beroepsprofiel chiropracter - Movisie

Beroepsprofiel chiropractor

Germie van den Berg
Sonja Liefhebber
Beroepsprofiel chiropractor
2000
Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn / NIZW
Centrum voor Beroeps- en Opleidingsvraagstukken / CBO
2

© 2000 Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn / NIZW
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en / of openbaar gemaakt door middel van
druk, fotokopie, microfilm of op enige andere wijze zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming.
Dit project werd uitgevoerd in opdracht van de Nederlandse Chiropractoren Associatie / NCA.
Auteurs
Drs. S. Liefhebber
Dr. G. van den Berg
Advies
Drs. H. Hens
Projectadviesgroep
De projectadviesgroep bestaat uit de leden van de commissie Scope of Practice / SOP van de
NCA:
Mw. H. Ambrosius DC
Dhr. A. van Beest DC
Dhr. B. Bolsenbroek DC
Mw. K. Kaptein DC
Mw. A. Boersma
Vormgeving
Ontwerp omslag
Drukwerk
ISBN
3

Inhoud
Voorwoord 5
Hoofdstuk 1 Inleiding 7
Hoofdstuk 2 Plaatsbepaling van de chiropractor 11
Hoofdstuk 3 Ontwikkelingen 15
Hoofdstuk 4 Taken 19
Hoofdstuk 5 Benodigde competenties 35
Geraadpleegde literatuur 47
Bijlagen 49
Bijlage 1 Relevante begrippen 50
Bijlage 2 Relevante adressen 53
Bijlage 3 Opleidingscurriculum Anglo-European College of Chiropractic 54
4

Voorwoord
Chiropractie en de chiropractische beroepsgroep in Nederland hebben zich de afgelopen jaren
dynamisch en in snel tempo ontwikkeld. Het aantal chiropractoren is toegenomen van rond de
20 in 1980 tot circa 150 nu in 2000, en ook op het gebied van inhoudelijke verdieping en
professionalisering vindt in de beroepsgroep ontwikkeling plaats. Dit proces krijgt meer en meer
gestalte in de vorm van een duidelijk herkenbaar, ook voor anderen inzichtelijk, profiel van
chiropractie en de chiropractor als een specifieke beroepsbeoefenaar. Deze ontwikkeling is zeer
bewust in gang gezet door de beroepsgroep zelf, de beroepsbeoefenaren hebben een heldere
visie op de eigen professie en het functioneren.
In andere landen is chiropractie reeds een erkend beroep, en mede door de naderende
Europese eenwording ervaart de chiropractische beroepsgroep in Nederland de noodzaak tot
professionaliseren. Professionaliseren houdt onder andere in dat chiropractisch kwaliteitsbeleid
wordt ontwikkeld en gecontroleerd. Daarnaast speelt de grote interesse voor en de tevredenheid
over de effecten van chiropractie als specifieke aanpak van individuele patiëntenproblemen
binnen de Nederlandse samenleving een rol in het profileren van het beroep, zowel
ten aanzien van de patiënt als ten aanzien van de andere medische beroepen.
Chiropractie voorziet in een duidelijke behoefte en is in staat om accuraat in te spelen op heden
ten dage frequent voorkomende gezondheidsproblemen als onder meer lage-rug-, nek-, en
gewrichtsklachten (whiplash en RSI-aandoeningen). Tevens neemt chiropractie in soms
complexe Arbo-situaties een constructieve plaats in.
Er zal in de nabije toekomst meer dan ooit getracht worden tijd en financiële middelen vrij te
maken voor wetenschappelijk onderzoek en bewijsvoering. Tijd en financiële middelen zijn
slechts in beperkte mate aanwezig doordat chiropractoren in Nederland een vrij kleine
beroepsgroep vormen.
Hoewel chiropractie niet in de Wet Beroepen in de Individuele Gezondheidszorg (Wet BIG) is
opgenomen, streeft de Nederlandse Chiropractoren Organisatie (NCA) naar omschrijving en
uitvoering van protocollen en richtlijnen die wel aan deze wet gerelateerd en getoetst zijn.
Daarmee geeft de NCA uiting aan de wens om als beroepsgroep titelbescherming te realiseren
en het recht te hebben zelfstandig röntgenonderzoek uit te voeren.
Sinds ongeveer anderhalf jaar is een kleine groep van vijf mensen vanuit de Nederlandse
Chiropractoren Associatie intensief bezig geweest met het inventariseren en onderzoeken van
het niveau en de status van de professionaliteit van de chiropractie in Nederland. Dit heeft
geresulteerd in een chiropractisch beroepsprofiel, geplaatst in de gezondheidszorgsituatie en
binnen Nederlandse maatschappelijke ontwikkelingen anno 2000, die daarmee de
randvoorwaarden vormen (het kader) en de beroepsgroep positioneren in de huidige
samenleving. Dit betekent dat enkele gegevens in dit profiel momentopnames zijn. De
samenstellers realiseren zich dat er voortdurend veranderingen zullen plaatsvinden die op
gezette tijden verwerkt zullen worden in een herziene beschrijving van dit profiel. De
beroepsgroep is zelf verantwoordelijk voor deze bijwerking en herziening en dient zelf andere
documenten op het gebied van chiropractie te toetsen aan dit profiel.
Het profiel, dat in samenwerking met het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn / NIZW is
ontwikkeld, wordt u hierbij met genoegen aangeboden.
We willen iedereen hartelijk danken die, op welke wijze dan ook, heeft bijgedragen aan de
totstandkoming van dit profiel, in het bijzonder de beide projectmedewerkers van het NIZW.
Met dit beroepsprofiel is een belangrijke stap gezet in de ontwikkeling van de chiropractische
professionele standaard en de verantwoording van het pleidooi voor een professie die behoort
binnen de reguliere gezondheidszorg, met een eigen specifieke opleiding in Nederland. In het
vervolgtraject van deze eerste doorslaggevende stap volgt de verdere concretisering van de
professionele beroepsuitoefening. Deze opdracht voor de chiropractische beroepsgroep in
Nederland zal, in de hoopvolle lijn der verwachting, grote gevolgen hebben voor de toekomst.
Hanne Ambrosius, chiropractor
6

Hoofdstuk 1 Inleiding
Aanleiding
Chiropractie is een wereldwijd bekende vorm van geneeskunde. De beoefenaar van de chiropractie
heet chiropractor. In de westerse wereld zijn er ruim 60.000 chiropractoren, en daarmee
behoren zij binnen de geneeskunde samen met artsen en tandartsen tot de drie grootste
beroepsgroepen.
In Nederland is de chiropractie een kleine maar snel groeiende beroepsgroep. In 1990 waren er
ongeveer 60 chiropractoren en de laatste jaren is dit aantal bijna verdrievoudigd tot 150 in 2000.
Een overgrote meerderheid van deze chiropractoren is lid van de Nederlandse Chiropractoren
Associatie (NCA), de beroepsvereniging die toezicht houdt op de beoefening van de
chiropractie in Nederland.
Vanaf het eind van de negentiende eeuw, toen de eerste opleiding voor chiropractie in Amerika
werd gesticht, is hard gewerkt aan de professionalisering van de chiropractie. Belangrijke
onderdelen van dit professionaliseringsproces zijn het streven naar maatschappelijke
erkenning, werken aan erkenning door de overheid en zogeheten reguliere medische
beroepsgroepen en stimuleren van wetenschappelijk onderzoek naar chiropractische
behandelvormen. In vele landen, waaronder België, Engeland, Zwitserland, Zweden,
Noorwegen, Denemarken, Finland, IJsland, de Verenigde Staten, Canada, Nieuw Zeeland en
Australië worden chiropractoren wettelijk erkend en door de diverse collectieve
ziektekostenverzekeringen vergoed.
De geschiedenis van de chiropractie in Nederland is van veel kortere duur. In ons land vestigde
de eerste chiropractor zich in 1968. Pas sinds die tijd wordt gewerkt aan de positie van de
beroepsgroep in Nederland. De Nederlandse Chiropractoren Associatie (NCA) heeft sinds haar
oprichting in 1975 een belangrijke rol in de professionalisering en erkenning van de chiropractie.
De NCA spant zich in om de Nederlandse Scope of Practice samen te stellen. Daarin wordt
omschreven wat chiropractie is, op welke wijze dit beroep wordt uitgeoefend en wat iemand van
de chiropractor kan verwachten. In aansluiting daarop worden richtlijnen en protocollen
opgesteld, onder meer een gedragscode, praktijkinrichtingseisen, een klachtenregeling,
registratie, eisen aan de opleiding, regels voor bij- en nascholing en tuchtrecht. Ook wordt een
kwaliteitsbeleidsplan ontwikkeld.
Een beroepsprofiel vormt het basisdocument van de Scope of Practice. Met het beroepsprofiel
wordt een door de beroepsgroep van chiropractoren herkenbare beschrijving gegeven van de
beroepsuitoefening te geven, die voldoet aan de eisen die de praktijk stelt. Het gaat om een
beschrijving van de context van de beroepsuitoefening, de kern van het beroep, ontwikkelingen
in de beroepspraktijk, de beroepsactiviteiten (de taken en verantwoordelijkheden), en de
beroepsvereisten (competenties).
Aan het Centrum voor Beroeps- en Opleidingsvraagstukken(CBO) van het Nederlands Instituut
voor Zorg en Welzijn (NIZW) is het verzoek gedaan ondersteuning te verlenen bij het ontwikkelen
van een beroepsprofiel voor chiropractoren. Een eerste versie van het profiel is
totstandgekomen op basis van literatuurstudie, interviews met chiropractoren die
gespecialiseerd zijn in uiteenlopende chiropractische technieken en benaderingswijzen, en
advies van de Commissie Scope of Practice. Vervolgens zijn conceptversies van het
beroepsprofiel tweemaal voorgelegd aan de leden van de NCA. De Commissie Scope of
Practice heeft de commentaren van de leden gewogen en al dan niet geadviseerd deze door te
voeren in het beroepsprofiel.
De NCA heeft ervoor gekozen om als primaire bron gebruik te maken van de Amerikaanse
Mercy Guidelines 1 die de richtlijnen voor de praktijk bevatten 2 . Die keuze komt mede voort uit de
1 Een korte beschrijving over de Mercy Guidelines vindt u in de literatuurlijst.
8

volledigheid en de bruikbaarheid van deze richtlijnen. Bovendien zijn de Mercy Guidelines
gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek, literatuur en consensusvorming binnen de
beroepsgroep. Ten behoeve van de samenstelling van het chiropractisch beroepsprofiel zijn de
guidelines vertaald in het Nederlands.
Nederlandse Chiropractoren Associatie
De Nederlandse chiropractoren hebben zich verenigd in de Nederlandse Chiropractoren
Associatie (NCA). De NCA behartigt de belangen van de chiropractoren en waakt over de
kwaliteit van de chiropractie in Nederland. De NCA hanteert een beroepsregister. Dit is een lijst
van alle bij de NCA aangesloten chiropractoren in Nederland.
Om lid te worden van de NCA moeten personen die in Nederland de chiropractie als beroep
beoefenen aan de volgende eisen voldoen:
- Uitgangspunt is dat zij de vijfjarige universitaire opleiding tot chiropractor hebben
afgerond aan een door de European Council on Chiropractic Education (ECCE) erkend
opleidingsinstituut. Het is nog niet mogelijk om een universitaire opleiding tot
chiropractor in Nederland te volgen. Dat kan alleen in het buitenland, zoals in Engeland,
Denemarken, Frankrijk, de Verenigde Staten, Canada en Australië. Een overzicht van
de curriculumonderdelen van de Anglo-European College of Chiropractic vindt u in
bijlage 3.
- Toekomstige Nederlandse studenten dienen alvorens zij hun studie beginnen in het
bezit te zijn van een aanbevelingsbrief uitgereikt door de NCA. Deze wordt uitgereikt
aan hen die voldoende vooropleiding hebben genoten, wat overeenkomt met de
vooropleidingseisen van de studie geneeskunde in Nederland.
- Om na de opleiding in Europa te kunnen werken met een lidmaatschap van de NCA
dient het Graduate Education Programme (GEP) gevolgd en het EBCE II-examen (=
NCA toelatingstest) afgelegd te worden.
- Naast pasafgestudeerden dienen ook chiropractoren met minder dan twee jaar
werkervaring (Europese Chiropractoren Unie -besluit) het GEP-programma te volgen en
het examen af te leggen.
- Anderstaligen met meer dan twee jaar werkervaring wordt dringend
geadviseerd het GEP-programma in Nederland te volgen. Ook moeten zij met goed
gevolg het EBCE II-examen afleggen.
- Alvorens voorgedragen te worden als lid van de NCA, dienen alle anderstalige
chiropractoren (dus onafhankelijk van het aantal jaren werkervaring), te voldoen aan de
taalvaardigheidseisen 3 van de NCA.
- Tijdens het GEP-programma werkt de beroepsbeoefenaar een jaar onder
supervisie van een ervaren praktijkhouder in het land waar hij zich na de studie zal
gaan vestigen, in dit geval Nederland. Het doel van het programma is om goed
voorbereid te raken op het voeren van een eigen praktijk en om de integratie in en
kennis over de gezondheidszorg in Nederland te vergroten.
- In de huidige situatie geldt dat men bij beëindiging van de studie de titel DC (Doctor of
Chiropractic) 4 ontvangt en men zich mag vestigen als zelfstandig chiropractor.
Voor zowel chiropractoren als patiënten is de kwaliteit van de chiropractie van belang.
Lidmaatschap van de NCA biedt deze garantie; een chiropractor heeft een erkende opleiding
gevolgd en voldoet ook verder aan de eisen, regels en normen die de Nederlandse beroepsgroep
stelt. De NCA heeft een klachtencommissie ingesteld, die klachten over NCA-leden
2 Specifiek is gebruikgemaakt van de Nederlands versie van de Mercy Guidelines (in concept). Deze
Nederlandse versie is een letterlijk vertaling van de Amerikaanse Mercy Guidelines maar bevat waar dit
noodzakelijk werd geacht, tekst toespitst op de Nederlandse situatie.
3 Deze taalvaardigheidseisen zijn door de NCA vastgelegd op een niveau overeenkomstig met het NT2
niveau 2. Deze eisen zijn slechts van toepassing op GEP- (aspirant) of kandidaat-leden met een andere
dan de Nederlandse moedertaal.
4 Het is mogelijk dat een chiropractor (ook) een andere titel of titels heeft verworven, vaak afhankelijk van
het land waarin de chiropractor is afgestudeerd. Het is de chiropractor toegestaan deze titel(s) te voeren.
9

