Nieuwsbrief Mensenrechten & Gezondheidszorg van juni 2012

Nieuwsbrief
juni 2012
In dit nummer:
KOPTEKSTEN
bodytekst bodytekst bodytekst bodytekst bodytekst
bodytekst bodytekst bodytekst body-
• Loes van Willigen stelt zich voor
tekst bodytekst bodytekst bodytekst bodytekst
• De schizofrenie
bodytekst
van het
bodytekst
vreemdelingenbeleid in Frankrijk
• Gezondheidszorgprofessionals zijn
de ogen en oren van de samenleving -
interview met Marianne Begemann
• Jan Wier en de mensenrechten
• Eet- en drinkstaking achter de tralies
Jubileum
editie
25jaar
Johannes Wier Stichting
mensenrechten & gezondheidszorg
info@johannes-wier.nl • www.johannes-wier.nl
3

Van de redactie
Onlangs vierde de Johannes Wier Stichting haar 25-jarig bestaan. Mensenrechten & Gezondheidszorg verschijnt
daarom deze keer in de vorm van een speciaal jubileumnummer. Een verjaardag is een mooie reden om terug te
blikken, stil te staan bij het heden, maar ook om vooruit te kijken. Met nieuwe mensen in het bestuur levert dat een
nieuw perspectief. De nieuwe voorzitter Loes van Willigen stelt zich in dit nummer aan u voor en vertelt over de
veranderingen die zij samen met het bestuur in gang heeft gezet.
Wat kunt u verder lezen in Mensenrechten & Gezondheidszorg? Onze eigen redacteur Lotte Schoenmakers is naar
Calais geweest en heeft daar gesproken met artsen en verpleegkundigen die zich ontfermen over de illegalen.
Hoe houden medici zich staande tussen politie en migranten?
Dit relaas wordt gevolgd door een weergave van de lezing van Vera Hoorens over Johannes Wier op de Toogdag.
Deze dag vond plaats in het fort Vechten bij Utrecht. Een mooie dag en een bijzonder verhaal.
Dit wordt gevolgd door een gesprek met Marianne Begemann over Mensenrechteneducatie. Zij is voormalig voorzitter
van de werkgroep mensenrechteneducatie (MRE). Inke Schaap interviewde haar en is ook haar opvolgster.
Jos Schoenmakers en Joep van Buuren buigen zich daarna over de rol van artsen en de directie van penitentiaire
inrichtingen wanneer zij te maken krijgen met eet- en drinkstakingen. Waar lopen zij elkaar in de weg, waar kunnen
zij wederzijds begrip én begrip voor de gedetineerde opdoen?
We hebben tot slot een zevental oud-bestuursleden de prangende vragen gesteld: Wat zijn de hoogtepunten van
de JWS in de afgelopen jaren? Waarom is de stichting zo belangrijk? Wat zou beter kunnen? Of is er minder goed
gegaan? En hoe ziet u de toekomst van de stichting? U leest hun reacties verspreid door deze uitgave.
Namens de redactie,
Marieke Schilling
Eindredacteur a.i. Mensenrechten & Gezondheidszorg
Jubileum
editie
25jaar
Maarten Hoejenbos
De hoogtepunten van de JWS betroffen wat mij betreft de discussies in
de werkgroep Medisch-ethische dilemma’s in de jaren negentig. Een
onderdeel van een bredere discussie over de veranderende inzet van de
krijgsmacht in de periode na de koude oorlog.
Het blijft belangrijk om na te denken over ethische dilemma’s, die per
definitie niet makkelijk met een wet, regeling of voorschrift op te lossen zijn.
Dilemma’s zijn onderdeel van het dagelijks werk van artsen en verplegers.
De JWS heeft naast alle voordelen helaas ook alle belemmeringen van
een vrijwilligersorganisatie. Velen onderschrijven het doel, maar goede wil
alleen is onvoldoende en het lukt slechts moeizaam om een formeel onderdeel
te worden van het medische denkpatroon en de medische opleiding.
De toekomst van de JWS blijft onzeker. De drijvende kracht van
enkele energieke pleitbezorgers is
misschien onvoldoende om de doelstelling
te blijven uitdragen en mensen
te motiveren. Dat is is een jammer-
lijke paradox.
Maarten Hoejenbos was marine-arts en
beleidsmedewerker gezondheidszorg
van het Ministerie van Defensie. Vanaf
2006 is hij vrijgevestigd arts en sociaal
geneeskundige.
Dilemma’s zijn onderdeel van
het dagelijks werk van artsen en
verplegers.
Loes van Willigen stelt zich voor
Loes van Willigen is sinds een jaar voorzitter van het bestuur van de Johannes Wier
Stichting. Van origine huisarts is zij vanaf 1982 betrokken geraakt bij de gezondheidszorg
voor vluchtelingen en asielzoekers. Later werd zij directeur van het toenmalige
Centrum Gezondheidszorg Vluchtelingen. Daarna was zij medisch directeur van de
Stichting Pharos, het toenmalige Steunpunt Gezondheidszorg Vluchtelingen. De laatste jaren is
zij actief geweest als consultant gezondheidszorg en mensenrechten. Daarnaast heeft zij diverse
bestuursfuncties vervuld en is zij eigenlijk een oude bekende van de JWS. Loes stelt zich hier voor
en licht een tipje van de sluier op over de plannen van het bestuur.
Een vliegende
start
Toen mij in het
voorjaar van dit jaar
werd gevraagd om
toe te treden tot het
dagelijks bestuur van
de Johannes Wier
Stichting (JWS) en
daarvan voorzitter
Loes van Willegen
te worden ging ik
graag op dat verzoek
in. Niet zozeer omdat
ik nu ik formeel gepensioneerd ben en dus bang mij
te gaan vervelen, maar omdat het terrein van de
JWS ook het terrein is waarop ik in mijn loopbaan op
verschillende wijzen en in diverse (bestuurs)functies
actief ben (geweest). Daarom wil ik ook de komende
jaren in deze nieuwe functie graag blijven bijdragen
aan de bevordering van de mensenrechten in de
gezondheidszorg. Daarnaast was ik in de jaren tachtig
van de vorige eeuw al enige jaren lid van het algemeen
bestuur van de JWS. Eigenlijk voelt terugkeren naar de
JWS dus ook zeer vertrouwd.
Mijn toetreding tot het bestuur werd een vliegende
start. Al snel werd binnen het bestuur duidelijk dat
er behoefte was aan een strategische analyse van de
stichting om op basis daarvan een nieuw meerjarenplan
op te stellen. Een combinatie van factoren gaf daartoe
aanleiding. De Johannes Wier Stichting bestaat alweer
25 jaar; een mooi ‘ijkpunt’ om te bezien of de bakens
verzet moeten worden. Daarnaast bleek de spankracht
van de JWS in de afgelopen jaren afgenomen. Niet
alleen de menskracht wordt minder, ook de financiële
middelen nemen af. Tegelijkertijd neemt het aantal
onderwerpen die de aandacht van de JWS vragen
almaar toe. Bovendien zou het beleidsplan uit 2007 in
2011 aflopen. Daarom heb ik vrij snel na mijn toetreding
het initiatief genomen om samen met Theo Wijngaard,
de nieuwe secretaris, en Lisette Luykx, de vicevoorzitter,
een sterkte-zwakte analyse van de JWS te verrichten.
Hiervoor hebben we verschillende vrijwilligers, oudbestuursleden
en andere betrokkenen geïnterviewd.
Een nuttig neveneffect daarvan was dat ik in korte tijd
opnieuw kennis kon maken met de JWS.
De doelstellingen zijn in de afgelopen 25 jaar niet
gewijzigd, maar de verschillende activiteiten en de
context waarin de JWS opereert vanzelfsprekend wel.
Zo ging destijds bijvoorbeeld de aandacht vooral
uit naar buitenlandse professionals in de zorg die
om sociaal-politieke redenen in hun functioneren
belemmerd en/of bedreigd worden. Inmiddels zijn
er echter verschillende internationale organisaties
gekomen die voor hen opkomen.
De JWS wordt omgevormd tot een netwerkenorganisatie,
waarbij activiteiten projectmatig zullen worden opgezet.
Van strategische analyse tot een visie voor de
komende jaren
De strategische analyse heeft duidelijk gemaakt dat de
JWS voor de uitdaging staat om haar eigen diensten
en producten weer beter op de kaart te zetten, de
structuur van de organisatie bij te stellen, de interne
cohesie te versterken en de financiële positie te
vergroten. Tevens zal de JWS bij het inspelen op de
actuele situatie in Nederland van de mensenrechten
en de gezondheidszorg keuzes moeten maken in
prioriteiten en speerpunten. Dit hebben wij in het
meerjarenplan 2012 – 2015 uitgewerkt. [1]
In het komende jaar zullen de structuur en interne
cohesie extra aandacht van het bestuur gaan vragen.
