1 Dit zijn gedeelten van het rapport 'Op zoek naar de stilte… Een ...

Dit zijn gedeelten van het rapport ‘Op zoek naar de stilte… Een handreiking voor het opsporen van
cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden’. Het volledige rapport
is niet beschikbaar in verband met de voorgenomen publicatie in boekvorm.
1

Volledige inhoudsopgave (niet alles verkrijgbaar in pdf)
Voorwoord
I Inleiding
I.1 Inleiding
I.2 De opdracht
Brede werkdefinitie
I.3 Methode van onderzoek
Probleemstelling
Aanpak
Keuze voor inventarisatie op stedelijk niveau
Keuze voor specifieke bewaarinstellingen
Keuze interviews
Doelstelling
Eindresultaat
Onderzoekers en begeleiding
II Het begrip cultureel erfgoed slavernijverleden
II.1 Literatuur
II.2 Erfgoed: een indeling in zwart en wit
II.3 Cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden in de praktijk: bewaarinstellingen
II.4 Cultureel erfgoed slavernijverleden bij nazaten en Afro-Caribische organisaties
II.5 Cultureel erfgoed slavernijverleden: manieren van kijken
II.6 Een werkdefinitie
III Inventarisatie-steekproef
cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden
III.1 Bibliotheken
III.1.1 Bibliotheken Amsterdam
De Universiteitsbibliotheek Amsterdam
De afdeling Zeldzame en Kostbare Werken
Natuurwetenschappelijke Studiekring van het Caraibisch Gebied
De Nederlandsche Bank
Genootschap der Vrienden (Quakerbibliotheek)
Overige bibliotheken in Amsterdam
III.1.2 Bibliotheken buiten Amsterdam
Koninklijk Instituut voor Taal-, Land-en Volkenkunde
Koninklijke Bibliotheek
Openbare Bibliotheek Den Haag
Conclusie bibliotheken
2

III.2 Archieven
III.2.1 Archieven Amsterdam
Gemeente Archief Amsterdam
Nederlands Economisch-Historisch Archief
Réveilarchief
Internationaal Informatiecentrum Archief voor de Vrouwenbeweging
III.2.2 Archieven buiten Amsterdam
Het Nationaal Archief
Het Zeeuws Archief
Provinciaal Archief Utrecht, Archiv der Brüder Unität, Fraters van Tilburg
Conclusie archieven
III.3 Musea
III.3.1 Musea Amsterdam
Nederlands Scheepvaart Museum Amsterdam (NSMA)
Rijksmuseum
Het Koninklijk Instituut voor de Tropen Tropenmuseum
Theatermuseum
Overige musea in Amsterdam
III.3.2 Musea buiten Amsterdam
Het Zeeuws Museum
Conclusie musea
III.4 Leeuwarden
III.4.1 Bibliotheek en archief Leeuwarden
Historisch Centrum Leeuwarden
III.4.2 Musea Leeuwarden
Fries Museum en Keramiekmuseum Princessehof
Conclusie Leeuwarden
III.5 Individuen en Afro-Caribische organisaties
III.5.1 Materieel erfgoed
kunst
klederdraccht
Documenten en objecten
Verzamelaars
Culinair erfgoed
Materieel erfgoed buitenshuis
Nabeschouwing Antilliaans materieel erfgoed
Nabeschouwing Surinaams materieel erfgoed
III.5.2.1 Immaterieel erfgoed
4

Taal
Zang, dans en muziek
Begrafenisrituelen
Boeken en andere informatiebronnen
Boeken en films
Antilliaanse verhalen
Surinaamse verhalen, liedjes en zegswijzen 85
Religie
Nabeschouwing Antilliaans immaterieel erfgoed
Nabeschouwing Surinaams immaterieel erfgoed
III.5.3.1 Mentaal erfgoed
Witte nazaten
Afro-Antillianen
Zwart-wit?
Tussen slachtofferschap en eigen kracht
III.6 Nabeschouwing
IV Op zoek naar de stilte...
V Aanbevelingen
Bijlagen
Onderzoekers in Nederland van cultureel erfgoed Nederlands
slavernijverleden irt Suriname resp. de Nederlandse Antillen
Literatuurreferenties
Vragenlijsten interviews
Vragenlijst voor musea, bibliotheken en archieven
Vragenlijst voor Afro-Caribische nazaten
Vragenlijst voor Nederlandse nazaten
Vragenlijst voor Afro-Caribische organisaties
5

Voorwoord
Voor u ligt een rapport dat tot stand is gekomen door de intensieve en vruchtbare samenwerking van
vier onderzoekers, die ieder op zijn/haar manier nauw bij het thema van het Nederlands
slavernijverleden is betrokken. Vaak is de laatste jaren tijdens het op gang gekomen maatschappelijk
debat gesteld dat het hier om een verzwegen verleden gaat. Vandaar dat wij in dit onderzoek op
zoek zijn gegaan naar de stilte, met soms verrassende uitkomsten als resultaat.
Van te voren was het moeilijk in te schatten hoeveel er gedaan kon worden binnen het
relatief korte tijdsbestek van zes maanden en het relatief beperkte financiële kader. Het vertrekpunt
was een zoveel mogelijk uitputtende inventarisatie van cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden
(vanaf nu: CENS) te maken, met een substantieel aandeel voor ‘nieuw te produceren erfgoed’, met
name op het terrein van orale geschiedenis. Als snel na de start werd duidelijk dat dat geen haalbare
kaart was. Vandaar dat wij al snel besloten veel meer te gaan werken in de richting van een rapport
dat aan de hand van een selectie van praktijkvoorbeelden laat zien waar en hoe CENS gevonden
kan worden, wat de toegankelijkheid ervan is en wat er bij de interpretatie komt kijken. Dat
betekent dat we als basis hebben gekozen voor twee steekproeven en een selecte groep
informanten. Verder is de orale geschiedenis beperkt gebleven tot hetgeen enkele informanten in
eenmalige interviews, die ook over andere zaken met betrekking tot CENS gingen, daarover
inbrachten. Zeer tegen onze zin hebben we het daar bij gelaten, omdat het zonneklaar was dat voor
een meer substantiële en tegelijk respectvolle inventarisatie van (soorten) oraal erfgoed veel grotere
investeringen in tijd, menskracht en infrastructuur nodig zouden zijn dan wij binnen het beperkte
kader van dit onderzoek zouden kunnen waarmaken. Daarmee is dan meteen een van onze
belangrijkste aanbevelingen gedaan.
Ook maakten de beperkte tijd en financiën het noodzakelijk dat we onszelf geografische
beperkingen moesten opleggen. Dat betekent dat we ons hoofzakelijk hebben geconcentreerd op
CENS in Nederland dat gerelateerd is aan de slavernij in Suriname, de Nederlandse Antillen en
Aruba. In hoofdstuk 2, waar de werkdefinities ter sprake komen, wordt daar nog nader op
ingegaan.
Daarnaast is ook de actualiteit en (daarmee) gevoeligheid van het thema slavernijverleden
terug te vinden in bepaalde keuzes in dit rapport. Onze keus om ook ‘mentaal erfgoed’ erbij te
betrekken is daar een duidelijk voorbeeld van en dat geldt ook voor de gekozen terminologie die
voor sommigen vanzelfsprekend zal zijn, voor anderen echter even wennen. Zo hanteren wij,
vanwege de negatieve connotaties, geen termen als ‘neger’ of het daaraan gekoppelde ‘blanke’
(tenzij in citaten), maar kiezen we voor het meer politieke ‘witte’ en ‘zwarte’. Hetzelfde geldt voor
het begrip ‘slaaf’ dat we prefereren te vervangen door ‘tot slaaf gemaakte Afrikaan’, een keuze die
we echter niet consequent hebben volgehouden. Dat is bewust gebeurd, juist om te illustreren
hoezeer het debat hierover ook een stuk van het erfgoed is. Daarnaast staat de lange omschrijving
soms de leesbaarheid in de weg en maken we dus om praktische redenen toch gebruik van de term
‘slaaf’. In de loop van het rapport wordt enkele malen op deze discussie ingegaan.
We hebben gepoogd een zo evenwichtig mogelijk rapport samen te stellen. Dat zal echter
niet overal en naar ieders tevredenheid honderd procent gelukt zijn. Deels heeft dat te maken met de
veranderde focus, van uitputtende inventarisatie naar voorbeeld van opsporing & interpretatie, deels
is dat ook een gevolg van vier verschillende achtergronden en schrijfstijlen van de auteurs. Tevens
geeft dit aan hoezeer het proces van dit onderzoek ook voor de auteurs een (verrijkend) leerproces
is geweest, waardoor het tegelijk ook echt het rapport van ons vieren is geworden. Rest ons nog
7

iedereen te bedanken die op enigerlei wijze een bijdrage aan dit onderzoek heeft gegeven, in het
bijzonder al onze informanten.
8

I Inleiding
I.1 Inleiding
In 1927 schreef de Nederlandse historicus Kesler: "Trotsch mag men zijn - behoudens de ieder
geboden menschelijke bescheidenheid - op wat men zelf gedaan heeft, op wat men tot stand
bracht, om de gemeenschap vooruit te brengen, eigen geluk en dat der mede-menschen te
bevorderen. En dit aanvaardende, zal de Afro-Amerikaan, die nadenkt en de hand in eigen
boezem steekt, moeten zeggen: Voor mijn land en volk heb ik zoo goed als niets gedaan; wat
daar is, is, hoe gebrekkig dan ook, gewrocht door blanken". 1 Dit citaat is in een aantal opzichten
veelzeggend voor het erfgoed van het Nederlands slavernijverleden. Het suggereert dat er van
zwarte kant geen erfgoed bestaat, dat er in feite louter wit erfgoed is. Tegelijk laat het zien hoezeer
de kwestie van het erfgoed ook een ideologische, of liever mentale dimensie heeft. Zo wordt er in dit
verband in het geheel niet naar het slavernijverleden verwezen, laat staan dat van witte kant daar
verantwoordelijkheid voor wordt genomen, wat duidt op een taboe, of in ieder geval een historische
stilte, en het getuigt van een grote mate van paternalisme, zo niet racisme. Inmiddels zijn we
driekwart eeuw verder. Er is in die tussentijd nogal wat onderzoek naar het slavernijverleden
verricht, een substantieel deel van de nazaten van degenen die ooit tot slaaf werden gemaakt is in
Nederland komen wonen en -mede als gevolg daarvan - is het Nederlands slavernijverleden
onderwerp geworden van een tamelijk brede maatschappelijke discussie, die ertoe leidde dat in
2002 een slavernijmonument werd opgericht en een begin werd gemaakt met een slavernij-instituut
(NiNsee). 2 Niet langer wordt ontkend dat slavernij deel is van de Nederlandse geschiedenis, dat
onvermijdelijk door alle betrokkenen bij die geschiedenis in Afrika, Zuid- en Noord-Amerika en in
Nederland sporen zijn nagelaten en dat die sporen door de lange stilte niet direct herkenbaar zijn.
De stilte zelf lijkt in ieder geval definitief doorbroken, met het monument als belangrijkste
symbool daarvan. Daarnaast ontstaan er allerlei initiatieven waarin het verhaal van de slavernij voor
een breder publiek wordt verteld. Diverse tentoonstellingen, websites, theatervoorstellingen,
televisieproducties en herschreven onderwijsmethodes hebben al het licht gezien of zijn in de maak
om dat verhaal te vertellen, terwijl het NiNsee moet gaan zorgen voor de continuïteit en
meerstemmigheid van dit verhaal. Toen dan ook op initiatief van het ministerie van OC&W een
onderzoeksproject werd gestart naar de aanwezigheid en toegankelijkheid van cultureel erfgoed van
minderheden in Nederland was dit de context die er al snel toe leidde om het in Nederland
aanwezige erfgoed te gaan opsporen dat is geproduceerd als gevolg van dat slavernijverleden. Juist
omdat dit verleden zo onzichtbaar is en tegelijk een groot deel van de Nederlandse bevolking op
verschillende manieren erfgenaam is van die geschiedenis leek het voor de hand te liggen de erfenis
daarvan te gaan (onder)zoeken en zichtbaar te maken. Het hierna volgend rapport is een eerste,
inventariserende poging daartoe.
In feite zou vrijwel alles wat van de zeventiende tot en met de negentiende eeuw is ontstaan
in, of samenhangt met Suriname, de Antillen en Aruba kunnen worden omschreven als cultureel
1 In de West-Indische Gids (1927).
2 Daniël Metz telde in zijn onderzoek naar de totstandkoming van het slavernijmonument alleen al in het NRC-
Handelsblad tussen 1 januari 1997 en 1 augustus 2002 133 artikelen waarin de slavernij en/of het
slavernijmonument ter sprake werden gebracht (Daniël Metz, Erkennen & herdenken. Het Nationaal Monument
Nederlands Slavernijverleden gezien in de ontwikkeling van de Nederlandse herdenkingscultuur.
Ongepubliceerde doctoraalscriptie UvA, 2002, 85-89).
9