ehandelt. De NCA werkt tevens aan het instellen van tuchtrecht. Veel verzekeringsmaatschappijen
stellen lidmaatschap van de NCA als een voorwaarde voor vergoeding van de
kosten van de behandeling. Ter behartiging van de belangen van de patiënt is in 1965 de
Nederlandse Vereniging Patiënten Chiropractie (NVPC) opgericht. Deze patiëntenvereniging
heeft ook een gewichtige stem in de klachtencommissie van de NCA.
De NCA is lid van de Europese Chiropractoren Unie (ECU). De ECU stelt zich ten doel de
chiropractie in de aangesloten landen naar behoren te doen functioneren, waarbij kwaliteitsbewaking
centraal staat.
De NCA is ook lid van de World Federation of Chiropactic (WFC), en sinds 1997 bestaat er
verregaande samenwerking tussen de WFC en de World Health Organisation (WHO).
Reikwijdte van het profiel
Dit profiel beschrijft de beroepsuitoefening van de chiropractor en is toegespitst op de
Nederlandse situatie. Bovendien is deze beschrijving toegespitst op de beroepsbeoefenaren die
lid zijn van de Nederlandse Chiropractoren Associatie. Het gaat dus om de beroepsbeoefenaren
die de universitaire opleiding tot chiropractor hebben gevolgd aan een door de
ECCE erkend instituut en die ingeschreven staan in het beroepsregister van de NCA.
Binnen de chiropractie kunnen chiropractoren zich verder bekwamen in specifieke
aandachtsgebieden. De beschrijving van de beroepsuitoefening in dit profiel strekt zich niet
verder uit dan het beroep van de chiropractor zoals dat op grond van de basisopleiding kan
worden uitgeoefend.
Gebruikswaarde van het profiel
Het beroepsprofiel chiropractor levert een bijdrage aan de verdere professionalisering van de
beroepsgroep van chiropractoren. In het algemeen dient het beroepsprofiel om de
herkenbaarheid en inzichtelijkheid van chiropractie te vergroten, de kwaliteitsaspecten binnen
de chiropractie te waarborgen en controleren en om de identiteit van de chiropractor te
versterken. Meer specifiek kan het beroepsprofiel op de volgende manieren worden ingezet.
De positie van de chiropractie in Nederland wijkt af van die in andere landen. Zo is het beroep
niet via wetgeving erkend en beschermd. Dit betekent dat chiropractie en chiropractor nog
onbeschermd zijn. De wettelijke bevoegdheid om zelfstandig een diagnose te mogen stellen en
te mogen verwijzen is nog onvoldoende geregeld. Dat geldt ook voor het gebruik van
röntgendiagnostiek en de directe toegang tot een specialistisch laboratorium. De beroepsgroep
van chiropractoren werkt toe naar een (wettelijke) erkenning van het beroep en het beroepsprofiel
speelt een rol in dit proces.
Op dit moment moeten toekomstige beroepsbeoefenaren nog steeds naar het buitenland
uitwijken voor hun opleiding tot chiropractor. Het streven is dan ook om in Nederland een
opleiding tot het beroep van chiropractor te realiseren. Het beroepsprofiel kan hieraan een
bijdrage leveren doordat het ten grondslag kan liggen aan een opleidingsprofiel.
In Nederland zijn er diverse beroepsgroepen die zich toeleggen op het toepassen van
manipulaties van de wervelkolom. Naast chiropractie gaat het dan onder andere om manuele
geneeskunde, manuele therapie en orthomanuele geneeskunde. Chiropractie wordt vaak
verward met een van deze andere manipulatieve behandelvormen. Er is duidelijk behoefte aan
een helder onderscheid tussen chiropractoren en de andere beroepsgroepen. Het beroepsprofiel
kan deze helderheid verschaffen.
10

Verder vormt het beroepsprofiel een basisdocument voor de ontwikkeling van andere
documenten, richtlijnen en protocollen over de beroepsuitoefening van chiropractoren 5 . Daarbij
gaat het dan om een gedragscode, praktijkinrichtingseisen, een protocol voor visitatie en
intercollegiale toetsing, het tuchtrecht, klachtenreglement en geschillenregeling, een standaard
voor een patiëntendossier en richtlijnen ten aanzien van de bij- en nascholing van
chiropractoren.
Ten slotte kan het profiel worden gebruikt om voorlichting te geven over het beroep. Het is
informatief voor toekomstige beroepsbeoefenaren, aanverwante beroepbeoefenaren en
patiënten. Ook kan het profiel een rol spelen bij internationale afstemming over de beroepsuitoefening
van chiropractoren.
Positionering van het profiel
Dit profiel is een weerslag van de beroepsuitoefening van de chiropractor in het jaar 2000. Het
profiel is door de beroepsgroep via conceptbeschrijvingen uitvoerig becommentarieerd en uiteindelijk
zijn de leden akkoord gegaan met de onderhavige beschrijving.
In de snel veranderende maatschappij en de snelheid waarmee nieuwe ontwikkelingen zich
voor kunnen doen binnen de beroepsgroep en de beroepsuitoefening, moeten we echter
constateren dat dit profiel een momentopname is. Het zal dan ook voordurend getoetst moeten
worden op zijn validiteit en praktijkwaarde op grond van nieuwe inzichten en op grond van
veranderingen in de beroepsuitoefening. Het is niet meer dan logisch dat de NCA als beroepsvereniging
deze verantwoordelijkheid op zich neemt.
Inhoud van het profiel
Het beroepsprofiel is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 wordt de essentie van het beroep
weergegeven. In hoofdstuk 3 staan ontwikkelingen centraal die van invloed zijn op de beroepsuitoefening
van chiropractoren. Hoofdstuk 4 is gewijd aan de taken van de chiropractor. Er is
een indeling gemaakt in taakgebieden, hoofdtaken en subtaken. In hoofdstuk 5 komen de
belangrijkste benodigde competenties aan bod, waarover een chiropractor dient te beschikken
om zijn taken uit te kunnen voeren. Het profiel eindigt met een literatuurlijst en enkele bijlagen.
5 Dit betreffen officiële documenten, vastgelegd en op te vragen bij de NCA.
11

Hoofdstuk 2 Plaatsbepaling van de chiropractor
In dit hoofdstuk wordt de essentie van het beroep van de chiropractor weergegeven. Aan de
hand van een beschrijving van de ontstaansgeschiedenis, de definitie, de grondslagen van de
chiropractie, de doelgroep en het verloop van de behandeling wordt in het kort een beeld
geschetst van het vakgebied. Vervolgens wordt stilgestaan bij het professionele karakter van
het beroep en de mogelijkheden tot specialisatie. Tot slot komt de positie van chiropractie anno
2000 in de Nederlandse gezondheidszorg en de relatie tot ander beroepsbeoefenaren aan bod.
Ontstaansgeschiedenis
Het woord chiropractor is afgeleid van de Griekse woorden cheiros, dat 'hand' betekent en
pracktos, dat 'gedaan door' betekent. Chiropractie betekent dus ‘gedaan door de hand'.
Het zijn onder andere de oude Grieken die 440 jaar voor Christus reeds primitieve manipulaties
toepasten. Hippocrates, die bekend staat als 'de vader van de geneeskunde', erkende in die tijd
al dat er een nauwe relatie bestaat tussen de wervelkolom en gezondheid.
De grondlegger van de moderne chiropractie is de Amerikaan D.D. Palmer (1844-1913). Palmer
ontwikkelde zijn leer vanuit de bestaande volkstraditie. Voor de theoretische onderbouwing
maakte hij gebruik van nieuwe inzichten binnen de neurologie. In 1898 stichtte Palmer een
school voor chiropractie om de medicijnloze geneeswijze aan anderen te leren. Leerlingen van
Palmer stichtten vervolgens hun eigen scholen en daarmee groeide het aantal colleges voor
chiropractie.
Volgens de officiële lezing vestigde in Nederland de eerste chiropractor zich in 1968.Toch zijn
er zijn aanwijzingen dat van 1926 tot 1936 al een zekere Jan Hendrik Schoemakers als chiropractor
in Rotterdam gevestigd is geweest. Momenteel zijn er meer dan 150 chiropractoren
werkzaam in Nederland en het aantal patiënten dat in aanmerking wil komen voor chiropractische
behandeling groeit gestaag.
Definitie van chiropractie
De World Federation of Chiropractic (WFC) heeft de volgende definitie van chiropractie
opgesteld:
A health profession concerned with the diagnosis, treatment and prevention of
mechanical disorders of the musculoskeletal system, and the effects of these disorders
on the function of the nervous system and general health. There is an emphasis on
manual treatments including spinal manipulation or adjustment.
Grondslagen van de chiropractie
De chiropractie is gestoeld op een aantal belangrijke principes. Samen vormen deze de kern
van het beroep van de chiropractor. De principes worden in deze paragraaf beschreven.
• Behandelen als kern
Chiropractie is een vorm van geneeskunde. Centraal in het beroepsmatig handelen van de
chiropractor staat daarom ook het behandelen van patiënten. De behandeling is gericht op
stoornissen in het functioneren van het wervelkolom de rest van het bewegingsapparaat en
het zenuwstelsel en de effecten daarvan op de algehele gezondheid.
12

• Behandeling versus zorg
Binnen de chiropracte onderscheid men zorg en behandelen. De chiropractor verleent
chiropractische behandeling aan individuele patiënten via een een-op-een-contact.
Daarnaast is de chiropractor in staat chiropractische zorg te verlenen die niet per se
individueel gericht is maar zich richt op groepen, bijvoorbeeld bij het geven van voorlichting,
preventieve instructies of scholing.
• Wervelkolom (en rest van het bewegingsapparaat) en zenuwstelsel staan centraal
De chiropractie gaat ervan uit, dat de algehele gezondheid afhankelijk is van de werking van
het bewegingsapparaat en het zenuwstelsel. Het zenuwstelsel functioneert als
informatieverwerkend en functiecoördinerend systeem. Als een zenuw de boodschappen niet
goed kan doorgeven, kan dat overal in het lichaam gevolgen hebben, onder meer in gewrichten,
spieren en organen. Een belangrijk deel van het centrale zenuwstelsel is het ruggenmerg dat de
hersenen met de rest van het lichaam verbindt. Het ruggenmerg bevindt zich in de wervelkolom.
In de chiropractie staan het zenuwstelsel en de wervelkolom daarom centraal.
• Natuurlijke geneeswijze
Chiropractie is een natuurlijke geneeswijze. De chiropractor gaat ervan uit dat
gezondheidsproblemen kunnen ontstaan door psychosociale, chemische of fysiologische
en mechanische factoren vanuit het lichaam zelf of van buitenaf. De chiropractor maakt
gebruik van typische (soms unieke) chiropractische behandelmethoden. De meest
kenmerkende chiropractische procedure is een met de hand uitgevoerde chiropractische
correctie(een adjustment). Dit is een toepassing van een specifieke druk op een specifieke
plek in een specifieke geleide richting, met als doel abnormale bewegingspatronen of
bewegingsbeperkingen op te heffen. Hiermee streeft hij naar het normaliseren van de
verstoorde fysiologie.
• Holistische benadering
De chiropractor kijkt naar de mens in zijn totaliteit; hij hanteert een holistische benadering
van de mens en van het klachtenbeeld. Dit betekent dat de chiropractor zijn aandacht níet
richt op alleen de geïsoleerde klacht of stoornis. In de chiropractie staat de algehele
gezondheid van de mens ter beoordeling. Het uitgangspunt is dat lichamelijke problemen of
klachten gevolgen hebben voor het totale functioneren, ook op sociaal en emotioneel
gebied, en andersom. De chiropractor kijkt dus naar de gehele gezondheidstoestand en
leefgewoonten om de klachten aan te pakken.
• De chiropractor en zijn relatie met de patiënt
Een holistische benadering heeft consequenties voor de wijze van omgaan met en
reageren op de patiënt. Elke patiënt is een uniek individu en dezelfde klacht bij meerdere
patiënten betekent niet per definitie dezelfde behandeling. De rol van de patiënt is even
belangrijk als die van de chiropractor. Motivatie en inzet van de patiënt kunnen het resultaat
van de behandeling mede bepalen. De patiënt wordt dan ook actief bij de behandeling
betrokken. De vertrouwensrelatie tussen patiënt en chiropractor is groot en gebaseerd op
wederzijds respect. De chiropractor heeft aandacht voor de subjectieve beleving van de
patiënt. Wel ziet de chiropractor erop toe dat de patiënt zelf de verantwoordelijkheid blijft
dragen voor de eigen gezondheid en de preventie van problemen.
• Zelfherstellend vermogen
Uitgangspunt en doel van de chiropractie is om verstoringen in het (neuro-)fysiologisch
functioneren te verhelpen om zo het lichaam in staat te stellen zijn zelfherstellend vermogen
te benutten.
13

Voor wie is chiropractie?
Chiropractie is bedoeld voor patiënten van alle leeftijden. Chiropractie kent dus geen leeftijdsbeperking:
baby’s, kinderen, volwassenen en ouderen kunnen terecht bij de chiropractor.
De meeste mensen die in aanraking komen met chiropractie zijn mensen met klachten die
betrekking hebben op hun rug en nek.
In aanvulling op de rug- en nekklachten is een grote diversiteit aan klachten te noemen die
aanleiding kunnen zijn voor behandeling door de chiropractor. Een uitputtende opsomming van
al die klachten valt buiten het bestek van dit beroepsprofiel, maar als voorbeeld worden de
volgende indicaties genoemd. Mensen met klachten als rugpijn, hoofdpijn, migraine,
aangezichtspijn, kaakklachten, tintelingen of gevoelloosheid in armen en benen, pijn en stijfheid
door artrose en lage-rugpijn tijdens zwangerschap kunnen terecht bij de chiropractor. Maar de
chiropractor behandelt ook klachten gebaseerd op orgaanstoornissen, zoals bijvoorbeeld
menstruatiepijn of darmklachten, en verder ook klachten als spierpijnen, gewrichtspijnen,
duizeligheid, vermoeidheid, lusteloosheid; klachten na whiplashtrauma en klachten aan armen
of benen, bijvoorbeeld de tennisarm, RSI-klachten of sportblessures.
Verloop van de behandeling
In grote lijnen verloopt de behandeling als volgt. Door een anamnese af te nemen vormt de
chiropractor zich een beeld van de gepresenteerde klacht en van de algehele gezondheid van
de patiënt. De chiropractor informeert naar een groot aantal factoren, waaronder de huidige
klachten en andere gezondheidsproblemen. Via diagnostisch onderzoek, zoals algemeen
lichamelijk onderzoek en specifiek lichamelijk onderzoek, vormt de chiropractor zich een beeld
van de patiënt en zijn klachten. Als op grond van deze gegevens blijkt dat aanvullend
diagnostisch onderzoek noodzakelijk is, voert de chiropractor beeldvormend diagnostisch
onderzoek uit zoals bijvoorbeeld röntgenonderzoek. Ook kan er laboratoriumonderzoek of
ander radiologisch onderzoek plaatsvinden.
Op grond van al deze diagnostische gegevens stelt de chiropractor een diagnose en een
behandelplan op en registreert hij de gegevens. De chiropractor informeert de patiënt over de
diagnose en de behandeling. Eventueel arrangeert hij een doorverwijzing naar een specialist of
huisarts.
Op grond van het behandelplan wordt gestart met de behandeling, waarvoor verschillende
chiropractische behandeltechnieken beschikbaar zijn, met als doel stoornissen in het functioneren
van het wervelkolom en de rest van het bewegingsapparaat en zenuwstelsel op te heffen.
Daarnaast is het mogelijk dat de chiropractor werkt aan rehabilitatie en dat de patiënt
oefeningen of revalidatie krijgt voorgeschreven en instructie ontvangt over een goede houding.
Ook kan het aanbieden van preventieve instructies en het geven van voorlichting over voeding
en life-stile tot de behandeling behoren. Tijdens en na dit behandelproces vindt evaluatie en
indien nodig bijsturing van de behandeling plaats. De duur van de behandeling hangt af van de
aard en ernst van de klacht.
Specialisaties
De opleiding tot chiropractor is erop gericht de chiropractor in staat te stellen om klachten en
problemen te diagnosticeren en chiropractisch te behandelen en waar nodig door te verwijzen.
In de praktijk blijkt dat chiropractoren zich uit oogpunt van interesse specialiseren naar
doelgroepen, naar behandeling van soorten klachten, of naar bepaalde chiropractische
technieken. Specialisaties ontstaan door praktijkervaring en door verdieping door het volgen
van bij- en nascholing.
Chiropractor als professional
De chiropractor is een wetenschappelijke professional. De bijzondere aard van wetenschappelijke
professionele werkzaamheden brengt een aantal bijzondere kenmerken met zich mee.
14