De JWS wordt van een werkgroepenorganisatie
omgevormd tot een netwerkenorganisatie, waarbij
ter voorkoming van vrijblijvendheid activiteiten
projectmatig zullen worden opgezet. Daarbij willen
wij conform de missie van de JWS zowel vrijwilligers
als externe deskundigen betrekken. De missie van
de JWS luidt immers ‘het stimuleren en mobiliseren
van professionals in de zorg om de eerbiediging van
het recht van een ieder op een zo goed mogelijke
lichamelijke en geestelijke gezondheid te bevorderen’.
2 3

Om de interne cohesie en de kennis binnen de
JWS te versterken zijn we gestart met zogenaamde
refereerbijeenkomsten waarin thema’s aan de hand
van onderzoek en/of literatuur besproken worden. De
bijdragen aan de zogenaamde schaduwrapportages
aan de Verenigde Naties en de educatie op het
terrein van de mensenrechten en gezondheidszorg
bleken door externe betrokkenen zeer gewaardeerd
en zullen vanzelfsprekend bestendigd worden. De
informatievoorziening van de JWS naar vrijwilligers en
externe betrokkenen vraagt echter om aanpassing aan
de tijdsgeest. Dit jaar zal ook dat onze aandacht vragen,
waarbij wij tevens zullen bezien hoe wij in de komende
jaren onze financiële situatie kunnen verbeteren.
Voor de pleitbezorging (‘advocacy’) is het van belang
om contacten met bijvoorbeeld beroepsgroepen,
relevante ministeries en politici te bestendigen en te
verbreden.
Denktank met een missie
Gezien de beperkte spankracht zal de JWS zich in de
komende drie jaren niet zozeer profileren als kennis-
en expertisecentrum, maar wel als denktank. De
organisatie van debatten over actuele thema’s in de
gezondheidszorg en mensenrechten in samenwerking
met beroepsgroepen en bijvoorbeeld academies
draagt daaraan bij en kan in voorkomende gevallen
resulteren in het opstellen van een ‘position paper’ of
‘fact sheet’. Er zijn vele actuele thema’s die daarvoor in
aanmerking komen, zoals het medisch beroepsgeheim,
het gebruik van sociale media in de zorg en de
gevolgen van de bezuinigingen in de zorg, waardoor
zorgprofessionals in gewetensnood kunnen komen.
Wij zullen ons echter in de komende jaren moeten
focussen op een beperkt aantal speerpunten en
vooral die thema’s kiezen waarbij de JWS meerwaarde
kan bieden en die geen doublures betekenen met
activiteiten van andere organisaties.
De JWS staat de komende jaren voor vele uitdagingen.
Het is voor mij duidelijk dat in deze tijd, waarin onder
andere de professionele autonomie en de zorg voor
personen met een zwakke sociaaleconomische positie
in toenemende mate in Nederland onder druk komen te
staan, de JWS nog steeds - en misschien nog meer dan
ooit - ten volle bestaansrecht heeft. De onderwerpen
waar de JWS zich op richt, hebben zich in de loop van
de 25 jaren voor een deel gewijzigd, maar verschillende
nieuwe misstanden in de zorg dienen zich aan. Ik
zet mij daarom graag in om, samen met de andere
We zijn gestart met refereerbijeenkomsten waarin thema’s aan
de hand van onderzoek en/of literatuur besproken worden.
Jubileum
editie
25jaar
bestuursleden, vrijwilligers en andere betrokkenen die
de organisatie een warm hart toedragen, de missie van
de Johannes Wier Stichting te realiseren.
Loes van Willigen
Voorzitter Johannes Wier Stichting
1. Het meerjarenplan 2012 – 2015 is op te vragen bij het
secretariaat van JWS.
Johannes Wier
Aart Hendriks
‘Dat de Johannes Wier Stichting een 25-jarig jubileum viert, toont het
belang aan van de stichting. Maar eigenlijk is het ook een teken van
zwakte: nog steeds is de JWS nodig.
Misschien moeten we de JWS daarom toewensen dat zij over 25 jaar niet
meer bestaat.’
Aart Hendriks is hoogleraar gezondheidsrecht Universiteit Leiden/LUMC
en coördinator gezondheidsrecht KNMG. Hij is ex-bestuurslid JWS.
Refereerbijeenkomsten
Ter bevordering van de kennis en versterking van de onderlinge cohesie binnen JWS heeft het bestuur besloten
jaarlijks vijf refereerbijeenkomsten voor direct betrokkenen bij de JWS activiteiten te organiseren over actuele
thema’s en ontwikkelingen op het terrein van de gezondheidszorg en mensenrechten.
21 juni 2012 Kinderrechten en gezondheid
In deze refereerbijeenkomst besteedt mr. drs. Sarah Spronk aandacht aan de toegang van kinderen tot ‘kindgerichte’
gezondheidszorg. Wat houdt kindgerichtheid precies in? Aan welke minimumeisen moet worden voldaan om
toegang van kinderen tot gezondheidszorg te kunnen waarborgen? Wat zegt het Internationaal Verdrag inzake de
Rechten van het Kind daarover?
Sarah Spronk, juriste en arts, afgestudeerd in rechten en geneeskunde, is verbonden aan de Juridische Faculteit van
Universiteit Leiden en is aldaar als promovenda bezig met onderzoek en onderwijs. Tijdens haar inleiding zal Sarah
Spronk de ontwikkelingen binnen Europa op het terrein van de kinderrechten en gezondheidszorg bespreken en
aan de hand van concrete voorbeelden de positie van het kind in de Nederlandse gezondheidzorg toelichten.
19 april 2012 Aandacht voor het medisch beroepsgeheim
In de tweede refereerbijeenkomst van JWS bood Loes Markenstein, gezondheidjuriste, werkzaam bij het
College Bescherming Persoonsgegevens, maar sprekend op persoonlijke titel, een inleiding over het medisch
beroepsgeheim, met als titel ‘Medisch beroepsgeheim onder druk: trend of toeval?’ JWS had dit thema gekozen
wegens de verschillende incidenten op dit vlak in de maanden ervoor (zie nieuwsberichten op de website).
Loes Markenstein verhelderde ondermeer het onderscheid tussen het medisch beroepsgeheim en de bescherming
medische persoonsgegevens. Ook besprak zij de toenemende ‘erosie’ van het medisch beroepsgeheim. Haar
conclusie was dat er enerzijds erosie dreigt of optreedt maar als het goed mis gaat, wordt iedereen weer even
wakker en worden de regels weer aangescherpt of beter nageleefd.
Naar aanleiding van de inleiding ontstond er een levendige en interessante discussie tussen alle deelnemers aan
de bijeenkomst.
16 februari 2012 Eerste refereerbijeenkomst van JWS
Remco van der Pas, voorzitter van Dokters van de Wereld en beleidsmedewerker bij Wemos, presenteerde een
inleiding over het spanningsveld tussen de right to health en de health equity benadering. Na de presentatie volgde
een levendige discussie tussen de aanwezigen. De bijeenkomst werd afgesloten met een informeel samenzijn.
Maria van den Muijsenbergh
Hoogtepunten voor mij waren de belangrijke rol van de Johannes
Wier Stichting in de bewustwording en voorlichting over de
mogelijkheden en plichten van artsen om medische zorg te verlenen
aan ongedocumenteerden: de grote conferentie in 1999, rond de
Koppelingswet, een brochure voor alle artsen in Nederland, de oprichting
van Lampion, en de conferentie over medisch noodzakelijke zorg.
Vanwege het altijd bestaande spanningsveld tussen ethiek van de
geneeskunde en politieke en maatschappelijke realiteit blijft een stichting
nodig die ons helpt om in praktijk te brengen wat we beloofden toen we
arts werden: zonder onderscheid des persoons ieder zo goed mogelijke
medische zorg te verlenen.
Nodig zijn een bredere samenwerking en meer spraakmakende evenementen,
zoals een jaarlijks symposium.
Ik zie een toekomst als een kleine, maar dappere stichting.
Dr. Maria van den Muijsenbergh is huisarts en senior onderzoeker en
adviseur bij Pharos. Daarnaast was ze bestuurslid en voorzitter van de
werkgroep gezondheidszorg voor illegalen.
4 5

Foto: Lotte Schoenmakers
De schizofrenie van het
vreemdelingenbeleid in Frankrijk
Verslag van een bezoek aan de medische post voor illegalen in Calais
Regelmatig maak ik bij
Calais de oversteek naar
Groot Brittannië. Elke
keer begeef ik me daar
met dubbele gevoelens.
Naast het vakantiegevoel
dat ik dan heb, is het
voor mij tevens een van
de plekken waar ik heel
direct geconfronteerd
word met het feit dat er
twee soorten mensen in
Europa zijn: zij die welkom zijn en zij die dat niet zijn.
