machtsonbalans, veranderen- 

International Crisis Behavior Project, de machtsverhoudingen, ongelijke eco- 

J.M.G. van der Dennen 

(ICB), Managing Interstate Conflict nomische groei (die ten grondslag ligt 

Vertaling uit het Engels: Maartje Wis (MIC), Militarized Interstate Dispute aan politieke machtsdifferentialen), 

(MID), onder andere (David Singer conjuncturele golven, enz. Het feit dat 

Een kort overzicht van de macro- wordt met recht de grondlegger en het, uiteindelijk, menselijke wezens 

kwantitatieve evidentie (1) 

pionier van de macrokwantitatieve zijn die besluiten om oorlogen te voe- 

research beschouwd). 

ren en dat het menselijke wezens zijn 

Inleiding 

De resultaten van de vele honderden die in oorlogen vechten, dreigt soms te 

Op het gevaar af ‘anachronistisch’ macrokwantitatieve (correlatieve, worden verdonkeremaand in dit 

bezig te zijn (immers, de intersta- multifactoriële) studies van oorlog en abstracte perspectief. 

telijke oorlogen, die de in vorige de monadische (eigenschappen van een 

nummers behandelde theorieën natiestaat), dyadische (eigenschappen Kwantitatief onderzoek begint 

trachtten te verklaren, zijn sinds van natiestaatparen) en systemische met tellen 

deTweede Wereldoorlog steeds niveaus zijn samengevat door 

Merkwaardig genoeg werd de eerste 

zeldzamer geworden en anno nu Richardson (1960), Singer (1965, kwantitatieve studie van oorlog al in 

zo goed als non-existent), wil ik 1968, 1979, 1980, 1993, 1999), Singer 1820, bijna tweehonderd jaar geleden, 

toch proberen een summier over- & Small (1972), Haas (1974), Vasquez verricht, en wel door een Amerikaanse 

zicht te geven wat de empirische (1976, 1987, 1993), Rummel (1979), vredesbeweging: de Massachusetts 

poot van de vredeswetenschap Wilkinson (1980), Zinnes (1980), Beer Peace Society, en bestond uit een 

d.m.v. macrokwantitatief onder- (1981), Eberwein (1981), Van der inventarisatie van 286 oorlogen en hun 

zoek boven water heeft weten te Dennen (1981), Maoz (1982, 1995), categorisatie naar vermoedelijke oorza- 

halen. 

Small & Singer (1982), Levy (1989), ken, redenen of aanleidingen. Zie 

Hower & Zinnes (1989), Singer & 

Kader II. 

Macrokwan- Gibbs (1993), Geller & Singer (1998), 

Elke classifititatiefonder- 

en Cashman (1993/2000). Zie Kader I 

catie, zoals 

zoek probeert voor een samenvatting van de factoren 

deze, is 

correlaties en die de waarschijnlijkheid van oorlog 

natuurlijk van 

patronen te verhogen op monadisch, dyadisch, 

beperkte 

vinden en/of regionaal en systemisch niveau. 

waarde 

specifieke Het moge duidelijk zijn dat een macro- 

omdat slechts 

hypotheses kwantitatieve benadering van oorlog en 

een minder- 

over oorlog vrede slechts een beperkt domein 

heid van het 

en vrede te behandelt: deze benadering kan zich 

aantal oorlo- 

weerleggen alleen maar bezighouden met hypothegen 

een 

J. David Singer op basis van tische polemogene (oorlogsproduceren- Lewis Fry Richardson 

enkelvoudige 

enorme datade) factoren die in principe kwantifi- 

en eenvoudibases 

die alle meetbare aspecten en ceerbaar zijn. Als alle mogelijke polege oorzaak heeft. De oververtegen- 

dimensies van het fenomeen in kwestie mogene factoren op één enkele dimenwoordiging van economische oorza- 

omvatten, plus geavanceerde statistisie zouden kunnen worden geordend ken/redenen/aanleidingen in deze lijst 

sche (multivariabele) technieken om van zuiver voluntaristisch (of strate- kunnen de werkelijkheid weerspiege- 

deze data te analyseren. Sommigen van gisch) tot zuiver deterministisch (of len, maar kunnen ook te maken hebben 

deze ambitieuze data-based onder- cataclysmisch), dan zou het duidelijk met de toenmalige (1820) tijdsgeest.

Statistieken van dodelijke ruzies 

Een poging om gewelddadige conflicten 

te onderzoeken en te classificeren 

werd ondernomen door Lewis 

Richardson in zijn Statistics of Deadly 

Quarrels (1960). Richardson verzamelde 

grondige statistieken over gewelddadige 

conflicten (dodelijke of fatale 

ruzies, zoals hij ze noemde) van 1820 

tot 1929 (en aanvullende statistieken 

over de periode van 1930 tot 1949). De 

omvang van een fatale ruzie wordt 

bepaald door het logaritme met grondtal 

tien van het aantal mensen dat vanwege 

die ruzie omkwam. Deze omvang 

wordt aangeduid met µ [mu]. Het 

bereik van omvang breidt zich uit van 

log 0 voor een moord die slechts één 

dode impliceert, tot log 7,4 voor het 

aantal gedode slachtoffers van de 

Tweede Wereldoorlog (tegenwoordig 

geschat tussen 50 en 70 miljoen). Hij 

vond dat slechts 1,6 procent van alle 

sterfgevallen aan ‘fatale ruzies’, met 

inbegrip van oorlogen, toe te schrijven 

was. Eckhardt (1992: 173-174) vond 

zelfs een nog kleiner percentage: 

slechts 0,4 procent van alle sterfgevallen 

sinds 3000 v. C. kon aan oorlogen 

worden toegeschreven. Richardson 

becommentarieerde: “This is less than 

one might have guessed from the large 

amount of attention which quarrels 

attract. Those who enjoy wars can 

excuse their taste by saying that wars 

after all are much less deadly than disease” 

(Richardson, 1960: 153). 

Wilkinson (1980) analyseerde de gegevens 

van Richardson opnieuw, d.w.z. 

de 315 oorlogen die tussen 1820 en 

1952 eindigden (met ongeveer 780 

paren van tegengestelde oorlogvoerende 

partijen). Sommige van Wilkinson’s 

bevindingen zijn de volgende: 

1. Er is een patroon in het aantal uitbarstingen 

van oorlog per jaar hetgeen 

suggereert dat er per jaar veel vooroorlogse 

crises zijn, maar dat er voor elke 

crisis een lage waarschijnlijkheid is dat 

die echt uitbarst in een oorlog. De aanvang 

van oorlogen per jaar toont een 

Poissonverdeling (bevestigd door 

Singer & Small, 1972), net als de 

beëindiging van oorlogen. (De Poissonverdeling 

is een discrete kansverdeling 

die met name van toepassing is voor 

stochastische variabelen die het voorkomen 

van bepaalde voorvallen tellen 

gedurende een gegeven tijdsinterval, 

afstand, oppervlakte, volume, etc.) 

KADER I: 

FACTORS INCREASING THE PROBABILITY OF WAR 

Onset (occurrence/initiation) of war 

Factors increasing the probability of the onset (occurrence/initiation) of war 

Level of analysis: state 

* Power status (major power) 

* Power cycle (critical point if major power) 

* Alliance (alliance member) 

* Borders (number of borders) 

Level of analysis: dyad 

* Contiguity/proximity (common border/distance) 

* Political systems (absence of joint democracies) 

* Economic development (absence of joint advanced economies) 

* Static capability balance (parity) 

* Dynamic capability balance (unstable: shift/transition) 

* Alliance (unbalanced external alliance-tie) 

* Enduring rivalry 

Level of analysis: region 

* Contagion/diffusion (presence of ongoing regional war) 

Level of analysis: system 

* Polarity (weak unipolarity/declining leader) 

* Unstable hierarchy 

* Number of borders 

* Frequency of civil/revolutionary wars 

Seriousness (magnitude/duration/severity) of war 

Factors increasing the probable seriousness (magnitude/duration/severity) of war: 

Level of analysis: state 

* Power status (major power) 

Level of analysis: system 

* Alliance (high polarization) 

The Correlates of War (COW) Project definieert een internationale oorlog als 

“a military conflict waged between national entities, at least one of which is a 

state, and that results in at least 1,000 battle-deaths of military personnel”. 

War magnitude – the sum of all participating nations’ separate months of active 

involvement in each war. 

War duration – the length in months from the inception of the war to its 

termination. 

War severity – total battle deaths of military personnel in each war. 

2. Oorlogen werden korter gedurende 

het interval van Richardson. 

3. Er was geen duidelijke trend in de 

frequentie van oorlogen. 

4. Kleinere oorlogen komen veel meer 

voor dan grote oorlogen; frequentie 

varieert omgekeerd evenredig met 

omvang. 

5. Er is evidentie dat gedurende 

Richardson’s interval oorlogen groter 

werden, dat wil zeggen, er waren meer 

doden per oorlog; ook dat het totale 

aantal doden van alle oorlogen in een 

gegeven tijdsspanne groeide. 

6. Het totale dodental van oorlogen is 

grotendeels het product van de weinige 

Bron: Geller & Singer (1998: 27-28). 

extreem grote oorlogen. 

7. Er is evidentie voor een cyclus met 

een 20-40 jarige periode in oorlogsfrequentie 

en participatie. Mogelijk 

bestaat er ook een langere cyclus, of 

twee cycli, met perioden in de orde van 

100 of 200 jaar. 

8. Oorlogen lijken onafhankelijk te 

ontstaan, maar zich via besmetting 

(contagion) te verspreiden, door alliantie 

structuren, naar buurlanden. 

9. Eerdere vijandelijkheden lijken een 

aansporing om opnieuw te gaan vechten, 

al verminderen de effecten van 


15


vroegere oorlogen mettertijd. Zoals 

Richardson (1960: 202) becommentarieerde: 

“This decreasing frequency of 

retaliations as the interval of peace 

increased is what we should expect if a 

slow process of forgetting and forgiving 

went on”. 

10. De waarschijnlijkheid dat twee 

groepen in de toekomst zullen vechten 

wordt vergroot als ze buren zijn (contiguïteit). 

11. Een kleine groep van naties (grootmachten 

zoals Frankrijk, Engeland, 

Spanje, Oostenrijk, Rusland, Turkije, 

Zweden, de Nederlanden, Duitsland, 

Italië, de Verenigde Staten, Japan en 

China) hebben het meest gevochten en 

hadden de meeste slachtoffers te 

betreuren. Singer & Small (1972: 287) 

concluderen daarom terecht dat: “most 

of the wars in the system has been 

accounted for by a small fraction of the 

nations, most of which would be found 

near the top of any hierarchy based on 

diplomatic status, military-industrial 

capability, or related indicators”. 

Eckhardt (1992: 108) vulde daarbij aan 

dat “no one of these nations was significantly 

different from any other in war 

frequency when their years as a Great 

Power was considered. In other words, 

war frequency can be more readily 

explained by the fact of a nation being 

a Great Power (and vice versa) than by 

any national characteristic, none of 

which seems to have any explanatory 

power”. 