erfgoed slavernij, aangezien deze samenlevingen zijn gecreëerd als onderdeel van het Atlantisch
slavernijsysteem. 3 Zonder dit systeem is het uiterst onwaarschijnlijk dat er nu nazaten van Afrikanen
en Aziaten zouden leven, ongetwijfeld zou ook de vormgeving en inrichting van deze samenlevingen
er nu totaal anders hebben uitgezien en het is twijfelachtig of de Nederlandse samenleving in enig
opzicht nu nog sporen van een relatie met deze samenlevingen zou vertonen.
Maar niet alleen alles wat met Suriname, de Antillen en Aruba in die periode te maken heeft
behoort dus eigenlijk tot het erfgoed van Nederland’s slavernijverleden. Ook tientallen
samenlevingen in met name West-Afrika, waar Nederlanders slavenhandel bedreven en nog tot eind
negentiende eeuw forten in bezit hadden horen daarbij, evenals alles wat samenhangt met de
Nederlandse aanwezigheid in Brazilië gedurende het tweede kwart van de zeventiende eeuw, in het
huidige Guyana, gedurende de zeventiende en achttiende eeuw en in het zeventiende-eeuwse Noord-
Amerika. 4
Om alle sporen in Nederland van deze in tijd en ruimte omvangrijke geschiedenis in kaart te
brengen zou echter ver buiten het bestek van deze inventarisatie vallen. Daarom hebben we ons
hoofdzakelijk beperkt tot de erfenis in Nederland van hetgeen is ‘geproduceerd’ tussen circa 1600
toen de Nederlandse slavenhandel op gang kwam en 1863 toen de slavernij in de Nederlandse
koloniën werd afgeschaft 5 , met name wat betreft Suriname, de Antillen en Aruba en in mindere mate
West-Afrika.
Zoals zal blijken kent deze erfenis drie dimensies: een materiële (van schilderijen,
documenten en artefacten tot en met de materiële kant van eetcultuur), een immateriële (van zang en
dans tot en met taal en religie) en een mentale (van visies op- en representaties van ‘de ander’ tot en
met historische taboes en trauma’s). Deze drie dimensies staan vanzelfsprekend niet los van elkaar,
maar functioneren in praktijk onlosmakelijk verbonden. Het onderscheid wordt hier vooral gemaakt
om de complexe (door)werking van de slavernij-erfenis helder te kunnen maken.
I.2 De opdracht
In de gangbare beeldvorming en geschiedvisie over slavernij en slavernijverleden is een stuk
‘verzwegen verleden’ verborgen. Een ‘onontsloten erfgoed’. Zo moet naast datgene wat samenhangt
met de geschiedenis en belevingswereld van de slavenhouders veel sterker de aandacht worden
gevestigd op de geschiedenis en belevingswereld van de slaven zelf. Hierbij dienen met name de
opvattingen en zienswijzen te worden betrokken van de nazaten van de slaven op dit verleden
evenals op de hedendaagse erfenis daarvan. . Deze mentale erfenis van het slavernijverleden hangt
op cruciale wijze samen met het materiële erfgoed en dient dus integraal deel uit te maken van de
inventarisatie. 6 Om dit verborgen of onontsloten erfgoed te ‘ontsluieren’ moet veel meer dan tevoren
3 Met als belangrijkste uitzondering de Inheemse samenlevingen die er al voor de komst van de Europeanen
waren. Deze werden echter vernietigd, totaal gemarginaliseerd of ook onderdeel van het slavernijsysteem
gemaakt.
4 Ook in het VOC-gebied, van het huidige Zuid-Afrika tot en met Indonesië hebben Nederlanders op grote schaal
slavenhandel bedreven. Deze geschiedenis en het erfgoed daarvan blijft hier omwille van de duidelijkheid en het
eigen karakter van de Atlantische slavernij buiten beschouwing. Zie hiervoor Alex van Stipriaan en Ellen Bal, De
VOC is een geloof. Kanttekeningen bij een populair Nederlands imago. In Manon van der Heyden en Paul van de
Laar (red.), Rotterdammers en de VOC. Amsterdam: Bert Bakker 2002, 213-243, met name 231-236).
5 Eigenlijk 1873, want nog 10 jaar na de afschaffing waren de ex-slaven verplicht als contractarbeiders onder het
zogenaamde Staatstoezicht voor de voormalige slaveneigenaren te werken.
6 Zie hiervoor ook Waldo Heilbron: Aanzet tot de inventarisatie cultureel erfgoed minderheden
slavernijverleden. Werkgroep slavernijverleden, december 2001. p. 1-4
10

worden uitgegaan van het perspectief van de Afro-Caribische Nederlanders zelf, de nazaten van de
slaven. Er moet aldus als het ware nieuw materiaal worden geproduceerd, zoals er vroeger ook geen
cultureel erfgoed van vrouwen of ‘gewone mensen’ leek te bestaan. Dit betekent bijvoorbeeld dat
objecten in musea worden geherinterpreteerd door ze vanuit een ander perspectief te bezien.
Dikwijls worden met het verzamelde en geëxposeerde erfgoed van immigranten culturen en beelden
uitgedragen die geënt zijn op- of aansluiten bij het perspectief van de koloniale verhoudingen van
overheersing en onderwerping.
Deze uitgangspunten maken het noodzakelijk om bij een meer systematisch
inventarisatieonderzoek niet van tevoren een scherpe definitie van het erfgoed met betrekking tot het
Nederlandse slavernijverleden te formuleren. Slechts een ruimere, dynamische omschrijving zal het
mogelijk maken nieuw erfgoed te ontdekken.
Tot slot het volgende: het hierboven omschreven inventarisatieonderzoek maakt deel uit van
het Project Cultureel Erfgoed Minderheden van de ministeries van OC&W en BZK. 7 De resultaten
van het inventarisatieonderzoek zullen worden meegenomen, of kunnen zelfs richtinggevend zijn, voor
projecten over het slavernijverleden die in de tweede helft van 2002- eerste helft 2004 in het kader
van dit Project zullen worden uitgevoerd.
Brede werkdefinitie
Het onderzoek houdt zich bezig met het inventariseren van cultureel erfgoed, voor zover dat
gerelateerd kan worden aan het Nederlandse slavernijverleden wat betreft de transatlantische
slavenhandel, de slavernij en de daarmee samenhangende wijzen waarop de nazaten van de tot
slaven gemaakte Afrikanen binnen de Nederlandse samenleving uitdrukking geven aan hun bestaan.
Dit cultureel erfgoed heeft verschillende gedaanten: fysiek (van wapens tot archiefstukken) en
mentaal (van herinneringen en tradities tot ideologieën); passief (het is er, maar moet worden
gevonden en ontsloten) en actief (het heeft nog geen vorm en moet worden ‘geproduceerd‘); primair
(rechtstreeks voortgekomen uit het slavernijverleden, bijvoorbeeld in orale overlevering ) en
secundair (een verwerking van dit slavernijverleden, bijvoorbeeld in 20ste eeuwse kunst).
I.3 Methode van onderzoek
Probleemstelling
De centrale vraag van ons onderzoek is: waar en hoe is cultureel erfgoed van het Nederlandse
slavernijverleden te vinden? Dit leidt tevens tot de afgeleide vraag wat onder cultureel erfgoed van
het Nederlandse slavernijverleden moet worden verstaan. In het volgende hoofdstuk onderzoeken
we dit begrip aan de hand van definities in literatuur en via definities die culturele bewaarinstellingen
(bibliotheken, archieven en musea) hanteren. We formuleerden de volgende onderzoeksvragen:
a) wat is cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden?
b) wat is cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden bij culturele bewaarinstellingen?
c) wat is kenmerkend voor de omvang, aard en toegankelijkheid van dit erfgoed?
d) wat is cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden bij hen over wiens erfgoed het gaat?
e) wat is kenmerkend voor de omvang, aard en toegankelijkheid van dit erfgoed?
7 Project Cultureel Erfgoed Minderheden, definitief plan van aanpak. oktober 2001
11