Het eerste kenmerk is de hoge mate van complexiteit van het werk. Dit houdt in dat de
chiropractor te maken heeft met een grote verscheidenheid aan problemen, klachten en vraagstukken.
Uitgangspunt is dat geen enkele patiënt en geen enkele klacht hetzelfde is. Dit
betekent ook dat de handelingen die de chiropractor verricht zijn samengesteld uit vele, sterk
met elkaar verweven onderdelen. Het tweede kenmerk is dat slechts een zeer beperkt deel van
het werk door chiropractoren of protocollair is. Hiermee wordt bedoeld dat er bij de
beroepsuitoefening van de chiropractor in hoge mate een beroep wordt gedaan op
probleemoplossende en creatieve vaardigheden. Het werken met standaarden, protocollen en
richtlijnen in de beroepsuitoefening is bedoeld om vanuit de good-practice en wetenschappelijk
onderzoek de chiropractor te bedienen of handvaten te geven voor zijn handelen met het oog
op kwaliteit. Het blijft aan de individuele chiropractor om te oordelen of de standaard van
toepassing is in een specifieke situatie of dat wijzigingen hierin gelegitimeerd zijn. Het derde
kenmerk sluit hierop aan, namelijk dat er voor de werkzaamheden een hoogwaardige
kennisbasis nodig is. Het laatste kenmerk is dat het beroep zelfstandig wordt uitgeoefend en
dat de chiropractor een eigen beroepsverantwoordelijkheid draagt. Die
beroepsverantwoordelijkheid bestaat uit ethische, morele, wettelijke en professionele
verantwoordelijkheid.
Deze bijzondere kenmerken van het werk betekenen dat de chiropractor als professional te
specificeren is. De chiropractor heeft zijn expertise verkregen uit langdurige opleiding en
training. Bij het toepassen van deze expertise is er een grote noodzaak tot autonomie, dat wil
zeggen een grote keuzevrijheid van werkwijze en doelen. Voorts kent de chiropractor een
sterke betrokkenheid bij en verantwoordelijkheidsgevoel voor het werk zelf, is er een sterke
identificatie met de professie en hij hanteert een ethische code.
Plaats in de Nederlandse gezondheidszorg en relatie tot andere beroepen
De chiropractor heeft een plaats in de eerstelijnsgezondheidszorg, waarmee bedoeld wordt dat
de chiropractor toegankelijk is zonder verwijzing van de huisarts. De meeste chiropractoren
starten een eigen praktijk, een particuliere onderneming, maar soms gaan zij een associatie aan
met een collega of andere beroepsbeoefenaren.
Chiropractie wordt vaak verward met manipulatieve behandelvormen in het algemeen. In
Nederland, waar de niet-chiropractische beoefenaren van manipulatieve behandelvormen veruit
in de meerderheid zijn, is behoefte aan een duidelijk en helder onderscheid tussen
chiropractoren en deze andere beroepsbeoefenaren. Het is belangrijk dat Nederlandse
chiropractoren aan patiënten en verwijzers de verschillen in uitgangspunten, de veilige
toepassing van technieken, (geneeskundige) kennis en de professionele achtergronden ten
opzichte van de andere beoefenaren van manipulatieve technieken duidelijk maken.
15

Hoofdstuk 3 Ontwikkelingen
In dit hoofdstuk staan de ontwikkelingen centraal die gevolgen hebben voor de beroepsuitoefening
en de beroepspraktijk van chiropractoren. Het is een momentopname van
ontwikkelingen waarvan de invloed nu al duidelijk merkbaar is en ontwikkelingen waarvan
verwacht wordt dat ze in de toekomst van belang zullen zijn.
De ontwikkelingen worden beschreven vanuit twee invalshoeken: ontwikkelingen die de
beroepsgroep van chiropractoren uit eigen beweging in gang heeft gezet of nog in gang gaat
zetten en algemene ontwikkelingen in de maatschappij en gezondheidszorg.
Met het oog op de toekomstgerichtheid van dit beroepsprofiel is bij het opstellen van het
overzicht van de taken (hoofdstuk 4) en de benodigde competenties (hoofdstuk 5) ingespeeld
op de gevolgen van deze ontwikkelingen.
Ontwikkelingen in gang gezet vanuit de beroepsgroep van chiropractoren
Ontwikkelingen in een beroep verlopen doorgaans geleidelijk en staan onder invloed van
ontwikkelingen in de maatschappij en in het werkveld waartoe het beroep behoort.
Ontwikkelingen in de beroepsuitoefening van chiropractoren vinden tot nu toe min of meer
schoksgewijs plaats. Dat is het gevolg van de bijzondere plaats die chiropractoren op dit
moment in de Nederlandse gezondheidszorg innemen. De beroepsgroep ziet zich genoodzaakt
veel aandacht aan de professionalisering van het eigen beroep te besteden. Dit betekent dat de
beroepsbeoefenaren zelf bewust kiezen om bepaalde ontwikkelingen in gang te zetten. Tot
deze ontwikkelingen behoren het streven naar erkenning door de overheid met daarbij het
streven naar een opleiding in Nederland en voorts het streven naar erkenning door zogeheten
reguliere medische beroepsgroepen en het investeren in een hoogwaardig kwaliteitsbeleid. De
Nederlandse Chiropractoren Associatie (NCA) levert hieraan een belangrijke bijdrage.
Het streven naar erkenning door de overheid past binnen de gedachte van de Europese
eenwording en de wens binnen Europa één lijn te trekken, onder andere wat betreft de
erkenning van beroepen. Of een beroep van overheidswege erkend is of niet, is afhankelijk van
nationale wetten en overheidsbesluiten. In verschillende Europese landen, waaronder België,
Engeland, Denemarken, Noorwegen en Zwitserland, is – in tegenstelling tot in Nederland – de
chiropractie reeds een erkend beroep.
Erkenning door de overheid betekent een erkende plaats bereiken in de Nederlandse
gezondheidszorg en inbedding in het Nederlandse gezondheidszorgsysteem. Chiropractoren
streven naar een erkende plek in de eerste lijn, waarbij ze als eerstelijnsgezondheidswerkers
zonder verwijzing door een arts zelfstandig patiënten kunnen behandelen.
Het streven naar erkenning betekent ook dat de beroepsgroep zich inspant om voor het beroep
van chiropractor zowel titelbescherming als de zelfstandige bevoegdheid tot het verrichten van
tot de chiropractie voorbehouden handelingen te realiseren. De bevoegdheid om zelfstandig
een diagnose te mogen stellen wordt wettelijk bepaald. Het verwerven van titelbescherming
betekent dat de beroepsgroep moet vaststellen welke titel zij in de toekomst wil voeren.
Voorts streeft de chiropractor naar de bevoegdheid om zelfstandig röntgendiagnostiek te
bedrijven en om rechtstreeks naar een radiodiagnost te verwijzen. De chiropractor heeft
hiervoor tenslotte de bekwaamheid verworven via de basisopleiding tot chiropractor. Bovendien
komt uit recent onderzoek naar voren dat chiropractoren (net als radiologen en DABCR’s /
Diplomates of the Americain Board of Chiropractic Radiologists) goed scoren op het beoordelen
en interpreteren van röntgenfoto’s.
Chiropractoren streven primair naar titelbescherming; men is zich bewust van het
spanningsveld dat het bereiken van titelbescherming met zich meebrengt. Een gevolg van
wettelijke erkenning is dat, in tegenstelling tot de huidige situatie, chiropractoren hun tarieven
16

niet langer zelf vast kunnen stellen. Tarieven voor gezondheidszorgvoorzieningen worden
gereguleerd door de Wet tarieven gezondheidszorg (WTG) en het College Tarieven
Gezondheidszorg (CTG) stelt de tarieven vast die het ziekenfonds en de particuliere
ziektekostenverzekeraars vergoeden.
Behalve dat er naar erkenning door de overheid wordt gestreefd, streeft men naar een opleiding
voor chiropractie in Nederland. Om aan de toenemende vraag naar chiropractoren te kunnen
voldoen is het van belang dat er een aan een Nederlandse universiteit gelieerde opleiding wordt
gerealiseerd. Daarnaast zal een wetenschappelijke opleiding de kwantiteit en kwaliteit van
wetenschappelijk onderzoek bevorderen. Het is van groot belang dat chiropractische behandeling
gefundeerd wordt op Nederlands wetenschappelijk onderzoek. In aansluiting daarop is
het van belang om buitenlands chiropractisch onderzoek te erkennen en te valideren als zijnde
toepasbaar op de Nederlandse situatie.
Verder biedt een opleiding in Nederland de mogelijkheid om postacademische specialisaties te
bevorderen. Verdere specialisatie binnen de chiropractie zal tot gevolg hebben dat
chiropractoren in de toekomst meer onderling zullen verwijzen en elkaar onderling zullen
adviseren.
Chiropractoren streven niet alleen naar erkenning door de overheid en naar opleiding in
Nederland, ook werken chiropractoren aan erkenning door zogeheten reguliere medische
beroepsbeoefenaren. Het bevorderen van samenwerking (o.a. in de eerste lijn) staat hoog op
de agenda. Huisartsen zijn nu nog in te beperkte mate op de hoogte van wat de chiropractor
doet, wat een chiropractische behandeling inhoudt en wanneer ze naar de chiropractor zouden
moeten verwijzen. Chiropractoren zullen in toenemende mate informatie en voorlichting aan
huisartsen geven. In toenemende mate zullen ze zorg dragen voor een goede communicatie
(bijvoorbeeld verslaglegging aan de huisarts) en zij zullen steeds meer samenwerken met
huisartsen. Het is niet ondenkbaar dat de chiropractor straks te vinden is in de gezondheidscentra.
Samenwerking in een gezondheidscentrum tussen onder andere huisarts,
fysiotherapeut en chiropractor zal bevorderen dat patiënten eerder naar de juiste deskundige
worden doorverwezen.
In aansluiting op een verbeterde samenwerking met huisartsen zal de chiropractor ook de
voorlichting aan en communicatie met specialisten in de tweede lijn trachten te bevorderen. Zo
wordt het ook mogelijk om een chiropractische praktijk aan te treffen in een ziekenhuis.
Door deze ontwikkelingen zal worden bereikt dat patiënten eerder bij de chiropractor terechtkomen
en niet pas als ze een laatste strohalm zoeken. Het aantal verwijzingen naar de
chiropractor en daarmee de vraag naar chiropractie zal toenemen.
Toenemende aandacht gaat uit naar de kwaliteit van de beroepsuitoefening en de bewaking
daarvan. Chiropractoren zullen steeds bewuster omgaan met de kwaliteit van de behandeling.
Chiropractoren zullen ook steeds beter in staat moeten zijn om te verantwoorden wat ze doen.
Er zullen bepaalde richtlijnen worden opgesteld waaraan de chiropractor moet voldoen en een
deel van het werk wordt geprotocolleerd. Voorbeelden van deze richtlijnen en protocollen 6 zijn
de praktijkinrichtingseisen, een protocol voor de aanpak van (vermeende) complicaties bij
chiropractische behandeling, richtlijnen voor het documenteren van relevante gegevens in een
patiëntendossier, richtlijnen voor het op schrift stellen van een behandelplan, een bij- en
nascholingsreglement en landelijke richtlijnen voor de behandeling van lage-rugpijn.
De NCA streeft ernaar dat gedegen kwaliteitscontroles kunnen worden uitgevoerd. Daartoe is
een onderscheid noodzakelijk tussen een belangenvereniging zoals de NCA en een andere
rechtspersoon die de mogelijkheid heeft om een onafhankelijk beroepsregister op te richten.
Het gaat daarbij om een commissie van deskundigen die ook het recht heeft om te toetsen op
kwaliteit, en sancties op kan leggen en ten uitvoer kan brengen.
Deze ontwikkeling is van extra belang nu de Mededingingswet van kracht is. Als kwaliteitsnorm
voor het vergoeden van chiropractische behandelingen door zorgverzekeraars gold altijd het
lidmaatschap van de NCA. Onder invloed van de Mededingingswet moeten de zorgverzekeraars
dit criterium als voorwaarde voor vergoeding loslaten. Dit betekent dat ook behandelingen
van chiropractoren die geen lid zijn van de NCA kunnen worden vergoed. Zo ontstaat een
6 Dit betreffen officiële documenten, vastgelegd en op te vragen bij de NCA.
17

stroming van chiropractoren die geen lid zijn van de beroepsvereniging en daarmee komt de
kwaliteitsbevordering en -bewaking in gevaar.
Algemene ontwikkelingen in de maatschappij en de gezondheidszorg
Behalve de ontwikkelingen die de beroepsgroep van chiropractoren zelf inzet, doen zich ook in
de maatschappij en binnen de gezondheidszorg ontwikkelingen voor die van invloed zijn op de
beroepsuitoefening en de beroepspraktijk van de chiropractor. Zo vinden er enkele maatschappelijk
en demografische veranderingen plaats waardoor kenmerken van de patiënten
veranderen.
Een duidelijke ontwikkeling is de toenemende vergrijzing. Het grotere aantal ouderen in de
samenleving zal ook het aantal ouderen dat de chiropractor bezoekt doen toenemen. Het vraagt
van de chiropractor dat hij daar met zijn behandeling op aan kan sluiten. Daarnaast zien we een
toenemend aantal mensen met chronische aandoeningen. Hoewel patiënten met chronische
klachten nu al de grootste groep vormen binnen de chiropractie, valt te verwachten dat het
aantal behandelingen gericht op onderhoud en controle nog meer zal gaan toenemen.
Een speciale categorie zijn de personen die in de WAO beland zijn. Het is te verwachten dat de
chiropractor in de behandeling van deze mensen een veel grotere rol gaat spelen dan tot nu toe
het geval is. De chiropractor is de deskundige bij uitstek die veel klachten zou kunnen verlichten
en dat sluit aan bij de wens van de werkgevers en de moeite die de overheid doet om het aantal
personen in de WAO terug te dringen.
Voorts dienen zich een aantal problemen aan die gerelateerd zijn aan de moderne samenleving.
Er wordt geconstateerd dat er een toename is van stress in de samenleving. De chiropractor
wordt geconfronteerd met een toename van stressgerelateerde klachten. Daarnaast
zullen steeds meer patiënten met RSI-klachten een beroep doen op de chiropractor. De chiropractor
zal hier niet alleen op reageren door een adequate behandeling aan te bieden, maar
ook door preventieprogramma’s op te zetten en mogelijk samenwerking te zoeken met Arbodiensten
of bedrijfsgezondheidsdiensten.
Een andere ontwikkeling is dat patiënten en hun netwerk steeds beter geïnformeerd zijn. Zij
maken duidelijker hun wensen kenbaar en stellen zich steeds mondiger op. Ook zijn mensen in
mindere mate bereid om hun klachten te accepteren als behorende bij het leven. Zij verwachten
eerder behandelmogelijkheden, indien mogelijk preventief. Daarnaast bundelen patiënten in
toenemende mate hun krachten in patiëntenverenigingen. En er is steeds meer wetgeving om
de positie van patiënten te verstevigen, zoals de Wet op de geneeskundige behandelovereenkomst
(WGBO). Patiënten verwachten duidelijke informatie van de chiropractor en een heldere
uitleg over de behandelmogelijkheden. De chiropractor moet steeds preciezer kunnen
verantwoorden wat hij doet en waarom. De communicatie tussen chiropractor en patiënt vraagt
bewust aandacht.
Door in te spelen op vragen van de samenleving kan de chiropractor een aantal relatief nieuwe
doelgroepen aanboren. De groep van personen in de WAO is reeds genoemd. In aansluiting
hierop zal de chiropractor meer gaan betekenen voor patiënten met klachten die gerelateerd
zijn aan arbeidsomstandigheden. Steeds meer ouders met huilbaby’s zullen om behandeling
door de chiropractor vragen, evenals patiënten met whiplash-klachten. Voorts wordt de rol van
de chiropractor groter bij de behandeling van sportblessures of de begeleiding van
(top)sporters. En de chiropractor zal van meer betekenis worden in de lichamelijke gehandicaptenzorg
en de revalidatiecentra. Beoefenaars van de chiropractie met bijzondere expertise
op en interesse in deze gebieden nemen in aantal toe. Ten slotte is te verwachten dat de chiropractor
een steeds belangrijkere rol gaat vervullen bij de preventie van gezondheidsproblemen.
De keerzijde van de medaille bij deze ontwikkelingen is het gevaar voor een toename van de
wachtlijsten in de chiropractie en daarmee een toename van de werkdruk voor chiropractoren.
Daarmee komen de noodzaak tot een duidelijke positionering van het beroep van de
chiropractor en de noodzaak van een opleiding voor chiropractie in Nederland nogmaals aan
het licht.
18