12. Economische oorzaken van oorlogen 

duiken vaak op, maar staan niet 

alleen en sluiten ook andere oorzaken 

niet uit. Er is geen ondersteuning voor 

de enkelefactortheorie dat ‘de econo- 

16 

mie’ oorlog veroorzaakt, tenzij economie 

en oorzaken zo breed gedefinieerd 

worden dat ze oninteressant zijn. 

13. De tendens van elke twee groepen 

om te vechten neemt toe als de verschillen 

tussen hen (in taal, religie, ras, 

en culturele stijl) toenemen. 

14. Het lijkt erop dat ‘militante ideologie’ 

een oorzaak is van oorlog. 

Oorlogsfrequentie 

Volgens Quincy Wright (1942, 1965), 

werden er 278 oorlogen uitgevochten 

in de periode 

van 1480 tot 

1941, plus 30 

‘vijandelijkheden’ 

van 

1945 tot 

1964. ‘Vijandelijkheden’ 

werden gedefinieerd 

als 

gewapende 

Quincy Wright 

conflicten 

tussen men- 

selijke groepen “waarin meer dan 317 

personen werden gedood” (p. 1544). 

Voor perioden vóór 1941, werd een 

‘oorlog’ gedefinieerd door zijn wettige 

erkenning, of door de betrokkenheid 

van meer dan 50.000 soldaten, of door 

zijn belangrijke juridische en/of 

volkenrechtelijke resultaten (p. 636). Er 

waren 2.659 veldslagen van 1480 tot 

1941; een ‘veldslag’ werd gedefinieerd 

door het totale aantal slachtoffers van 

meer dan duizend, of meer dan vijfhonderd 

slachtoffers in het geval van zeeslagen 

(p. 625). Beer (1974: 20-21) 

vond een algemeen historische tendens 

in de richting van de ‘concentratie’ van 

KADER II: 

SIMPLE TALLYING: THE FIRST QUANTITATIVE STUDY OF WAR 

oorlog. Een vroege studie, gepubliceerd 

nabij het begin van de Eerste Wereldoorlog 

(Woods & Baltzly, 1915: 2), 

vermoedde deze tendens al. Rummel 

(1967: 178, 180, 182) concludeerde: 

“er is een of ander tendens waardoor 

de hevige conflicten tussen verschillende 

groepen intenser worden” in termen 

van meer oorlogsdoden. Met behulp 

van regressieanalyse en rangordecorrelatie 

vonden Levy (1982: 279; 1983: 

192; 1989: 213; Levy, Walker & 

Edwards, 2003: 17-19; Gat & Maoz, 

2003: 9) dat oorlog tussen grootmachten 

sinds het einde van de vijftiende 

eeuw, toen het moderne Europese 

grootmachtensysteem ontstond, in frequentie 

aanzienlijk is afgenomen maar 

in toenemende mate ‘ernstig’ is geworden 

in omvang, magnitude, zwaarte 

(severity), intensiteit en concentratie in 

tijd en ruimte – eigenlijk in elke mogelijke 

dimensie behalve tijdsduur (duration), 

welke relatief constant is gebleven. 

De severity van oorlogen tussen 

grootmachten is redelijk snel toegenomen 

in de tijd, tot het punt dat het verdubbeld 

is in ongeveer elke periode 

van 110 jaar (Levy, 1983: 192). 

Als we door de tijd gaan van 3600 v.C. 

tot A.D. 1980, impliceert de verspreiding 

van oorlog en vrede dat de vredesperiodes 

langer en minder frequent zijn 

geworden (Beer, 1981: 39-40). 

De evidentie gepresenteerd door Van 

der Dennen (1981: 143-53) lijkt ook de 

notie te onderschrijven dat er inderdaad 

een langetermijntrend bestaat van veel 

oorlogen met weinig slachtoffers naar 

minder oorlogen met veel slachtoffers 

(met de twintigste eeuw als meest verwoestende 

en bloedige). 

Summary of Causes of 286 Wars as Stated by the Massachusetts Peace Society’s Committee of Inquiry (1820; as reproduced in 

Allen, 1930: 686-87): 

First, Wars of ambition – to obtain extent of territory by conquest (44 cases); 

Second, Predatory wars – for plunder, or tribute, or to obtain a settlement for subsistence (22 cases); 

Third, Wars of revenge or retaliation (24 cases); 

Fourth, Wars to settle some question of honor or prerogative (8 cases); 

Fifth, Wars arising from disputed claims to some territory (6 cases); 

Sixth, Wars arising from disputed titles to crowns (41 cases)’; 

Seventh, Wars commenced under the pretense of assisting some ally, or some friend or person flying from alleged oppression 

(30 cases); 

Eighth, Wars which have arisen from the distrust of nations toward each other – jealousy of rival greatness, or fear of increasing 

armaments or extended conquests (23 cases); 

Ninth, Wars which have grown out of commerce, designed for its protection against foreign depredations (5 cases); 

Tenth, Civil wars, carried on by different parties in the same nation (55 cases); 

Eleventh, Wars on account of religion (28 cases).

Presentatie IKV Pax Christi-rapport 

‘Verarmd Uranium - Tijd voor duidelijkheid’ 


Op 29 juni presenteerde IKV Pax 

Christi in Nieuwspoort haar factsheet 

overVerarmd Uranium om 

de discussie rondom de militaire 

toepassing van verarmd uranium 

nieuw leven in te blazen. De 

Belgische regering is de Nederlandse 

vorige week voorafgegaan 

en heeft inmiddels het gebruik 

van verarmd uranium als munitie 

of bepantsering verboden. 

Miriam Struyk (IKV) zit de bijeenkomst 

voor met als speciale sprekers 

Henk van de Keur (LAKA), Wim van 

den Burg (militaire vakbond AFMP) en 

dr. Jawed Al-Ali, oncoloog van het 

grootste ziekenhuis in Basra, Irak. 

Verarmd uranium (VU) is een zwaar 

metaal dat licht radioactief is. Het 

wordt gebruikt in munitie en als bepantsering 

van tanks vanwege de hoge 

dichtheid en daarbij komende voordelen 

van groot doordringend vermogen 

(munitie) en betere bescherming 

(bepantsering). Probleem is dat bij de 

inslag hoge temperaturen ontstaan 

waardoor het verarmd uranium verpulvert 

en er fijn VU-stof ontstaat dat 

door soldaten en burgers kan worden 

ingeademd. Hoewel hard wetenschappelijk 

bewijs ontbreekt, lijkt er een 

causaal verband te bestaan tussen het 

gebruik van VU op de Balkan en Irak 

en toenemende gezondheidsklachten. 

Het IKV is altijd voorzichtig bij het 

doen van harde uitspraken en roept dus 

niet op tot een verbod maar een moratorium 

is wel op zijn plaats. Daarnaast 

is nieuw wetenschappelijk onderzoek 

zeer gewenst. 

Verouderde rapporten 

Henk van de Keur benadrukt het belang 

van goed onderzoek. In 2001 is 

het gevaar van VU, naar aanleiding van 

berichten op de Balkan, door de media 

naar voren geschoven en is er door de 

Tweede Kamer ook een motie aangenomen 

die opriep tot een moratorium 

op VU-wapens totdat de werkelijke 

gezondheidseffecten bekend waren. Na 

een tijdje kalfde de politieke interesse 

echter af en de motie is nooit geëffectueerd. 

Op vragen van Tweede Kamerlid 

Krista van Velzen in 2004 grijpen 

bewindslieden terug naar oude rapporten 

van begin 2000 die geen causaliteit 

aantonen tussen VU en gezondheidsklachten. 

Dat is nog steeds de bestaande 

situatie terwijl er tal van nieuwe 

rapporten zijn verschenen gebaseerd op 

onderzoek onder slachtoffers die wel 

degelijk schade aantonen. Toch blijft 

staatssecretaris Jack de Vries teruggrijpen 

naar de oude, geruststellende, 

onderzoeksgegevens. Gelukkig steunt 

Nederland wel de intentie tot nieuw 

onderzoek. Daar moet dus stellig de 

nadruk op gelegd worden. 

Militaire vakbond AFMP 

Wim van den Burg van de AFMP gaat 

een stapje verder en pleit voor een verbod 

op verarmd uranium. Het klinkt 

misschien wat vreemd om wapensystemen 

te verbieden, maar wat hier zwaarder 

weegt is, dat militairen in situaties 

terecht kunnen komen waartegen ze 

minder goed beschermd zijn. In deze is 

het nogal tegenstrijdig dat je enerzijds 

zegt dat er geen gevaren zijn bij 

gebruik van VU, maar tegelijkertijd 

allerlei veiligheidsprotocollen in werking 

treden op het moment dat VU-stof 

wordt aangetroffen. De AFMP wil niet 

dat er pas maatregelen getroffen worden 

nadat er een causaal verband met 

gezondheidsklachten is aangetoond. 

Als militairen willen wij landen in 

nood vooruit helpen, maar hoe kan dat 

als je het voor vele jaren vervuilt met 

stof van verarmd uranium? 

Dr. Jawad Al-Ali 

De Iraakse arts Jawad Al-Ali is dé 

expert op het gebied van kanker veroorzaakt 

door verarmd uranium. 

Volgens Al-Ali was er na de Eerste 

Golfoorlog sprake van een spectaculaire 

stijging van het aantal gevallen 

van kanker door straling. Dat gaat om 

een grote diversiteit aan kankers: 

longkanker, botkanker, leukemie, 

maagkanker, nier- en leverkanker. 

Daarnaast worden misvormde kinderen 

geboren die ons doen denken aan 

Hiroshima. Rond Basra staan tal van 

stukgeschoten tanks die voor de VUbesmetting 

verantwoordelijk zijn. 

Desondanks doet Al-Ali iets wat een 

gewone oncoloog niet kan: het vaststellen 

of een geval van kanker al dan 

niet veroorzaakt is door straling. Dat 

straling kanker kan veroorzaken, dat 

weet iedereen. Maar in een specifiek 

geval ‘straling’ als oorzaak aanwijzen 

is eigenlijk onmogelijk. NVMPbestuurslid 

Jelle Vleer wijst hem daar 

ook op. Juist in deze situatie zou zoiets 

onomstotelijk bewezen moeten worden. 

De grote diversiteit aan kankergevallen 

verlaagt echter de causaliteit. Je loopt 

nu het risico alle kankergevallen en 

geboortedefecten op een hoop te vegen 

en daar het stempel verarmd uranium 

op te drukken. Sommige kankers openbaren 

zich binnen 4-5 jaar, maar voor 

botkanker is dat 10-15 jaar. Er is dus 

veel meer onderzoek over een langere 

periode nodig om een causaliteit vast te 

stellen. Andere mogelijke oorzaken zijn 

immers de oliebranden die veel verontreiniging 

in Irak veroorzaakt hebben. 

Meer onderzoek 

Conclusie van de middag is dat er meer 

onderzoek nodig is om causaliteit vast 

te stellen. Pas als er hard bewijs is kun 

je de speculaties ontstijgen. Vergelijk 

het met het Golfoorlogssyndroom. 