Aanpak
Per 15 mei zijn we officieel van start gegaan met het in kaart brengen van het culturele erfgoed in
relatie tot het Nederlandse slavernijverleden. We onderzoeken dit erfgoed zoals het te vinden is in
musea, archieven, bibliotheken, Afro-Caribische organisaties en bij een selectie van zwarte en witte
nazaten wier geschiedenis daar is gedocumenteerd. We zijn uit op een globale inventarisatie om een
eerste indruk te krijgen van de aard, de authenticiteit, de ontsluiting, en het behoud van dit erfgoed.
Daarnaast beogen we een aanzet te geven tot noodzakelijk verder onderzoek. We hopen dat met
name het Nationaal Instituut Nederlands Slavernijverleden en Erfenis (NiNsee), dat ongeveer
gelijktijdig met dit onderzoek met zijn opbouw is begonnen, mede op grond van onze bevindingen
nieuwe inzichten kan opdoen voor activiteiten op het gebied van representatie, educatie,
documentatie en onderzoek van het slavernijverleden.
Het is niet mogelijk om alle Nederlandse bewaarinstellingen, Afro-Caribische organisaties en nazaten
te onderzoeken in een tijdsbestek van zes maanden. Om een indruk te krijgen van de landelijke
verspreidheid van cultureel erfgoed slavernijverleden, hebben we twee steden uitgezocht: een die een
voor de hand liggende relatie heeft met slavernij en slavenhandel en een die zo een duidelijke
connectie ontbeert. Zo kwamen we uit op Amsterdam en Leeuwarden. 8
De hoofdstad Amsterdam had als grote koopvaardijstad sterke banden met de slavenhandel
en de slavernij in overzeese koloniën. Zij is in de actualiteit een centrum waar nazaten van slaven,
slavenhandelaren en abolitionisten zij aan zij wonen.
Leeuwarden is een kleine stad die oorspronkelijk agrarisch was georiënteerd. Ze was dus
geen internationale havenstad met wereldwijde connecties, waardoor sporen van het
slavernijverleden hier niet vanzelfsprekend te vinden zullen zijn. Leeuwarden is dus de
controlesteekproef om na te gaan in hoeverre ook minder voor de hand liggende delen van
Nederland zijn ‘aangeraakt’ door het slavernijverleden. Wie weet wat voor relevant erfgoed deze
stad toch nog oplevert.
Keuze voor inventarisatie op stedelijk niveau
Het ligt voor de hand dat een stad, als administratief en commercieel centrum, van lokaal tot
nationaal niveau, meer zal opleveren aan slavernij-erfgoed dan een dorp of een provincie. Dat wordt
nog eens versterkt doordat alle commerciële activiteiten met betrekking tot de trans-Atlantische
slavernij in Nederland vooral in enkele steden was geconcentreerd. Zo kende de WIC, net als de
VOC, een structuur van lokale ‘kamers’, in feite een soort aandeelhouders-vennoten, gevestigd in de
belangrijkste steden. Prominente kooplieden-regenten, de zogenaamde bewindhebbers, maakten in
die kamers de dienst uit en vaardigden uit hun midden degenen af die als de ‘Heren Tien’ leiding
gaven aan de WIC. Vandaar dat in een aantal steden meer erfgoed zal kunnen worden aangetroffen
dan andere, met name Amsterdam (60% aandeel in het kapitaal, 4/9 e vennoot), Middelburg en
Vlissingen (Kamer Zeeland, 2/9 e ), Rotterdam, Dordrecht en Delft (Kamer Maze, 1/9 e ), Hoorn en
Enkhuizen (Kamer Noorderkwartier, 1/9 e ) en Groningen (Kamer Stad en Lande, 1/9 e ).
Wie zich vanuit het perspectief van dit lokale niveau gaat verdiepen in het Nederlandse
aandeel in de slavernijgeschiedenis zal er langzaamaan achter komen hoezeer die lokale geschiedenis
verknoopt is met de geschiedenis van de slavernij. Als je maar goed kijkt zijn er in al die steden tot
8 Aanvankelijk viel onze keus op Helmond, maar al snel bleek dat daar zoveel cultureel erfgoed slavernijverleden
te vinden was, dat het geen goed ‘tegenwicht’ kon bieden tegen Amsterdam. Zie B. Brommer, 'Ik ben eigendom
van...Slavenhandel en plantageleven' (1993)
12

op de dag van vandaag allerlei verwijzingen te vinden naar het slavernijverleden. Niet alleen zijn in
meerdere plaatsen ‘Westindische’ of ‘Afrikaanse’ pakhuizen uit die tijd overeind gebleven, maar ook
zijn in verschillende plaatsen gevelstenen, zogenaamde ‘moorkoppen’, of straatnamen te
bewonderen die direct of indirect verwijzen naar de slavernij. Onlangs werd nog op de begraafplaats
van Portugees-Joodse Amsterdammers, in Ouderkerk aan de Amstel, een aantal graven van slaven
(her)ontdekt. 9 Ook het verhaal dat individuele huizen te vertellen hebben (zie bijvoorbeeld Dors
2002) duidt op de nauwe banden, op micro-niveau, van de Nederlandse samenleving met de
slavernij en de wijze waarop dat in het geheugen beklijft. Zeer illustratief in dat opzicht is
bijvoorbeeld Middelburg.
Op veel plaatsen is in Middelburg, zoals in elke monumentenstad, het verleden zichtbaar en
tastbaar aanwezig in het straatbeeld, bijvoorbeeld de twee panden genaamd De bogt van Guinee,
Oostkerkplein 13 en Demerary, Oostkerkplein 5. De bogt van Guinee verwijst naar het gebied in
Afrika waarvandaan de Zeeuwen verreweg de meeste slaven binnen de transatlantische
handelsbeweging transporteerden naar de Nieuwe Wereld. Demerary was de naam van een
Zeeuwse volksplanting in het noordoosten van Zuid-Amerika, gelegen in het huidige Brits-Guyana,
waar een gedeelte van de uit Afrika aangevoerde slaven op de plantages te werk werden gesteld.
Demerary was een pakhuis van de WIC, waar de aangevoerde bekende plantageproducten, zoals
suiker, werden opgeslagen in afwachting van in Middelburg te houden veilingen. Het verhaal rondom
het huis De bogt van Guinee is wat ingewikkelder en geeft aan dat cultureel erfgoed en de
herinnering aan het verleden in de beleving van mensen aan verandering onderhevig kan zijn.
Achter het Oostkerkplein, tussen dit plein en de bolwerken van de stad heeft vanaf de laatste
uitleg van Middelburg in de 17 e eeuw een half rond smal straatje gelegen. Een straatje dat vanwege
zijn gebogen vorm, net als dergelijke straatjes in Goes en Groningen, de naam De bogt van Guinee
kreeg. Deze naamgeving kwam natuurlijk tot stand doordat iedereen in deze steden bekend was met
dit Afrikaanse handelsgebied en met het soort handel dat daar gedreven werd, zodat een half rond of
gebogen straatje al snel de associatie met de gebogen Afrikaanse westkust opriep. In Middelburg
echter is het straatje De bogt van Guinee in de loop der tijd in verval geraakt en rond 1848
weggesaneerd. Een groot gedeelte van de hierdoor vrijgekomen grond is toen aangekocht door de
bewoner van het huidige pand Oostkerkplein 13. Omdat dit pand in een hoek van dit halfronde plein
is gelegen en omdat er in Middelburg een wijdverspreide gewoonte is huizen een naam te geven is
kort na het verdwijnen van het straatje de naam ervan overgegaan op het huis dat er vlak voor lag.
Het bijzondere is dat hierdoor de associatie met de slavenhandel op West-Afrika niet met
een redelijk onpersoonlijk straatje maar met een huis en dus ook met de bewoners ervan gelegd
werd. In de loop der jaren na 1848 vervaagde bij de inwoners de historische werkelijkheid over het
hoe en het wat van de Middelburgse slavenhandel, maar de associatie van slavenhandel met het huis
De bogt van Guinee bleef. Zo sterk zelfs dat vanaf het begin van de 20 ste eeuw tot nu toe er
verhalen de ronde doen onder de autochtone Middelburgse jeugd over “slaven die vroeger in boeien
geketend in de kelders van dat huis werden opgesloten”. Een voorbeeld hoe een stuk immaterieel
cultureel erfgoed van het Zeeuwse slavernijverleden in de loop der tijden aan verandering onderhevig
kan zijn, maar toch niet geheel uit het collectieve geheugen verdwijnt. 10
9 Zie o.a. C.K.Kesler, Merkwaardige gevelsteenen te Amsterdam. In de West Indische Gids xii, dl.13 (1930/31), 113-
118; Allison Blakely, Blacks in the Dutch world. The evolution of racial imagery in a modern society. Bloomington:
Indiana University Press, 1993; Henry Dors e.a., De kleine geschiedenis van de slavernij, sporen in Amsterdam.
Amsterdam: KIT Publishers, 2001; Brigitte Tillema, Zwarte slaaf in grachtenpand. In Nieuw Israelitisch Weekblad,
18 okt.2002, 3-4.
10 Met dank aan R. Koops, directeur van het Zeeuws Archief.
13

De verknooptheid van de verschillende delen van de slavernijgeschiedenis op micro-niveau gaat
echter nog veel verder. Pas recentelijk begint duidelijk te worden hoezeer de familienetwerken van
de betrokken kooplieden en WIC-functionarissen zich uitstrekten over de hele slavernijdriehoek
Afrika-Caribisch gebied-Nederland en hoe daardoor delen van zo’n netwerk wortel schoten
overzee en zich lokaal vermengden.
Zo kregen vele Nederlandse families ‘zwarte takken’ die zich voor een deel op een gegeven
moment ook weer in de Nederlandse steden vestigden. Zeer systematisch is dit voor enkele van die
families beschreven door Michel Doortmont c.s. (2000) en Luuc Kooijmans (1997) en dit lijkt nog
maar het topje van de ijsberg te zijn. 11 In ieder geval wordt duidelijk dat er al zeker sinds de
achttiende eeuw Afrikaans bloed door de Nederlandse aderen vloeit. Zichtbaar is dit erfgoed niet
meer, maar daarom nog wel –genetisch- aanwezig. 12
Daarnaast kan de recente immigratie van nazaten van de slavernij die vooral terecht kwamen
in de grote steden van de Randstad en veel minder daarbuiten, licht werpen op de vraag in hoeverre
hun aanwezigheid uitmaakt voor de toegankelijkheid van cultureel erfgoed op dit terrein en in
hoeverre zij zelf ook weer erfgoed hebben ingebracht in deze samenleving.
Keuze voor specifieke bewaarinstellingen
We hebben enerzijds gekozen voor bewaarinstellingen waar als vanzelfsprekend cultureel erfgoed
Nederlands slavernijverleden te vinden is, anderzijds voor bewaarstellingen waar als vanzelfsprekend
geen of nauwelijks van dit erfgoed te vinden is. Op deze wijze willen we een indruk krijgen van de
verspreidheid van dit cultureel erfgoed in Nederland.
Nadat we een paar instellingen middels een belronde hadden onderzocht op de mogelijke
aanwezigheid van cultureel erfgoed slavernijverleden, besloten we de volgende instellingen in
Amsterdam en Leeuwarden aan een nadere studie te onderwerpen. We kwamen er al gauw achter
dat het niet mogelijk is zicht te krijgen op de verspreidheid van dit erfgoed zonder de bekende en
relevante bewaarinstellingen buiten Amsterdam zoals het Nationaal Archief (Den Haag) en het
Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (Leiden) te onderzoeken. Zo kwamen we op
een totaal van 32 bewaarinstellingen.
14
Amsterdam Leeuwarden Totaal
Bibliotheken 172 -> 8 4 -> 1 9
Archieven 11 -> 4 2 -> 1 5
Musea 59 -> 7 10 -> 2 9
Organisaties 6
Individuen 24
BAM overige 9
Totaal 62
11 Michel Doortmont, Nathalie Everts en Jean Jacques Vrij, Tussen de Goudkust, Nederland en Suriname. De Euro-
Afrikaanse families Van Bakergem, Woortman, Rühle en Huydecoper. In De Nederlandsche Leeuw. Tijdschrift
van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslacht- en Wapenkunde, jrg. 117 (2000) nr. 5/6, 170-213,
nr. 7/8, 310-345, en nr. 11/12, 490-577. Zie ook Luuc Kooijmans (1997) en Jean Jacques Vrij (1998 en 2002).
12 Zie ook de familiegeschiedenis van Jaap Verseput in Wi Rutu (juli 2002).