Ik heb een weekendverblijf aan de Franse kant van
het kanaal aangegrepen om een bezoek te brengen
aan Calais, om daar meer te weten te komen over de
illegalen in deze stad en de mensen die hun helpen.
Een bezoek aan de medische post, een ontmoeting
met de verpleegster
Het is de eerste dag van de lente. En dat is ook voelbaar
onder de groepjes van ‘les sans papiers’ die zich hebben
verspreid over het grasveld rondom de medische
post voor illegalen van het ziekenhuis van Calais.
Ogenschijnlijk ontspannen en geduldig wachten ze tot
hun nummertje wordt omgeroepen voor de wekelijkse
douche of een consult bij de verpleegster. In de zon
is wachten een stuk aangenamer. Ook wij wachten
tot de verpleegster tijd heeft om ons te woord te
staan. Terwijl we met een met een groepje Eritreeërs
wat wetenswaardigheden uitwisselen over hun en
ons verblijf in Calais, worden we geroepen door de
vrijwilliger. Alleen zijn wij geen nummertje, maar ‘the
Dutch visitors’.
De medische post staat in schril contrast met het
zonovergoten grasveld: een klein, grijs en vochtig
gebouwtje met een hoog hek eromheen waar overal,
tot in de boomtakken toe, was te drogen hangt.
Binnen lijkt het net de kleedkamer van de lokale
voetbalclub, een wit betegelde ruimte met houten
bankjes langs de wanden en kapstokken daarboven.
Op de bankjes zitten wachtende mannen, de ruimte
is vochtig van de douches en ruikt naar een mengsel
aan lichaamsgeuren. Om de hoek, helemaal achterin
de gang, is de werkkamer van de verpleegster. Daar-
Een Koerdische jongen neemt zwemles in een lokaal zwembad in Calais. Als illegaal
is dit voor hem de enige kans om het kanaal te overbruggen en zich bij zijn
geliefde in Engeland te voegen. De film ‘Welcome’ van Philippe Lioret uit 2009
vertelt een indrukwekkend verhaal over een groep mensen die niet welkom is.
Een prachtige film over het drama van mensen zonder papieren en een overheid
die op hen jaagt, maar ook over moedige inwoners van Calais die dat niet accepteren
en zich vrijwillig inzetten om het voor deze groep op te nemen.
achter bevindt zich nog een behandelkamer waar de
arts aan het werk is.
In de kamer van de verpleegster hangt een bijna
gezellige, chaotische sfeer. De verpleegster zit achter
haar bureau, constant lopen er mensen in en uit die
om advies vragen of om een drupje coldcream voor
hun droge huid na het douchen. De telefoon rinkelt
continu en wij proberen tussen de bedrijven door een
interview te doen met de verpleegster.
Céline Dallery is de zeer betrokken verpleegster van het
PASS (Permanence d’Accès aux Soins de Santé) waar
onverzekerden gratis medische zorg kunnen krijgen.
Deze medische post is onderdeel van het reguliere
ziekenhuis en wordt bekostigd vanuit een noodfonds
voor levensbedreigende situaties. Dit is geld wat het
ziekenhuis van de overheid krijgt voor onverzekerden
en dat ze vrij kunnen besteden.
Gezondheidszorg aan illegalen in
Calais; een tijdslijn
Na de sluiting van het opvangcentrum voor
vluchtelingen in Sangatte (nabij Calais) in 2002,
ontstonden er verschillende kampen van illegale
immigranten in en rondom Calais, ook wel de le Jungle
genoemd. In totaal woonden er zo’n 1300 mensen.
De gezondheidssituatie, maar ook de hygiëne in de
kampen was er ronduit slecht. Médecins du Monde
(Dokters van de wereld,
hierna MdM) had mobiele
medische units ingezet om
basale medische hulp te
bieden aan de migranten die
zich in de kampen ophielden.
Verpleegster Céline Dallery
werkte er als vrijwilligster.
Toen het PASS werd opgericht
werd Dallery aangenomen als
verpleegster.
Volgens Dallery is de gezondheidssituatie
er met het PASS
behoorlijk op vooruit ge-
gaan: ‘De medische zorg is
flink verbeterd en zo ook
Ogenschijnlijk ontspannen en geduldig wachten ze.
Foto: Lotte Schoenmakers
de hygiënische omstandigheden. Zo zijn er twee
douches in de post en een wasmachine en ook de
katholieke missie rijdt regelmatig met een busje rond
om migranten op te pikken en hen een wasbeurt aan
te bieden in een van hun acht douches.’
Maar er is ook nog een andere reden waarom de
gezondheidssituatie van illegale immigranten in Calais
is verbeterd. ‘Het aantal migranten dat zich ophoudt in
Calais is sterk teruggedrongen. Na de grootscheepse
ontmanteling van le Jungle in 2009 en het door Groot-
Brittannië gefinancierde’ontmoedigingsbeleid’ van de
CRS, de Franse mobiele eenheid, verblijven er nu nog
gemiddeld zo’n 300 in plaats van 1000 immigranten in
en rondom Calais. Niet dat er nu minder migranten zijn,
ze hebben zich opgesplitst en zijn naar noordelijker
gelegen havens vertrokken, zoals Duinkerken, waar
minder controle is en dus meer kans op een succesvolle
oversteek.’
Medische problemen in Calais
Het soort medische problemen dat je aantreft, is over
het algemeen niet heel anders dan bij een gewone
praktijk. ‘Wat je hier wel meer ziet, zijn problemen die
ontstaan door stress en trauma opgelopen in het land
van herkomst, tijdens de vlucht of gedurende het verblijf
in Calais. Maar de meest voorkomende aandoeningen
zijn breuken en kneuzingen die mensen hier oplopen
tijdens een achtervolging door de politie. Je hebt hier
bijvoorbeeld het Afrikahuis, een kraakpand waar veel
illegalen verblijven. De politie komt er soms wel vijf
keer per nacht voor identiteitscontroles. Mensen slaan
op de vlucht en raken gewond. Laatst nog kwam hier
iemand binnen die een gebroken been had. Hij was
tijdens een achtervolging van het dak gesprongen’.
Een bezoek aan arts en projectcoördinator van
Médecins du Monde
Martine Devries is coördinator van de afdeling van
MdM, die de projecten uitvoert in Calais en Duinkerken.
Haar spreken we in haar huisartspraktijk in het centrum
van Calais. Haar betrokkenheid bij de illegalen begon
toen ze 24 jaar eerder als huisarts in Calais terechtkwam
en als arts werd aangenomen in het opvangcentrum
in Sangatte. Dit centrum werd
in 2002 onder zware druk
van Groot-Brittannië gesloten,
omdat het opvangcentrum
een aantrekkende werking
zou hebben op illegalen die
de oversteek zouden willen
wagen.
Na de sluiting van het
opvangcentrum is Devries
betrokken geraakt bij MdM,
omdat ze zag gebeuren dat
er veel gezondheids- en
hygiëneproblemen ontstonden
bij de groep migranten
die zich in kampen in le
Jungle ophielden. Ze heeft
in al die jaren de situatie van
migranten in Calais constant
zien veranderen.
Ontmoediging in Calais
Devries: ‘Calais is een uitzonderlijke plek, het probleem
van illegalen is hier openbaar. Dit maakt dat er hier
meer voorzieningen zijn dan in andere steden,
maar tegelijkertijd ook meer controles. Calais is een
internationale zone, omdat we een internationale haven
hebben. Hierdoor mag de politie iedereen op straat om
identiteitspapieren vragen zonder dat daar aanleiding
‘Problemen ontstaan door stress en trauma, maar de meest voorkomende
aandoeningen zijn breuken en kneuzingen die mensen
hier oplopen tijdens een achtervolging door de politie.’
‘De gezondheidssituatie
is er met het PASS
behoorlijk op
vooruit gegaan’
voor hoeft te zijn.’ Zuster Dallery vertelt dat er in Calais
een eenheid van tachtig agenten van de CRS actief is
om het ontmoedigingsbeleid uit te voeren; genoeg om
de migranten die zich nog in Calais durven wagen de
stuipen op het lijf te jagen. Migranten wordt constant
om hun papieren gevraagd, vervolgens worden ze voor
een paar uur tot een paar dagen in de cel gegooid en
dan weer vrij gelaten. Een week later worden ze weer
aangehouden en begint het hele riedeltje opnieuw.
De schizofrenie van het
vreemdelingenbeleid
‘Het is de schizofrenie van dit land’, zegt dokter Devries.
‘In Frankrijk kunnen mensen uit ‘onveilige’ landen als
Afghanistan, Irak, Somalië etc. niet uitgezet worden.