Hoofdstuk 4 Taken
In dit hoofdstuk wordt het beroepsmatig handelen van de chiropractor beschreven: de
taakgebieden, de hoofdtaken en de subtaken die de chiropractor uitvoert. Er is een indeling
gemaakt in zes taakgebieden. Elk taakgebied kent hoofdtaken en subtaken.
Het hoofdstuk start met een schematische weergave van de taken van de chiropractor en een
toelichting op dit schema. Vervolgens worden de zes taakgebieden toegelicht en worden de
hoofdtaken en subtaken omschreven.
Toelichting schema taakgebieden
Het voornaamste doel van de chiropractor is: een oplossing aanbieden voor problemen van de
patiënt op het gebied van stoornissen in het wervelkolom en de rest van het
bewegingsapparaat, het functioneren van het zenuwstelsel, en de algehele gezondheid. Om
deze problemen op te lossen voert de chiropractor een aantal taken uit die elk onderdeel zijn
van het chiropractische behandelproces. Dit behandelproces is voortdurend in beweging. Het
brengt het doelmatige en systematische karakter van de beroepsuitoefening van de chiropractor
tot uitdrukking. Bij de schematische ordening van de taken van de chiropractor vormt het
behandelproces dan ook het centrale uitgangspunt.
In het schema staat het behandelproces centraal weergegeven, daar omheen staan de taken
die de voorwaarden scheppen voor de beroepsuitoefening.
De taken die behoren bij het behandelproces worden aangeduid als de patiëntgebonden taken.
Deze taken zijn ingedeeld in vier taakgebieden, te weten: informatie verzamelen, ontwerpen,
chiropractische behandeling en zorg uitvoeren, en evalueren. De taakgebieden bestaan
vervolgens weer uit een aantal hoofdtaken. De nummering van de hoofdtaken geeft geen
gradatie van belangrijkheid of volgorde van uitvoeren aan.
Gedurende het behandelproces is er een voortdurende wisselwerking tussen deze vier
taakgebieden. Zo kunnen gegevens uit de evaluatie (taakgebied D) gevolgen hebben voor de
diagnosestelling (taakgebied B) of de planning (ook taakgebied B) of voor de uitvoering van de
behandeling en zorg (taakgebied C). Nieuwe informatie van de patiënt (taakgebied A) kan
gevolgen hebben voor de diagnosestelling (taakgebied B) of de behandeling (taakgebied C).
Kortom, het proces is voortdurend in beweging.
Naast de patiëntgebonden taken voert de chiropractor taken uit die de voorwaarden scheppen
voor de beroepsuitoefening en die onderdeel uitmaken van de beroepsuitoefening van iedere
professionele beroepsgroep. Dit zijn taken die te maken hebben met de rol van professioneel
beroepsbeoefenaar (taakgebied E, professiegebonden taken uitvoeren) en taken die
voortvloeien uit de wijze waarop het werk is georganiseerd (Taakgebied F, taken op het terrein
van de bedrijfsvoering uitvoeren).
We willen benadrukken dat het beschrijven en afbakenen van taken een sterke vereenvoudiging
van de werkelijkheid is. In de praktijk hangen verschillende taken met elkaar samen en
zijn ze met elkaar verweven. Toch biedt een schematische weergave de mogelijkheid om inzicht
te krijgen in de verschillende facetten van het beroep. Tevens moet opgemerkt worden dat het
schema geen protocollair karakter heeft.
20

Schema taakgebieden 7
Voorwaardenscheppende
taken
Taakgebied D
Evalueren
D1 Evaluatie van de resultaten
van elke behandeling
D2 Evaluatie van de totale
behandeling en afronding
van de behandeling
Taakgebied A
Informatie verzamelen
A1 Een anamnese afnemen
A2 Diagnostisch onderzoek uitvoeren
A2a Algemeen diagnostisch onderzoek
A2b Beeldvormend diagnostisch onderzoek
Patiëntgebonden
taken
Taakgebied C
Chiropractische behandeling en zorg
uitvoeren
C1 Chiropractische correcties
(adjustments) en mobilisatie
uitvoeren
C2 Rehabilitatie, oefening, revalidatie en
instructie aanbieden
C3 Advies, preventieve intructies en
voorlichting geven
Taakgebied F
Taken op het terrein van de bedrijfsvoering uitvoeren
F1 Zorg dragen voor de organisatie en beheer van de praktijk
F2 Zorg dragen voor het beleid van de praktijk
Taakgebied E
Professiegebonden taken uitvoeren
E1 De eigen deskundigheid bevorderen en
onderhouden
E2 De kwaliteit van chiropractische
behandeling en zorg bevorderen
E3 Samenwerken in de zorg
E4 De beroepsuitoefening professionaliseren
en profileren
Taakgebied B
Ontwerpen
B1 De diagnose stellen
B2 Verwijzen
B3 Een behandelplan
opstellen
B4 Registratie van gegevens
Voorwaardenscheppende
taken
7
Onvermijdelijk betekent deze schematische weergave van taken van de chiropractor een sterke
vereenvoudiging van de werkelijkheid.
21

Omschrijving taakgebieden
Taakgebied A Informatie verzamelen
De eerste fase in het chiropractische behandelproces omvat het verzamelen van informatie op
grond waarvan de diagnose kan worden gesteld (zie taakgebied B). Door gegevens van de
patiënt te verzamelen worden aard en oorzaak van het probleem bekend. Het is de
verantwoordelijkheid van de chiropractor om het juiste klinische onderzoek uit te voeren met het
doel de actuele staat van gezondheid van de patiënt te beoordelen en te bepalen of de patiënt
geschikt is voor chiropractische behandeling. Op grond van deze gegevens kan de chiropractor
een diagnose stellen, een geschikte behandeling kiezen of doorverwijzen.
Het verzamelen en daarbij het interpreteren van gegevens gebeurt allereerst door een
anamnese af te nemen. Op grond van de verkregen informatie stelt de chiropractor een werkhypothese.
Om deze werkhypothese te bevestigen voert de chiropractor aanvullend
diagnostisch onderzoek uit en kan hij aanvullend beeldvormend diagnostisch onderzoek
uitvoeren. De volgende drie hoofdtaken zijn te onderscheiden:
A 1 Een anamnese afnemen
A 2 Diagnostisch onderzoek uitvoeren
A 3 Beeldvormend diagnostisch onderzoek uitvoeren
A 1 Een anamnese afnemen
De anamnese speelt een cruciale rol in het diagnostisch proces. Via de anamnese kan het te
onderzoeken gebied en de omvang van de aandoening worden geïdentificeerd. De patiënt zal
niet altijd duidelijk kunnen omschrijven wat de klacht precies is. De chiropractor zal ook de tijd
nemen om de klacht en de vraag van de patiënt te begrijpen zodat duidelijk wordt wat het
probleem is en wat de patiënt van hem verwacht. De chiropractor zal door vragen te stellen het
probleem van de patiënt proberen te verhelderen.
De klachten of problemen van de patiënt kunnen veroorzaakt worden door tal van aspecten.
Klachten kunnen voortkomen uit gebeurtenissen in het verleden zoals een val of een ongeluk,
uit aangeboren gebreken, uit een verkeerde (werk)houding, ze kunnen komen door sport, ze
kunnen een psychosomatische oorzaak hebben zoals stress, emotionele problemen of
spanningen, of ze kunnen voortkomen uit een chemische of organische reactie van het lichaam.
De chiropractor zal tijdens de anamnese dan ook indien nodig vele gebieden moeten
onderzoeken om de oorzaak van de klacht te verhelderen.
De chiropractor verzamelt allereerst gegevens over de voornaamste klacht zoals ernst en aard,
intensiteit, frequentie locatie en uitstraling, duur en aanvang. Omdat klachten van nu een gevolg
kunnen zijn van ziekten of voorvallen in het verleden zal de chiropractor ook de
gezondheidsgeschiedenis verhelderen. Hierbij verzamelt hij gegevens over de algehele staat
van de gezondheid, de eventuele operatiegeschiedenis, eerder letsel, ziekenhuisopnamen,
eerdere behandelingen, eerdere diagnostische tests en röntgenfoto’s, medicatie en allergieën.
De chiropractor stelt vragen over de psychosociale en de sociale voorgeschiedenis van de
patiënt. Hiermee krijgt de chiropractor zicht op het beroep, de (recreatieve) activiteiten en
sociale gewoonten van de patiënt. Ook informatie over de familiegeschiedenis kan belangrijk
zijn om een goed beeld te krijgen van de patiënt.
Het is van belang dat de gegevens uit de anamnese adequaat worden vastgelegd. De chiropractor
dient ingevolge de wet WGBO en de Wet persoonsregistratie rekening te houden met
een aantal plichten die hieruit voortvloeien, zoals informatieplicht, toestemmingsplicht, geheimhoudingsplicht
en inzagerecht. Deze rechten en plichten van de patiënt stellen ook bepaalde
voorwaarden aan het verzamelen van de gegevens en het vastleggen in een dossier.
De anamnese is het eerste contact van de chiropractor met de patiënt. De chiropractor zal in
verband met het belang van het vertrouwen van de patiënt in de chiropractor en zijn
22

ehandeling, steeds oog dienen te hebben voor de vertrouwensrelatie en aspecten die deze
beïnvloeden.
Uit bovenstaande beschrijving volgen de volgende subtaken.
Subtaken
A1.1 De huidige klachten inventariseren
A1.2 Alle gemaakte röntgenfoto’s en overige belanghebbende informatie uit het verleden van
de patiënt opvragen
A1.3 Een beeld vormen van de algehele gezondheid van de patiënt en zijn
ziektegeschiedenis
A1.4 De vraag en de verwachtingen van de patiënt verhelderen
A1.5 De verzamelde gegevens documenteren in een patiëntendossier
A1.6 De patiënt informeren over de mogelijkheden van chiropractie en de te volgen
procedures
A1.7 Een werkhypothese stellen
A1.8 Een vertrouwensrelatie met de patiënt aangaan en onderhouden
A 2 Diagnostisch onderzoek uitvoeren
A 2a Lichamelijk diagnostisch onderzoek
Om de voorlopige werkhypothese uit de anamnese te bevestigen is aanvullend onderzoek
nodig. De verzamelde gegevens uit de anamnese geven richting aan de keuze voor een
bepaald type onderzoek en geven aan welke gebieden extra aandacht vereisen.
Chiropractoren hebben de beschikking over een scala aan diagnostische onderzoeken. Met
onderzoek wordt bedoeld gevarieerde procedures, uitgevoerd door de chiropractor, die nodig
zijn om een diagnose te stellen. Het is niet altijd mogelijk om volledige diagnostische zekerheid
te verkrijgen. In dat geval gaat het erom het niveau van onzekerheid zo veel mogelijk te
verminderen door problemen uit te sluiten, met name ernstige problemen, zodat optimale
aanbevelingen voor behandeling kunnen worden gedaan.
De chiropractor voert ten eerste algemeen lichamelijke onderzoeken uit. Dit houdt in de
algemene conditie van de patiënt beoordelen, waarbij met name gebruikgemaakt wordt van
lengte- en gewichtmeting, pols- en hartslag, ademhalings-, bloeddruk en temperatuurmeting.
Ten tweede zal de chiropractor afhankelijk van de klacht specifiek lichamelijk onderzoek
uitvoeren bij en van het klachtengebied en de aangrenzende structuren. Dit kan bestaan uit
inspectie, observatie, palpatie, onderzoek van actieve en passieve bewegingsuitslag en het
uitvoeren van provocatieve handelingen, orthopedisch onderzoek, neurologisch onderzoek en
vasculair onderzoek.
Subtaken
A2.a1 In aansluiting op de gegevens uit de anamnese geschikte onderzoeksmethoden kiezen
A2.a2 Algemeen lichamelijk onderzoek uitvoeren
A2.a4 Specifiek lichamelijk onderzoek uitvoeren
A2.a6 Het doel, de complicaties en de klinische significantie van de resultaten van
onderzoeken bespreken met de patiënt
A2.a7 De resultaten van de onderzoeken vastleggen in de status van de patiënt
A2.a8 De gevonden resultaten integreren
A 2b Specifiek diagnostisch onderzoek
De chiropractor past specifiek diagnostischonderzoek toe om verdere informatie van de patiënt
te ontvangen. Te onderscheiden zijn beeldvormend diagnostisch onderzoek en het laboratorium
onderzoek.
23

Beeldvormend diagnostisch onderzoek bestaat uit enerzijds radiologisch onderzoek en
anderzijds uit een breed scala van andere radiologische onderzoeken zoals planigrafie,
radiografie dexascan, videofluoroscopie, planigrafisch contrastonderzoek, computertomografie
(CT), MRI-scan, radionuclide botscan en diagnostische echografie.
De beeldvormende diagnostische onderzoeken worden, na geïndiceerd te zijn, uitgevoerd in
aansluiting op de anamnese en het algemeen diagnostisch onderzoek. Het wordt uitgevoerd ter
bevestiging van het klinische beeld, om onzekerheid over het klinische beeld te verminderen of
om bij te dragen aan besluitvorming bij de prognose en het behandelingsplan.
In Nederland maakt de chiropractor in zijn eigen praktijk gebruik van röntgenonderzoek 8 om tot
een sluitende diagnose te kunnen komen. Voor ander beeldvormend onderzoek zal hij moeten
doorverwijzen.
In verband met het brede scala aan beeldvormend onderzoek hanteert de chiropractor selectieprocedures
zodat overbodig gebruik wordt vermeden. Selectiecriteria die de chiropractor
hanteert zijn diagnostische werkzaamheid, nauwkeurigheid en klinische zekerheid, besluitvorming
van patiëntselectie en beschikbaarheid, kosten en effectiviteit, indicatie en voordelen.
De resultaten van een radiologisch onderzoek worden gedocumenteerd in een radiologisch
rapport dat een onderdeel vormt van de status van de patiënt. Noodzakelijke onderdelen van
een formeel geschreven radiologisch rapport omvatten patiëntidentificatie, soort opname,
locatie waar de onderzoeken worden uitgevoerd, gegevens van het onderzoek, alle radiografische
bevindingen, diagnostische indrukken ondertekend met professionele kwalificaties,
aanbevelingen voor follow-up-onderzoeken en opmerkingen aangaande verdere klinische
evaluatie van de patiënt. Voor ieder onderzoek wordt een apart radiologisch rapport gemaakt.
Laboratoriumonderzoek wordt verricht ter ondersteuning van diagnostische hypothesen waarbij
de klachten van de patiënt het resultaat kunnen zijn van een functionele of organische stoornis.
Subtaken
A2.b1 In aansluiting op de anamnese en het lichamelijk onderzoek radiologisch onderzoek
uitvoeren
A2.b2 Selectiecriteria hanteren bij het bepalen van het nut van radiologisch onderzoek
A2.b3 Veiligheid in acht nemen voor de chiropractor zelf, de patiënt en aanwezige derden
A2.b4 Het buiten de bekwaamheid van de chiropractor gelegen radiologisch onderzoek laten
uitvoeren door anderen
A2.b5 De resultaten van het radiologisch onderzoek documenteren volgens de algemene
normen
A2.b6 Eerder uitgevoerd beeldvormend diagnostisch onderzoek opvragen
A2.b7 Laboratoriumprocedures correct aanvragen
A2.b8 De onderzoeksresultaten en laboratoriumreferentiewaarden interpreteren
8 Chiropractoren zijn opgeleid in het uitvoeren en beoordelen van röntgenonderzoek. De opleiding (op het
terrein van stralingshygiëne) is gelijkwaardig aan niveau 4a, zoals bedoeld in de ‘richtlijnen voor de
erkenning van opleidingen deskundigen radioactieve stoffen toestellen’ zoals gepubliceerd op 20
november 1984, stcrt. 227. De wetgeving in Nederland is echter van dien aard dat chiropractoren die zich
hebben gevestigd na 1995 geen röntgenapparatuur meer mogen aanschaffen.
24