Hiervoor zijn een hele reeks oorzaken, 

zoals micro-organismen, experimentele 


17

Alfred Hermann Fried (1864-1921) 

NicoVroenhof 

De reeks ‘Erflaters van deVredesbeweging’ 

beschrijft een reeks 

persoonlijkheden die hebben 

bijgedragen tot de vredesbeweging.Vooral 

op het einde van de 

negentiende eeuw waren er veel 

mensen die zich inzetten tegen 

de wreedheid van een oorlog. De 

toenmalige tijdgeest deed het 

geloof toenemen dat niet alleen 

technische vooruitgang mogelijk 

was maar dat ook de samenleving 

tussen de volkeren zou verbeteren 

Na een korte biografie wordt 

vooral ingegaan op hun doelstellingen, 

hoe zij die wilden verwezenlijken 

en ten slotte in hoeverre 

zij daarin slaagden. Een van 

de vele markante figuren – 

hoewel tegenwoordig wat vergeten 

– is Alfred Hermann Fried. 

Leven 

Alfred Hermann Fried werd op 11 

november 1864 in Wenen geboren als 

eerste van negen kinderen. De ouders, 


injecties maar ook verarmd uranium, 

van stal gehaald om het vage en diverse 

ziektebeeld dat er onder viel te verklaren. 

Het onderzoek dat nodig is 

duurt noodgedwongen 10-15 jaar. De 

vraag die daar bij gesteld kan worden 

is of dit onderzoek niet door de Verenigde 

Staten gefrustreerd zal worden 

teneinde hoge schadeclaims te voorkomen 

en we pas over 30-40 jaar de 

echte effecten zullen weten. Zoals 

Krista van Velzen al zegt, er is meer 

nodig om de bal aan het rollen te brengen. 

De gevaren van asbest werden 

destijds pas echt serieus genomen toen 

er schadeclaims kwamen van slachtoffers. 

Laten we daar niet op wachten. 

De noodzaak van verarmd uranium is 

ver te zoeken, wolfraam is een goede 

vervanger. Neem geen risico’s en stap 

over op een ander materiaal – aldus 

Krista van Velzen. * 

18 

Samuel Fried en Berta Engel, waren 

joods en stamden uit Hongarije. De 

vader was handelaar in stro- en vilthoeden. 

Aanvankelijk bezocht Alfred 

Hermann een Privatschule en kreeg 

tegelijk nog les van een privéleraar. 

Door de economische crisis verslechterde 

de financiële toestand van de 

familie en moest hij naar het gemeentelijk 

gymnasium. Terugblikkend 

schrijft hijzelf over die tijd: “Op mijn 

tiende kwam ik op het gymnasium. 

Maar ik was een slechte leerling. Ik 

was niet lui maar mijn fout was dat ik 

mij niet aan het leerplan hield. Ik was 

altijd met dingen bezig die niet op het 

leerplan stonden. Mijn schoolresultaten 

waren slecht.” Zo kwam het dat hij het 

tweede leerjaar al moest overdoen. 

Omdat in het derde leerjaar de problemen 

toenamen besloot hij op de leeftijd 

van 14 jaar – tegen de plannen van zijn 

ouders – de school te verlaten. Hij 

vertelde: “Daar het mij slecht afging op 

school, waren mijn ouders uiteindelijk 

blij toen ik verklaarde dat ik boekhandelaar 

wenste te worden en al een 

plaats als leerling had gevonden.” 

Misschien speelde de financiële toestand 

van de familie ook mee bij deze 

verandering van beroepskeuze. 

Verschillende broers en zusters waren 

vaak ziek en stierven vrij jong. De 

vader was in 1879 werkloos. Alfred 

Hermann gaf een deel van zijn loon 

aan zijn moeder. Hij las in die tijd zeer 

veel. Ik wilde mij los worstelen uit de 

modderpoel van onwetendheid en 

dilettantisme. Na het afsluiten van zijn 

leertijd vond hij een betrekking bij een 

boekhandelaar in Berlijn. Later keerde 

hij terug naar Wenen. Tijdens de Eerste 

Wereldoorlog week hij tijdelijk uit naar 

Zwitserland. Welstellend was hij nooit 

en bij de ineenstorting van Oostenrijk- 

Hongarije verloor hij praktisch al zijn 

bezittingen. Hij stierf in armoede aan 

de gevolgen van een longinfectie op 

5 mei 1921 te Wenen. 

Samenwerking met Bertha von 

Suttner 

Zijn opvattingen over politiek en pacifisme 

lagen binnen de normen van zijn 

omgeving: een zekere sympathie voor 

Pruisen, een zekere verachting voor de 

Fransen. Maar de oorlogen van zijn tijd 

tussen Servië en Turkije (1875-76), 

tussen Turkije en Rusland (1877-78) en 

de bezetting van Bosnië en Herzegovina 

(1878) maakten relatief weinig 

indruk op hem. Een keerpunt in die 

houding kwam bij een bezoek aan een 

tentoonstelling van de Russische 

schilder Wassil Wassiljewitch 

Wereschagin. De beelden troffen hem 

diep: een piramide van schedels waarrond 

raven cirkelden, groengele kadavers 

die gezegend werden door een 

pope en vooral het beeld ernaast van 

tsaar Alexander II, gezeten in een 

gemakkelijke zetel met rond zich zijn 

gevolg, terwijl hij van op afstand de 

veldslag volgde. Hoewel voor het jaar 

1880 al talrijke vredesbewegingen 

bestonden had Alfred Hermann geen 

idee hoe de georganiseerde vredesbewegingen 

functioneerden. In november 

1881 kwam de grote omslag in zijn 

leven. Tijdens een cafébezoek las hij 

dat Bertha von Suttner de volgende dag 

vanuit Wenen zou afreizen naar Rome 

om daar een vredescongres te leiden. 

“De schellen vielen van mijn ogen. 

Plots zag ik dat de ideeën die ik als 

kind koesterde, reeds in een werkzame 

organisatie waren verwezenlijkt… Nog 

diezelfde dag schreef ik een brief naar 

Bertha von Suttner met de uitdrukkelijke 

wens mee te mogen werken aan 

wat zij begonnen was.” Al in de eerste 

brief opperde Fried het voorstel om een 

maandblad uit te geven dat het vredesgedachtegoed 

in Duitsland en Oostenrijk 

de nodige bekendheid zal geven.

De eerste uitgave van het tijdschrift Die 

Waffen nieder! Monatschrift zur Förderung 

der Friedens Idee verscheen op 

1 februari 1882. Het tijdschrift bleef 

bestaan tot 1899 en vormde een 

belangrijk forum voor de vredesbewegingen. 

Nadien richtte Fried een eigen 

pacifistisch tijdschrift op, Die 

Friedenswarte. Het werd, vooral op 

aandringen van Bertha von Suttner, het 

officieel tijdschrift van het Östenreichische 

Friedensgesellschaft (ÖFG). 

Hoewel Fried zowel uitgever als redacteur 

was van het ÖFG stond hij toch 

vrij ambivalent tegenover de vredesbewegingen. 

Herhaaldelijk betoogde hij: 

“Ik werk voor een idee, niet voor een 

vereniging. Spijtig genoeg denken 

vooral mensen van het bestuur dat dit 

hetzelfde is.” Een van de voornaamste 

redenen om georganiseerde vredesbewegingen 

op te richten was gelegen in 

het feit dat men, onafhankelijk van de 

nationale staten, een stem wilde 

hebben op de wereldvredescongressen. 

Het initiatief hiertoe ging uit van 

Bertha von Suttner en Alfred Hermann 

Fried. Al vrij vroeg (het jaar nadien) 

vroeg het bestuur aan Fried om de 

vereniging te verlaten. Redenen waren 

zijn irriterende ijver en zijn gebrek aan 

sociaal functioneren. Bij dit alles kwam 

zijn jeugd, zijn geringe opleiding en 

zijn lage sociale afkomst. De hoofdreden 

was echter de uitgave van 

Sammlung Fried die in 1871 verscheen 

en als moreel aanstootgevend beschouwd 

werd. Hij was geïsoleerd. 

Toch bleef Fried actief in de beweging, 

al waren zijn standpunten soms weinig 

conform aan die van het bestuur. 

Herhaaldelijk oefende hij kritiek uit op 

hun doelstellingen en methodes. Door 

immobilisme duurde het vele jaren eer 

het bestuur haar programma publiceerde. 

De onderwerpen waren: ontwapening, 

oplossen van conflicten door 

arbitrage en het oprichten van een 

supranationale statenbond. 

Theorie en Methode – het 

Wetenschappelijk Pacifisme 

Hoewel Alfred Fried in het begin 

volledig achter het ideeëngoed van 

Bertha von Suttner stond, begon hij 

geleidelijk te twijfelen. Was haar concept 

om alle conflicten op basis van 

ethische principes vreedzaam op te 

lossen wel haalbaar? De eerste Haagse 

conferentie (1899) bewees dat de 

betrekkingen tussen de staten niet vlug 

zouden veranderen. Fried pleitte voor 

een theoretische, wetenschappelijke 

benadering. Hij wilde de vredesbeweging 

van het odium van het utopische 

bevrijden en wendde zich hiervoor tot 

universiteitsprofessoren. Het zich afkeren 

van ethische en sentimentele uitgangspunten 

was in zijn benaderingswijze 

niet nieuw. De monografie Die 

Grundlagen des revolutionairen 

Pacifismus (1908) bevatte de basis van 

wat als ´organisatorisch´ of ´wetenschappelijk´ 

pacifisme zou omschreven 

worden. Alle staten zijn heden ten dage 

van elkaar afhankelijk en op elkaar 

aangewezen. Een geïsoleerde staat is 

niet meer denkbaar. Toch handelen 

staten of zij alleen staan. Dit zelfstandig 

handelen leidt tot conflicten met de 

belangen van andere staten. Oorlog kan 

dan als een bevrijding werken. Oorlog 

is niet een conditie op zichzelf maar 

een symptoom van een conditie. 

Oorlog is het gevolg van de internationale 

anarchie. Dus moet er een 

supernationale organisatie komen die 

als scheidsrechter kan optreden. Fried 

pleitte voor een fundamenteel pacifisme 

dat de internationale anarchie 

aan banden legt door wettelijke regelgeving 

en spirituele bezieling. Hij 

trachtte dit als volgt aan barones Von 

Suttner uit te leggen: “Het fundamenteel 

pacifisme geeft het ‘Noorden’ 

aan terwijl uw stijl van ageren eerder 

het ‘Zuiden’ vertegenwoordigt, Hart en 

intellect horen samen en kunnen niet 

afzonderlijk bestaan.” Anderzijds uitte 

Bertha von Suttner in haar dagboek 

harde kritiek: … Fried Pacifismus 

gelesen. Der mangel an Ethik gefällt 

mir nicht…. Tegelijk erkende zij dat het 

zogenaamde revolutionaire pacifisme 

ook positieve kanten had. Volgens 

Fried was het verkeerd de nadruk te 

leggen op ontwapening, omdat oorlog 

en bewapening enkel symptomen zijn 

van de bestaande internationale anarchie. 