Ze hebben echter ook geen recht om in dit land te
verblijven, aangezien ze geen verblijfsvergunning
hebben. En als je illegaal verblijft in Frankrijk ben je
sinds 5 jaar strafbaar. Maar deze mensen mogen ook
niet teruggestuurd worden, doordat ze beschermd
worden door internationale mensenrechtenverdragen
die Frankrijk ondertekend heeft. We hebben een
regering die deze mensen helemaal niet wil en er
6 7
Foto: Lotte Schoenmakers

Foto: Lotte Schoenmakers Foto: Lotte Schoenmakers
alles aan doet om te voorkomen dat ze in Frankrijk
blijven; tegelijkertijd moet ze zich wel aan de verdragen
houden. Zo ontstaat er wetgeving en beleid vol van
tegenstellingen.’
Een ander voorbeeld hiervan is Duinkerken, waar
inmiddels ook verschillende, kleinere ‘jungles’ zijn
ontstaan. MdM komt regelmatig met de mobiele post
naar deze kampen om zorg te verlenen. Naast medische
vrijwilligers gaan er ook andere vrijwilligers mee om
bijvoorbeeld tenten op te bouwen, douches te maken
of voedsel uit te delen. De politie laat vrijwilligers van de
medische post hun gang gaan omdat elke ingezetene
van Frankrijk, ook die zonder verblijfsvergunning,
recht heeft op gezondheidszorg en ze dit de mensen
in de kampen dus niet mogen onthouden. De
andere vrijwilligers worden echter geïntimideerd en
ondervraagd. Dit komt voort uit een Franse wet die
het burgers verbiedt om illegalen te helpen. ‘Een keer,
nadat MdM na een bezoek aan een van de kampen was
vertrokken, kwam de politie om alle tenten, voedsel en
andere materialen die waren gebracht, te vernietigen.
Mensen hebben wel recht op zorg, maar geen recht op
voorzieningen die ervoor zorgen dat ze gezond blijven.
Zie hier de schizofrenie van onze regering.’
Een klein inkijkje in hoe zo’n ontmoedigingsbeleid
moet voelen, ondervinden we aan den lijve als we een
rondleiding krijgen in het Afrikahuis van Céline Dallery.
Nog geen drie minuten nadat we een gekraakte ruimte
binnenlopen waar een groepje Afrikanen op een gaspit
warm water aan het koken is, komt er vijf man politie
om onze papieren vragen. Dallery, als doorgewinterde
hulpverlener uit Calais, loopt mopperend weg om
‘haar papieren uit de auto te halen’, wij duidelijk meer
Kea Fogelberg
Mijn hoogtepunt bij de Johannes Wier Stichting was de periode met de
komst van de Koppelingswet(1998). Wij bestookten de Tweede Kamer
met informatie. Ook voorzagen wij de KNMG van de juiste kennis om
ervoor te zorgen dat de definitie van medisch noodzakelijke zorg (voor
de onverzekerbare vreemdelingen) op een juiste wijze zou worden gehanteerd
in de wet.
Het was zo belangrijk om als neutrale organisatie ongecensureerd te
kunnen denken en optreden. Officiële organisaties zoals KNMG en
mensen in de politiek voerden ‘ons werk’ uit. Gezien het goede resultaat
bleek hoe belangrijk het bestaan van de JWS is, een erudiete luis in
onwennig en lichtelijk geïntimideerd door het grote
aantal politiemannen dat ons omringt, stamelen dat
‘onze papieren ook in de auto liggen’ en volgen haar
naar de auto. Zodra we in de auto zitten, scheurt Dallery
ervandoor. De politiemannen staan ons wat beteuterd
na te kijken. Even later horen we loeiende sirenes
achter ons. Of deze voor ons waren bedoeld, zullen we
nooit weten, maar de adrenaline raast nog een hele tijd
door ons lijf nadat we afscheid hebben genomen van
Dallery en weer door de straten van Calais lopen.
Lotte Schoenmakers
Redactie Mensenrechten & Gezondheidszorg
Met dank aan Susan Henstra, Céline Dallery en
Martine Devries
november 2002 Sluiting opvangcentrum
Sangatte
maart 2005 Wet: verbod op illegaal
verblijf*
mei 2008 Wet: verbod op het helpen
van illegalen*
september 2009 Ontmanteling van le Jungle
*bron: Art. L621-1 en 622-1 in: Code de l’entrée
et du séjour des étrangers et du droit d’asile.
http://www.legifrance.gouv.fr/
de pels. Door de JWS bereikten
enkele enthousiaste idealisten hun
doel. Dat lijkt mij ook de toekomst!
Kea Fogelberg is huisarts en van 1996
tot 2001 actief geweest in het bestuur
van de JWS.
JWS: een erudiete luis in de pels.
‘Gezondheidszorgprofessionals zijn
de ogen en oren van de samenleving’
Interview met Marianne Begemann over Mensenrechteneducatie
Marianne Begemann was tot augustus 2011 voorzitter van de werkgroep mensenrechteneducatie
(MRE). Ze heeft haar taak nu overgedragen aan mij. In het kader
van haar afscheid, mijn begin en deze speciale uitgave van de nieuwsbrief heb ik
haar geïnterviewd over de activiteiten van de werkgroep. Marianne is jeugdarts
KNMG en vanaf 1991/1992 actief binnen de Johannes Wier Stichting.
Hoe ben je destijds bij JWS betrokken geraakt?
‘Ik voel me betrokken bij mensen die niet ergens
een thuis kunnen vinden. Ik ben lid geweest van het
medisch comité Vietnam. In mijn werk als jeugdarts
heb ik te maken met de positie van illegalen. De
positie van illegale moeders en kinderen is met
name erg kwetsbaar. Ik was eerst lid van de medische
onderzoeksgroep van Amnesty International. In
het kader mijn werkzaamheden daar heb ik een
vergelijkend dossieronderzoek gedaan onder
asielzoekende vrouwen met betrekking tot hun
rapportage van seksueel geweld in het land van
herkomst en tijdens hun vlucht naar Nederland. Ik
heb de rapportages van de contactambtenaren van
het ministerie vergeleken met de rapportages van de
artsen van de medische onderzoeksgroep (MOG) van
Amnesty International. Uit dit onderzoek bleek dat
50% van de vrouwen seksueel geweld en misbruik
niet rapporteerden aan de contactambtenaar maar
dat wel deden aan de vrouwelijke artsen van de MOG.
Dat had veel consequenties voor het verloop van de
asielprocedure. In de jaren tachtig, begin negentig was
er over dit onderwerp nog zeer weinig bekend.’
Wat is je persoonlijke missie?
‘Door het project van het Leonardo da Vinci programma
van de EU: ‘Medical Peacework’ is het wat mij betreft op
z’n plek gevallen. Het gaat om het recht op toegang
tot zorg in de context. Deze context bestaat uit de
gevolgen van geweld op de lichamelijke en geestelijke
gezondheid van mensen. Maar de gezondheidszorg
zoals die georganiseerd is in en door een samenleving,
is ook de context van het recht op toegang tot zorg.
Het ‘framework van the right to health’ is dat je handelen
op een ander plan geplaatst wordt. De context van de
professional is het eigen handelen. Maar het gaat ook
om de structuur en de rol die je daarin als schakel binnen
het geheel inneemt. Je kunt niet zeggen ‘ik signaleer
dit maar ik houd mijn mond’. Bijvoorbeeld de huidige
stelselherziening in de jeugdzorg. Hierbij is de regie
van de zorg gedelegeerd naar gemeenten. Daarmee
ontstaat het gevaar van versnippering en verdeling
van zorg. Een kind in het
ene dorp heeft wel recht op
hulp terwijl een ander kind
met dezelfde zorgbehoefte
in een ander dorp geen hulp
ontvangt. De overheid is daar
verantwoordelijk voor.
The right to health (3 AQ:
availability, accessibility, ac-
ceptability, quality) betekent
ook dat er eisen worden
gesteld aan kwaliteit van
zorg. Dus de boodschap voor de professionals
is: signaleren en acties organiseren vanuit de
beroepsgroep (advocacy). The right to health moet
op de agenda staan en er moet multidisciplinair
en instellingsoverstijgend samengewerkt worden.
Besturen van organisaties moeten aangestuurd
worden op dit thema, want op dat niveau is er weinig
aandacht voor. Het framework van the right to health
betekent een andere mindset. Een jurist vraagt ‘welke
wet is dat’, de gezondheidszorgprofessional vraagt
‘hoe weet ik of het werkt?’. Maar de rechten van de
mens hebben we met z’n allen afgesproken, dat
moeten we doen. Dat denken, die bewustwording
moet nog komen. Artsen, verpleegkundigen en
advocaten zijn de ogen en oren van de maatschappij.
We moeten ons ervan bewust zijn dat we die rol
vervullen. Het systeem rond the right to health moet
opgebouwd worden als ware het een rechtssysteem.
Dan gaat het ook niet alleen om het recht maar
ook om de ontwikkeling, uitvoering, organisatie en
implementatie daarvan. Er moet het besef komen dat
je er een kader omheen moet bouwen, om 3 AQ. Het
denken in die concepten is mijn missie.’