Amsterdam
Bibliotheken: De bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam met daarbinnen twee speciale
afdelingen: Zeldzame en Kostbare Werken en De Natuurwetenschappelijke
Studiekring Caribisch Gebied (onderdeel van de Plantagebibliotheek); de bibliotheek
van de Vrije Universiteit; de bibliotheek van het Internationaal Instituut voor Sociale
Geschiedenis; de bibliotheek van het Koninklijk Instituut voor de Tropen; de
bibliotheek van De Nederlandsche Bank, de Quakerbibliotheek
Archieven: Het Gemeentearchief Amsterdam, het Nederlands Economisch-Historisch Archief
(NEHA), het Réveilarchief en het Internationaal Informatiecentrum Archief voor de
Vrouwenbeweging (IIAV).
Musea: Het Nederlands Scheepvaart Museum Amsterdam, het Rijksmuseum, het Koninklijk
Instituut voor de Tropen, het Theatermuseum, het Historisch Museum Amsterdam,
het Joods Historisch Museum en het Museum Van Loon.
Leeuwarden
Historisch Centrum Leeuwarden (archief en bibliotheek zijn recentelijk gefuseerd)
Musea: Fries Museum, Keramiekmuseum Princessehof
BAM overige 13
Bibliotheken: De Koninklijke en de Openbare Bibliotheek te Den Haag en het Koninklijk Instituut
voor Taal-, Land- en Volkenkunde in Leiden.
Archieven: Nationaal Archief te Den Haag en het Zeeuws Archief te Middelburg. Korte
bespreking van de collectives van de volgende archieven: Provinciaal Archief
Utrecht, Archiv der Brüder Unität en het archief van de Fraters van Tilburg
Musea: Zeeuws Museum
Keuze interviews
Om er achter te komen hoe cultureel erfgoed slavernijverleden Nederland nu in de praktijk gezien
wordt, hebben we uiteenlopende personen geïnterviewd. Enerzijds degenen die actief betrokken zijn
bij het bewaren van cultureel erfgoed slavernijverleden zoals conservatoren, archivarissen en
bibliothecarissen. Anderzijds degenen over wiens erfgoed het gaat. De eerste groep bestaat alleen uit
witten omdat in onze steekproef geen zwarte conservatoren, archivarissen of bibliothecarissen
voorkomen; de tweede uit mensen van verschillende etnische achtergrond.
We hebben gekozen voor 40 sleutelfiguren die een Afro-Surinaamse (incl. marron
achtergrond), Afro-Antilliaanse of autochtoon Nederlandse achtergrond hebben. Dat waren
vertegenwoordigers van Afro-Caraibische organisaties, wetenschappers, kunstenaars,
vertegenwoordigers van de hierbovengenoemde bewaarinstellingen. We ondervroegen ook
uitgebreid enkele personen die als nazaten van slaven of van slavenhouders kunnen worden
beschouwd. Tot slot hebben we ook informatie ingewonnen via ongestructureerde, open-end
interviews tijdens het onderzoek spontaan met verschillende mensen.
Doelstelling
Primair is het doel een globale inventarisatie van cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden in
ruime zin, zodat een eerste indruk ontstaat van de authenticiteit van het erfgoed, de sterke en
13 De afkorting BAM staat hier voor Bibliotheken, Archieven en Musea.
15

zwakkere kanten van de verwerving, het behoud, de toegankelijkheid en de presentatie. Bovendien
ging het erom, dat nieuwe vragen worden ontwikkeld waarmee collecties kunnen worden onderzocht
en objecten worden getraceerd die tot nu toe niet werden verbonden aan het slavernijverleden. De
resultaten van het onderzoek zullen mede richting kunnen geven aan vervolgonderzoeken en -
projecten.
Eindresultaat
De inventarisatie resulteert in een kritisch essay, dat als leidraad zal kunnen dienen voor verder
onderzoek op dit terrein. Hierin wordt een deconstructie aangereikt van het ‘versluierd’ slavernij
geschiedbeeld in Nederland. Aangegeven zal worden hoe ‘ontsluiering’ daarvan kan plaatsvinden.
Daarnaast zal in het essay worden besproken waar sprake is van ‘common ground’ tussen alle
erfgenamen van dit verleden, waar verschillende wegen moeten worden gevolgd en wat dat betekent
voor de omgang met dat verleden. Dit zal leiden tot aanbevelingen en prioriteiten voor toekomstig
onderzoek en te voeren beleid op dit onderdeel van cultureel erfgoed minderheden.
Ook zal inventarisatie plaatsvinden van- en voorstellen worden gedaan voor ‘nieuw te
produceren’ cultureel erfgoed op het gebied van orale en muzikale tradities en geschiedenis. Hierbij
zal ook aandacht worden besteed aan mentaal cultureel erfgoed- en de materialisering daarvan. Dit
geldt met name voor wat betreft het historisch besef (individueel en collectief, zwart en wit) en
beelden van en omgang met ‘de ander’ (zwart en wit). De hierbij gehanteerde methodieken zullen
worden beschreven, zodat zij een voorbeeldfunctie kunnen hebben voor verdere onderzoeken op dit
terrein.
Ook geeft de inventarisatie een –niet uitputtend- overzicht van de onderzoekers die zich in
Nederland met cultureel erfgoed slavernijverleden bezighouden, de literatuur op dit gebied,
bewaarinstellingen en collecties.
Onderzoekers en begeleiding
Als onderzoekers zijn aangesteld, ieder voor 0,8 fte, dr. Aspha Bijnaar, sociologe met een
Surinaamse achtergrond en drs. Valika Smeulders, afgestudeerd in Talen en Culturen van Latijns-
Amerika, met een gemengd Antilliaans-Surinaams-Nederlandse achtergrond. De eerste is
ondergebracht bij de Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen van de Erasmus Universiteit
Rotterdam, de tweede bij het Museum Suriname te Amsterdam. Als supervisoren en mede-auteurs
van het rapport treden op prof.dr. Alex van Stipriaan Luïscius, hoogleraar Niet-Westerse
Geschiedenis aan voormelde faculteit en dr. Waldo Heilbron, sociaal-psycholoog en voorzitter van
de Stichting Museum Suriname. Uit de werkgroep Cultureel Erfgoed Slavernij is tevens een
begeleidingscommissie geformeerd bestaande uit dr. Susan Legêne (Koninklijk Instituut voor de
Tropen, Amsterdam), dr. Brigida Meijer-Cratz (Overlegorgaan Caribische Nederlanders, Den
Haag) en drs. Roelof Koops (Zeeuws Archief, Middelburg).
16

II Het begrip cultureel erfgoed slavernijverleden
II.1 Literatuur
Er is grote belangstelling voor cultureel erfgoed. Je hoort erover tijdens symposia, studiedagen, in het
nieuws, op websites etc. De term wordt door een breed publiek gebruikt, uiteenlopend van de
schrijfster Karin Spaink in de discussie over de vaste boekenprijs tot en met de Marokkaanse
rapper Raymtzer die het twee keer gebruikt in zijn lied Kut-Marokkanen. Het begrip lijkt dan ook
oneindig rekbaar. Volgens de Amerikaanse filosoof David Lowenthal wordt alles wat maar enigszins
bewaard kan worden voor later, van archeologische vondsten tot Hollywood beschouwd als
cultureel erfgoed. 14
Het is moeilijk een bevredigende en eenduidige betekenis voor cultureel erfgoed in de
literatuur te vinden. In Een eeuw strijd voor Nederlands cultureel erfgoed vinden we bijvoorbeeld
een definitie die zich alleen maar op het materiële aspect van cultureel erfgoed richt, namelijk: het
geheel van goederen dat het verleden van onze eigen samenleving maar tegelijk ook daardoor
onze samenleving zelf doet leren kennen en begrijpen (Duparc 1975;xv,xvi).
Unesco daarentegen richt zich sinds eind jaren 1990 ook opimmaterieel cultureel erfgoed
(intangible cultural heritage), wat zij definieert als: all processes developed by groups of peoples
as well as the knowledge, skills and creativity, the products created, and the resources, spaces
and other aspects of social and natural context necessary to sustain such groups. These
processes provide living communities with a sense of continuity with preceding generations
and are important to cultural identity, including the safeguarding of cultural diversity and
creativity of humanity.[BRON?] Kortweg: immaterieel erfgoed is alles wat bijdraagt een groep als
zodanig in stand te houden en is dus belangrijk voor zijn culturele identiteit Het bezwaar is dat deze
definitie zo ruim is dat niet duidelijk wordt wat níet onder deze definitie valt.
Op de website van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (www.miocw.nl)
kunnen we lezen dat cultureel erfgoed wordt gedefinieerd als de historische dragers van onze
nationale identiteit. Ook deze definitie roept vragen op. Is er wel sprake van een nationale identiteit
en zo ja, wiens nationale identiteit is dat in onze huidige multiculturele samenleving, en wordt dat
bijvoorbeeld daar door mannen en vrouwen, ouderen en jongeren, rijken en armen enz. hetzelfde
onder verstaan? Dat licht het ministerie op de website niet toe.
Andere omschrijvingen in de literatuur zijn zodanig geformuleerd dat ze slechts nuttig blijken
voor een specifieke onderzoeksopdracht, bijvoorbeeld een concept van cultureel erfgoed dat alleen
geldt voor een bepaalde provincie (zie Gerding 2001:25).
In sommige definities is ook ruimte voor het gegeven van een globaliserende wereld, waarbij
cultureel erfgoed slaat op de goederen van de mensheid in haar geheel (Duparc 1975:xv). Maar dat
doet ons inziens afbreuk aan de culturele diversiteit en identiteit van groepen.
De vraag is hoe deze definities gestalte krijgen. Sommige auteurs plaatsen daar kritische
kanttekeningen bij. Ed Jonkers wijst erop dat erfgoed, net als geschiedenis zelf, twee gezichten heeft,
een positieve en een negatieve. De positieve kant van cultureel erfgoed kenmerkt zich door een
positieve grondhouding over het verleden. Deze grondhouding vinden we terug in de manier waarop
historische stadjes gepresenteerd worden, maar ook in de manier waarop de geschiedenis wordt
14 Lowenthal, D. The Heritage Crusade and the Spoils of History. New York: The Free Press, 1996.
17