Met invloedrijke internationale 

instellingen zou de kans op succes 

kunnen toenemen. In de pan-Amerikaanse 

beweging zag hij een model 

waarbij de nationale identiteit kon 

behouden worden binnen een internationale 

organisatie. Fried noemde deze 

vorm van pacifisme ‘wetenschappelijk’ 

en ‘revolutionair’. Karl Marx als voorbeeld 

nemend, betoogde hij dat de wetten 

van de vooruitgang onvermijdelijk 

tot een nieuwe internationale orde 

zouden leiden. De vredesbewegingen 

zouden de bevolking moeten bewustmaken 

van de geschiedenis en hen 

helpen weerstanden uit de weg te 

ruimen om die vooruitgang mogelijk te 

maken. Ondanks veel kritiek (het 

diffuse van het internationale en zijn 

lineair vooruitgangsdenken) schiep 

Fried het eerste theoretische basisconcept 

van een vredesbeweging. Dit idee 

werd later uitgewerkt, eerst in de vorm 

van de Volkenbond en later, na de 

Tweede Wereldoorlog, als de Verenigde 

Naties. De publicaties waarin hij zijn 

ideeën uiteenzette waren omvangrijk 

maar de belangrijkste blijven het 

tweedelige Handbuch der Friedensbewegung 

(1911– 1913, (Handbook of 

the Peace Movement) en het vierdelige 

Mein Kriegtagebuch (1918–20, (My 

War Diary). 

Bij de methoden om de doelstellingen 

te bereiken werd nadruk gelegd op de 

informatie van de algemene bevolking 

en de bewuste beïnvloeding van de 

beleidsmakers. De financiële middelen 

bleven echter beperkt. Fried omschreef 

dit later als een vicieuze cirkel: door 

geldgebrek was er te weinig aandacht, 

te weinig aandacht leidde tot geldgebrek. 

Toch steeg het ledenaantal van 

200 in 1898 tot 10.000 in 1914, vooral 

na de conferentie in Den Haag. Maar 

de vredesbeweging bleef in Duitsland 

weinig impact hebben in vergelijking 

met Frankrijk, Engeland of de VS. 

Vooral de hogere standen zagen in het 

pacifisme een antinationale, antipatriottische 

en staatsgevaarlijke stroming. 

“Het is een onnatuurlijke richting, 

(…) een overgevoelige en warrige 

woordenbrij die het Germaanse heldendom 

en de mannelijke daadkracht aan 

de Duitse mannen wil onttrekken, (…) 

ze tot hazenharten en mosselachtige 

zwakkelingen wil herleiden.” De 

Pruisische generaal Von Moltke formuleerde 

het als volgt: “Vrede is een 

droom en zelfs niet een mooie…. 

Oorlog is de leidraad van de goddelijke 

wereldorde.” Hoe dan ook, door zijn 

vele publicaties werd Fried, ondanks 

zijn conflicten met het Deutsche 

Friedensgesellschaft, toch de leidende 

theoreticus in het Duitse taalgebied. 

Nobelprijs voor de Vrede in 1911 

Bertha von Suttner – die de Nobelprijs 

enkele jaren voordien had gekregen – 

informeerde Fried regelmatig over de 

jaarlijkse selectie van de kandidaten. 

Zij was ook de eerste die hem op de 

hoogte bracht van zijn prijstoekenning 


19


door het comité. Hij deelde de prijs 

met Tobias Michael Carel Asser (1838- 

1913) een joods-Nederlandse jurist. 

Fried kreeg de prijs vooral voor het 

oprichten van het tijdschrift Die Waffen 

Nieder! en zijn vele bijdragen hierin. 

Asser kreeg de prijs vanwege zijn rol 

bij het tot stand komen van het 

Permanent Hof van Arbitrage op de 

eerste Haagse Vredesconferentie. In het 

jaar waarin hij de Nobelprijs kreeg, 

ontving Fried tevens een gift van het 

instituut Carnegie Endowment for 

International Peace. In 1913 volgde 

een doctoraat honoris causa aan de 

Leidse Universiteit in Nederland. De 

ergste geldzorgen leken nu voorbij. Iets 

wat Bertha von Suttner echter minder 

vreugde bezorgde was Frieds plan om 

in Wenen een Wereldvredescongres te 

organiseren. Zij vond Wenen ongeschikt 

wegens de vijandige houding 

van het Hof, de adel en de Kerk. 

Eerste Wereldoorlog - Dagboek 

Hoewel de vredesactivisten de mogelijkheid 

van een Europese oorlog nooit 

helemaal hadden uitgesloten, achtten 

zij de kans hierop van jaar tot jaar 

geringer. Dit optimisme berustte 

duidelijk op een tekort aan informatie. 

De eerste wereldoorlog kwam dan ook 

zoals Fried het formuleerde: als een 

Golgotha des Pacifismus. Toch hoopten 

ook zij bij het begin van de oorlog nog 

op een vlugge vrede. Alfred Hermann 

Fried was door de gebeurtenissen in 

augustus 1914 melancholiek en gedeprimeerd 

maar hij beschouwde dit niet 

als een bewijs voor het mislukken van 

het pacifisme. Integendeel, hij zag zijn 

pacifistisch concept bevestigd. De 

Wereldoorlog is het gevolg van het niet 

bestaan van een wereldorganisatie 

boven de individuele naties. Vrede in 

de wereld is alleen mogelijk indien dit 

verwezenlijkt wordt. In andere landen 

ontstonden na het uitbreken van de 

oorlog juist nieuwe vredesbewegingen. 

De initiatiefnemers waren teleurgesteld 

in de vooroorlogse bewegingen en 

wilden dat na de oorlog een nieuwe 

weg zou ingeslagen worden. Voorbeelden 

waren de Nederlandsche Anti- 

Oorlog-Raad (NAOR) die in april 1915 

een internationaal congres in Den Haag 

organiseerde en de Internationale 

Frauenausschusses für einen dauerhaften 

Frieden. 

In Oostenrijk en ook in Duitsland werd 

de censuur strenger. De uitgave van het 

20 

tijdschrift en ook andere publicaties 

werden zeer moeilijk voor Fried. 

Dankbaar nam hij een aanbod aan om 

naar Zwitserland uit te wijken. Hier 

kon hij de Friedens-Warte verder uitgeven. 

Tegelijk begon hij een Kriegs- 

Tagesbuch. Hierin benadrukte hij herhaaldelijk 

het verschrikkelijke en misdadige 

van de oorlog. Hij behandelde 

juist veelvuldig de emoties die hij 

voorheen bij Bertha von Suttner had 

bekritiseerd. In zijn pogingen om pacifistische 

leerstellingen te valideren 

bestudeerde hij de oorsprong van oorlogen. 

“Dat deze oorlog anders zou zijn 

dan andere oorlogen moet ontkend 

worden. De houding van Duitsland kan 

alleen begrepen worden indien men 

ervan uitgaat dat het een oorlog onvermijdelijk 

achtte en daarom zelf het tijdstip 

wenste te kiezen ... De anarchie 

tussen de staten is een van de grootste 

oorzaken … Men gelooft nog altijd in 

het oude sprookje dat de mensen eerst 

engelen moeten worden voor zij stoppen 

met oorlog voeren. Wij pacifisten 

zijn verstandige egoïsten omdat wij ons 

van deze verschrikkelijke plaag willen 

bevrijden.” Hij protesteerde tegen het 

Verdrag van Versailles maar waarschuwde 

anderzijds ook de Duitsers 

om dit niet te bestrijden met geweld. In 

zijn pacifistisch concept nam Fried het 

standpunt in dat de Eerste Wereldoorlog 

had kunnen vermeden worden. 

Hij stelde de vraag of werkelijk alles 

was gedaan om de oorlog in juli 1914 

te verhinderen. Wanneer slechts één 

regering van de vijf deelnemende landen 

de oorlog absoluut had willen vermijden, 

dan was er geen oorlog gekomen. 

Alle rechtvaardigingen – van 

waar zij ook komen – tonen enkel aan 

dat de deelnemende staten de oorlog 

wilden. Is de veronderstelling van de 

Rijkskanselier dat de Russische mobilisatie 

de schuld is van alles, steekhoudend? 

Het is duidelijk dat een conferentie 

die mobilisatie had kunnen 

verhinderen. Dat de oorlog uiteindelijk 

toch losbarstte weet Fried vooral aan 

de internationale statenanarchie, de 

bewapeningsindustrie en de wil – maar 

nog meer het fatalisme – van de politieke 

elite. In zijn Kriegs-Tagebuch 

behandelde Alfred Hermann Fried 

verder meerdere vragen die ook vandaag 

nog belangrijk zijn. De rol van de 

media in de verklaring en de voorstelling 

van geweld en oorlog, vragen 

over de volledigheid en waarheid van 

informatie versus tendentieuze propa- 

ganda en verder vragen over de invloed 

van de stereotypie in taal en afbeeldingen. 

Hoe wordt de legitimiteit van een 

oorlogshandeling verklaard? 

Rechtvaardigen gevechtshandelingen 

altijd het beoogde doel of bestaat er 

een potentiële vermijdbaarheid voor 

oorlog en geweld? 

Slot 

Alfred Hermann Fried was een paradox 

gedurende zijn leven (en ook nog lang 

daarna). Hij zat als het ware altijd 

tussen twee stoelen: jood zonder 

religieuze overtuiging, links zonder 

partijlidmaatschap, intellectueel zonder 

academische opleiding en (minstens tot 

1913) zonder titel. Een man die zijn 

leven lang erkenning zocht als intellectuele 

burger zonder dat hij ooit echt 

geaccepteerd werd. Hij bleef altijd een 

buitenstaander zelfs in de pacifistische 

gemeenschap. Het benadrukken door 

Fried van een wetenschappelijke 

benadering met verwaarlozing van 

ethische componenten kan als een 

reactie op de sentimentele utopie van 

zijn tijd gezien worden. Toch is het zijn 

verdienste geweest antipacifistische 

stereotiepen met wetenschappelijke 

argumenten te weerleggen. In historisch 

perspectief komen vele vormen 

van samenwerking tussen staten, zoals 

de Europese eenmaking en de 

Verenigde Naties, overeen met de concepten 

van Fried. Een ander activiteit 

van Fried die zijdelings met zijn vredeswerk 

verband hield, was zijn prominente 

rol in de Esperanto-beweging. 

Deze beweging steunde op het idee dat 

een universele tweede taal zou helpen 

in de appreciatie van alle culturen en 

zo tot een betere wereldvrede zou leiden. 

Hij publiceerde in 1903 zelfs een 

studieboek Lehrbuch der internationalen 

Hilfssprache Esperanto voor 

het aanleren van deze taal. 

Verantwoording 

De tekst is voornamelijk gebaseerd op 

het werk van Bernard Tuider: Alfred 

Hermann Fried, Pazifist im Ersten 

Weltkrieg. Illusion und Vision. Het gaat 

om een Diplomarbeit voor het bekomen 

van de titel van Magister der 

Philosophie aan de Universiteit van 

Wenen. Het werk is vlot leesbaar en is 

in PDF-vorm beschikbaar op het web. 