Wat zijn enkele hoogtepunten van 25 jaar JWS
vanuit het perspectief van MRE?
´Dat zijn onder meer de tot standkoming van de ‘Free
online course Medical Peace Work’ (MPW) met de
uitgebrachte ‘reader’ als Nederlands handboek van
het MPW, tevens opvolger van de ‘Blauwe klapper
De rechten van de mens hebben we met z’n
allen afgesproken, dat moeten we doen.
Het is een JWS-product omdat het
uitdraagt waar JWS voor staat
8 9

Gezondheidzorg en Mensenrechten’ uit 1992. Een
hoogtepunt is ook de Nederlandse versie van de
‘Toolkit Right to health’ voor professionals in de
gezondheidszorg.
De toolkit is uitgekomen in het najaar van 2009. Deze
toolkit is de condensatie van ´The Right to health´.
Iedereen die in de zorg werkt kan de toolkit in z’n zak
steken. Als je dan in een situatie komt waarbij dit aan
de orde is, trek je je toolkit en dan weet je wat je moet
doen. Er zijn nog 3000 toolkits die verspreid moeten
worden. De toolkit is ontwikkeld in samenwerking
met de KNMG, de British Medical Association en de
werkgroep MRE. Het is een JWS-product omdat het
uitdraagt waar JWS voor staat: ‘the right to health’ is
hiermee vertaald naar de lokale Nederlandse situatie. Ik
heb sponsoring geregeld door lezingen te geven voor
de rotary en dergelijke organisaties.
Aan de reader ‘Toolkit medical rights’ is ook intensief
gewerkt. Op de brainstormdag in 2008 is besloten dat
de klapper die tot dan toe gebruikt werd, een update
nodig had. Die noodzaak was er vanwege de komst
van het Medical Peacework project, gestart in 2005.
Medical Peacework (MPW) is een gratis online cursus
voor professionals in de gezondheidszorg. Het doel
van de cursus is om professionals informatie te geven
over de invloed van geweld in welke vorm dan ook
op individu en samenleving, gebaseerd op het WHOrapport
‘Violence and Health’. Ook laat MPW zien hoe
professionals kunnen bijdragen aan het verminderen
van de gevolgen daarvan.
Een succes van MRE is ook het werken met studenten.
Het is leuk dat studenten ons weten te vinden. Ze
zoeken begeleiding over verschillende onderwerpen.
Ze weten ons te vinden, omdat ik veel les geef.
Studenten en docenten kennen de Johannes Wier
Stichting wel. JWS heeft een goede traditie daar. Het
komt vaak aan op de persoonlijkheid van mensen, het
nadeel daarvan is dat het erg kwetsbaar is. Er is met
name contact met medische studenten. Studenten
van ‘gezondheidszorg en vredesvraagstukken’ (VUMC/
AMC) worden doorgestuurd naar JWS.
We hebben sinds 2001 een lopende structurele
samenwerking met NVMP (Nederlandse Vereniging
voor Medische Polemologie), WEMOS en IFMSA
(International Federation of Medical Students
Association) over Global Health Education en the
right to health. In 2009 hebben we samen met de
IFMSA, Wemos, de NVMP een symposium gehouden
over ‘global health education’ en de rol van artsen in
een globaliserende gezondheidszorg. Het was erg
leuk om dit thema vooral met en voor studenten
vanuit verschillende aspecten te belichten. We zijn
nu bezig met de voorbereidingen voor het volgende
symposium.’
Werken met studenten - Haiti: medical trip - uusc4all Over duivelse begoochelingen en Over de heksen
Wat moet MRE in de toekomst doen?
‘Aandachtspunten voor MRE zijn met name van
praktische inhoudelijke aard. Belangrijk is het om
goed te monitoren wat de ontwikkelingen zijn met
betrekking tot toegang tot zorg en dit te vertalen
naar bewustwording en advocacy, onderwijs- en
trainingsconcepten. Onderwijsinstellingen als me-
dische faculteiten en hoge scholen voor verpleeg-
kunde en paramedische opleidingen moeten mee-
genomen worden in dit werk. Er moet veel
samengewerkt worden met andere organisaties.
Anders bestaat het gevaar dat we links en rechts
ingehaald worden.
Het speerpunt van JWS is de wisselwerking tussen
de ontwikkelingen in de gezondheidszorg, de taken
van de overheid en de professional die daarin werkt.
Het is belangrijk om goed te kijken hoe je je daar op
focust met het doel te zorgen dat the right to health
als kwaliteitscriterium sturend en toetsend wordt en
een landelijke richtlijn wordt voor de kwaliteit van de
medische professie.
Concreet betekent het: ga zo door en blijf inspelen
op de actualiteit. Want dat is de vertaling van global
health op lokaal niveau. Zo kan de marktwerking een
bedreiging voor het recht op gezondheid zijn. Het recht
op gezondheid moet dienen als kwaliteitscriterium
voor het medisch handelen. Die bewustwording moet
zich verspreiden onder alle disciplines en sectoren van
de gezondheidszorg (ook in de GGZ bijvoorbeeld).
We hebben een ‘luis in de pels functie’. Dat kan via
structurele netwerken die er zijn, maar ook het
informele netwerk is belangrijk.´
Welke ´Take home message´ heb je voor MRE
en JWS?
´Gezondheidszorgprofessionals zijn een schakel in
een nieuw systeem dat ´the right to health´ heet.
Hierbij gaat het om bewustwording van de omvang en
organisatie van dit recht. Het is een holistisch concept:
alle aspecten tellen. De gezondheidszorgprofessional
moet zich bewust zijn van zijn positie in dat concept.
De professional is de ogen en oren van het systeem zelf,
een unieke positie! Dat moeten we blijven uitdragen
en daarbij aansluiten bij de concrete praktijk.´
Inke Schaap
Gezondheidswetenschapper en docent/onderzoeker bij
hogeschool Saxion.
Jan Wier en de mensenrechten
Bij de oprichting van een mensenrechtenorganisatie voor gezondheidswerkers is lang gezocht naar een
naamgever. Dat het de Johannes Wier Stichting werd, sprak destijds niet vanzelf. Het was een terechte keuze
- zij het deels om andere redenen dan die waarop ze in 1986 steunde.
vanuit mensenrechtenperspectief
De arts Jan Wier (1515-1588) staat bekend als de eerste
serieuze opponent van de heksenvervolging. Die faam
dankt hij aan de boeken De praestigiis daemonum
(Over duivelse begoochelingen, 1563) en De lamiis
(Over de heksen, 1577), waarin hij het onzin noemde
dat vrouwen een duivelspact sloten, naar sabbaths
vlogen, heksenzalf brouwden en toverden. Hij achtte
heksenprocessen onwettig, omdat ze niet-bestaande
misdrijven betroffen en omdat verdachten gemarteld
werden, vernederd en opgesloten in mensonwaardige
omstandigheden.
Marteling en doodstraf
Over duivelse begoochelingen bevat veel wat
voorvechters van de mensenrechten nog altijd
nastreven. Hij verzette zich tegen een wrede
behandeling van arrestanten en gedetineerden,
keurde marteling af en vond dat mensen nooit ter
dood mochten worden gebracht op grond van
hekserij. Tegelijk bevat Over duivelse begoochelingen
veel wat nu de wenkbrauwen doet fronsen. Zo
keurde Wier huiselijk geweld niet altijd af, zolang
het ‘binnen de perken’ bleef. Bovendien wees hij de
doodstraf niet voor alle veroordeelden van de hand.
Gifmengers bijvoorbeeld mochten wat hem betreft
gerust worden geëxecuteerd. Wier afrekenen op het
feit dat hij in Over duivelse begoochelingen niet over
de hele lijn standpunten verdedigde die tegenwoordig
als streefdoel gelden, zou echter op twee manieren
anachronistisch zijn.
Langs de meetlat van de 21ste eeuw?
Een eerste anachronisme bestaat erin aan te nemen
dat zestiende-eeuwers dezelfde zaken belangrijk
vonden als mensen in latere eeuwen, zodat streven
naar mensenrechten dezelfde
inhoud en vorm
moest hebben. Het heeft
echter weinig zin om
bijvoorbeeld over iemand
te oordelen op grond
van hoe hij een begrip
als ‘beroepsgeheim’ zoals
we dat nu opvatten,
invulling gaf: als een
Toogdag in Fort Vechten in Bunnik
zestiende-eeuwer die maar zeer selectief prijs stelde
op anonimiteit en discretie.
Het tweede anachronisme bestaat erin een zestiendeeeuwer
langs de mensenrechtenmeetlat van eenentwintigste-eeuwers
te leggen. Wie dat doet, kan
bijvoorbeeld teleurgesteld zijn dat Wier niet over de
hele lijn tegen de doodstraf was. In een tijd waarin
mensen om allerlei redenen de doodstraf kregen,
was het al zeer radicaal om die straf voor aanzienlijke
groepen veroordeelden onaanvaardbaar te noemen.