voorgesteld in bijvoorbeeld musea, koffietafelboeken, reisgidsen, officiële redevoeringen,
gedenkboeken en regeringsbrochures. In die voorstelling is Nederland het toonbeeld van
vrijheidsliefde, verdraagzaamheid, welvaart, rechtvaardige verhoudingen, religieuze tolerantie,
multiculturaliteit, etc.
De negatieve kant van cultureel erfgoed kenmerkt zich volgens Jonkers daarentegen als
kritiek op deze zelfgenoegzaamheid. Kritische wetenschappers en wereldverbeteraars verwerpen de
‘zoete’ grondhouding over het verleden en stellen de wandaden van Nederlanders uit het verleden
centraal zoals winstbejag, slavenhandel, religieuze intolerantie, hardvochtig asielbeleid en
milieuvervuiling.
Volgens Lowenthal is in praktijk echter de presentatie van cultureel erfgoed vooral een uiting
van trots op ‘het eigene’. Maar daarin schuilt volgens hem ook een gevaar in. Het creëert namelijk
een vertekend beeld, omdat we kiezen voor het imago waarin we ons willen herkennen. Lowenthal
zoekt de verklaring hiervoor in de snel veranderende wereld, die tot grote onzekerheid leidt over de
toekomst. Hierdoor gaan we ons bijna obsessief bezighouden met onze geschiedenis, met ons
cultureel erfgoed. Die preoccupatie leidt volgens hem tot talloze misvattingen over het verleden.
Deze misvattingen leiden tot uitsluiting van andere groepen van ‘ons’ erfgoed, omdat
irrationele argumenten het gecreëerde erfgoed voor buitenstaanders duister en nutteloos maken.
Logica en redeneringen vermijden we, omdat ons cultureel erfgoed anders te universeel wordt.
Kortom, cultureel erfgoed is in ieder geval iets dat zowel een materiële als een immateriële
dimensie kan hebben en dat nu nog bijdraagt aan de identiteit van een groep, vaak op een (eenzijdig)
positieve en exclusieve manier, maar soms ook kritisch/bekritiserend en daarmee impliciet ook meer
inclusief.
II.2 Erfgoed: een indeling in zwart en wit
Nog niet zo lang geleden werd, zoals gezegd, bij het gebruik van de term erfgoed in de eerste plaats
gedacht aan het materiële aspect van de nalatenschap van vorige generaties. Van dit verleden kon
men bovenal kennis nemen door bestudering van materiële zaken, van monumenten tot aan
kunstwerken en museale objecten. Musea werden beschouwd als de instellingen bij uitstek waar
‘artefacten’ van het verleden werden verzameld, bewaard en tentoongesteld 'tot leering ende
vermaeck'. Tegenwoordig begint daar meer en meer een immateriële component bij te komen in de
vorm van een toenemende belangstelling voor orale geschiedenis en datgene wat vroeger als
volkscultuur werd omschreven.
De ontwikkeling naar een ruimere omschrijving gaat samen met een toenemend inzicht in de
nauwe samenhang van erfgoed met identiteit. Identiteit duidt op 'het gevoel' of de 'ervaring' van wie
men is, waar men bij behoort en waarin men zekere continuïteit aanneemt waarin verleden en heden
met elkaar verbonden zijn. Dit verklaart de bindende rol van geschiedenis en geschiedbeeld,
waarmee een al dan niet denkbeeldige groep of volksgemeenschap zich identificeert. Voor witte
Nederlanders is dat –enigszins schematisch- een identiteit die vooral gekoppeld is aan een scala van
beelden over een roemrijk verleden waarin zwarte mensen hooguit een decor-functie hebben, terwijl
het voor zwarte nazaten van mensen in slavernij gekoppeld is aan een mix van beelden over
onderdrukking (door witten), de traumata die daaruit voortkwamen, maar ook het verzet en de
zwarte renaissance. Aan het poneren van de eigen identiteit zijn stereotypie en (ver)zwijgen niet
vreemd, daar men zichzelf bij voorkeur zo voordelig mogelijk schetst, vaak ten koste van de
beelden over de ander. Vertekeningen als gevolg daarvan liggen aan de basis van de discussies - niet
alleen onder intellectuelen - over het erfgoed van de zwarte en de witte gemeenschap. In de laatste
18

decennia van de twintigste eeuw werden 'verzwegen verleden' en valse voorstellingen een centraal
thema in de discussies over erfgoed. Vragen over betekenis en werkelijkheidsgehalte drongen zich
hierbij in bewustzijn en ook definiëring van het erfgoed werd onderwerp van discussie.
Dit was een gevolg van de snelle en fundamentele veranderingen die Nederland, en de
(westerse) wereld in het algemeen, sinds de jaren 1950 meemaakte. Als gevolg van het uiteenvallen
van de koloniale imperia en van de overspannen economische expansie van het Westen kwamen er
massale migratiestromen naar het Westen op gang. Ook de fysieke omgeving transformeerde snel en
technologische, sociaal-economische en politieke veranderingen en niet te vergeten de opdringende
beelden via de massamedia, sloegen een bres in vele zekerheden van weleer. In een ‘kleiner’
wordende wereld, kwam een confrontatie met de eigen identiteit en die welke men aan anderen
toeschreef steeds dichterbij. Ze bracht een sfeer van ‘overgang’ en mentale onbalans, zelfs van
onveiligheid, waaraan vooral witten niet eerder onderworpen waren geweest. Een eeuwenoude
reputatie en het zelfbeeld van Nederland als tolerant en niet xenofobisch, was daarbij barsten gaan
vertonen. In plaats van terug te grijpen op oude waarden, waarvan de vermeende tolerantie het
aanvankelijk moeilijk had gemaakt de feiten aan te nemen, ontstond meer recent toch ook de wil
zaken onder ogen te zien. Dit zijn allemaal processen waarin de wereld vandaag verwikkeld is. Deze
werkelijkheid heeft als neveneffect dat waar wij vandaag als onderzoeksvondsten op aansturen,
morgen achterhaald kan blijken te zijn. De wereld, ook de Nederlandse, is voortdurend in
verandering.
Tegen deze achtergrond is het mogelijk de veranderende opvatting over wat als erfgoed van
het Nederlands slavernijverleden moet worden beschouwd in kaart te brengen. Is dat alleen ‘zwart’
erfgoed, alleen ‘wit’ erfgoed, allebei en wellicht ook nog ‘gemixt’ erfgoed? Wat houden die
categorieën prcies in en wat betekent dat voor de blik waarmee instituties en individuen naar dat
verleden gekeken hebben en nu kijken? In dit (explorerend) onderzoek wordt veel aandacht besteed
aan bibliotheken, archieven en musea. Deze bevatten bronnen van de slavernijgeschiedenis, die in
zijn 'verzwegen' gedeelte achterhaald moet worden. Tegelijkertijd behoren de instellingen zelf tot de
belangrijke exponenten van het erfgoed. Daarmee wordt het eerste element aangedragen van het
verschil in erfgoed tussen wit en zwart. Belangrijke informatie over het zwarte erfgoed wordt
verschaft door instellingen die sinds hun ontstaan in de negentiende eeuw de symbolen en
steunpilaren zijn van de verondersteld homogeen witte, geavanceerde (lees: ‘beschaafde’) natiestaat.
Niet alleen zijn de documenten artefacten en verbeeldingen die er zijn opgeslagen allemaal
geproduceerd en/of verzameld door witten, maar ook het beheer en de presentatie ervan heeft tot de
dag van vandaag onder witte controle gestaan. Zolang het om kwesties gaat die qua objectiviteit
meer indifferent zijn, zou dat geen punt zijn. Vooral echter waar het gaat om een 'verzwegen
verleden', zou dit gegeven een ernstig bezwaar kunnen vormen in onderzoek. De problemen
beginnen met dat documenteren en het bewaren van documenten niet neutraal is. Documenten zijn
vaak selectief in wat ze vertellen en wat niet. Het opschonen van archieven wordt bovendien bepaald
door selectieve procedures, waaraan voorkeuren en visies, beoordelingen over relevantie van
management en archiveerders ten grondslag liggen. Dit op haar beurt kan een zich als olievlek
uitbreidende vooringenomenheid tot gevolg hebben. 15
Een korte terugblik brengt ons tot de veronderstelling dat het westers raciaal vooroordeel in
de moderne geschiedenis werd versterkt door de opkomst van het vooruitgangsbegrip in de tijd
dat deze beschaving haar heerschappij vestigde over grote delen van de wereld. Een van de
gevolgen was dat de rest van de wereld gedefinieerd werd als achterlijk en daarom inferieur. De
15 Waldo Heilbron: Identifying Sites of Memory: In Search of History, Unesco Expert Meeting: Plantation
Systems of the Caribbean, 2001
19