Het is niet zozeer een biografie maar 

behandelt vooral het pacifistische 

concept en de toenmalige vredesbewegingen. 

*

Akke Botzen 

PN werd in 1993 opgericht in 

Nederland (Hilversum) door 

journalisten, politici en geëngageerde 

individuen, met 

steun van de Nederlandse 

Vereniging van Journalisten 

NVJ en politiek-cultureel 

centrum ‘De Balie’. 

Bij de viering van het 15-jarig bestaan 

complimenteerde minister 

Verhagen van BuZa de organisatie: 

“ . . . het belang van persvrijheid. 

De Nederlandse regering 

zal Press Now hierbij van harte 

ondersteunen”. 

PN ontstond vanuit bezorgdheid 

om de oorlog in Joegoslavië, met 

als doel het ondersteunen van 

onafhankelijke media in dat land, 

als tegenwicht tegen de propaganda 

en haatcampagnes van de 

staatsmedia. In Servië, Kroatië, 

Bosnië en Herzegovina werden 

radio,TV, kranten, tijdschriften en 

sommige internetmedia ondersteund. 

Door de conflicten in 

Kosovo en Macedonië en de crisis 

in Albanië breidde PN ook in 

die regionen zijn activiteiten uit. 

Nog groter werd het actieterrein 

in 2003 met Wit-Rusland, 

Moldavië en Oekraïne en met 

een 'terreinverkenning' in de 

Kaukasus en Centraal Azië. 

Algemener werd de doelstelling 

in 2004, waarbij het meer dan 

voorheen ging om conflictregionen 

en landen in transitie op weg 

naar democratie.Vandaag de dag 

ondersteunt PN ruim 100 projecten 

(Balkan, Oost-Europa, 

Kaukasus, Centraal- Azië,Afrika 

Uit de tijdschriften 

Persvrijheid? Press Now, 16 jaar 

Bron: Nieuwsbrief Press Now, voorjaar 2009 

en het Midden-Oosten). 

Missie vanaf het begin is het promoten 

van democratie en mensenrechten 

door het ondersteunen 

van onafhankelijke media, 

met continue aanpassing aan 

plaatselijke en politieke ontwikkelingen 

in het gebied. Beperkte 

de steun zich in het begin tot 

noodgevallen, nu heeft PN zijn 

focus verschoven naar investeringen 

en strategieën voor de lange 

termijn met als resultaat meerjarige 

overeenkomsten voor projecten 

met partners in de betreffende 

regionen.Aan onafhankelijke 

journalisten wordt steun 

en training geboden. 

Het 15-jarig bestaan van PN in 

2008 viel samen met de directeurswisseling. 

Vertrekkend was 

Wilco de Jonge, nu werkzaam bij 

mensenrechten van AI. De aangetreden 

directeur Leon Willems 

werkte jarenlang voor de IKONtelevisie 

(Midden-Oosten en 

Afrika) en was de laatste tijd 

actief voor de VN in Soedan. 

Willems: 'ik vond het al in de 

jaren ’90 inspirerend om te zien 

hoe PN een activistische opstelling 

combineert met een langetermijnvisie. 

Wereldwijd staan de 

media – (ontwikkelingsorganisaties) 

onder sterke politieke en 

economische druk. Samenwerking 

is noodzakelijk zoals dit 

gebeurt in het Global Forum for 

Media Development met ethische 

regels voor media in conflictgebieden'. 

WIllems is gekozen in de 

stuurgroep Internationale ngo’s 

van het Forum. Staten hebben 

weinig geld over voor vrije 

media. Nederland vormt een uitzondering: 

onze ambassades in 

conflictlanden nemen veel initiatieven. 

Ook de vrije journalistiek wordt 

toenemend bedreigd: embedded 

journalism (Afghanistan) en 

belemmering van toegang (Gaza). 

Bij exiled (hybride) media 

(Zimbabwe, Eritrea) wordt het 

nieuws locaal vergaard, doorgestuurd 

naar een externe zender 

en weer beluisterd in het land 

van herkomst. De rol van civiele 

media zal in dit soort landen 

steeds groter worden 

(Ethiopische blogs in de diaspora, 

het uitdelen van camera's aan 

Palestijnse boeren, waarvoor 

B'tselem in Israël de Geuzenpenning 

ontving).Voor professionele 

media en voor PN gaat het 

erom, deze berichtgeving in te 

passen met behoud van kwaliteit 

en integriteit. Door hard te werken 

aan de kwaliteitseisen is PN 

nu I.S.O.-gecertifeerd.* 

Resultaten 

Koerdistan/Noord-Irak 

31 maart 2009 presenteerde 

Judit Neurink in Felix Meritis in 

Amsterdam haar boek ‘De Bange 

Stad’, over de lotgevallen van drie 

bevriende families in Bagdad met 

verschillende etnische achtergronden. 

Niet toevallig, want 

schrijfster is directeur van het 

IMCK, het Independent Media 

Centre Kurdistan. Dit Centrum 

vierde april 2009 haar eerste 

verjaardag. Het onderging in deze 

korte tijd een stormachtige groei 

en netwerkbekendheid. Behalve 

allround scholing aan media verzorgt 

het IMCK ook trainingen 

voor Koerdische politici: voor 

het verbeteren van hun omgang 

met de media en het bieden van 

meer transparantie. Er zijn voorbereidingen 

voor een post-doc 

opleiding journalistiek, dit jaar 

nog te beginnen. De financiering 

gaat lukken. Helaas is de vergunning 

als locale ngo nog niet rond. 

Armenië 

Een Nederlandse delegatie (RTV 

Oost) bezocht in 2008 het commerciële 

tv station in Sevan, de 

armste regio van Armenië. Het 

station is opgezet door een 

Armeense ondernemer, om geld 

te verdienen maar ook vanuit een 

ideologie: 'voor het brengen van 

vermaak en informatie aan een 

bevolking die weinig heeft'. Boven 

het vanuit het station al bestaande 

trainingsprogramma van studenten 

journalistiek werd nu via 

gezamenlijke personeelstraining 

en het installeren van gesponsorde 

apparatuur de basis gelegd 

voor een langdurige samenwerking. 

De uitzendingen van het 

Armeense station zijn lokaal/ 

regionaal gericht met dagelijks 

nieuws en informatieve programma's 

en met veel aandacht voor 

sociale problematiek. De medewerkers 

tonen veel betrokkenheid. 

RTV Oost kan helpen door 

structureel training te verzorgen 

en de apparatuur te verbeteren. 

'Maar de Armeense zender zal 

het niet redden zonder verdere 

materiële ondersteuning van 

Press Now', aldus Marcel Oude 

Wesselink, programmadirecteur 

van RTV Oost. Radio Darfur: opgezet 

april 2008 door PN directeur 

Willems en sinds december 

2008 vanuit Hilversum bezig met 

radio-uitzendingen over en voor 

Soedan (website Eng. www.radio 

dabanga. org.) Willems ontwikkelde 

de afgelopen 3 jaar al in Zuid- 

Soedan een uitgebreid werk van 

FM-zenders voor de VN. 

*) normen voor mediagerelateerde 

bedrijven.

Jef De Loof 

De opvatting dat het leven op 

onze planeet een ontwikkeling 

heeft gekend, waarbij de verschillende 

soorten geleidelijk 

geëvolueerd zijn vanuit gemeenschappelijke 

voorouders, vinden 

we al terug bij bepaalde Griekse 

filosofen.Waarschijnlijk zijn in 

de daaropvolgende eeuwen nog 

andere filosofen en biologen 

hiermee bezig geweest, maar 

hiervan zijn geen sporen meer 

terug te vinden wegens repressie 

en onbespreekbaarheid van 

het probleem. 

Lamarck (1744-1829) was de eerste 

om een wetenschappelijke hypothese 

te formuleren in verband met biologische 

evolutie. Hij veronderstelde 

dat onder invloed van het leefmilieu 

veranderingen konden ontstaan die 

erfelijk waren. Een van zijn voorbeelden 

was de giraf die een langere 

hals ontwikkelde toen de laagste 

bladeren van de bomen moeilijk 

bereikbaar werden. 

Het was echter Charles Darwin 

(1809-1882) die, na uitgebreid onderzoek 

en vele contacten met andere 

wetenschappers, de basis legde van de 

huidige evolutietheorie. Het ontstaan 

van de verschillende soorten is volgens 

zijn stelling het gevolg van drie 

factoren: genetische variaties, voortplanting 

en natuurlijke selectie. Zijn 

voornaamste publicatie: On the origin 

of species by means of natural selection 

(1859) werd positief onthaald in 

wetenschappelijke kringen. De 

stelling van Darwin bracht niet alleen 

een plausibele verklaring voor een 

aantal vastgestelde feiten, ze volgde 

een logische gedachtegang en was 

gebaseerd op ernstig wetenschappelijk 

onderzoek. In het licht van de 

viering van het jaar van Darwin leek 

het opportuun zijn evolutieleer te 

bekijken, speciaal in verband met 

competitie en oorlog. Het darwinisme 

steunt enerzijds op de vaststelling dat 

erfelijke mutaties veel voorkomen en 

anderzijds dat in de competitie tussen 

22 

Het darwinisme en oorlog 

Charles Darwin 

de al dan niet gemuteerde afstammelingen 

de sterkste of liever de best 

aan zijn omgeving aangepaste – the 

fittest, zoals hij die noemde – het 

uiteindelijk haalt. Dit mechanisme 

zorgt voor een permanente vooruitgang 

van de kwaliteit en de leefbaarheid. 

Sociaaldarwinisme 

Het darwinisme paste dan ook in het 

denkkader van de activisten, van de 

strebers. Wij, mensen, staan aan de 

top, en alles wijst er op dat we het 

nog veel verder kunnen schoppen. 

Sommigen gingen die Survival of the 

Fittest interpreteren als een mechanisme 

waaraan we actief moeten 

meewerken, willen we de ontwikkeling 

van de mensheid stimuleren. Ze 

vonden hierin een reden om de zorg 

voor de zwakken als contraproductief 

te zien. Als 'sociaaldarwinisten' – 

een wat misleidende benaming – 

waren ze ervan overtuigd dat de aandacht 

van de overheid in de eerste 

plaats moet gaan naar de sterken. Dit 

vinden we ook enigszins terug in het 

neoliberale denken: zorg in de eerste 

plaats voor de sterken. Zij zorgen 

voor een welstellende samenleving, 

waarvan ook de zwakkeren zullen 

genieten. 

Sommigen gingen verder en vonden 

dat de samenleving de zwakkeren aan 

zichzelf moest overlaten, zoals de 

natuur het geregeld had. Extreme aanhangers 

waren er van overtuigd dat 

we de natuur een hand moesten toesteken 

door het nemen van eugenetische 

maatregelen, zoals steriliseren 

of een zachte dood laten sterven van 

gehandicapten, dementen, onaangepasten 

en…al wie behoorde tot een 

minderwaardige cultuur. Uitwassen 

gingen zeer ver. Ze maakten een 

onderscheid tussen culturen en 

rassen. Superieure rassen, zoals het 

arische ras, hadden binnen het evolutionaire 

denkkader het recht de minderwaardige 

uit te schakelen, in de 

lijn van de natuurlijke ontwikkeling. 