Een bredere kijk op het werk van Jan Wier
Wie Johannes Wier uitsluitend op basis van Over
duivelse begoochelingen en Over de heksen
beoordeelt, doet de man bovendien tekort, want
naast zijn boeken over de heksen heeft hij een reeks
andere traktaten gepubliceerd. Vooral in Medicarum
Observationum Rararum Liber Unus uit 1567 (Een boek
met zeldzame medische observaties) nam hij stelling in
ten aanzien van medisch-ethische dilemma’s.
Medische experimenten en beroepsgeheim
Zo keurde Wier af dat aanhangers van de paracelsistische
geneeskunde in het wilde weg en zonder
toestemming medicijnen uitprobeerden op patiënten
- het zestiende-eeuwse equivalent van farmaceutische
experimenten. Het medisch beroepsgeheim zoals we
Wiers houding tegenover deze ‘hongerstakers’
was verrassend modern.
dat nu kennen, bestond nog niet. Het kwam bij Wier
dan ook niet op – evenmin als bij zijn vakgenoten –
om gevalsstudies systematisch te anonimiseren. Ten
aanzien van wat hij als beschamende ziektes zag, vond
hij discretie wel geboden. Zo verborg hij de identiteit
van lijders aan seksueel overdraagbare aandoeningen,
net zoals die van een meisje dat aangerand was door
haar arts.
Medische zorg aan armen
In de tijd van Wier was professionele medische zorg
voorbehouden aan wie het kon betalen. Ook Wier zelf
werkte voor een hertog en voor edelen die bevriend
waren met zijn werkgever. Toch moet de gedachte aan
zoiets als gezondheidszorg voor iedereen bij hem al
hebben geleefd. In Een boek met zeldzame medische
observaties en in Artzney Buch (Artsenijboek) uit 1580
besprak hij naast recepten met kostbare ingrediënten
ook medicijnen die voor minder kapitaalkrachtige
10 11

zieken konden worden bereid. Niet zelden raadde
hij zelfzorg met huis-tuin-en-keuken-middelen aan
waarmee hij zelf via niet-artsen (meestal vrouwen) in
zijn omgeving had kennisgemaakt.
Zorg en psychiatrie
Vooral voor de groep die we nu psychiatrische
patiënten zouden noemen, bepleitte Wier medische
zorg. Telkens weer kwam hij in Over duivelse
begoochelingen en Over de heksen terug op
zogenaamde melancholici, lijders aan een teveel aan
zwarte gal. Ze leden aan hallucinaties, ontwikkelden
religieuze wanen en beschuldigden anderen en
zichzelf van misdrijven. Volgens Wier hadden zij een
dokter harder nodig dan een priester, laat staan een
rechter. Vooral in zijn boek De ira morbo (Over de
ziekte gramschap) uit 1577 boog hij zich echter over
gestoorden. In de grond is het boek een betoog
tegen oorlogsmisdrijven. Hoewel het boek zelden
genoemd wordt als grond voor de keuze voor Wier
als naamdrager van een mensenrechtenorganisatie, is
het juist in deze context dus van groot belang. Naast
een stellingname tegen oorlogsmisdrijven biedt het
echter ook een systematische analyse van wat we
een stemmingsstoornis zouden kunnen noemen. Het
feit dat Wier hoofdstukken lang inging op manieren
om gramschap te voorkomen en op mogelijke
behandelingen ervan toont aan hoe serieus hij
geestesstoornissen nam.
Hongerstakers
Of hongerstaking in de zestiende eeuw al bestond
in de vorm zoals we ze nu kennen, is niet duidelijk.
Wat wel zeker voorkwam, is dat mensen een tijd
geen voedsel en/of drank innamen of dat althans
voorwendden. Daarmee gaven ze aan dat ze door de
duivel bezeten waren – zoals sommigen van de bezeten
kloosterzusters die Jan Wier meemaakte – of juist dat
ze in een bijzondere goddelijke genade leefden – zoals
het meisje Barbara Kreemers, het ‘vastenmeisje’ dat
door Wier werd gewantrouwd en dat hij in huis nam
om haar te kunnen onderzoeken.
Wiers houding tegenover deze ‘hongerstakers’ was
verrassend modern. Nooit probeerde hij iemand te
verplichten om te eten of te drinken. Hij onderzocht wel
of de betrokkenen door anderen onder druk werden
Robert Simons
De organisatie is door het nieuwe bestuur weer goed op de rit gezet. Het
bestuur heeft een goede keuze gemaakt door zich te richten op zorg voor
ouderen en illegalen in Nederland.
Gezondheidszorg is een fundamenteel mensenrecht en dat recht staat
al te gemakkelijk onder druk als de wind uit de hoek van het populisme
waait. Zo is bijvoorbeeld de vergoeding voor de tolk in de zorg geschrapt
en dat zijn verkeerde maatregelen waarvan veel mensen de dupe zijn en
waardoor goede zorg wordt bemoeilijkt. Elk recht moet verdedigd en elke
overheid gecontroleerd worden. Dat de JWS voor dat doel een beroep doet
op artsen en verpleegkundigen is een unieke kans.
De JWS is net als haar collega-organisaties klein en kwetsbaar en is daarom
moeilijk zichtbaar op het publieke toneel. Door samenwerking kunnen de
gezamenlijke organisaties zich sterker organiseren, concrete resultaten
gezet om te vasten. Als hij de indruk had dat dit het
geval was, adviseerde hij om hen weg te halen uit hun
gewone omgeving. Aan kloosterzusters adviseerde
hij bijvoorbeeld om terug te keren naar hun familie.
Tegelijk voegde hij eraan toe dat als zusters dit advies
omwille van hun geloftes niet wilden volgen, ze niet
gedwongen moest worden – en dan liet hij hen niet in
de steek, maar gaf hij alternatieve raadgevingen.
Zelfs Barbara Kreemers, van wie hij terecht vermoedde
dat haar zus Elsa haar stiekem aan eten en drinken
hielp, zette hij zoals hij in De commentitiis ieiuniis (Over
het voorgewende vasten) schreef, niet onder druk.
Toen ze terug naar huis kon, riep hij de autoriteiten op
om haar niet te straffen – vastenbedriegers werden
vaak hard aangepakt – en probeerde hij naar eigen
zeggen haar toekomst te vrijwaren door vlugschriften
over haar aandoening te laten vernietigen.
Conclusie
Was Wier een voorvechter van de mensenrechten avantla-lettre?
Op grond van Over duivelse begoochelingen
en Over de heksen, anachronistisch vanuit een
eenentwintigste-eeuws perspectief gelezen, misschien
minder dan soms is aangenomen. Gezien zijn tijd en
op grond van vooral Over de ziekte gramschap, Over
het voorgewende vasten, Een boek met zeldzame
medische observaties en Artsenijboek juist verrassend
sterk… Wie zijn oeuvre in zijn context bestudeert, komt
daarom tot het inzicht dat de Johannes Wier Stichting
zeer terecht naar hem is genoemd.
Vera Hoorens
Doctor in de psychologie en in de letteren, en hoogleraar
sociale psychologie aan de Universiteit van Leuven.
Noot: Dit artikel steunt op de lezing van de auteur voor de Toogdag van
de Johannes Wier Stichting op 24 september 2011. Een wetenschappelijke
verantwoording is te vinden in haar boek Een ketterse arts voor de heksen:
Jan Wier (1515-1588), Bert Bakker, Amsterdam, 2011.
halen en deze stevig in het licht zetten.
Kortom, nauwe samenwerking met
gelijke partners en uiteindelijk komen tot
de oprichting van zoiets als Netherlands
House for Patiënt Advocacy. Dat zie ik
voor de toekomst.
Robert Simons is verpleegkundig
bestuurder bij het AMC, divisie Vrouw-
Kind. Hij was bestuurslid bij de JWS
van 1986 tot 2009. Hij heeft veel
onderzoeksmissies uitgevoerd en veel
lesgegeven.
Elk recht moet verdedigd en
elke overheid gecontroleerd
worden. Dat de JWS voor dat
doel een beroep doet op artsen
en verpleegkundigen is een
unieke kans.
Foto: blacque_jacques
Eet- en drinkstaking achter de tralies
Wekelijks is er wel een uitgeprocedeerde asielzoeker in de vreemdelingenbewaring
of gedetineerde, die om uiteenlopende redenen eten en/of drinken weigert: een
gedetineerde vindt een straf niet terecht, een uitgeprocedeerde asielzoeker verzet
zich tegen zijn uitwijzing of iemand wil niet met meerderen op een cel...