Taakgebied B Ontwerpen
De chiropractor stelt op grond van de gegevens die hij in de eerste fase van het behandelproces
heeft verkregen een diagnose (ook wel werkdiagnose genoemd). Op basis van deze
diagnose ontwerpt hij een behandelplan.
De chiropractor bedenkt welke behandeling en activiteiten hij moet ondernemen om tegemoet
te komen aan de hulpvraag van de patiënt. Hij analyseert daarbij de context waarbinnen
problemen zich afspelen en laat deze meespelen in de oplossingsstrategie. De chiropractor
heeft daarbij ook oog voor psychische en psychosociale aspecten en betrekt deze in de
behandeling. De chiropractor zal korte- en langetermijndoelen formuleren en een behandelplan
opstellen of overgaan tot verwijzing.
De diagnose en het opstellen van een behandelplan zijn geen vaststaande gegevens, maar
maken onderdeel uit van een dynamisch proces. Telkens wanneer zich in verloop van tijd
veranderingen voordoen door extra informatie en door veranderingen in de conditie van de
patiënt zal de diagnose en daarmee het behandelplan worden aangepast of bijgesteld. Dit
taakgebied bestaat uit de volgende vier hoofdtaken:
B 1 De diagnose stellen
B 2 Verwijzen
B 3 Een behandelplan opstellen
B 4 Gegevens registreren
B 1 De diagnose stellen
Door de diagnose te stellen vindt er identificatie plaats van het probleem van de patiënt, wordt
bepaald of het probleem behandelbaar is met chiropractische behandeling of dat de patiënt
moet worden doorverwezen.
Soms is er sprake van meerdere aandoeningen of problemen bij de patiënt. In dat geval dient
de voornaamste klacht die de patiënt naar voren brengt te worden behandeld, de overige
aandoeningen of problemen worden in volgorde van prioriteit of tegelijkertijd behandeld.
Het is de verantwoordelijkheid van de chiropractor om bij het eerste bezoek van de patiënt
levensbedreigende situaties te onderkennen en hierop adequaat te reageren.
De diagnose wordt weergegeven in een classificatieschema dat bestaat uit de verklaringen over
de ernst, het gebied en orgaan-/weefselbetrokkenheid. De diagnose dient in verband te staan
met de subjectieve en objectieve bevindingen van de patiënt en moet overeen komen met op
bewijs gebaseerde criteria. De chiropractor neemt de gestelde diagnose op in de status van de
patiënt en geeft een kwalificatie aan van de zekerheid van de gestelde diagnose. De diagnose
wordt besproken met de patiënt en indien noodzakelijk met andere hulpverleners.
Subtaken
B1.1 De chiropractische diagnose stellen op grond van objectieve criteria
B1.2 De patiënt informeren over de diagnosestelling
B1.3 De diagnose op basis van een classificatieschema in de status van de patiënt
rapporteren
B1.4 De diagnose bijstellen wanneer dit op grond van nieuwe informatie noodzakelijk is
B 2 Verwijzen
Op grond van de analyse van de verzamelde informatie en de diagnosestelling maakt de
chiropractor een inschatting van de benodigde zorg. Indien voor de hulpvraag andere zorg
nodig is dan chiropractische behandeling, verwijst de chiropractor door naar relevante deskundigen.
Om te kunnen verwijzen naar de juiste deskundige heeft de chiropractor kennis nodig
van de grenzen van de eigen beroepsuitoefening en van de kennisgebieden van andere
deskundigen.
25

Een andere reden om door te verwijzen is dat de patiënt niet wil meewerken aan de
behandeling. Aangezien motivatie voor de behandeling essentieel is en bovendien de WBGO
toestemming van de betrokkene vereist, is de chiropractor genoodzaakt de behandeling te
beëindigen en vindt eventueel via de huisarts verwijzing naar andere deskundigen plaats.
Subtaken
B2.1 Via de huisarts doorverwijzen indien de patiënt niet wil meewerken aan het
behandelplan
B2.2 Indien een gestelde diagnose geen chiropractische zorgvraag behelst, via de huisarts
doorverwijzen naar andere deskundigen
B 3 Een behandelplan opstellen
Op grond van de gestelde diagnose maakt de chiropractor een behandelplan. Een behandelplan
is een schriftelijk vastgelegde beschrijving van bedoelde chiropractische handelingen,
verdeeld volgens relevante doelen en prognose van behandeling.
Bij de aanvang van de behandeling worden in het behandelplan opgenomen: de
kortetermijndoelen, de uitkomsten van de behandeling, de langetermijndoelen en het benodigde
tijdsbestek. De chiropractor stelt daarbij doelen die gerealiseerd kunnen worden en die
doeltreffend en doelmatig van aard zijn. Deze doelen of uitkomsten vormen tevens de parameters
van de evaluatie. Indien relevant maakt hij gebruik van standaarden of ‘guidelines’
indien deze voorhanden zijn.
In het algemeen zijn in het behandelplan twee fasen te onderscheiden die overeenkomen met
twee typen van zorg, te weten actieve en passieve vormen van zorg. Bij passieve vormen van
zorg biedt de chiropractor zorg aan de patiënt die dit passief ontvangt en bij actieve vormen van
zorg wordt actieve betrokkenheid en participatie van de patiënt vereist. In de behandeling
worden actieve vormen van zorg, zoals herstel van mobiliteit, rehabilitatie en aanpassing van
levensstijl, aangevuld met passieve vormen van zorg, die tot doel hebben ontspanning te
bevorderen, spierspasmen te verminderen, ontstekingen te verminderen en pijn te verlichten.
Betrokkenheid van de patiënt bij het stellen van de diagnose en het opstellen van een
behandelplan is van groot belang voor het slagen van de behandeling. Waar mogelijk zal de
patiënt betrokken en geïnformeerd worden. De chiropractor neemt de wettelijke bepalingen
hiervoor in acht.
Subtaken
B3.1 De patiënt informeren over de gestelde diagnose en de strategie van het behandelplan
en de patiënt betrekken bij het opstellen van een behandelplan
B3.2 Een passende behandeling kiezen bij de gestelde diagnose
B3.3 Indien relevant gebruikmaken van protocollen en richtlijnen opgesteld door de NCA en
de Nederlandse overheid
B3.4 De kortetermijndoelen van de behandeling voortdurend bijstellen wanneer dit op grond
van nieuwe informatie noodzakelijk is
B3.5 Evenwichtig aandacht schenken aan relevante somatische, psychisch en sociale
aspecten in het behandelplan van de patiënt
B3.6 Doelen van de behandeling schriftelijk vastleggen en daarbij een onderscheid maken in
korte- en langetermijndoelstellingen
B3.7 De geassocieerde gebieden die het probleemgebied ondersteunen betrekken bij de
behandeling
B3.8 Zorg dragen dat het behandelplan onderdeel uitmaakt van het dossier en de medische
status van de patiënt
B3.9 Van de patiënt toestemming voor de behandeling ontvangen en daarbij rekening
houden met wettelijke kaders en richtlijnen
B3.10 De patiënt doorverwijzen wanneer vanuit de diagnose een andere deskundigheid
wenselijk is dan chiropractische deskundigheid
26

B 4 Gegevens registreren
Het registeren van gegevens in een medische status is van groot belang, niet alleen voor de
chiropractor zelf bij het verlenen van de behandeling, vervolgbehandelingen en de evaluatie
maar ook voor andere (vervolg)behandelaars of verwijzers, voor onderwijs- en researchdoeleinden
et cetera. Twee typen documenten zijn te onderscheiden: de interne documentatie
(de medische status bedoeld voor de chiropractische behandelaar of beroepsgroep) en externe
documentatie (bedoeld voor andere disciplines of behandelaars).
Via het interne document, de medische status, heeft de chiropractor toegang tot relevante data
aangaande de patiënt, waardoor duidelijk wordt welke procedures zijn uitgevoerd en met welk
resultaat. Wanneer er een nieuwe patiënt in de praktijk komt, wordt er een status gemaakt die
de basis vormt van het permanente dossier van de patiënt. Het dossier bevat onder meer
persoonlijke patiëntgegevens; van toepassing zijnde bepalingen van toestemming; gegevens uit
de anamnese (onderzoeksbevindingen, vragenformulier, beeldvormings- en
laboratoriumbevindingen); de diagnose en het behandelplan; de werkkaart voor registratie van
doorlopende patiëntengegevens, de verleende diensten en behandelingen; en
correspondenties.
Externe documentatie is bedoeld voor andere disciplines, behandelaars en de patiënt, en geeft
informatie over de diagnose en behandeling van de chiropractor. Het is zowel voor de
erkenning van het beroep als voor de kwaliteit van de zorgverlening van belang dat er een
extern rapport wordt gemaakt van de chiropractische behandeling en dat deze voor de betrokkenen
duidelijk, georganiseerd, volledig en begrijpelijk is opgesteld.
Subtaken
B4.1 Gegevens registreren volgens wettelijke richtlijnen
B4.2 Medisch dossier en de status op een zorgvuldige manier opslaan
B4.3 Alle relevante gegevens opslaan in het medisch dossier van de patiënt
B4.4 Externe documentatie laten aansluiten op het kennisniveau van de doelgroep
27

Taakgebied C Chiropractische behandeling en zorg uitvoeren
Dit taakgebied geeft geen overzicht van de chiropractische procedures die tegenwoordig in
gebruik zijn. Het taakgebied beschrijft dus niet iedere mogelijke chiropractische techniek of
procedure, alleen de meest voorkomende en gehanteerde procedures en technieken worden
beschreven 9 .
Chiropractische behandeling en zorg zijn gericht op een verbetering van het mechanisch
functioneren van het bewegingsapparaat, op een verbetering van het functioneren van het
zenuwstelsel, en op een verbetering van de algehele gezondheid. Om dit te bewerkstelligen
past de chiropractor chiropractische handelingen en algemeen geneeskundige handelingen toe.
De chiropractische behandeling wordt gekenmerkt door een individueel contact tussen
chiropractor en de patiënt (in dit geval taakgebied C1). Chiropractische zorg kan een individueel
contact zijn maar kan ook op een andere manier georganiseerd worden (taakgebied C2 en C3).
Te onderscheiden zijn de volgende hoofdtaken:
C 1 Chiropractische correcties (adjustments) en mobilisatie uitvoeren
C 2 Oefening en instructie aanbieden ten behoeve van rehabilitatie en revalidatie
C 3 Advies, preventieve instructies en voorlichting geven
C 1 Chiropractische correcties (adjustments) en mobilisatie uitvoeren
De meest kenmerkende chiropractische behandeling is een met de hand uitgevoerde chiropractische
correctie (een adjustment).
Een correctie is elke verbetering van het neurologisch en/of bewegingsstelsel. Het is een
toepassing van een specifieke druk op een specifieke plek, namelijk daar waar sprake is van
een blokkade, in een specifieke geleide richting. Het doel is abnormale bewegingspatronen of
bewegingsbeperkingen en daardoor de zenuwfunctie te normaliseren.
Chiropractoren passen als behandeling met name correcties (adjustments) toe. Deze term
‘correctie’ (adjustment) refereert aan een grote variatie van met de hand uitgevoerde en mechanische
interventies die op verschillende wijzen kunnen worden uitgevoerd zoals met hoge of
lage snelheid, met korte of lange hefboom, met hoge of lage amplitude, met of zonder
terugslag. De procedures worden meestal gericht op specifieke gewrichten of anatomische
gebieden. Aangezien het niet mogelijk en wenselijk is om in dit document alle vormen van
correcties (adjustments) te beschrijven, is ervoor gekozen een specifieke, veel gehanteerde
wervelcorrectie (adjustment) te beschrijven:
Een directe ‘thrust’ (een korte stotende beweging), waarbij een benig uitsteeksel (bijvoorbeeld
een processus spinosus of tranversus) als korte hefboom wordt gebruikt om een correctie uit te
voeren met een korte amplitude, hoge snelheid en richting die het gewricht beweegt in het
parafysiologische traject. Dit kan gepaard gaan met een cavitatie of opening van het gewricht
wat resulteert in een intrasynoviaal vacuüm fenomeen waarbij gas wordt gescheiden van
vloeistof.
Mobilisatie is een beweging binnen de fysiologische gewrichtsruimte toegepast door een
clinicus met het doel om het totale traject van de gewrichtsbeweging te vergroten.
9 In aanvulling op de chiropractische procedures en technieken kan de chiropractor gebruikmaken van een
aantal technieken die niet specifiek tot het terrein van de chiropractie behoren. Het gaat daarbij om een
aantal fysiotherapeutische applicaties, zoals elektrische modaliteiten en ultraviolet, thermische
modaliteiten, echografie en toepassing van hulpmiddelen als braces en steunen. Daarnaast kan een
chiropractor bekwaamheden bezitten op specifieke, buiten de chiropractie gelegen gebieden.
28

Subtaken
C1.1 Specifieke contactthrustprocedures uitvoeren
C1.2 Mobilisaties uitvoeren
C1.3 Procedures uitvoeren met manuele kracht, mechanisch ondersteund
C1.4 Procedures uitvoeren met mechanische kracht, manueel ondersteund
C1.5 Manuele reflex- en spierrelaxatietechnieken en diverse zacht weefseltechnieken
uitvoeren
C1.6 Neurale trainingsprocedures uitvoeren
C 2 Oefening en instructie aanbieden ten behoeve van rehabilitatie en revalidatie
Het is gangbaar dat de chiropractor adviseert over rehabilitatieprogramma’s. Ook geeft hij
instructie voor training, oefening en rekken bedoeld voor mobiliteitsonderhoud en revalidatie,
evenals voor actieve conditietraining en stabiliteitsprogramma’s.
De chiropractor past passieve rekking toe, een licht onderhouden spierverlenging, mogelijk in
combinatie met ontspanningsmiddelen zoals koelsprays of analgetische balsems.
Subtaken
C2.1 Adviseren over revalidatie en rehabilitatieprogramma’s aanbieden
C2.2 Instructie geven voor rek- en mobiliteitsoefeningen, actieve conditietraining en
stabiliteitsprogramma’s
C2.3 Passieve rekking toepassen
C 3 Advies, preventieve instructies en voorlichting geven
Een intergraal onderdeel van chiropractische behandeling vormen preventie- en
voorlichtingsprogramma’s. Het gaat dan om educatieve programma’s waarin kennis wordt
aangeboden over omgaan met gezondheidsproblemen, over het aanpassen van gedrag of
leefstijl en met name over de rug. Verder gaat het om typische ziektepreventieprogramma’s
zoals het bewerkstelligen van gewichtsvermindering of het voorkomen van RSI. Ook
voedingsadvisering is opgenomen in de chiropractische behandeling, evenals het toepassen
van biofeedbackprincipes om patiënten te leren stress te beheersen.
Daarnaast kan de chiropractor preventie- en voorlichtingsprogramma’s aanbieden aan
bevolkings- en risicogroepen die wel of niet onder behandeling zijn van de chiropractor maar
die bijvoorbeeld op advies van hun werkgever of behandelaar voorlichting nodig hebben.
Subtaken
C3.1 Voorlichting geven, met name over het omgaan met gezondheidsproblemen
C3.2 Preventieve instructies geven over het aanpassen van gedrag of leefstijl
C3.3 Adviezen geven over voeding, sportuitoefening, houding en tillen
29