Een evolutie gebaseerd op een survival 

of the fittest leek op het eerste 

gezicht een samenleving te veronderstellen 

waarin competitie, het vechten 

om te overleven, een belangrijke 

plaats innam. Vijandschap, oorlog, 

massavernietiging, 'oog om oog, tand 

om tand', racisme, egocentrisch gedrag, 

het lijken allemaal noodzakelijke 

elementen van groei en vooruitgang. 

Groepsselectie 

Darwin zelf had problemen met deze 

negatieve interpretaties van de 

natuurlijke selectie. Hij vond zorg 

voor de zwakkeren een absolute 

noodzaak en een positief element in 

de evolutie van het mensdom. Op een 

bepaald moment gebruikte hij de 

term 'groepsselectie' om te wijzen op 

het belang van de groep, op de nood 

aan sociaal gedrag, voor de groei van 

het welzijn van de gemeenschap. 

Sociaal gedrag heeft in de loop van 

de geschiedenis nergens de ontwikkeling 

tegengehouden. Integendeel. 

Van in het begin van de menselijke 

geschiedenis zien we zorg voor de 

zwakke, voor de mindere. Overal ter 

wereld, in alle beschavingen, zie je 

mensen tegen de darwinistische competitie 

in hun voordelige positie prijsgeven, 

de zwakkere bijstaan en voorrang 

geven. Aanvankelijk waren het 

uitzonderingen die onafhankelijk van 

mekaar zich inzetten voor de medemens, 

voor een nieuwe, menselijker 

wereld. Stilaan gaan ze samenwerken, 

vandaag vormen ze ngo's, een teken 

dat de tendens doorgroeit en veralge-

meent. Meer nog, bevolkingsgroepen 

die macht uitoefenen staan geleidelijk 

een deel van die macht af ten 

voordele van zwakkeren, verplicht of 

gewoon om de wereld leefbaar te 

houden. Afschaffing van de slavernij, 

ontwikkeling van een sociale wetgeving, 

algemeen stemrecht, emancipatie 

van de vrouw, ontstaan van een 

belastingsysteem als aanzet tot herverdeling 

van de welvaart, het zijn 

allemaal situaties waarin een deel van 

de macht van de sterkere groep overgedragen 

wordt naar de zwakkeren. 

En je kunt nu zeggen dat het nog veel 

te weinig is, het is in elk geval een 

nieuw, groeiend verschijnsel, dat 

recht ingaat tegen de principes van 

het sociaaldarwinisme. 

Doortrekken van de 

evolutielijnen 

De menselijke beschaving kent in de 

jongste tijd op alle terreinen een ongelooflijk 

snelle, almaar snellere 

ontwikkeling. Zeker als je die vergelijkt 

met de uiterst trage evolutie 

van de eerste homo sapiensgeneraties, 

die ongeveer 160.000 jaar geleden 

hebben geleefd. In die ontwikkeling 

kan je bepaalde richtingen herkennen 

die bij extrapolatie een aantal perspectieven 

geven, maar wat het uiteindelijk 

wordt is een groot vraagteken. 

Blijft het een beheersbare, in 

toom te houden groei of wordt het 

een reis bergaf, op een trein zonder 

remmen, die uiteindelijk eindigt op 

een totale crash? Niemand kan het 

voorspellen. We weten enkel dat de 

mens zelf in toenemende mate verantwoordelijk 

wordt, niet alleen voor 

zijn eigen toekomst, maar voor de 

toekomst van onze planeet 

Een algemene bezinning is noodzakelijk, 

uitgaande van een aantal onbetwistbare 

vaststellingen. 

- Onze kennis neemt toe op een exponentiële 

wijze. Waar deze bij de primitieve 

mens beperkt was tot zijn onmiddellijke 

omgeving en ervaring, 

ging ze almaar verder zoeken, diepgaander 

graven en ruimer interpreteren. 

De groeiende hoeveelheid basisgegevens 

waarover we beschikken 

kunnen we op een gestructureerde 

wijze opslaan, wat het mogelijk 

maakt verbanden te onderzoeken. 

Meer en meer slagen we erin een 

wereld te scheppen die voor ons 

werkt. 

- We worden steeds onafhankelijker, 

lichamelijk en geestelijk, minder en 

minder gebonden aan de zorg voor 

onze basale levensbehoeften. Deze 

evolutie gaat verder. Van groeiende 

onafhankelijkheid van de omgevingsfactoren, 

naar een toenemende impact 

op de natuur om uiteindelijk richting 

te geven aan de verdere ontwikkeling 

van onze planeet en van het leven op 

aarde. Door manipulatie van onze 

genen zien we een toekomstbeeld 

waarin we zelfs in staat zijn onze 

eigen menselijke evolutie te richten. 

- Meer impact op de toekomst van 

onze wereld betekent meer verantwoordelijkheid, 

een verantwoordelijkheid 

op een totaal ander niveau. 

We krijgen een wereld in handen en 

beschikken over steeds ingrijpender 

middelen, die we met toenemende 

voorzichtigheid moeten leren manipuleren. 

Deze ontwikkeling heeft zeker vele 

positieve gevolgen. We beheersen 

tegenwoordig de natuur in die mate 

dat we, althans in het rijkere deel van 

de wereld, niet meer moeten vechten 

voor ons bestaan, maar ons de luxe 

kunnen permitteren de zwakkere op 

te vangen, zonder als gemeenschap 

hiervan echt nadeel te ondervinden. 

Vandaag kunnen we, zonder ons pijn 

te doen, mensen langer laten leven 

met behulp van dure geneesmiddelen 

en al even dure zorg. Kunnen we 

kinderen, waarvan we weten dat ze 

door chronische ziekte nooit productief 

zullen zijn maar de maatschappij 

veel zullen kosten, een lang leven bezorgen. 

Maatregelen die totaal indruisen 

tegen het sociaaldarwinisme. 

Anderzijds moeten we onze prioriteiten 

grondig herbekijken. In de eerste 

plaats worden we geconfronteerd met 

zware problemen die het 

voortbestaan van de mensheid 

bedreigen zoals de opwarming 

van de aarde en de uitputting 

van onze grondstoffen. Een 

ander prioritair probleem, 

waarop te weinig nadruk wordt 

gelegd, is de toenemende vernietigingskracht 

van de wapens. 

Kernwapens, chemische, biologische 

wapens bedreigen het 

voortbestaan van de mens op 

aarde. Veel te vlug zijn we het 

vergeten of werd het nieuws 

weggemoffeld, dat we op een 

bepaald ogenblik tijdens de 

Koude Oorlog (26 september 

1983) zeer dicht stonden bij een 

ongewilde massale atoomoorlog 

na een foutief gesignaleerd 

vertrek van vijf Amerikaanse 

raketten. Enkel de koelbloedigheid 

en ongehoorzaamheid van 

de sovjetverantwoordelijke die 

het automatisch vertrek van 

Russische raketten uitschakelde, 

heeft ons voor de 

explosie van honderden kernwapens 

gespaard. 

Ontwikkelen van steeds gevaarlijker 

wapens is het logisch gevolg van 

enerzijds de toename van onze technische 

mogelijkheden en anderzijds 

het nog altijd aanvaarden van oorlogen 

als laatste oplossing van een 

conflict. Terugdringen van de oorlog 

door meer dialoog en samenwerking, 

is onze prioriteit. Het kan als we er 

aan willen werken. Inzet voor vrede is 

geen vechten meer tegen de bierkaai. 

In het licht van de evolutie wordt het 

een zinnige, realiseerbare, meer dan 

ooit noodzakelijke actie. * 

23

Symposium bij het 40-jarig NVMP-jubileum 

Hugo D’aes, Hans van Iterson 

Op zaterdag 10 oktober organiseerde 

de NVMP ter gelegenheid 

van haar 40-jarig bestaan 

het toepasselijke symposium 

‘Arts en Oorlog’ in het UMC te 

Utrecht. Het was niet alleen een 

terugblik maar ook een poging 

tot verbreding van haar blik. 

Welke dilemma’s komt de arts 

tegen bij oorlog? 

Introductie 

Historicus Leo van Bergen bereidt 

ons voor op de hoofdthema’s van de 

dag met een bondige maar prikkelende 

introductie: ‘De drie rollen van 

de gezondheidswerker ten opzichte 

van oorlog’ te weten: het streven naar 

een kernwapenvrije wereld, noodhulp 

en oorlog en schending van medische 

mensenrechten in oorlogstijd. Als we 

het over oorlog hebben is de gezondheidswerker 

nooit ver weg. Bij 

beelden van een oorlog horen beelden 

van ambulances, artsen en verpleegkundigen. 

Maar hun rol is veelal 

curatief, niet preventief: het genezen 

van door oorlog geslagen wonden. 

Op dit symposium schenken we aandacht 

aan drie minder belichte rollen 

van de gezondheidswerker tijdens een 

oorlog. 

Vooreerst de actievoerder: artsen kunnen 

en moeten voorlichting geven 

over de gevaren van oorlog en 

wapens. Zeker sinds de atoomaanvallen 

op Hiroshima en Nagasaki is 

het een must dat artsen duidelijk 

maken dat efficiënte hulpverlening in 

oorlogstijd onmogelijk is. Maar ook 

landmijnen en clusterbommen geven 

door hun niet-discriminatoire werking 

genoeg redenen tot bezorgdheid. 

Vervolgens focussen we op de helper 

in nood, vooral toegespitst op de 

ethische dilemma’s: wat doe je als 

anderen beslissen over wie de hulp 

krijgt, welke mensen medische zorg 

of voedselhulp ontvangen en welke 

niet? En wat met het onthutsende 

24 

Arts en Oorlog 

gegeven dat je als hulpverlener een 

conflict langer laat duren of in stand 

houdt? Tenslotte zullen we het hebben 

over de arts als dader of medeplichtige: 

hem als monster afschilderen is 

misschien net iets te gemakkelijk. 

Enige zelfreflectie over onze eigen 

attitudes kan tot het besef leiden dat 

oorlog eerder een verzachtende dan 

een verzwarende omstandigheid is. 

Deel I: Nucleaire wapens 

NVMP-voorzitter Herman Spanjaard 

opent met een boeiende powerpointpresentatie 

het onderwerp 'nucleaire 

wapens'. De mijlpalen in de geschiedenis 

van de NVMP passeren de 

revue: de IPPNW-Nobelprijs voor de 

Vrede in 1985, het World Court 

Project, The Hague Appeal for Peace in 

Den Haag in 1999, Mayors for Peace. 

De waanzin van de oorlog wordt door 

Herman uitgelicht. Hij geeft aan dat 

een kogel van 1 cent, die in een Afrikaans 

land iemand verwondt, een materiële 

schade kan aanrichten van 

$ 6000,00. Voor datzelfde geld kun je 

bijvoorbeeld 250 kinderen volledig 

vaccineren, 100 kinderen één jaar 

basiseducatie geven of een gezin van 

vijf mensen tien jaar voeden. Er staan 

nog steeds 4.000 kernwapens op hair 

trigger alert. Op iedere grote Nederlandse 

stad staat nog altijd een kernraket 

met de juiste coördinaten gericht, 

ook hier op Utrecht. Dat is een meer 

dan verontrustende gedachte. 