Training voor justitieel geneeskundigen
Artsen in detentiecentra en gevangenissen worden
daar regelmatig mee geconfronteerd. In het kader
van de nascholing voor justitieel geneeskundigen
organiseert het Juliuscentrum van het UMC Utrecht
regionale studiebijeenkomsten voor Justitieel
Geneeskundigen. Afgelopen oktober was het thema
van de regiobijeenkomst: Eet- en Drinkstaking binnen
Detentie. Ook de Johannes Wier Stichting was present
met een inleiding.
Bij eet- en drinkstakingen achter tralies komen al
snel medische, juridische en ethische zorgaspecten
samen. De zorg aan gedetineerden staat tevens
onder de schijnwerpers van pers en politiek. Vanuit
hun verschillende rollen acteren bijvoorbeeld
de verpleegkundige, arts, psycholoog, psychiater
en directeur op de werkvloer rond de stakende
gedetineerde. Het leidt tot een onontwarbare kluwen
wanneer de betrokken professionals zich onvoldoende
bewust zijn van de verantwoordelijkheid en het belang
van waaruit ze handelen.
Eet- en drinkstaking in detentie; verschillende
rollen, verschillende belangen
Als docenten van de opleiding justitieel geneeskundige
van het Juliuscentrum zijn wij nauw betrokken bij de
problemen die zich dagelijks afspelen op de justitiële
werkvloer van artsen. Vanuit de ervaring met deze
opleiding en de nascholing via regiobijeenkomsten
hebben we inzicht in het werk van medische
professionals binnen DJI. Onze ervaring is dat artsen
in een spagaat terecht kunnen komen: door enerzijds
de Wet Geneeskundige Behandeling Overeenkomst
(WGBO) die de leidraad voor artsen is en anderzijds
de Penitentiaire Beginselen Wet (PBW), de leidraad
voor de directeur van een inrichting. Daarbij komt
dat de WGBO en PBW soms op gespannen voet met
elkaar staan; belangen van
arts en inrichtingsdirecteur
kunnen tegengesteld zijn. De
meeste artsen weten weinig
van de PBW en realiseren
zich al helemaal niet dat die
soms wringt met de WGBO.
Op hun beurt zijn directeuren
zich niet altijd bewust van de
WGBO en de rol die de arts
daarin is toebedeeld. Dat kan
tot spanningen, conflicten
en mismanagement leiden.
Dit wordt pas hanteerbaar
als de arts en de directeur
zich bewust zijn van die
tegenstellingen en wat dan
vervolgens hun rol is.
Een voorbeeld
Een uitgeprocedeerde Irakese asielzoeker verblijft in
een detentiecentrum en dreigt te worden uitgewezen.
De man besluit uit protest in hongerstaking te gaan.
Op verzoek van de directeur heeft de Justitieel
Geneeskundige een gesprek met de man die zijn
patiënt is. Hij blijkt zeer gemotiveerd om langdurig
eten en drinken te weigeren. Hij is zich bewust van de
gezondheidsrisico’s die hij daarmee loopt: ‘Ik ga liever
dood in Nederland dan dat ik word doodgeknuppeld in
Irak.’ De arts is van mening dat de man wilsbekwaam is
en de gevolgen van zijn daad goed overziet. Probleem
is wel dat de man elke medische zorg afwijst, ook die
van de justitieel geneeskundige: ‘Ik ben niet ziek, ik
staak om mijn recht te halen.’
Internationale wet- en regelgeving (WMA; Verklaring
van Tokio (1975) en Malta (1991)) schrijft voor
dat een justitiabele het recht heeft om in vrije wil
weloverwogen te kiezen voor een overlijden door het
weigeren van voedsel of vocht. Een arts dient zich aan
deze regelgeving te houden. De directeur daarentegen
is verplicht zorg te verlenen. Op grond van artikel 32
van de PBW is een gedetineerde verplicht te gedogen
dat er een bepaalde (geneeskundige) handeling
wordt verricht indien die handeling noodzakelijk is
ter afwending van gevaar voor de gezondheid of
veiligheid van de gedetineerde. De directeur kan
op grond hiervan bijvoorbeeld besluiten om de
gedetineerde in een isoleercel op te sluiten en onder
camerabewaking te plaatsen. De arts kan de stelling
betrekken dat er medisch gezien geen noodzaak is tot
isoleren en onder toezicht stellen van de gedetineerde.
Hier is de spanning tussen de plichten van de arts en de
directeur duidelijk zichtbaar.
Eet- en drinkstaking: niet meteen een medisch
probleem
De praktijk leert dat de meeste gevallen rond eet-
en drinkstaking veel minder complex zijn en vaak
samenhangen met relatief kleine ongenoegens over
Bij eet- en drinkstaking achter tralies komen al snel
medische, juridische en ethische zorgaspecten samen.
12 13
Foto: zalouk webdesign

Inside the prison - Foto: harry_nl
al of niet vermeend onrecht of over het leefklimaat
binnen detentie. De kunst is om een dergelijk conflict
niet onnodig te medicaliseren. Een rondgang tijdens
de genoemde regiobijeenkomsten leerde dat een
dergelijke staking primair als een medisch probleem
wordt geëtiketteerd. Maar dat hoeft het in aanvang niet
te zijn. Het is een poging van een wanhopig mens om
iets voor elkaar te krijgen; het is voor de gedetineerde
een communicatiemiddel met de omgeving. Een goed
gesprek tussen de gedetineerde en de directeur over
de motieven van de weigering kan het probleem al
oplossen zonder dat het tot een escalatie hoeft te
komen. Indien er daadwerkelijk sprake is van een
eet- en drinkweigering biedt het inschakelen van een
vertrouwensarts meerwaarde.
Bij complexe gevallen is het van groot belang dat artsen
en directeuren zich bewust zijn van het spanningsveld
tussen de genoemde wetten en richtlijnen en de
daaruit volgende rollen. Inzicht hierin en een goede
samenwerking tussen directie en medische dienst
zijn daarbij van groter belang dan het ontwikkelen
van steeds meer protocollen en richtlijnen. In onze
opleiding en nascholing wordt aan de spanning tussen
WGBO, PBW en andere richtlijnen en de samenwerking
tussen directie en artsen volop aandacht geschonken.
Jos Schoenmakers
Senior beleidsmedewerker LHV en docent opleiding
justitieel geneeskundige bij het Juliuscentrum
Joep van Buuren
Arts en justitieel geneeskundige, en daarnaast
coördinator van de opleiding tot Justitieel
Geneeskundige bij het Juliuscentrum UMC Utrecht
Eet- en drinkstaking: de historie van de Johannes Wier Stichting
De dilemma’s rondom hongerstakingen in Nederland zijn voor het eerst uitvoerig beschreven in de tijd dat
een aantal leden van extremistische organisatie gedetineerd waren. Mondiaal nam de beroepsgroep in Tokyo
een standpunt in hoe medici zich tot deze problematiek dienden te verhouden. Enige tijd later verscheen De
Handleiding waarmee de Johannes Wier Stichting zorgde voor een (inter)nationaal toegankelijk document gericht
op gezondheidszorgwerkers op die plaatsen waar het machtsmiddel van de machteloze frequent wordt ingezet,
zoals penitentiaire inrichtingen en asielzoekerscentra.
De Minister van Justitie kwam iets later met een heldere richtlijn (in Justitieterminologie heet dit een circulaire) voor
professionals in de penitentiaire wereld die ondubbelzinnig naar de handleiding verwijst.
De ethische dilemma’s rondom dwangvoeding bij wilsbekwamen zijn nog steeds actueel en het inschakelen van
vertrouwensartsen is derhalve nog steeds van groot belang, niet in de laatste plaats ter ondersteuning van de in
detentie werkzame collega’s die eerder last zullen hebben van dubbele loyaliteiten. Door de recente uitspraak van
de ombudsman over het gebruik van de observatie- of isoleercel tijdens een hongerstaking is er een dringende
noodzaak ontstaan om aan een vierde herziening van de handleiding te werken.
Joost den Otter
Klinisch directeur International Rehabilitation Council for Torture Victims (IRCT) en oud-voorzitter van de Johannes
Wier Stichting.
1. Romme MAJ et al. Hongerstaking, Medisch Contact, 1978. 33:793-799.
2. WMA Declaration of Tokyo. Te raadplegen op: www.wma.net/en/30publications/10policies/c18/.
3. Ministerie van Justitie. Gedetineerden in hongerstaking (circulaire 1985 code 1.873.2-012).
4. Dual Loyalty & Human Rights in Health Professional Practice: Proposed Guidelines and Institutional Mechanisms.
Te raadplegen op: www.physiciansforhumanrights.org/library/documents/reports/report-2002-duelloyalty.pdf
5. Nationale Ombudsman. Rapport 2010/353. Te raadplegen op: http://rapporten.nationaleombudsman.nl/
rapporten/2010/353?aresult=123#
Daniel Tavenier
Het hoogtepunt voor de Johannes Wier Stichting was de start van het
bureau in Amersfoort met medewerker. Hiermee werd de slagkracht veel
groter. Een ander hoogtepunt is de mensenrechteneducatie, die met
subsidie van de EU stevig is neergezet. Voor mij persoonlijk is de missie
naar de Palestijnse gebieden een hoogtepunt.