elatie met het feit dat veel van die rest 'gekleurd' was, maakte de cirkel rond: al gauw drong zich de
relatie op van kleur met statusverschil en werd dienovereenkomstig de ongelijkheid in menselijke
kwaliteiten gepostuleerd. Dit zou men kunnen zien als een kwaadaardig stuk erfgoed, dat voor
generaties de samenleving in haar ban kreeg en beslissende invloed kreeg op de machtsuitoefening
over en bejegening van Afrikanen (in slavernij) en hun nazaten. Dit heeft ongetwijfeld invloed gehad
op de wijze waarop andere volken werden gedocumenteerd.
De vroegste uitbeeldingen van Afrikanen die een groter publiek bereikten, vanaf licht
gekleurd tot zwart - typerend voor die tijd – kwamen vooral voor in bijbelse voorstellingen. In de
oudste afbeeldingen zijn Afrikanen geschetst in egalitaire beelden, maar dit veranderde al in de
Middeleeuwen. Sindsdien werd in toenemende mate, met name sinds de tijd van de transatlantische
slavernij in diverse vormen van het witte erfgoed, van schilderkunst en prenten tot aan verzen en
zegswijzen, de verbeelding van ‘de ander’ gehiërarchiseerd op basis van kleur. Zwart behoorde tot
de onderkant van een veronderstelde natuurlijke hiërarchie in de wereld en werd geassocieerd met
de duisternis, 'het kwaad', het primitieve. Dergelijke associaties liggen diep in het bewustzijn van vele
witte Europeanen en dus ook Nederlanders verankerd. De negatieve verbeeldingen hebben zich
voortgezet tot in hedendaagse populaire beeldcultuur zoals de manier waarop Afrikanen worden
verbeeld in strips als Suske en Wiske, of Kuifje., of reclames waarin de kracht van wordt
gepropageerd door de suggestie dat deze zelfs een zwarte wit zou kunnen wassen. Deze en
ontelbare andere zijn voorbeelden van de inprenting van een hiërarchische positie tot aan
ridiculisering en een karikaturaal imago dat aan Afrika en het zwart-zijn werd opgedrongen. 16 ‘
Kortom, de - op een enkele mogelijke uitzondering na - niet gunstige beeldvorming als deel
van bewustzijn en voorstellingswereld, ingebed in de Nederlandse cultuur, geschiedbeeld en
historisch bewustzijn, kan aanleiding zijn tot houdingen en gedrag tegenover de nazaten en
medebepalend zijn voor de opvattingen over erfgoed. Het citaat van de historicus Kesler bovenaan
hoofdstuk 1 is daarvan een treffende illustratie.
Wanneer we nu, voor het gemak van de analyse, even vasthouden aan een indeling in zwart
en wit erfgoed als leidraad bij de speurtocht door Nederland dan betekent dit dat zwart erfgoed al
datgene is dat door of specifiek voor tot slaaf gemaakte Afrikanen en hun nazaten is
ge(re)produceerd; wit erfgoed is dan al hetgeen specifiek voor (en meestal ook door) Europeanen
en hun nazaten in de context van de transatlantische slavernij is ge(re)produceerd. Beide kennen
materiële, immateriële en mentale dimensies. Voor zwart erfgoed betekent dit dat gezocht kan
worden naar de volgende elementen.
Materieel (wat tastbaar is): een breed scala aan gebruiksvoorwerpen, kleding,
lichaamsversieringen, muziekinstrumenten en kunst(nijverheid), tot aan slavenboeien en
martelwerktuigen. boeken en archieven tot stand gekomen als onderdeel van het slavernijsysteem of
in reactie daarop (overheidsrapporten, reisverslagen, scheepsjournalen, plantershandboeken,
plantage-administraties, petities voor afschaffing etc.), alle vormen van materiële cultuur die tot het
leven van ‘slavenmakers’ behoorden of dit hebben verbeeld (portretten, grachtenpanden, pakhuizen,
egodocumenten etc.), verbeeldingen van de slavernij (schilderijen, prenten, gevelstenen, ‘moorse
gapers’ etc.)
16 Deze ontwikkeling wordt, met een overvloed aan beeldmateriaal, voor Nederland getoond in Jan Nederveen
Pieterse, Wit over zwart: beelden van Afrika en zwarten in de westerse populaire cultuur; Amsterdam: KIT, 1990
en Allison Blakely, Blacks in the Dutch world, the evolution of racial imagery in a modern society;
Bloomington: Indiana University Press, 1993. Voor enkele voorbeelden uit recente reclames zie: Alex van Stipriaan
en Matthijs Dicke, ‘De zweep erover’. Zwart in Nederland; het beeld van de nobele wilde. AD Magazine Algemeen
Dagblad, 30/06/2001, 20-25.
20

Immaterieel (bijna tastbaar, want met duidelijk zichtbare toepassing): (orale) literatuur, dicht- en
vertelkunst, taal, muziek, dans, religieuze systemen, wetenschappelijke kennis,
verwantsschappsystemen, familieverhalen, zegswijzen.
Mentaal: wereldbeeld, spiritualiteit, normen en waarden, kleurgevoeligheid en hiërarchie-denken,
gender-relaties, verzets-, bestaans- en overlevings-strategieën.Voor wit erfgoed kan worden gezocht
naar: racisme, stereotype beeldvorming over zwarten, historische taboes (stilte), protest tegen de
slavernij.
Deze poging tot indeling in zwart-wit kan niet meer dan een eerste aanzet zijn. Ze kan ook niet
dwingend worden opgelegd aan het materiaal, zonder het risico dat in de zoektocht een dynamische
werkelijkheid wordt gefragmenteerd en in vooraf geformuleerde modellen wordt gewrongen.
Daarnaast zijn er andere zaken, die op haar beperkingen attenderen. Waar past het restant aan
attributen die op de plantages werden gebruikt en veelal te bezichtigen in musea, die uitingen zijn van
een relatie, een onderdrukkingsrelatie in een gemeenschappelijk verleden, of de vormen van muziek
die voortkwamen uit Afrikaanse en Europese traditie, die in die creatieve vormen niet uiteen te halen
zijn (ritme en maat, en de in regio geboren harmonie). En wat te denken van alle informatie over het
leven van tot slaaf gemaakte Afrikanen die tussen de regels door ook uit de witte bronnen zijn te
halen, of bijna letterlijk de stem van slaven in op schrift gestelde gerechtelijke verhoren? 17 De erfenis
uit het slavernijverleden vertegenwoordigt, net als dat slavernijverleden zelf, een dynamische wereld,
die het stempel draagt van gecreëerd te zijn door slavenhouders en mensen in slavernij. Men hoeft
maar de radio of TV aan te zetten, door de straten te lopen, om een zekere mate van vermenging op
te merken. Men verwarre dus niet ‘constructies’ die dienen om een gemeenschappelijk verleden
meer doorzichtig te maken, met de bestaande verhoudingen. In de volgende paragrafen zal een meer
uitgebreide presentatie volgen, die op basis van de vraaggesprekken en ander verzameld materiaal
aan deze eerste indeling zou kunnen worden toegevoegd.
II.3 Cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden in de praktijk: bewaarinstellingen
Het is anno 2002 niet uitzonderlijk dat bewaarinstellingen zich inspannen om meer publiek te trekken
en zich daarbij meer dan voorheen richten op ‘de gewone man’. Zo vertelden verschillende van de
geïnterviewde museummedewerkers ons, dat zij de laatste jaren de geschiedenis ‘anders’ willen
presenteren dan in de 19 e eeuw gebruikelijk was. Minder heldenverering en meer herkenbare figuren
van vlees en bloed moeten in de vitrines te zien zijn. Ook archieven en bibliotheken richten zich
bewust op (dienstverlening aan) ‘de klant’: zo moeten websites hun collecties dichter bij de
(potentiële) gebruiker brengen. Wat betekent die publieksgerichtheid voor CENS? Uit de
gesprekken bleek dat geen van de CENS-bewaarders een pasklare definitie voor het erfgoed kon
presenteren, een omschrijving of begripsafbakening werd terstond bedacht. De hoeders van het
erfgoed zijn zich wel bewust van de actualiteit van het thema slavernijverleden. De mate waarin ze
zich met dit thema bezighouden laat grote verschillen zien. De onderzoekers viel daarbij het volgende
op:
- de persoonlijke belevingswereld en het vakgebied zijn van invloed op de benadering van
CENS door professionele bewaarders;
- het al dan niet oppakken van het thema door de instelling gebeurt vanuit uiteenlopende
argumenten en roept definiëringsvragen op.
17 Ch. Eersel: Lees maar, er staat niet wat er staat: de ‘kleine geschiedenis’ van slaven en slavenmeesters. SWI-
Forum. nummer: verzamelde artikelen over taal, geschiedenis en identiteit 1985-2001. Paramaribo: Stichting
Wetenschappelijke Informatie 2002.
21

Onze eerste constatering, de invloed van de eigen omgeving en het eigen vakgebied op de beleving
van CENS, sprong voor het eerst in het oog in ons contact met de Friese instellingen. Aanvankelijk
kregen wij steevast als reactie dat erfgoed van het slavernijverleden bij hen helemaal niet te vinden
was. Daarvoor moesten we in Amsterdam of Zeeland zijn, de plaatsen waarvandaan slavenschepen
vertrokken en waar de handelshuizen opgetrokken zijn met geld uit de slavenhandel. Friesland stond
ver van die overzeese connecties. Een gezamenlijke overlegde, succesvolle zoektocht in de Friese
archieven deed die visie bijdraaien tot: CENS is alles wat resteert van of doet denken aan
connecties met de West (zoals Suriname en Brazilië). Het omvat geschreven en gedrukte
documenten, tekeningen, verslagen van betrokkenen maar ook mondelinge overlevering.
Een archivaris in Amsterdam ziet dat, vanwege zijn omgeving en (daarmee samenhangend) zijn
persoonlijke contacten, van meet af aan anders. Net zoals we later zullen zien dat veel nazaten ‘met
Afrikaans bloed’ doen, trekt hij de definitie van CENS breder dan een materiële en gaat hij daarbij
bovendien buiten zijn werkgebied. Volgens hem is CENS:
1) de hele binnenstad van Amsterdam (het wordt vaak ontkend, maar waarom zijn er zoveel
meer gevels met verwijzingen naar de West dan naar de Oost?);
2) iedereen die maar een druppel Afrikaans bloed in zijn aderen heeft stromen;
3) de fysieke aanwezigheid van nazaten van slaven in Nederland vanuit het principe wij zijn
hier omdat jullie daar waren.
Het lijkt erop dat de omgang met Caribische Nederlanders (wat nu eenmaal sneller gebeurt in de
Randstad, waar een aanzienlijk deel van de bevolking van overzeese komaf is) mede het perspectief
op CENS bepaalt. De medewerkers die wij spraken die zich uit persoonlijke belangstelling wat
meer verdiept hadden in ‘de zwarte pagina van de Nederlandse geschiedenis’, wisten ons te vertellen
over CENS in hun instellingen, waar de wreedheid van het gebeuren uit sprak. Een enkeling
vertrouwde ons toe zich als ‘witte’ te schamen als dat verleden ter sprake kwam. Ook werden
interessante voorbeelden van CENS naar voren gebracht, waaruit meer bleek over het leven van de
slaven, buiten het geijkte beeld van de platageslaaf om. Zo werd ter illustratie aangehaald slaven die
in Amsterdam werkten en leefden, of slaven die in de West straatventer waren en een deel van de
inkomsten mochten houden.
Centraal in onze tweede constatering staan de standpunten in het al dan niet oppakken van
het thema door de instelling. Die standpunten kunnen we grofweg indelen in twee groepen:
1) Verschillende informanten staan onverschillig tegenover het thema. Argumenten daarvoor
zijn: De slavernij is verleden tijd. Een voegde daaraan toe dat huidige nazaten van het
slavernijverleden daar toch niet meer plaatsvervangend boos om kunnen zijn? Anderen
zagen het belang van het thema in, maar zagen geen reden er als instelling zelf wat mee te
doen: Professioneel gezien is het voor ons geen thema, er zijn al genoeg intellectuelen
mee bezig.
2) Anderen vinden het verantwoord zich wel met het culturele erfgoed van het
slavernijverleden bezig te houden. Verschillende argumenten hiervoor zijn: Het speelt nog
steeds voor nazaten van slaven en zij wonen nu hier. Het is ook onderdeel van de
Nederlandse geschiedenis. We moeten de lelijke kant van onze geschiedenis nu
eindelijk eens onder ogen gaan zien.
Sprekend ook voor in welke mate het trans-Atlantisch slavernijverleden gezien wordt als een levend,
op zichzelf staand thema (en daarmee bijzondere aandacht waard), zijn de tijdsafbakeningen die
professionals aangeven voor CENS. Niet voor alle medewerkers van instellingen staat de ‘zwarte’
slavernij centraal in CENS. Verschillende van de geïnterviewden gaven verschillende contexten en
tijdspannes aan, achtereenvolgens van smal naar breed:
22