Vervolgens kreeg de burgemeester 

van Wassenaar Jan Hoekema het 

woord. Hoekema is een van de 53 

‘Burgemeesters voor Vrede’ die 

Nederland inmiddels telt. Hoekema 

stelt vast dat antikernwapenmensen 

vaak als ‘links’ te boek staan. Bij de 

Burgemeesters voor Vrede ligt dat 

anders. Ze zijn lang niet allemaal 

PvdA maar ook CDA en VVD. Alle 

kleuren zijn vertegenwoordigd, dat 

wil zeggen: burgemeesters zijn bezig 

met kernwapens. Een middel om aandacht 

te krijgen is het maken van een 

link met de millenniumdoelen (er zijn 

immers ook al 140 ‘millenniumgemeenten’). 

Het is de taak van de 

burgemeester deze doelen aaibaar te 

maken. Een wereld waar het kernwapen 

bestaat als verweer omdat je je 

bedreigd voelt door een ander, van 

dat soort denken, van die structuren 

moeten we proberen af te komen. Het 

afbouwen van kernwapens is niet onmogelijk 

als er politieke wil is bij de 

landen die er toe doen: de Verenigde 

Staten, China en Rusland. Als die drie 

landen het met elkaar eens worden is 

het visioen van een kernwapenvrije 

wereld niet meer ondenkbaar. Maar 

dat zal wel een soort veiligheidsordening 

vergen en technische afspraken 

over het op een fatsoenlijke 

manier opruimen van kernwapenvoorraden. 

Hoekema moedigt de aanwezigen 

aan: laat uw stem horen aan 

burgemeesters en gemeenteraadsleden 

op weg naar die kernwapenvrije 

wereld. Zij zitten er toch allemaal 

namens de bevolking, zijn allemaal 

gekozen of benoemd. Die gevoelens 

moeten ook vertolkt worden richting 

Den Haag met hulp van de Vereniging 

van Nederlandse Gemeenten. 

Denk niet, dat kernwapen gaat 

vanzelf weg, dat is iets te makkelijk. 

Laten we daar onze agenda op richten 

gedurende de eerste drie, vier jaar dat 

Obama president is. Daar zitten 

kansen, maak daar gebruik van! 

Oud-NVMP-voorzitter Auke van der 

Heide gaat vervolgens meer in op de 

details van de medische verantwoordelijkheid 

daar waar het preventie 

van kernwapens betreft. In 1986 

stelde de KNMG in een verklaring 

dat na een nucleaire aanval artsen 

‘niet kunnen voldoen aan de basisvoorwaarden 

voor een georganiseerde 

gezondheidszorg’. De World Medical 

Association zei in een verklaring over 

kernwapens: Het is de plicht van 

iedere medicus de afschaffing van 

kernwapens te bevorderen. Wat is er 

nog meer nodig om aan te tonen dat 

artsen een verantwoordelijkheid 

hebben wanneer het gaat om middelen 

die de potentie in zich hebben 

hele populaties uit te roeien? Auke 

maakt een vergelijking met roken:

Jan Hoekema 

tegenwoordig is roken not done. Zo 

moeten we ook af van de nucleaire 

wapens. Je weet dat het slecht is voor 

je eigen mensen om de wapens te 

produceren. Je weet dat het gevaarlijk 

is om deze wapens te bezitten en toch 

is de aantrekkingskracht kennelijk zo 

groot dat er steeds meer staten zijn 

die deze wapens in bezit hebben. 

Vervolgens wordt een stuk uit de film 

Wargame (1965) getoond die de 

gruwelen en medische chaos en wanhoop 

laat zien na een atoomaanval op 

Groot-Brittannië. De film werd destijds 

gecensureerd en mocht niet op 

het publieke net worden uitgezonden. 

Discussie 

Daarna is het tijd voor vragen. Een 

medisch student confronteert ons 

direct met een volgend dilemma: 

volledige kernontwapening zelf is 

eerder gevaarlijk dan ongevaarlijk. De 

kennis is er immers toch, je kunt 

waarschijnlijk nooit zonder. 

Leo van Bergen beaamt dat: aan 

alleen ontwapenen heb je niks dat 

moet gepaard gaan met geopolitieke 

ontspanning, dat moet gepaard gaan 

met het ontwapenen van andere 

wapensystemen en met andere 

manieren van conflictoplossing. 

Herman Spanjaard vult aan: de kans 

Auke van der Heide 

dat de laatste kernwapens deze aarde 

verlaten is heel klein maar de overkill 

die er nu is slaat helemaal nergens 

op; die kost heel veel geld. Dat geld 

kun je inzetten voor onderwijs, voor 

medische wetenschap en voor nog 

een hoop andere programma's. Er 

wordt vooral veel geld uitgegeven dat 

op een andere manier besteed kan 

worden. Verder is het opruimen van 

de kernwapens uit Nederland een heel 

concreet doel. Ook zou het fijn zijn 

als de Russen en Amerikanen alleen 

nog hun kernwapens op elkanders 

steden zouden richten en niet meer op 

de Europese. Dat zijn heel concrete 

doelen om na te streven. 

Herman Spanjaard 

Linda Polman 

Deel II: Noodhulp en oorlog 

Eerst kwam Linda Polman aan het 

woord over ‘Medische noodhulp en 

geweld’. Polman is freelance journaliste, 

die als oorlogscorrespondente 

aanvankelijk rapporteerde over 

diverse vredesmissies van de VN. In 

1993 was ze in Somalië, waar ze het 

grote verschil constateerde tussen de 

succesverhalen die in de krant verschenen 

en de realiteit op het veld. Ze 

was er ook bij in Rwanda in 1994, 

waar de VN-soldaten opnieuw 

machteloos moesten toekijken tijdens 

de genocide. Vervolgens kwam ze in 

Siërra Leone terecht, waar het verdrag 

van Lomé in 1999 de humanitaire 

hulpkaravaan op gang bracht. Ze 

stelde met verbazing vast waar de 

massale financiële en materiële hulp 

naar toe ging: het bleek namelijk dat 

de vroegere machthebbers het gemakkelijkst 

toegang kregen tot die 

hulp en konden beslissen waar die 

naartoe ging. En de armen bleven 

even arm als voorheen. Vanuit deze 

ontnuchterende waarnemingen begon 

ze te schrijven aan haar boek ‘De 

crisiskaravaan’, dat ook in deze 

Nieuwsbrief al aandacht kreeg 

(winternummer 2008). Om meer 

materiaal te verzamelen ging Linda 

Polman andere humanitaire hulpacties 

bestuderen, van eenmans-ngo’s tot 

mastodonten als UNICEF en Artsen 

zonder Grenzen. Ze kwam tot harde 

en voor veel hulpverleners moeilijk te 

verteren vaststellingen. De hulpverlening 

in acute oorlogssituaties is een 

echte industrie, zowel voor de gevers 

als voor de ontvangers. In het kamp 

van deze laatsten is het de kwestie te 

zorgen dat je zelf zo veel mogelijk 

krijgt en de tegenstander zo weinig 

mogelijk. 

Voor een deel heeft deze kwalijke 

evolutie te maken met het einde van 

de Koude Oorlog: doordat de supermachten 

zich terugtrekken uit de oorlogsfronten 

wordt de noodhulp overgelaten 

aan allerhande organisaties. 

Deze worden gesubsidieerd door de 

overheid en/of privésponsors en daar 

is héél veel geld mee gemoeid. Het 

meest bloedstollende aspect van het 

hele verhaal is de manipulatie van de 

media die een essentiële rol spelen: 

hoe meer geweld en gruwel, hoe meer 

media-aandacht, hoe meer hulp. Als 

je geen verhongerende of verminkte 

baby’s kunt laten zien krijg je geen 

geld. Zonder aandacht van CNN geen 

hulp. Linda Polman hoorde persoonlijk 

getuigenissen van rebellen in 

Siera Leone, die doelbewust slachtingen 

en vernielingen aanrichten: door 

steeds meer geweld te gebruiken 

komt er uiteindelijk toch hulpverlening 

op gang en kunnen ze profiteren 

van de hulpverleningsindustrie. 

Het motto tutti fratelli van Henri 

Dunant (alle mensen zijn broeders en 

iedereen heeft recht op dezelfde hulp) 


25


is dan wel ontstaan uit een nobel 

meevoelen met de lijdende mens, 

maar blijkt er in de praktijk soms 

voor te zorgen dat er slachtoffers worden 

gecreëerd en dat een conflict 

wordt verlengd. 

Toen was het de beurt aan Godelieve 

van Heteren om te reageren. Zelf arts 

met ervaring in de medische noodhulp, 

begon ze met te zeggen dat het 

verhaal van Linda Polman spijtig genoeg 

klopt. Maar de vraag stelt zich 

welk debat je hiermee nu wilt voeren. 

Het mag geen zwart-wit discussie 

worden (“Er zijn alleen maar mislukkingen, 

of alleen maar goede 

resultaten”; of: “Ontwikkelen kan 

alleen maar zonder, of mét, hulp”), 

waarna gekozen moet worden tussen 

gewoon verder doen en alle hulp 

stopzetten. Het debat moet genuanceerd 

gevoerd worden. 

Godelieve van Heteren 

26 

Herkenbare dilemma’s zijn voor Van 

Heteren: 

• Noodhulp is ‘kluitjesvoetbal’. 

• We are feeding the bad guys. 

• Blijven versus weggaan. 

• Belangenconflicten (kiezen voor de 

noodlijdende bevolking of compromissen 

sluiten met de machthebbers). 

• Incidentele in plaats van structurele 

aanpak (enkel wat in de schijnwerpers 

staat krijgt hulp). 

Punten van kritiek zijn: 

• De visie van Polman is dichotoom: 

óf goed óf slecht is te simpel gesteld. 

• Polman biedt te weinig alternatieven, 

want hoe ga je om met die 

dilemma’s? Zomaar stoppen met 

alles? 

• Teveel invloed wordt toegedicht aan 

ngo’s. 

• Noodhulp en structurele ontwikkeling 

moet je meer in elkaars verlengde 

zien; in de noodhulpfase meer 

aansluiting zoeken bij lokale initiatieven. 

• Ngo’s zijn zich al goed bewust van 

de problematiek en proberen er iets 

aan te doen. 

• Global health perspective: de verbetering 

van de gezondheidstoestand 

moet wereldwijd bekeken worden, en 

dit moet nu net buiten de rampen 

gebeuren. 

We kregen even tijd om de standpunten 

te laten bezinken tijdens het film- 

V.l.n.r.: Herman Spanjaard, Leo van Bergen, Auke vd Heide en Peter Buijs (dagvoorzitter) 

fragment uit Fernando Meirelles’ The 

constant gardener. Verschillende van 

de aangehaalde problemen kwamen in 

tien minuten aan bod, zoals het droppen 

van voedselhulp, de dubieuze 

praktijken van de farma-industrie, het 

dilemma van de hulpverlener die een 

kind moet achterlaten en zelf zijn 

hachje redt. 