Taakgebied D Evalueren
Evaluatie vormt een belangrijk onderdeel van het chiropractische behandelproces en geeft
inzicht in de conditie van de patiënt op een specifiek tijdstip van de behandeling. Evaluatie vindt
zowel tijdens als aan het eind van de behandeling plaats. De belangrijkste reden is dat informatie
wordt verzameld over de conditie van de patiënt, zodat inzicht verschaft kan worden in de
vooruitgang van de patiënt. Daarnaast kan evaluatie inzicht bieden in de geschiktheid en
effectiviteit van de behandeling en in de noodzaak om wijzigingen aan te brengen in de
behandeling. Drie vormen van evaluatie worden veel gebruikt, namelijk interactieve evaluatie,
periodieke evaluatie en follow-upevaluatie.
Er zijn twee hoofdtaken te onderscheiden:
D 1 Evaluatie van de resultaten van elke behandeling
D 2 Evaluatie van de totale behandeling en afronding van de chiropractische zorgverlening
D 1 Evaluatie van de resultaten van elke behandeling
In verband met de kortdurende behandelcyclus en als gevolg daarvan de constante veranderingen
bij de patiënt, vindt er bij ieder bezoek van de patiënt een herbeoordeling plaats.
Hierdoor kan men tot een voortdurende klinische impressie komen en deze bevestigen of aanpassen
en kan men de behoefte aan chiropractische interventies bepalen.
Een herbeoordeling vindt plaats zodra de klinische staat van de patiënt aanmerkelijk wijzigt,
verbetert of verslechtert of als de patiënt symptomen krijgt in gebieden die niet eerder zijn
geëvalueerd. Patiënten die naar verwachting reageren kunnen later worden beoordeeld en met
minder tests, patiënten die niet of langzamer reageren worden eerder en mogelijk grondiger
geëvalueerd. Uit de resultaten van de herbeoordeling kan blijken dat verwijzing dient plaats te
vinden naar andere disciplines.
Subtaken
D1.1 Op grond van kennis van het natuurlijke verloop van de aandoening beoordelen op welk
moment de herbeoordeling dient plaats te vinden
D1.2 Tussentijdse veranderingen signaleren op basis waarvan de diagnose of het behandelplan
wordt bijgesteld
D1.3 Het behandelplan als uitgangspunt nemen bij de evaluatie en indien noodzakelijk het
plan of de diagnose bijstellen of verwijzen
D1.4 De patiënt informeren over de resultaten van de herbeoordeling
D1.5 De resultaten opnemen in het dossier van de patiënt
D 2 Evaluatie van de totale behandeling en afronding van de chiropractische
zorgverlening
Met evaluatie van de totale behandeling verwijzen we niet alleen naar het beoordelen van het
effect van de behandeling (resultaatsbeoordeling) maar ook naar de wijze waarop de behandeling
heeft plaatsgevonden (procesevaluatie).
Resultaatsbeoordeling heeft als doel een verandering te meten in de toestand van de patiënt
als resultaat van behandeling. Dit vereist een bredere benadering dan bij het vaststellen van de
diagnose. Resultaatsbeoordeling is om een groot aantal redenen van belang: het punt van
maximale therapeutische verbetering kan worden geïndiceerd; het effect van de behandeling
over een bepaalde tijd kan samenhangend worden geëvalueerd; een databank voor klinische
research kan worden geboden, et cetera. Men onderscheidt de volgende resultaatsbeoordelingen:
functionele beoordeling, beoordeling vanuit de perceptie van de patiënt, beoordeling
van de algemene gezondheid, beoordeling van fysiologische resultaten en beoordeling van
chiropractische status.
30

Bij procesevaluatie staat niet het resultaat van de behandeling maar het proces waarlangs het
resultaat is behaald centraal. Procesevaluatie geeft inzicht in de kwaliteit van de zorgverlening
op het gebied van efficiëntie, effectiviteit, patiëntvriendelijkheid, samenwerking met andere
disciplines en de organisatie van zorg. Het regelmatig uitvoeren van procesevaluatie met
patiënten of met collega’s levert informatie op basis waarvan de kwaliteit van de totale
chiropractische zorgverlening kan worden verbeterd.
Wanneer de behandeling door de chiropractor ten einde is, wordt de hulpverlening afgerond en
zet de chiropractor indien noodzakelijk een nazorgtraject (of follow-up) in gang. Dit nazorgtraject
kan plaatsvinden binnen de chiropractie maar ook bij andere behandelaars. Een
procesevaluatie met de patiënt maakt onderdeel uit van de afronding van de hulpverlening.
Subtaken
D2.1 Op gestandaardiseerde wijze resultaatsbeoordelingen uitvoeren
D2.2 De uitvoering en de resultaten van het behandelplan evalueren
D2.3 Regelmatig procesevaluatie uitvoeren met collega’s of patiënten
D2.4 Op grond van de resultaten veranderingen aanbrengen in het proces van de
behandeling
D2.5 Een kritische grondhouding aannemen ten aanzien van zichzelf en collega’s
D2.6 De hulpverlening op een juiste wijze afronden
D2.7 Zorg dragen voor nazorgtraject indien noodzakelijk
D2.8 Aan de vervolgbehandelaar of huisarts noodzakelijke informatie doorgeven op het
moment dat dit van toepassing is
31

Taakgebied E Professiegebonden taken uitvoeren
Van een professional mag verwacht worden dat hij voortdurend investeert in zijn vakgebied om
de kwaliteit van zijn hulpverlening op peil te houden. Hij zal voortdurend aan zijn deskundigheid
moeten werken om bij te blijven in zijn vakgebied.
Professiegebonden taken hebben niet alleen betrekking op de kwaliteit van de beroepsuitoefening
maar hebben ook betrekking op activiteiten gericht op het beroep en de positionering van
het beroep in de Nederlandse gezondheidszorg. Aangezien de inbedding en erkenning van het
vakgebied in de Nederlandse gezondheidszorg nog maar enigszins gestalte heeft gekregen en
de beroepsgroep grotere eisen stelt aan deze inbedding en erkenning, is het de taak van iedere
chiropractor om daar op zijn eigen wijze een bijdrage aan te leveren en zijn kennis en contacten
ten dienste te laten zijn van de beroepsgroep.
Te onderscheiden zijn de volgende vier hoofdtaken:
E 1 De eigen deskundigheid bevorderen en onderhouden
E 2 De kwaliteit van chiropractische behandeling en zorg bevorderen
E 3 Samenwerken in de zorg
E 4 De beroepsuitoefening professionaliseren en profileren
E 1 De eigen deskundigheid bevorderen en onderhouden
De chiropractor heeft de verantwoordelijkheid om de eigen kennis, vaardigheden en attitude op
het gebied van zijn beroep bij te houden en op peil te houden. Verschillende mogelijkheden
hiertoe zijn: vakliteratuur lezen, deelnemen aan intercollegiaal overleg, congressen volgen of
bij- en nascholingscursussen volgen. Het volgen van bij- en nascholingscursussen is op grond
van de statuten van de NCA verplicht voor ieder lid 10 .
Om de eigen deskundigheid te bevorderen en te onderhouden is het noodzakelijk dat de
chiropractor een kritische houding heeft ten opzichte van zijn eigen handelen en het handelen
van collega’s. Van belang is dat de chiropractor nieuwe ervaring en kennis ook toepast in zijn
praktijk.
Subtaken
E1.1 Openstaan voor nieuwe kennis en ontwikkelingen en hiermee de eigen deskundigheid
bevorderen
E1.2 De verplichte bij- en nascholingscursussen volgen volgens de richtlijnen van de NCA
E1.3 Een kritische opstelling hebben ten opzichte van het eigen handelen en het handelen
van collega’s
E 2 De kwaliteit van chiropractische behandeling en zorg bevorderen
Kwaliteit van chiropractische zorg houdt in dat de chiropractor op doelmatige, doeltreffende en
patiëntgerichte wijze chiropractische zorg inzet en dat hij zich kan verantwoorden voor de
verleende zorg en de gemaakte keuzen. De chiropractor is niet alleen verantwoordelijk voor de
kwaliteit van zijn eigen handelen. De chiropractor heeft ook de verantwoordelijkheid een
bijdrage te leveren aan de kwaliteit van de chiropractische zorg in het algemeen. Hiervoor stelt
hij zijn kennis en kunde ter beschikking aan vakgenoten. Dit kan hij doen door aspirant-leden te
begeleiden en op te leiden, maar ook door mee te werken aan en door het uitvoeren van
(nieuw) wetenschappelijk onderzoek.
10 De NCA heeft een beleidsvoorstel in voorbereiding over verplichte bij- en nascholing. Het voorstel houdt
in dat iedere chiropractor in de periode 2000-2001 verplicht 24 uur dient te besteden aan bij- en/of
nascholing met een minimum van 6 uur (of 30 credits) per jaar. Het totaal van 24 uur staat gelijk aan 120
credits (= 5 credits per uur). Vanaf 1 januari 2002 zal het verplichte aantal bijscholingsuren 36 uur (of 180
credits) per 2 jaar worden, met een minimum van 9 uur (of 45 credits) per jaar.
32

Het is van belang dat de chiropractor goed weet wat de grenzen zijn van zijn kennis en
vakgebied. Wanneer een probleem zijn deskundigheid te boven gaat, moet de chiropractor
bereid zijn te kunnen beoordelen of hier nog steeds sprake is van een chiropractische
hulpvraag of dat het een andere hulpvraag betreft. In het eerste geval raadpleegt hij zijn
collega’s en het tweede geval verwijst hij door naar andere deskundigen.
Subtaken
E2.1 Aankomend beroepsbeoefenaren begeleiden
E2.2 Eigen kennis en kunde ten dienste stellen aan de wetenschap
E2.3 Consulten geven als collega’s daar om vragen en collega’s consulteren indien de eigen
deskundigheid ontbreekt
E2.4 Op doelmatige en doeltreffende wijze zorg leveren waarbij de gedragscode en
protocollen van de NCA in acht worden genomen
E2.5 Kwaliteitscriteria en kwaliteitsinstrumenten hanteren
E3 Samenwerken in de zorg
Samenwerking in de zorg wordt beschreven als de interprofessionele interactie van twee of
meer zorgverleners bij de behandeling van de actuele gezondheidsituatie van de patiënt.
Samenwerking vergroot het effect van de hulpverlening en bevordert het beroepsmatig
handelen van de disciplines.
Te allen tijde staat het belang van de patiënt voorop. Dit houdt in dat de samenwerking geen
doel op zich is, maar ten dienste moet staan van de gezondheidsbevordering van de patiënt.
Veelal gaat het om vergaren en uitwisselen van kennis en informatie. Van een ingekaderde
vorm van gestructureerd overleg is in de meeste gevallen (nog) geen sprake, wat niet wil
zeggen dat een dergelijke samenwerking niet wenselijk is. Vooral met betrekking tot preventie
van gezondheidsproblemen is samenwerking geboden met schoolartsen, consultatiebureaus,
lichamelijk gehandicaptenzorg, sportgeneeskundige diensten en niet in de laatste plaats met
huisartsen en specialisten.
Hierbij geldt dat de kwaliteit van de samenwerking wordt bevorderd wanneer de partijen kennis
hebben van elkaars werkinhoud en werkwijzen en wanneer de deskundigheid van de ander
wordt erkend.
Subtaken
E3.1 Zich inzetten om de samenwerking in een werkgebied gestalte te geven (door kwaliteit
en voorlichting te leveren)
E3.2 Gebruikelijke medische terminologieën hanteren zodat communicatie tussen de eigen
discipline en andere medische disciplines wordt vergemakkelijkt
E3.3 Na verwijzing communiceren op een volledige en voldoende gedetailleerde wijze zodat
klinische bevindingen kunnen worden uitgewisseld
E3.4 Actief contacten leggen en onderhouden met eerstelijnsgezondheidszorgdisciplines in
het werkgebied
E3.5 Aansluiting zoeken bij bestaande samenwerkingsverbanden
E 4 De beroepsuitoefening professionaliseren en profileren
Een beroep staat niet stil maar is voortdurend is ontwikkeling. De chiropractische beroepsgroep
streeft naar verdere positionering en verankering van de chiropractie in de Nederlandse
gezondheidszorg. Dit is niet alleen een taak van de beroepsvereniging, ook de individuele
beroepsbeoefenaar kan hierin activiteiten ondernemen.
Professionalisering is een proces dat zich voortdurend zal afspelen. In dit proces worden
opvattingen over taak, attitude en verantwoordelijkheid van de professionele
beroepsbeoefenaar ontwikkeld. De chiropractor kan een bijdrage leveren aan het ontwikkelen
33

van nieuwe (wetenschappelijke) inzichten en aan de ontwikkeling van methodieken,
standaarden en protocollen. Door een bijdrage te leveren en door deze kennis te
implementeren ontwikkelt de beroepsinhoud zich steeds verder naar een wenselijke situatie.
Subtaken
E4.1 Een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van nieuwe inzichten en standpunten in het
vakgebied
E4.2 Een bijdrage leveren aan wetenschappelijk onderzoek
E4.3 De belangen van de eigen beroepsgroep behartigen
E4.4 Een bijdrage leveren aan de positieverbetering van de eigen beroepsgroep door te
participeren in netwerken van belangen- of beroepsorganisaties
34