• tot 1863 (dus van de allereerste door Nederlanders gekochte zwarte slaaf tot de
Nederlandse afschaffing van de slavernij);
• de na 1863 onder ex-slaven voortgezette dwangarbeid (de uitloop van de trans-Atlantische
slavernij);
• Naast de ‘zwarte’ slavernij ook de tijd vóór de trans-Atlantische slavernij: blanke slaven
zoals Friezen in dienst van Vikingen; ‘Nederlanders’ die naar Noord-Afrika gevoerd
werden, maar ook horigen in dienst van herenboeren;
• De hele geschiedenis van arbeidsverhoudingen (inclusief bijvoorbeeld dwangarbeid onder de
Nederlanders in Indonesië, maar ook kinderarbeid in Nederland).
De professionele bewaarders die dagelijks met de algemene Nederlandse geschiedenis bezig zijn,
zien de trans-Atlantische slavernij minder als een geïsoleerd gegeven dan veel Afro-Caribische
nazaten. Toch behouden ook die laatsten oog voor andere vormen van slavernij. Een Antilliaanse
informante: De huidige vrouwenhandel, verdient dat niet meer de aandacht dan die slavernij
die al zo ver achter ons ligt?
De hierboven genoemde demarcaties werden tijdens de interviews bedacht, maar diverse
instellingen worstelen nog met de vraag hoe gestalte te geven aan het slavernijverleden en binnen
welke context dat te definiëren. We kregen verschillende malen mee dat onze onderzoeksresultaten
welkom zouden zijn in hun gedachtenbepaling.
II.4 Cultureel erfgoed slavernijverleden bij nazaten en Afro-Caribische organisaties
Naast de ‘professionele bewaarders’ is gesproken met individuen met een Surinaamse, Antilliaanse
en Nederlandse achtergrond, ofwel de personen over wiens erfgoed het gaat. We hebben gesproken
met sleutelfiguren uit de wereld van kunst, wetenschap en (welzijns)organisaties en daarbuiten. De
boodschap die deze gesprekken opleverden:
• CENS omvat voor nazaten veel meer dan het materiële erfgoed dat de bewaarinstellingen
presenteren;
• CENS is voor nazaten een emotioneel en gevoelig onderwerp, waar groepen meer of juist
minder in geïnteresseerd zijn;
• het verschil in de eigen beleving van CENS en de presentatie in bewaarinstellingen
veroorzaakt pijn en onvrede.
Waar materieel erfgoed (vanzelfsprekend?) centraal staat in het werk van bewaarinstellingen, zoals
we in de vorige paragraaf bespraken, komt die bij veel zwarte nazaten op de laatste plaats in hun
beleving van CENS. In het algemeen kunnen we stellen dat informanten van Surinaamse en
Antilliaanse komaf bij de bespreking van wat cultureel erfgoed slavernijverleden voor hen inhoudt,
altijd wijzen op het onverwerkte historische verleden in de vorm van mentale erfenissen, de huidige
sociaal-culturele gevolgen van slavernij zoals discriminatie, de maatschappelijke achterstelling van
zwarten en de geringe erkenning van Nederlandse zijde. Centraal in hun beleving van CENS, is het
begrip slavernijverleden, waar vandaag de dag nog vooral negatieve, emotionele associaties aan
kleven. Dit mentale erfgoed weegt bijzonder zwaar. Ook voor hen die zeggen het verleden achter
zich te willen laten. Daarnaast heeft CENS voor Afro-Caribische nazaten nog een immateriële, deels
springlevende en deels vergeten kant. Voor degenen die matig geïnteresseerd zijn in het
slavernijverleden, leeft immateriële CENS vooral voort als ‘de eigen cultuur’, zonder dat stilgestaan
wordt bij de oorsprong. Materieel erfgoed ‘leeft’ slechts bij een aantal uitzonderingen.
Het begrip slavernijverleden raakt eigenlijk elke gekleurde nazaat wel. Toch zijn er duidelijk
verschillen in de betrokkenheid bij het onderwerp. Globaal genomen onderscheiden we twee
23

categorieën: zij die matig geïnteresseerd zijn tegenover zij die sterk geïnteresseerd zijn in het
onderwerp cultureel erfgoed slavernijverleden.
De groep van matig geïnteresseerden vinden we het meest onder Antillianen. Ze is trots op
de eigen taal (Papiamentu), houdt zich graag bezig met de Afro-Antilliaanse cultuuruitingen zoals
muziek, dans en de Afro-Caribische keuken. Een deel daarvan richt zich daarbij eerder op
globalisering, het horen bij het grotere, universele geheel, dan naar het zoeken naar oorspronkelijke,
Afrikaanse ‘roots’. Deze groep vindt het slavernijverleden en de eigen afkomst een onaangenaam,
beschamend onderwerp, en praat er liever niet over. Het culturele erfgoed wat er uit is
voortgekomen leeft echter wel degelijk. Op het positieve (muziek, taal, keuken) is men trots, over
het negatieve (hedendaagse achterstelling van zwarten) is men verontwaardigd.
Hoewel deze eerste categorie ook graag zou zien dat het Nederlandse onderwijs meer
aandacht zou besteden aan het slavernijverleden en de gevolgen, gaat de categorie sterk
geïnteresseerden verder in haar verlangen naar (symbolische) erkenning. Zij pleit voor meer
onderzoek, nieuwe gezichtspunten, het inzetten van meer zwarte onderzoekers, wil meer weten over
hoe het werkelijk was, wil meer zwarten op vooraanstaande posities. Deze opvattingen hoorden we
veel onder Surinaamse nazaten, hoewel ook enkele Antillianen zich ervoor inzetten.
Onder deze nazaten is er een (kleinere) groep die verder wil gaan dan de eis tot symbolische
erkenning. Ze eist excuses van koningin Beatrix en/of herstelbetalingen van de Nederlandse regering.
Kenmerken van de groep zijn een sterke oriëntatie op de slavernijdiscussie in de VS en de
Afrocentristische beweging daar en een zwart-witte benadering van de discussie. Vanwege de
Nederlandse rol in de slavenhandel is de groep anti-Nederlands en anti-blank, wat zich uit in
wantrouwen tegenover de Nederlandse overheid en Nederlanders in het algemeen. Ze weten veel
over het onderwerp slavernij, maar ze lijken niet open te staan voor nuances en inzichten uit nieuw
wetenschappelijk onderzoek die de zwart-wit benadering uitdagen. Het lijkt erop dat confrontatie
met nieuwe wetenschappelijke feiten leidt tot hardnekkige fixatie op historische misvattingen.
Uiteenlopende maten van betrokkenheid en emotie troffen we ook bij ‘witte’nazaten. Over
het algemeen leken degenen die we spraken zich gemakkelijk te scharen achter de stelling dat de
slavernij en haar gevolgen afkeurenswaardig zijn. Dat het verleden in het algemeen verkeerd was, is
duidelijk. Toch valt het zwaar het specifieke verleden van de eigen directe voorouders onder ogen te
zien. Er komt veel schaamte boven. Excuses variërend van een sussend in die tijd was een slavin
zoiets als een huishoudster nu tot een militanter Ik praat liever over mijn (zwarte) oma dan mijn
(witte) opa. Als ik mijn opa’s familie kon laten betalen voor hun wandaden, dan deed ik dat
(nazaat voortgekomen uit een huwelijk tussen een zoon van een slavenhouder en dochter van een
slavin). Andere Nederlanders, die niet weten of hun voorouders bemoeienis gehad hebben met de
slavenhandel, vinden het vanzelfsprekend dat zij de geschiedenis niet als last met zich meedragen. Zij
bezigen uitspraken als derde-generatie-slachtofferschap bestaat misschien wel, maar derdegeneratie-daderschap
niet.
Dan onze laatste stelling, over de pijn en onvrede die het verschil in de beleving van CENS
door nazaten en de presentatie in bewaarinstellingen veroorzaakt.
Om te beginnen moet gezegd worden dat diverse ‘erfgoedhoeders’ bewust kiezen voor
CENS als thema, deels vanuit de overweging dat het Nederlandse publiek ‘verkleurt’. Het gekleurde
publiek wordt niet over het hoofd gezien, vertegenwoordigers van culturele instellingen, ook die
buiten de Randstad, beijveren zich ervoor dat de nieuwe Nederlander zichzelf terugvindt in
tentoonstellingen. Toch betekent dat niet dat voor de Nederlandse instellingen de Nederlandse
geschiedenis ook verandert. Uitgangspunt blijft de vaderlandse geschiedenis zoals die in de
schoolboekjes gepresenteerd wordt. Door daarnaast Afro-Caribische nazaten te betrekken in de
24

tentoonstelling en stukken te lenen van andere musea, wordt daaraan toegevoegd, maar niet aan
getornd. Voor een groep in Nederland betekent dat dat ‘hun’ waarheid, namelijk het
slavernijverleden gezien vanuit het leed van de tot slaaf gemaakte Afrikaan, nog steeds geen recht
wordt gedaan.
Derde-generatie-daderschap mag dan misschien in de ogen van de afstammelingen van de
dader niet bestaan, toch zijn juist zij de huidige bewaarders van het materiële CENS. Hoewel
sommige medewerkers van de culturele instellingen het leed van de zwarte nazaten erkennen, is het
de vraag in hoeverre deze immateriële kant in hun werk aan bod komt, en kán komen. Dat terwijl de
informanten van Surinaamse en Antilliaanse afkomst ervaren dat de slavernij van toen hun
hedendaagse werkelijkheid beïnvloedt. In de sterke focus van die groep op de immateriële en
mentale aspecten huist dan ook de ambivalentie van het begrip cultureel erfgoed slavernijverleden.
Ons insziens vereist het volwaardig presenteren van CENS het recht doen aan die ambivalentie.
Alleen zo kunnen we komen tot een gezamenlijke geschiedenis voor Nederlanders van allerlei
achtergronden. Slagen we erin die tot nog toe gescheiden aspecten van het culturele erfgoed
slavernijverleden te integreren, dan naderen we de definitie van erfgoed zoals het minsterie van OC&
W het op haar website verwoordt: de historische dragers van onze nationale identiteit.
II.5 Cultureel erfgoed slavernijverleden: manieren van kijken.
Al vroeg waren met de beeldvorming in Europa over de bevolking van de koloniën voorstellingen
van eigen superioriteit verweven, die vaak ook in de kolonie ten grondslag lagen aan de heersende
beeldvorming. In het koloniaal onderwijs werd gestreefd naar internalisatie door nazaten van de
bevolking van gedwongen arbeiders en hun nazaten in de kolonie. Deels aanvaard, deels met de
mond beleden, deels verworpen, was het heersende beeld toch onderdrukkend. De confrontatie die
het bestaan van migranten in Nederland in de laatste decennia met zich bracht, tastten voor wit en
zwart veel van de koloniale vooringenomenheden en beeldvorming aan. In toenemende mate gingen
delen van de bevolking participeren in een wereldwijd groeiend bewustzijn van een andere
'werkelijkheid' en een andere 'geschiedenis'. Eurocentrische concepties over het erfgoed raakten in
beweging, terwijl in visies en perspectieven verschuiving kwam.
Deze verandering valt samen met de wereldwijde trend tot reconstructie van het
slavernijverleden in ‘de geschiedenis’ en in een bijzondere vorm daarvan in het reconstitueren van het
zwarte erfgoed in de Caribische regio. Nieuwe en essentieel andere typeringen over politieke,
militaire, economische en sociale verhoudingen in het verleden zijn aan de orde. Ten voorbeeld:
‘Afrikaanse mannen, vrouwen en kinderen werden in grote aantallen gedwongen hun geboortegrond,
familierelaties en culturele omgeving te verlaten en daar ver vandaan in gebondenheid en knechtschap
in de landbouw te werken. In slavernij gebracht werden zo tientallen miljoenen, met hun fysieke en
sociale vermogens, in feite in het herscheppen van de natuurlijke omgeving, stelden zij alles in het
werk om te overleven, zich te bevrijden en een nieuwe identiteit op te bouwen. Ze kwamen te leven
in een vreemd land; ontdaan van hun identiteit en wortels, alsook hun waardigheid, stelden ze alles in
het werk om in een vijandige omgeving te overleven, een nieuwe identiteit op te bouwen’ (Unesco:
Breaking the silence, 2000).
Uit de in het onderzoek verzamelde gegevens komt als opvallend naar voren, dat bij een
indrukwekkende rijkdom aan gegevens, literatuur, documenten, artefacten, en andere bouwstenen
voor het historische verhaal en het traceren van erfgoed in bibliotheken, archieven en musea, toch
gesproken kan worden van een ‘verzwegen verleden’. De klaarblijkelijke tegenspraak hierin brengt
ons op het ‘verzwijgen’ als handeling. Het niet vermelden (door A) van gegevens die mogelijk voor
25