Discussie 

De discussie die volgde bracht nog 

enige verduidelijking in de standpunten. 

Een oud-medewerkster van 

Artsen zonder Grenzen stelde dat 

AZG niet thuishoort in dit verhaal en 

nooit de media heeft ‘gebruikt’ om 

hulp te vragen. Waarop Polman 

antwoordde dat AZG willens nillens 

deel uitmaakt van het ‘circus’, de 

crisiskaravaan: de actoren zien het 

niet anders, ze worden even goed 

gemanipuleerd. Volgens Van Heteren 

zien de hulpverleners echter wel 

degelijk dat ze in gemanipuleerde 

situaties terechtkomen en maken 

keuzes. 

Linda Polman haalde ook nog het 

voorbeeld Darfur aan. Niet minder 

dan 130 hulporganisaties van alle slag 

zijn hier aan het werk, het is de grootste 

hulpverleningsactie ter wereld: 

meer dan €800 miljoen per jaar! De 

besteding van geld en mankracht zou 

veel efficiënter kunnen als deze 

organisaties zouden samenwerken en 

één front vormen tegen de lokale

Lisette Luykx en Edwin Bakker 

machthebbers. Een organisatie als 

Artsen zonder Grenzen, die noodgedwongen 

keuzes moet maken, zou 

ook projecten kunnen selecteren waar 

de hulp minder gemanipuleerd wordt 

dan in bijvoorbeeld Soedan. De donaties 

en de hulp zouden veel beter 

besteed zijn. Godelieve van Heteren 

vindt echter dat, alles bijeen, de 

balans van de hulpverlening zeker 

niet negatief is, er gebeurt ook veel 

goeds met het gedoneerde geld. 

Literatuur die ter sprake kwam: 

Linda Polman: De crisiskaravaan, uitg. Balans 

Tobias Reijngoud: Ontwikkelingshulp in 2 uur 

en 53 minuten, uitg. Kosmos 

James Orbinski: An Imperfect Offering, uitg. 

Random House 

Deel III: Schending medische 

mensenrechten in oorlogstijd, 

ook door artsen zelf 

De eerste spreker is Lisette Luykx, 

tegenwoordig huisarts en docent aan 

de VU maar voorheen voorzitter van 

Artsen zonder Grenzen. Zij vertelt 

van haar ervaringen als arts in het 

vluchtelingenkamp Goma waar ze 

vluchtelingen uit Rwanda verzorgde. 

Daar werkte ze samen met Hutuartsen 

die uit het conflictgebied kwamen 

en die zich onmiskenbaar hadden 

schuldig gemaakt aan schendingen 

van mensenrechten en misschien 

wel aan genocide. Dat leverde toch 

een enigszins gespannen werksituatie 

op waarbij niet ontkend kon worden 

dat deze artsen zich als gewone collega’s 

gedroegen, kennelijk zonder 

geestelijke ballast. 

Daarna maakt zij een overstap naar de 

Tweede Wereldoorlog en nazi-Duitsland; 

welke voorbeelden zijn daar te 

vinden? Het naziregime dringt diep 

door in het medische domein doordat 

er een euthanasieprogramma ontstaat: 

mensen die zwakzinnig zijn of een 

handicap hebben horen niet bij ons 

Arische ras thuis en die kunnen we 

maar beter doden. Er zijn ook veel 

experimenten met medicijnen gedaan. 

Er zijn allerlei gruwelijke operaties 

uitgevoerd. Dr. Mengele is daarbij de 

bekendste naam die een fascinatie 

had voor tweelingenexperimenten. 

Toch was hij zeker niet de enige arts 

die zich aan dit soort praktijken 

schuldig maakte. Uiteindelijke zijn in 

Neurenberg twintig artsen veroordeeld; 

de meesten vonden echter dat 

zij helemaal niets gedaan hadden wat 

niet kon. Zij verdedigden zich met het 

argument Befehl ist Befehl, het was in 

het belang van de staat, die levens 

waren toch zinloos, zijn wij zoveel 

slechter dan de mensen die Dresden 

en Hamburg hebben gebombardeerd? 

Sindsdien proberen wij door allerlei 

verdragen te voorkomen dat dit in de 

toekomst nog eens kan plaatsvinden. 

Ondanks deze verdragen en afspraken 

word je toch altijd weer geconfronteerd 

met dilemma’s die niet makkelijk 

op te lossen zijn. Een voorbeeld 

is de positie van Dutchbat in 

Srebrenica. Daar werd in een benarde 

situatie met gebrekkige voorraden 

besloten een vrouw niet te helpen en 

alle voorraad te reserveren voor de 

soldaten. Achteraf is beoordeeld dat 

dit een medisch juiste beslissing is 

geweest. Guantanamo Bay is een 

voorbeeld uit de tegenwoordige tijd. 

Uiteindelijk moeten we streven naar 

artsen die trots zijn op hun artseneed, 

die bekend zijn met het juridische 

kader, die bewust zijn van de 

dualiteiten in de medische praktijk. 

Die moeilijke beslissingen kunnen 

nemen en die samenwerken en elkaar 

solidair bijstaan. 

Patient comes first vs security 

comes first 

Edwin Bakker is de laatste spreker. 

Hij is werkzaam bij het instituut 

Clingendael waar hij onderzoek verricht 

naar terrorisme en proliferatie 

van massavernietigingswapens. 

Bijzonder is, dat hij een van de gijzelaars 

was van Sadam Hoessein bij het 

begin van de Golfoorlog. 

Edwin Bakker vertelt van deze ervaring 

toen hij als student het land bezocht 

en vervolgens dat niet meer kon 

verlaten. Er was daar ook een groep 

buitenlandse artsen die in dezelfde 

situatie zat. Voortbordurend op wat 

Lisette gezegd heeft gaat het om twee 

zaken, óf: patient comes first, óf: 

security comes first. In de praktijk zie 

je dan dat er veelal gekozen wordt 

voor security comes first. De collectieve 

veiligheid gaat voor die van de 

individuele veiligheid. Daarbij gaat 

het bij collectieve veiligheid vaak om 

een inschatting, en die inschatting 

staat vaak lijnrecht tegenover de acute 

situatie waarin een patiënt zich bevindt. 

Voorbeelden daarvan zijn de luchtaanvallen 

in Afghanistan. Een F-16 

doet een luchtaanval omdat de militairen 

daar in het nauw zijn gedreven. 

Kies je dan voor de kans en het risico 

dat er een paar doden vallen onder de 

militairen of neem je het risico van 

collateral damage (burgerdoden en 

-gewonden bij een militair gerichte 

aanval). De afweging is dan, dat de 

commandant de levens van de soldaten 

prioriteit geeft. Twee dode militairen 

is een ernstiger gevolg dan een 

twintigtal collateral damage-doden. 

Immers met die twee dode militairen 

heb je een probleem als de kisten 

terugkomen naar Nederland, en met 

die anonieme twintig burgerslachtoffers 

bestaat er (hier) een veel minder 

groot probleem. Dat werkt high- 


27


tech approaches in de hand, je gaat 

het zoeken in technologische oplossingen 

om zo min mogelijk menselijke 

soldaten in te hoeven zetten. 

Dan is een paar dagen later zo’n 

filmadvertentie op tv, waarin een 

legerverpleegkundige getuigt dat ze 

het zo fijn vindt dat ze mensen kan 

helpen in Afghanistan, erg wrang in 

relatie tot die schade die die F-16 

heeft aangericht onder de burgers. 

Ander voorbeeld is de oefening 

Bonfire in Amsterdamse ArenA op 

6 april 2005, waar een bomaanslag 

wordt nagespeeld. Grote oefening. Na 

die ‘aanslag’ wordt besloten te wachten 

met het naar binnen sturen van de 

medische hulpdiensten omdat men 

bang is voor de doubleblast, dat is 

een tweede aanslag die medisch personeel 

kan treffen. Je moet eerst 

zeker zijn dat er nergens meer een 

tweede bom ligt. Dat wachten duurt 

lang en in die tussentijd gaan er dus 

slachtoffers van de eerste bom dood 

die geen verzorging krijgen. Dat is 

dus weer zo’n voorbeeld van kiezen 

voor een mogelijk groter gevaar ten 

koste van het acute individuele gevaar. 

Dat is heel moeilijk te beoordelen 

en een lastig medisch dilemma, 

maar toch kiest men dan voor de 

algemene veiligheid. Effectiviteit van 

foltering/verhoortechnieken zoals die 

in Guantanamo Bay gehouden zijn: 

werk je daaraan mee of niet? 

Tegenstrijdige berichten hierover, 

maar het komt er op neer dat algemene 

veiligheid belangrijker is dan individuele 

veiligheid en dat rechtvaardigt 

dan ook het folteren en de 

harde verhoortechnieken zoals je dat 

in afleveringen van de Amerikaanse 

televisieserie 24 ziet gebeuren. 

Die veiligheid is echter vaak meer 

theoretisch dan werkelijkheid. 

Hierna wordt een aflevering van ‘24’ 

vertoond, waarin een chirurg met een 

pistool tegen zijn hoofd gedwongen 

wordt over te gaan van behandeling 

van een patiënt die acute hulp nodig 

heeft tot behandeling van een gewonde 

terrorist die cruciale informatie 

kan hebben over een aanslag 

die veel mensen het leven kan kosten. 

Discussie 

Overheden zijn bereid om grondrechten 

van de mens te schenden voor 

28 

Karel Koster in gesprek met Carolien van de Stadt 

V.l.n.r.: Linda Polman, Peter Buijs, Godelieve van Heteren, Leo van Bergen 

de collectieve veiligheid. Heel veel 

mensen zijn het daar toch mee eens. 

Het is dus niet alleen de overheid die 

daarin doorschiet, we doen het allemaal. 

Die algemene veiligheid staat 

toch voorop en dat wordt breed geaccepteerd. 

In Nederland zijn we daar 

zelfs behoorlijk ver in doorgeschoten. 

Kliklijnen worden hier breed geaccepteerd. 

Medische informatie is 

ook niet meer geheim. Alle informatie 

moet van jongs af aan beschikbaar 

zijn omdat we geen risico’s meer 

willen nemen. We zijn bang dat we 

later op iets afgerekend zullen worden, 

dat veiligheid voor iedereen 

vooropstaat en dat dat gaat ten koste 

van de individuele vrijheden. De 

vingerafdruk in het nieuwe paspoort 

bijvoorbeeld. Zoiets wordt doorgevoerd 

omdat Amerika daar om vraagt. 

Nederland heeft daar dan opvallend 

weinig problemen mee. Toch zijn dat 

gevaarlijke ontwikkelingen waartegen 

meer weerstand zou mogen bestaan. 

Hiermee werd een volle, boeiende 

dag afgesloten. 

* 

Aan een volledig verslag van het 

symposium wordt gewerkt en deze zal 

in brochurevorm worden uitgebracht.

Nieuwsbrief nr. 4, 2008.qxd - NVMP

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?