Taakgebied F Taken op het terrein van de praktijkvoering uitvoeren
Chiropractoren in Nederland zijn meestal zelfstandig gevestigde beroepsbeoefenaren. Zij
voeren zelfstandig of met andere chiropractoren een praktijk. Het werken vanuit een praktijk
brengt bepaalde werkzaamheden met zich mee die we kunnen opvatten als voorwaardenscheppend
voor de hulpverlening.
De wijze waarop de praktijkvoering georganiseerd is zal van chiropractor tot chiropractor
verschillen. Maar ondanks dat een optimale praktijkvoering een persoonsgebonden
aangelegenheid is, dient een adequate hulpverlening te worden gegarandeerd. De chiropractor
is verantwoordelijk om aan de onderstaande taken in zijn eigen situatie de juiste vorm en
inhoud te geven. We onderscheiden de volgende taken:
F1 Zorg dragen voor de organisatie en het beheer van de praktijk
F2 Zorg dragen voor het beleid van de praktijk
F 1 Zorg dragen voor de organisatie en het beheer van de praktijk
Het voeren van een eigen praktijk brengt een groot aantal taken met zich mee. Te denken valt
aan: afspraken plannen, patiënten ontvangen, mensen telefonisch te woord staan en de
administratie voeren. In de meeste gevallen ondersteunt een administratieve kracht de
chiropractor bij een groot aantal van deze taken. Het is de taak van de chiropractor
verantwoordelijkheden aan deze administratieve krachten te verduidelijken.
Daarnaast zal een groot aantal zaken geregeld moeten worden op het gebied van bereikbaarheid
van de praktijk, waarneming, patiëntenvoorlichting, de praktijkuitrusting, et cetera.
Subtaken
F1.1 Zorg dragen voor voldoende assistentie
F1.2 Bereikbaarheid van de praktijk garanderen
F1.3 Waarneming bij afwezigheid organiseren
F1.4 Medische (patiënten)dossiers archiveren
F1.5 Patiënten informeren over de organisatie van de praktijk bijvoorbeeld door middel van
een patiëntenfolder
F1.6 De praktijk inrichten volgens de praktijkinrichtingseisen opgesteld door de NCA op het
gebied van hygiëne, privacy, veiligheid, ruimten en oppervlakten, aanwezige
voorzieningen et cetera
F1.7 Het protocol van de NCA hanteren bij crisis- en ongevalssituaties of bijna-ongelukken
F1.8 Algemene EHBO-richtlijnen hanteren
F 2 Zorg dragen voor het beleid van de praktijk
De chiropractor heeft ideeën over de manier waarop hij zijn praktijk organiseert en hoe hij zijn
praktijk ziet in de toekomst. Hij heeft hier een bepaalde visie op, hanteert bepaalde uitgangspunten,
heeft afspraken gemaakt met vennoten of medewerkers en heeft bepaalde doelstellingen
voor ogen. Tezamen met wettelijke randvoorwaarden en algemene waarden, normen
en principes, vormen zij het beleid van een praktijk. Deze ideeën geven richting aan het
handelen van chiropractoren en worden meestal neergelegd in een beleidsplan.
Subtaken
F2.1 Afspraken maken met de aanwezige beroepsbeoefenaren over het beleid van de
praktijk en deze vastleggen in een beleidsplan
F2.2 Handelen in overeenstemming met het beleid
F2.3 Een jaarverslag van de praktijk maken
F2.4 De economische bedrijfsvoering bewaken
F2.5 Zorg dragen voor personeelsbeleid
F2.6 De wettelijke bepalingen en regelgeving hanteren omtrent de arbeidssituatie
F2.7 Zorg dragen voor een goed inzichtelijke financiële praktijkvoering
35

Hoofdstuk 5 Benodigde competenties
In het vorige hoofdstuk zijn de taakgebieden en taken beschreven die de chiropractor in zijn
beroep uitoefent. Om deze taken op een goede professionele wijze uit te kunnen oefenen, is
het van belang dat de chiropractor over de juiste kwalificaties (kennis, vaardigheden en
beroepshouding) beschikt.
Het beschrijven van deze kwalificaties in afzonderlijke vaardigheden-, kennis- en houdingsaspecten
brengt het gevaar met zich mee dat het totale beroepsbeeld uit het oog wordt
verloren. Het gaat er veel meer om of deze aspecten toepasbaar zijn en met succes kunnen
worden ingezet in complexe, steeds wisselende omstandigheden en probleemsituaties.
We spreken daarom liever over competenties dan over kwalificaties. Competenties zijn namelijk
het geïntegreerd geheel van kennis, vaardigheden, houding dat zich in de context van de van
de werksituatie (of beroepsuitoefening) manifesteert waardoor op adequate wijze, adequate
resultaten gehaald worden.
Een competentie is het vermogen om een adequaat resultaat te boeken. Adequaat wil zeggen
volgens de (hoogste) kwaliteitsstandaard van de betreffende beroepsgroep, niet
noodzakelijkerwijs excellent. Competenties verwijzen naar individuele vermogens en worden
altijd binnen een context bezien.
In dit hoofdstuk worden de competenties beschreven die iedere chiropractor in Nederland
minimaal dient te beheersen. Met het oog op de leesbaarheid zijn de competenties in een
bepaald abstractieniveau beschreven, maar vele onderliggende competenties zijn denkbaar. Er
worden acht competentiegebieden onderscheiden die al dan niet onderverdeeld zijn naar
afzonderlijke competenties.
1 Een functionele samenwerkingsrelatie aangaan, onderhouden en afronden
a In wisselwerking treden met de patiënt
De chiropractor treedt de patiënt met deskundigheid tegemoet, spreekt de patiënt aan op diens
begripsniveau en verheldert wederzijdse verwachtingen over de behandeling. Hij geeft ruimte
aan de beleving, zorgen en op- en aanmerkingen van de patiënt, neemt de patiënt serieus en
reageert op verbale en non-verbale signalen. Hij vindt hierbij de balans tussen de
verantwoordelijkheid van de patiënt en zijn eigen deskundigheid. Er is sprake van wederzijds
respect. De chiropractor bewaakt zorgvuldig de vertrouwensrelatie die tussen hem en de patiënt
bestaat en neemt grenzen van lichamelijkheid en nabijheid in acht waardoor hij seksuele
intimidatie voorkomt.
b De actieve rol van de patiënt stimuleren
De chiropractor werkt aan bewustwording bij de patiënt. Hij zet zich in om actieve deelname van
de patiënt, uitgaand van de eigen verantwoordelijkheid van de patiënt en diens zelfherstellend
vermogen, te bewerkstelligen en afhankelijkheid (van behandeling) te voorkomen. Hij werkt
ernaar toe dat de patiënt meer grip krijgt en houdt op zijn situatie en stimuleert een voor de
patiënt gezonde levensstijl.
c De patiënt op de hoogte stellen en hem op de hoogte houden door informatie te bieden
De chiropractor voorziet de patiënt van relevante informatie die hij nodig heeft om een
volwaardige partij in de samenwerkingsrelatie te kunnen zijn. Hij laat de patiënt kennismaken
met de chiropractie en informeert hem over de inhoud van de behandeling. Gedurende het
gehele behandelingstraject legt hij uit wat hij doet en waarom. Hij kiest een juiste benadering
om de patiënt te informeren over mogelijke behandelingswijzen en eventuele risico’s. Hij
bespreekt met de patiënt gedurende het proces zijn bevindingen en eventuele complicaties,
waardoor de patiënt het begrijpt en in staat is ermee om te gaan en betrokken kan worden bij
36

het maken van keuzen. In samenspraak met de patiënt sluit de chiropractor de behandeling en
zorg af.
2 Een compleet beeld van de patiënt hebben
a Uitnodigen tot vertellen
De chiropractor haalt door actief te luisteren, door te vragen, af te bakenen en samen te vatten
informatie bij de patiënt naar boven. Hij toont hierbij betrokkenheid.
b De situatie doorzien
De chiropractor beziet klacht en probleem niet geïsoleerd, maar plaatst ze in de context van het
leven van de patiënt, en beziet ze in heden en verleden. Hij benadert het probleem vanuit een
sociale, psychische en lichamelijke invalshoek en overziet de gevolgen van deze aspecten op
de klachten van de patiënt. Hij legt verbanden tussen afzonderlijke problemen of symptomen en
plaatst deze binnen een groter geheel.
Hij herkent en doorziet acute situaties en complexe tot zeer complexe probleemsituaties. Hij
checkt zijn interpretatie bij de patiënt.
c De eerste indruk vastleggen in een werkbare hypothese van de chiropractische hulpvraag
De chiropractor herkent in de verkregen informatie een hulpvraag. Hij maakt een vertaalslag
van de verzamelde informatie naar een werkhypothese. Hij overziet hierbij de mogelijkheden
van de chiropractie en kent de grenzen van de chiropractie en zijn eigen kunnen.
d Door middel van diagnostisch onderzoek het beeld compleet maken
De chiropractor kiest een geschikte diagnostische onderzoeksmethode en krijgt door die
methode(n) juist toe te passen inzicht in het functioneren van het bewegingsapparaat en het
zenuwstelsel en in de algehele gezondheid van de patiënt. Hij weet wanneer beeldvormend
diagnostisch onderzoek ingezet moet worden, en weegt daarbij selectiecriteria af zodat
overbodig gebruik achterwege blijft. Hij neemt bij onderzoek de geldende richtlijnen en wettelijke
kaders als uitgangspunt. Hij integreert de gegevens die hij tot zijn beschikking heeft, beziet ze in
hun samenhang en wisselwerking en formuleert een werkdiagnose.
3 Gegevens overdraagbaar en inzichtelijk maken
De chiropractor registreert gedurende de gehele behandeling de uit verschillende bronnen
verkregen gegevens in het dossier of de status van de patiënt. Hij doet dit met het doel om
hiermee het beeld dat gevormd is in de eerste fase van de behandeling voor ogen te kunnen
blijven houden en het gehele behandelingstraject transparant te maken. Hij doet dit op een
zodanige wijze dat het inzichtelijk is voor zichzelf en voor derden. Hij verwerkt nieuwe gegevens
en inzichten, verkregen uit observatie en evaluatie, in het dossier of de status. Hij hanteert
systemen, zodat registratie op een geordende en voor anderen inzichtelijke wijze plaatsvindt.
Hij weet zijn geschrift in stijl, opzet en omvang aan te passen aan de lezer.
4 Een behandelplan opstellen dat geschikt is als leidraad voor de behandeling
a Een passende aanpak vinden
De chiropractor maakt de vertaalslag van diagnose naar prognose en behandeldoelen. Op
basis daarvan komt hij tot een geschikte behandeling binnen het behandelingsrepertoire van de
chiropractor. Hij onderscheidt de te nemen stappen – en daaraan gekoppelde doelen – in de
behandeling, houdt hierbij rekening met acute situaties en brengt prioriteiten aan. Hij herkent
risico’s en contra-indicaties en neemt dit mee in zijn behandelplan. Hij neemt ontwikkelde
protocollen en richtlijnen als uitgangspunt, maar weet wanneer het nodig is buiten gebaande
paden te treden. Hij handelt hiernaar en is creatief in het bedenken van passende, gangbare of
minder gangbare oplossingen en werkwijzen. Hij improviseert en ontwikkelt nieuwe
37

handelswijzen. De chiropractor stelt zo nodig op basis van nieuw verkregen informatie en
resultaten de aanpak bij.
b Het behandelplan op schrift zetten
De chiropractor beschrijft de prognose en behandeldoelen en de te nemen stappen in de
behandeling, op zodanige wijze dat dit inzichtelijk is en als leidraad kan dienen gedurende het
behandelingstraject.
5 Het functioneren van het bewegingsapparaat en het zenuwstelsel en de algehele
gezondheid verbeteren
a Chiropractische behandelwijzen adequaat toepassen
Op basis van het opgestelde behandelplan voert de chiropractor doelgericht en verantwoorde
correcties en mobilisaties uit en past de meest adequate wijze van correctie of mobilisatie toe.
Hij begrijpt de onderliggende theorieën waarop de technieken gebaseerd zijn en kan op basis
daarvan de techniek aanpassen aan de behoefte en mogelijkheden van de individuele patiënt.
De chiropractor biedt oefening en instructie aan ten behoeve van bijvoorbeeld rehabilitatie en
revalidatie en doet dit op het moment dat daarmee in de behandeling het meeste effect kan
worden behaald.
b Gedragsverandering stimuleren
De chiropractor geeft voorlichting en adviseert op zodanige wijze dat: het ondersteunend is aan
de behandeling en de effecten daarvan, het preventief werkt, het gedragsverandering
bewerkstelligt en het aantal onnodige behandelingen wordt gereduceerd. De chiropractor kan
informatie of advies aanbieden over bijvoorbeeld voeding en leefstijl en houding. Hij brengt dit
over op individuen en groepen en doet dit bijvoorbeeld door training en voorlichtingsmateriaal te
ontwikkelen. Hij reikt gedragsalternatieven aan.
6 Resultaten en het behandelingsproces kritisch bekijken
a Evaluatiegegevens verzamelen
De chiropractor vergelijkt de geformuleerde doelen en de verwachte resultaten met het bereikte
resultaat, zowel tussentijds als ter afsluiting. Hij signaleert veranderingen in de toestand van de
patiënt. De chiropractor benut verschillende bronnen zoals de patiënt, zichzelf en collega’s. De
chiropractor zorgt ervoor dat een inhoudelijke evaluatie plaatsvindt en reflecteert met een
kritische blik op de gevolgde werkwijze en zijn eigen functioneren.
b Evaluatiegegevens benutten
De chiropractor analyseert de gegevens en gebruikt ze om de behandeling aan te passen en te
verbeteren, en/of te besluiten tot een vervolgbehandeling, nazorg, verwijzing of beëindiging.
Door open te staan en afstand te nemen van zijn werk en de patiënt is de chiropractor in staat
de evaluatiegegevens ten volle te benutten. Hij handelt binnen de grenzen van zijn vakgebied
en weet wanneer andere deskundigheid vereist is. De chiropractor verwijst de patiënt door
indien daar noodzaak toe is.
7 Werken als zelfstandig ondernemer
a Functioneren als zelfstandige
De chiropractor organiseert, regelt, stuurt en signaleert knelpunten en bereikt daarmee een
verantwoorde en het primaire proces ondersteunende praktijkvoering. Hij draagt zorg voor
personele en beheerszaken, geeft leiding aan collega’s en andere medewerkers, zorgt voor
waarneming en continuïteit van de werkzaamheden. Hij zorgt voor een inzichtelijke
praktijkvoering en verricht daarvoor de benodigde (financiële) administratieve taken. Hij
waarborgt en verantwoordt zich voor een zorgvuldig beheer en zorgvuldige besteding van
middelen, gebouw, facilitaire voorzieningen en materialen.
38