Het belang van de stichting is het karakter dat medische professionals
zich inzetten op de mensenrechten op hun gebied. Het is belangrijk op
te komen voor mensenrechten die de gezondheid(szorg) betreffen en
professionals hiervan bewust te maken.
De financiële situatie is belabberd. Dit is de afgelopen jaren alleen maar
slechter gegaan. De aanstelling van een soort ambtelijk secretaris heeft in
het verleden een fors gat geslagen in de reserves. Verder zie ik niet dat er
een heldere visie is waar het heen moet en als gevolg daarvan een plan om
de doelen te realiseren. Tenslotte is het aantal actieve mensen te gering.
Adriaan van Es
Voor mij was de eerste missie in 1987 naar Zuid-Afrika een hoogtepunt,
omdat het een motiverende eye-opener en begin van de Johannes
Wier Stichting was. Andere hoogtepunten waren het pionieren in en de
grote acties over gezondheidszorg voor illegalen, en de activiteiten rond
hongerstakingen.
De stichting is belangrijk, omdat er een platform nodig is dat zich specifiek
richt op de relatie tussen gezondheidszorg en mensenrechten, en dat
artsen en andere gezondheidswerkers mobiliseert tot verdediging van
mensenrechten, door middel van hun eigen specifieke expertise.
Draagvlakvergroting en alliantievorming met verwante organisaties zijn
onderdelen waar de stichting minder goed in is geslaagd.
Agenda
Het is belangrijk op te komen
voor mensenrechten die de
gezondheid(szorg) betreffen en
professionals hiervan bewust te
maken.
Een platform is nodig dat zich
specifiek richt op de relatie tussen
gezondheidszorg en mensenrechten.
28-6-12 Symposium ‘The doctor and the foreskin’
Op 28 juni 2012 organiseert de KNMG een symposium over ‘De dokter en de voorhuid’. De besnijdenis bij mannen en jongens staat tijdens dit
symposium ter discussie. Vragen die daarbij aan de orde zullen komen zijn o.a. wat de vroege en latere medische gevolgen zijn van besnijdenis,
of besnijdenis om religieuze redenen bij jonge jongens moreel te rechtvaardigen is, en wat zwaarder weegt, de godsdienstvrijheid of het recht
van het kind op lichamelijke integriteit?
18-29 juni 2012 Erasmus Observatory: Summer school on Health Law and Ethics
The Erasmus Observatory is proud to announce the Annual Summer School on Health Law and Ethics in Rotterdam, the Netherlands.
16-20 juli 2012 Training in toepassing mensenrechten bij hervorming gezondheidszorg
De Universiteit van Ierland biedt op 16 - 20 juli 2012 een trainingsprogramma aan met als doel de kennis en vaardigheden bij professionals,
consultants en managers te vergroten in het toepassen van een op mensenrechten gebaseerde aanpak bij de hervorming van de
gezondheidszorg. Het programma is ontwikkeld voor professionals in de zorg en consultants die werken in een internationale context.
Colofon
Bestuur Johannes Wier Stichting (per 1 april 2012)
Loes van Willigen, voorzitter - Lisette Luykx, vicevoorzitter - Theo Wijngaard, secretaris - Gert Grift, penningmeester
Joost den Otter - Inke Schaap - Elisa van Ee
De nieuwsbrief Mensenrechten & Gezondheidszorg verschijnt twee keer per jaar. De nieuwsbrief besteedt aandacht aan onderwerpen waar de
Johannes Wier Stichting zich sterk voor maakt en aan andere ontwikkelingen in het werkveld. Een keer per jaar verschijnt een themanummer. De
redactie beschikt over redactionele onafhankelijkheid en artikelen geschreven door derden geven niet noodzakelijkerwijs de mening of visie van
de JWS weer.
Redactie: Marieke Schilling (eindredactie a.i.), Lotte Schoenmakers en Lisette Luykx.
Secretariaat: Marina Hendriks, JWS secretariaat, 020-8407630, info@johannes-wier.nl
Overige contactpersoon: Bestuur, 020-8407630, info@johannes-wier.nl
Coverfoto: Open Dag Ziekenhuis Rijnstate by marketingfacts / Marco Derksen
Foto’s: De mensen en instellingen komen niet voor in de artikelen. Toestemming is gevraagd voor zover nodig.
Lay-out & druk: Drukkerij Printing BV, Amersfoort
Oplage: 1500
Oude nummers: PDF-bestanden van vorige nummers kunt u gratis downloaden van www.johannes-wier.nl.
Klik op ‘nieuwsbrieven’ in de rubriek ‘nieuws’.
ISSN: 0927-2097 - © JohannesWier Stichting, juni 2012
De toekomst is zorgelijk in mijn ogen
tenzij er keuzen gemaakt worden op
basis van een nieuwe visie. Hopelijk
trekt dat ook weer geld aan, zodat een
betaalde kracht kan worden aangesteld.
Die kan continuïteit op het bureau
geven. Als de activiteiten onzichtbaar
zijn, komt het geld er niet. Andersom
hopelijk wel.
Daniel Tavenier was actief in diverse
werkgroepen en in het bestuur o.a. als
penningmeester en voorzitter.
De JWS moet haar toekomst vooral in
samenwerking met anderen zoeken.
Daarnaast moet zij gericht op zichtbare
focus te werk gaan.
Adriaan van Es is mede-oprichter van de
Johannes Wier Stichting en is dertien jaar
lang voorzitter geweest.
14 15

Over de Johannes Wier Stichting
‘Het recht op de hoogst haalbare standaard van gezondheidszorg’ (right to health) is al decennialang een universeel
mensenrecht, maar desondanks voor velen een doelstelling uit een verre toekomst of een recht dat steeds meer
onder druk komt te staan door bezuinigingen, kritiek op mensenrechten of onwetendheid over het bestaan en het
belang van dit mensenrecht.
De Johannes Wier Stichting stelt zich daarom ten doel de bevordering én naleving van mensenrechten in de zorg
op de agenda te plaatsen en te houden. Het right to health vormt daarbij het uitgangspunt voor de activiteiten van
de stichting.
De activiteiten van de Johannes Wier Stichting bestaan onder meer uit het verstrekken van onafhankelijke informatie
over mensenrechten en mensenrechteneducatie voor artsen, verpleegkundigen en andere medische professionals.
Daarnaast organiseert de stichting debatten en refereeravonden over actuele kwesties en dilemma’s, zoals met
betrekking tot de zorg aan vreemdelingen, ouderen of het medisch beroepsgeheim. Waar nodig verzamelt de
stichting getuigenissen van medische professionals over misstanden in de zorg en kaart zij die aan bij beleidsmakers
of de media.
De Johannes Wier Stichting is een onafhankelijke mensenrechtenorganisatie van en voor medische professionals.
De stichting wordt sinds haar oprichting in 1986 volledig gefinancierd door donaties, schenkingen en legaten.
Help ons
Wilt u ons werk financieel ondersteunen? Met uw gift kunnen wij onze projecten, onderzoeksmissies en rapporten,
werkgroepen, research en studiebijeenkomsten, symposia en mensenrechteneducatie verder financieren en
continueren. Donateur worden kan al voor 30 euro per jaar (15 euro voor studenten). Als donateur ontvangt u
tweemaal per jaar de nieuwsbrief Mensenrechten & Gezondheidszorg. Ook kunt u regelmatig onze e-mail
nieuwsbrief ontvangen. Uw gift kunt u overmaken op bankrekeningnummer 53353 van de Johannes Wier Stichting.
Vergeet niet om ons uw adres te sturen, zodat wij u op de adreslijst kunnen zetten voor de nieuwsbrief.
Nieuwsbrief Mensenrechten & Gezondheidszorg e-news
Wilt u op de hoogte blijven van relevante ontwikkelingen en activiteiten? Bezoek dan regelmatig onze website
of abonneer u op de e-mail nieuwsbrief Mensenrechten & Gezondheidszorg e-news. Deze service is gratis voor
donateurs en niet-donateurs.
Aanmelden: stuur een e-mail naar info@johannes-wier.nl met als onderwerp ‘toevoegen aan mailingIist e-news’
Afmelden: stuur een e-mail naar info@johannes-wier.nl met als onderwerp ‘verwijderen van mailinglist e-news’
Vergeet niet uw naam, organisatie en adres te vermelden!
Jubileum
editie
25jaar
Johannes Wier Stichting
Nienoord 5
112 XE Diemen
T: 020 8407630
F: 020 8407631
info@johannes-wier.nl
www.johannes-wier.nl