Zijn praktijk in de regio positioneren
De chiropractor stelt zich initiatiefrijk op, trekt erop uit, zoekt aansluiting bij collegachiropractoren
en beroepsbeoefenaren in andere relevante disciplines. Hij bouwt daarmee een
netwerk op dat de basis is voor samenwerking en afstemming. Vervolgens onderhoudt hij dit
netwerk actief.
c De eigen praktijk onder de aandacht brengen
De chiropractor zorgt voor de opbouw en continuïteit van de praktijk door voorlichtingsmateriaal
te (laten) ontwikkelen en in te zetten en activiteiten te organiseren, daarbij de gedragscode in
acht nemend. Hiermee trekt hij potentiële patiënten aan maar legt hij ook de basis voor
samenwerking met andere professionals. Hij waarborgt de bereikbaarheid van de praktijk.
d Over arbeidsomstandigheden waken
De chiropractor zorgt ervoor dat tijdens de uitoefening van het beroep de eigen gezondheid en
die van collega’s niet in gevaar komen. Hij waakt ervoor dat de belasting van het eigen lichaam
binnen de voor hem toelaatbare proporties blijft. Hij is alert op en zorgt voor optimale
arbeidsomstandigheden. Hij weet om te gaan met het gevaar van röntgenstraling en past
richtlijnen en wettelijke kaders toe die zijn opgesteld om de veiligheid van zichzelf, de patiënt en
derden te beschermen. Hij kan omgaan met werkdruk en stress.
8 Professionalisering en profilering van het eigen beroep
a Handelen als professional
Bij zijn beroepsmatig handelen hanteert de chiropractor als uitgangspunt de professionele
standaard 11 waarvan onder andere de beroepscode en wetten op het gebied van
patiëntenrechten onderdeel uitmaken. Hij fundeert het beroepsmatig handelen bij voorkeur op
wetenschappelijke resultaten. Hij integreert eigen visie, normen en waarden met die van het
beroep en geeft de beroepshouding en beroepsmatig handelen daarmee een verantwoorde
eigen inkleuring. Hij weet zijn beroepshouding aan te passen op de individuele patiënt en diens
klacht. Hij werkt methodisch door bewust, successievelijk en systematisch het proces van
behandelen te doorlopen. Bij het behandelen past hij geschikt instrumentarium en geschikte
technieken toe.
Hij doorgrondt complexe en onvoorziene situaties en treedt doortastend op. Hij is in staat
zelfstandig beslissingen te nemen, vindt oplossingen en kan hierbij improviseren.
b De eigen deskundigheid op peil houden
De chiropractor reflecteert op zijn eigen handelen waardoor hij zijn eigen functioneren
voortdurend kritisch toetst. Hij leert uit zijn reflecties en ervaringen of beoordelingen van
anderen, en is bereid zijn gedrag of handelen te veranderen of bij te stellen.
Om zijn deskundigheid en beroepsuitoefening up-to-date te houden maakt hij gebruik van
andere bronnen, zoals literatuur, aanbod van bij- en nascholing, symposia of intercollegiale
bijeenkomsten. Hij beoordeelt en integreert nieuwe inzichten en maatschappelijke
ontwikkelingen in zijn beroepsuitoefening en in het beleid van de praktijk.
c Eigen kennis en kunde aanwenden voor de beroepsgroep
De chiropractor levert een bijdrage aan de verbetering van de kwaliteit van de chiropractie door
zijn deskundigheid beschikbaar te stellen. Hij leidt aankomende chiropractoren op, werkt ze in,
coacht en begeleidt ze. Hij geeft consulten aan collega’s of beroepsbeoefenaren uit andere
disciplines en introduceert nieuw aangeleerde methoden. Hij levert een bijdrage aan
wetenschappelijk onderzoek. Samen met collega’s of wetenschappers ontwikkelt hij nieuwe
methoden, inzichten en standpunten en ontwerpt richtlijnen, standaarden en protocollen.
11 Onder professionele standaard wordt verstaan het geheel van regels en normen waarmee de chiropractor bij de uitoefening van zijn beroep rekening behoort te
houden. Daartoe behoren zowel regels die door de wetgever en de rechter zijn geformuleerd (wettelijke voorschriften, inclusief internationale verdragen en
jurisprudentie) als normen die door de beroepsgroep zelf zijn geformuleerd (beroepscode en gedragsregels, vakinhoudelijke en technische regels, standaarden,
richtlijnen en protocollen en regels betreffende specifieke hulpverlenings-ethische kwesties). Mengvormen zijn: richtlijnen van de inspectie en algemene juridische,
ethische en beroepsnormen.
39

d Samenwerken met andere disciplines en instanties
Hij investeert in samenwerking met andere disciplines en instanties, neemt zelf initiatief tot
contact en onderhoudt actief deze contacten. Hij maakt optimaal gebruik van mogelijkheden tot
interdisciplinaire samenwerking, uitwisseling en afstemming. De chiropractor weet zijn
deskundigheid in besluitvormingsprocessen ten aanzien van de behandeling in te brengen.
e Zich inzetten voor het beroep
De chiropractor handelt volgens de beroepscode en brengt het beroep niet in diskrediet. Hij
vertegenwoordigt de beroepsgroep, behartigt belangen en zet zich in voor positieverbetering.
Hij weet zich strategisch te positioneren in een belangenveld en ten opzichte van andere
beroepsbeoefenaren.
40

Geraadpleegde literatuur
Primaire bron:
Nederlandse vertaling van:
Haldeman, S e.a.
Guidelines for Chiropractic Quality Assurance and Practice Parameters. Proceedings of the
Mercy Center Consensus Conference. Maryland: Aspen, 1993
De Mercy Guidelines is een document dat richtlijnen en maatstaven bevat over de
beroepsuitoefening van de chiropractie. Het document is ontwikkeld door een commissie van 35
chiropractoren samengesteld door de Congress of Chiropractic State Associations (COCSA).
Het maakt onderdeel uit van een voortdurende poging van de beroepsgroep om andere
beroepsbeoefenaren te voorzien van verbeterde richtlijnen voor de uitoefening van hun beroep.
De richtlijnen zijn niet vaststaand. Op grond van nieuw verkregen informatie zullen zij
voortdurend moeten worden bijgesteld. Bovendien zijn ze niet bedoeld als standaard, het
opvolgen van de richtlijnen is niet verplicht. Onder bepaalde omstandigheden kan het wenselijk
zijn alternatieve handelwijzen te volgen.
De richtlijnen zijn opgesteld nadat wetenschappelijk onderzoek is verzameld en consensus
binnen de beroepsgroep is getoetst. Iedere richtlijn heeft een waardering gebaseerd op kwaliteit
van bewijs en sterkte van waardering en aanbeveling.
Secundaire bronnen:
Assendelft, W., L. Bouter en P. Knipschild
Chiropractie in Nederland. Samenvatting van de internationale literatuur en verslag van een
enquête onder chiropractoren. Maastricht: 1991
Assendelft, W.J.J.
Chiropractie in The Netherlands, diagnosis and effects of treatment. Amsterdam: Vrije
Universiteit, 1996
Brochures NCA
Chiropractie. Een natuurlijke geneeswijze en preventieve gezondheidszorg
Chiropractie en nekklachten
Beroepsregister 1999
General Council for Chiropractic of the United Kingdom
Proposed code of professional practice. Concept, januari 1998
General Council for Chiropractic of the United Kingdom
Standard of Proficiency for the competent and safe practice of chiropractic. Concept, december
1997
Gezamenlijke uitgave van NVPC en NCA
Studie-info. Chiropractie een volwaardig specialisme
Haldeman, S
Principles and practice of chiropractic. Norwalk (Connecticut) / San Mateo (California): Appleton
& Lange, 1992
Hens, H. en M. Geomini
41

Beroependomeinprofiel Maatschappelijk Dienstverlening. Utrecht: NIZW, 1996
Leistra, E. e.a.
Beroepsprofiel van de verpleegkundige. Maarssen: Elsevier / De Tijdstroom, 1999
LHV
Basistakenpakket van de huisarts. LHV, 1987
Timmerhuis, V.C.M.
Wetenschapsorganisaties in verandering. Keuzen in organisatieontwikkeling en
personeelsbeleid. Tilburg: KUB, 1997
42

Bijlagen
43

Bijlage 1 Relevante begrippen
Anamnese
Het verslag van de patiënt van het klinische probleem (of de klinische problemen) in antwoord
op de vragen van de beoefenaar.
Behandelplan
Een schriftelijk vastgelegde beschrijving van bedoelde chiropractische handelingen, verdeeld
volgens relevante doelen en prognoses van behandeling.
Chiropractische behandeling
Dat deel van de totale patiëntgebonden beroepsuitoefening van de chiropractor waarbij sprake
is van een individueel contact tussen chiropractor en patiënt (1-op-1-relatie).
Chiropractische zorg
De totale patiëntgebonden beroepsuitoefening van de chiropractor. De benaderingswijze kan
zowel individueel zijn als groepgericht.
Consultatie
Iedere combinatie van afnemen van de anamnese, lichamelijk onderzoek, verklaring en
discussie van de klinische bevindingen en prognose.
CTG
College Tarieven Gezondheidszorg
DABCR
Diplomate of the Americain Board of Chiropractic Radiologists
DC
Doctor of Chiropractic
Diagnose
Een beslissing aangaande de aard van de klacht van de patiënt; de vaardigheid of handeling
van het identificeren van een ziekte of conditie vanuit de tekenen en symptomen.
EBCE
External Board of Chiropractic Examiners
ECCE
European Council on Chiropractic Education
ECU
Europese Chiropractoren Unie
Eerstelijnsgezondheidszorg
Een volgens de structuurnota sector van de gezondheidszorg die voorzieningen omvat die
globaal gesproken dezelfde functionele kenmerken en gerichtheid vertonen.
De eerstelijnsgezondheidszorg omvat alle niet-gespecialiseerde voorzieningen waarbij de
huisarts een centrale plaats inneemt en nauw samenwerkt met andere hulpverleners in de
eerste lijn, zoals de wijkverpleging, het maatschappelijk werk, de fysiotherapeut, en de tandarts.
Het doel van de eerstelijnsgezondheidszorg wordt in de Schets van de
Eerstelijnsgezondheidszorg
omschreven als ‘Het aanvaarden van medeverantwoordelijkheid voor een continue, integrale en
persoonlijke zorg voor de gezondheid van de in een vertrouwensrelatie met de hulpverlener
staande individuen en hun gezinnen of andere samenlevingsverbanden in hun thuissituatie’.
44

Tweedelijnsgezondheidszorg is medische verzorging na verwijzing of screening.
Basisgezondheidszorg is dat deel van de gezondheidszorg dat zich kenmerkt door collectieve
preventieve gezondheidszorg.
GEP
Graduate Education Programme
Medische status
Alle documenten en geregistreerde informatie die verband houden met de klinische
behandeling van een patiënt.
Mobilisatie
Passieve beweging binnen de fysiologische bewegingsruimte toegepast door een clinicus met
het doel het totale traject van de gewrichtsbewegingen te vergroten.
NCA
Nederlandse Chiropractoren Associatie
Neurologisch onderzoek
Verwijst meestal naar evaluerende diepe peesreflexen, gevoel en spierkracht.
NVPC
Nederlandse Vereniging Patiënten Chiropractie
Onderzoek
De gevarieerde procedures, uitgevoerd door de beoefenaar, die nodig zijn om een
werkdiagnose te bepalen. Het doel van het onderzoek is niet zozeer diagnostische zekerheid te
verkrijgen, maar meer het niveau van onzekerheid zodanig te verminderen dat optimale
aanbevelingen voor behandeling kunnen worden gedaan.
Preventie
Bestrijden van risicofactoren en het bevorderen van positieve determinanten van gezondheid
om nieuwe gevallen van ziekte en problemen van gezondheid te voorkomen (primaire
preventie), vroegtijdig (risicofactoren van) ziekte of gezondheidsproblemen op te sporen en te
behandelen (secundaire preventie) en om ernstiger gevolgen van bestaande problemen te
voorkomen (tertiaire preventie).
Protocol
Een geëxpliciteerde vorm van consensus over de aanpak van een bepaald probleem. Een
protocol bevat een uniforme benaderingswijze van een (gezondheids)probleem en kan zowel
een inhoudelijk als procedureel karakter hebben.
Rehabilitatie
Inspanningen om kracht en uithoudingsvermogen te herstellen in het pijnvrije gebied en om
fysieke werkcapaciteit te vergroten.
Revalidatie
Geheel van medische en sociale maatregelen die tot doel hebben de validiteit van patiënten zo
ver mogelijk te herstellen, respectievelijk de invaliditeit te verminderen, en minder valide
arbeidskrachten weer tot voor hen geschikt werk terug te brengen.
SOP
Commissie Scope of Practice
Vasculair onderzoek
Verwijst meestal naar auscultatie en palpatie van geschikte bloedvaten.
WAO
45

Wet arbeidsongeschiktheid
WGBO
Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst
Wet BIG
Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg
W.F.C.
World Federation of Chiropactic
WHO
World Health Organisation
WTG
Wet tarieven gezondheidszorg
46

Bijlage 2 Relevante adressen
Nederlandse Chiropractoren Associatie / NCA
Douwe Egbertsplein 1
8501 AB Joure
Telefoon: (0513) 41 20 41
Fax: (0513) 41 60 65
Nederlandse Vereniging Patiënten Chiropractie (NVPC)
Postbus 23442
1100 DX Amsterdam
Informatietelefoon: (0492) 53 51 67
Fax: (0575) 49 45 68
47

Bijlage 3 Opleidingscurriculum Anglo-European College of Chiropractic
Curriculumonderdelen per leerjaar
1 e jaar
Human physics
Human chemistry
Human systems
Introduction to behavioral sciences
Introduction to chiropractic sciences
Transferable skills
2 e jaar
Human morphology
Physiology
Biochemistry
General diagnosis 1
Chiropractic technique 1
Diagnostic imaging 1
Chiropractic principles 1
Behavioural sciences 1
3 e jaar
Human morphology 2
Physiology 2
General diagnosis 2
Chiropractic technique 2
Diagnostic imaging 2
Clinical nutrition 1
Chiropractic principles 2
Behavioural sciences 2
Research in clinical practice
4 e jaar
Clinical management 1
Project
General diagnosis 3
Chiropractic technique 3
Diagnostic imaging 3
Clinical nutrition 2
Chiropractic principles 3
Behavioural sciences 3
5 e jaar
Clinical management 2
Chiropractic management
Practice management
General diagnosis 4
Diagnostic imaging 4
48

HET NEDERLANDS INSTITUUT VOOR ZORG EN WELZIJN / NIZW
Het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn / NIZW is een onafhankelijke organisatie die zich
door middel van informatie, innovatie en ondersteuning richt op vernieuwing en verbetering van de
sector zorg en welzijn. In deze sector werken ruim 400.000 beroepskrachten en vele vrijwilligers op
terreinen als kinderopvang, maatschappelijke dienstverlening, sociaal-cultureel werk,
ouderendienstverlening, jeugdzorg, maatschappelijke opvang, verzorgings- en verpleeghuizen,
thuiszorg en hulpverlening aan mensen met een handicap. Ook instellingen buiten de sector die
zorg- en welzijnsactiviteiten ondernemen, zoals opleidingen, provincies, gemeenten en
woningbouwcorporaties, doen regelmatig een beroep op het NIZW. De werkzaamheden van het
NIZW zijn geclusterd rond de thema's informatie en infrastructuur, jeugdzorg en -welzijn, zorgen en
verplegen, organisatie van zorg en lokaal sociaal beleid. Binnen deze kaders houden de
medewerkers van het NIZW zich bezig met de ontwikkeling en implementatie van nieuwe
methodieken en informatieproducten, met afstemmingsvraagstukken en expertiseontwikkeling. Dat
resulteert onder meer in congressen, trainingen, boeken, brochures, almanakken, databestanden,
websites, cd-rom's, video's en een informatielijn.
CENTRUM VOOR BEROEPS- EN OPLEIDINGSVRAAGSTUKKEN van het NIZW
Het Centrum voor Beroeps- en Opleidingsvraagstukken van het NIZW heeft bij uitstek aandacht
voor de aansluiting tussen de beroepsopleidingen en de arbeidsmarkt in de bedrijfstak zorg en
welzijn. Daarbij gaat het om het beschrijven van de beroepspraktijk, het ontwikkelen van
kwaliteitseisen en het preciseren van scholingsbehoeften.
Op het terrein van de profilering van beroepen, heeft het CBO de afgelopen jaren de volgende
producten ontwikkeld:
- profiel Leidster in de Kinderopvang
- profiel Inrichtingswerker voor Jeugdigen
- profiel Jeugd- en Jongerenwerker
- profiel Ambulante Jeugdhulpverlener
- profiel Groepswerker in de Dagbehandeling
- profiel Leidster en directrice in de kinderopvang
- beroependomeinprofiel Sociaal Cultureel Werk
- beroependomeinprofiel Maatschappelijke Dienstverlening
- beroependomeinprofiel Sociaal Pedagogisch Werk
- profiel Manager in zorg en welzijn
- profiel Apothekersassistent
- profiel Verpleegkundige
- profiel Verzorgende (in ontwikkeling)
- beroepenstructuur Sport en Bewegen.
- functieprofiel van de ouderenadviseur
Correspondentiegegevens
Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn / NIZW
Centrum voor Beroeps- en Opleidingsvraagstukken / CBO
Catharijnesingel 47
Postbus 19152
3501 DD Utrecht
telefoon: (030) 230 63 11
fax: (030) 231 96 41
Medewerkers CBO aan het beroepsprofiel Chiropractor:
Sonja Liefhebber, telefoon: (030) 230 66 81, e-mail: S.Liefhebber@nizw.nl
Germie van den Berg
Harry Hens, telefoon: (030) 230 63 96, e-mail: H.Hens@nizw.nl.
50