anderen (B) meer relevant zijn dan de wel opgevoerde, leidt naar het probleem van de selectiviteit bij
de beoordeling van wat relevante bouwstenen zijn. Het niet (geheel) en/of anders presenteren van
gegevens heeft invloed op elk verhaal en elke presentatie, dat daardoor naar inhoud of toonzetting,
mogelijk anders wordt. Het is niet verwonderlijk dat sommige uitspraken van historici (vgl. hoofdstuk
1, interpretaties van Kesler 1927) in het verleden anders zijn dan uitspraken van historici vandaag.
Op grond van het voorgaande stellen niet alleen nazaten, maar ook sommige historici, dat de
bronnen per definitie niet neutraal zijn. Ten aanzien van termen, waarmee het slavernijverleden
onderzocht wordt, kan eveneens worden gesteld dat ze niet neutraal zijn. Termen zijn dragers van
connotaties, stilzwijgend erbij betrokken betekenissen, die impliciet een bepaalde optiek
verwoorden. Het is van belang daar aandacht aan te besteden, omdat het een beginnend inzicht kan
verschaffen in de aard en diepgang van de controverse die ten grondslag ligt aan verschillende
optieken die reeds lang, maar nu in steeds breder kring bediscussieerd worden. Als men spreekt
over ‘slaaf’ zijn er associaties waarschijnlijk van ‘slaafs, onderworpen, afhankelijk’. Spreekt men
echter van ‘mensen in slavernij gebracht’ of ‘in slavernij gehouden’ dan roept dat eerder associaties
op met ‘gekidnapped, ooit vrij en mogelijkerwijs pogend zijn vrijheid te herwinnen. Een ander
voorbeeld is de veel gebezigde term ‘weglopers’, waaraan de associatie kleeft van ‘spijbelaars’,
misschien zelfs lafaards. Vanuit de optiek van de slavenhouder lopen ze weg uit zijn bezit of
boekhouding, vanuit de optiek van de marron loopt hij niet weg, maar ergens naar toe, namelijk zijn
vrijheid. In de terminologie zit deels een standpunt verpakt, van waar uit degene die het hanteert
bepaalde betekenis toekent aan een verschijnsel of complex van verschijnselen. Met andere
woorden, door een bepaalde woordkeus worden etiketten opgedrukt aan een en hetzelfde
gebeuren. Woorden zijn vaak de talige uitdrukking van noties en beelden. Dit brengt de onderzoeker
op de problematiek van de gekozen denk- en interpretatiekaders, van optieken.
Bij de vraag naar het erfgoed in de optiek van de zwarte bevolking van Nederland, blijkt al
gauw dat veel kennis over de voorouders in de vergetelheid verloren moet zijn gegaan, Dat vindt zijn
verklaring gedeeltelijk in de wijze waarop zij in een gecreëerde samenleving, ontdaan van hun
wortels moesten zien te overleven. Ook lage status is er debet aan dat in vergelijking met de
heersende laag hun geschiedenis nauwelijks werd gedocumenteerd, beschreven en geïnterpreteerd
(vgl geschiedenis van de arbeidersklasse, geschiedenis van vrouwen). Zij werden meer beschouwd
als verlengstuk van het land en de machine en daarmee in verband ver-ding-lijkt: arbeidscontrole en
ontmenselijking. Hun eigen omstandigheden en ontwikkeling te documenteren, werd verder
gekortwiekt: om hen ongeletterd en in onwetendheid te houden was er een feitelijke verbod op
(leren) lezen en schrijven. Het knechten betekende dus niet alleen de fysieke onderwerping van het
moment, maar veroorzaakte ook een veelheid aan handicaps voor de huidige studie naar het
erfgoed. Eric Wolf geeft treffend in de titel van zijn kritisch werk bepaalde ideologische
achtergronden weer, van een wereldwijd stilzwijgen 'Europe and the People without history' (1982).
Belangrijk effect van het slaven-regime in dit kader was dat mondelinge overdacht, zowat de enige
vorm van kennisoverdracht, in betekenis toenam. Naar deze vorm die in grote niet-urbane delen van
Afrika overigens tot de traditionele vormen behoorde, grepen de mensen in slavernij terug voor
bepaalde kennisoverdracht, m.b.t. technische kennis, maar ook tot de eigen geschiedenis. Deze
bevinding is een ander stuk van de verschillende optieken die een onderzoeker kan hanteren bij het
bestuderen van de bouwstenen van onze historische kennis.
Geschiedschrijving is veelal een instrument van, voor en over machtigen geweest.
Wil men dat hier anders, dan hebben ervaringen op andere terreinen, zoals gender history,
labor history, of subaltern studies, geleerd, dat er andere perspectieven gekozen moeten
worden, andere bronnen aangeboord (oral history), stevige bronnenkritiek gepleegd en
26

ovenal de nazaten van die geschiedenis een centrale rol toekennen bij het verzamelen en
interpreteren van die geschiedenis. Dat is de enige manier om stiltes en stereotype
beelden te doorbreken.
Naast de immense hiaten waarmee onderzoekers geconfronteerd worden t.a.v. (geschreven)
documentatie, bieden de mondelinge overlevering en geschriften die handelen over de inhoud van de
overlevering mogelijk uitkomst. Het is van belang archieven, bibliotheken en andere centra van
documentatie te screenen (af te struinen) op de vraag of zij, en zo ja, in welke mate zij over materiaal
beschikken van de zwarte voorouders als vorm van samenleving, in de 'sociale en historische ruimte'
als onderdrukte klasse, wier verschijning in veel literatuur tot voor kort er een is in economische en
technische beschouwingen. Of zij beschikken over items van niet-materieel erfgoed.
Deze uitweiding is bedoeld om duidelijk te maken dat mogelijkerwijs een dimensie aan het
opheffen van de 'stilte in de geschiedenis' zou moeten worden toegevoegd, waarbij men verder gaat
dan het herschrijven van miskende en/of verzwegen 'feiten', waarbij men studie van bibliotheken,
archieven en museale collecties overstijgt. Deze insteek reikt vanaf discussies over wat 'feiten'
eigenlijk zijn wat voor relatie tussen 'feiten' en documentatie bestaat, tot aan wat inherent is aan
cultuur, d.i. in de zin van betekenisgeving en bewustzijn.
Al deze elementen hebben, onderlinge verbonden, belangrijke invloed gehad op het imago
van het slavernijverleden en de erfenis daarvan en zijn waarschijnlijk diep verankerd in
voorstellingswereld en denken van brede lagen in de bevolking. Ze vonden hun weerslag in
onderwijs, dat al lang een verbondenheid heeft met bibliotheken, literatuur en met musea, met
kunsten en wetenschappen die alle een doorwerking hebben naar de beeldvorming.
Musea hebben aanzienlijke invloed gehad op wat verspreid werd als representatie van het erfgoed.
Instellingen bij uitstek die artefacten van het erfgoed van de zwarte bevolking verzamelden, etc.,
waren van oudsher de volkenkundige musea, waarvan verschillende duidelijk een bepaalde
maatschappelijke functie vervulden. Visuele informatie speelt een belangrijke rol voor voorstellingen,
ideeën, maar ook in het vormen van houdingen en gedrag. ‘A picture is worth a thousand words’. Zij
presenteren op basis van communicatie naar grote groepen 'beelden' en ondersteunen 'beelden-inhet-hoofd',
die betrekking hebben op identiteit Het toeschrijven van identiteiten gebeurde veelal op
basis van de volkenkunde, dat wil zeggen in het bijzonder vanuit evolutie- en diffusietheorie.
Volkenkundige musea werden vroeger gezien als een soort 'tempel', waar aan de hand van objecten
niet-westers genoemde culturen werden gepresenteerd, lees: de identiteiten van zwarte mensen
overzee aan een groot publiek werden voorgehouden. Men nam informatie tot zich die indruk
maakte, maar tegelijkertijd was het museum een instelling waar eigenlijk een soort statisch,
'universeel en tijdloos model' werd gegeven over 'de werkelijkheid' van de ander, een werkelijkheid
ver weg, maar een die bestond zoals ze ons voorgeschoteld werd.
Deze functie is in de laatste tientallen jaren onder kritiek gekomen van zowel wetenschappers
als leken. Zwarten herkenden zich niet in de presentaties; maar ook witten konden het onvolledige
en/of incorrecte voorstellingen, in de ver-beeld-ing verifiëren. Op een ander niveau is interessant de
post-moderne kritiek m.b.t. musea, die wij hier in twee centrale thema’s samenvatten: een afstand
nemen ten opzichte van de 'tempel', en idem ten opzichte van de pretentie van universaliteit, waarbij
in extreme situaties zowat alles ter discussie staat. In de lijn van deze opvattingen heeft een aantal van
deze musea het beleid aangepast.
Bij deze trend waarin musea steeds meer gezien worden als een plaats van confrontatie en
debat, met nadruk op de verantwoordelijkheden tegenover het publiek en de samenleving als geheel,
vallen enkele grote exemplaren van deze instelling op, het KIT en het vroegere Volkenkundig
27

Museum in Rotterdam, dat dienovereenkomstig zijn naam veranderde in 'Wereldmuseum'. Zelfs de
participatie van ‘samenleving’, publiek en specifieke ‘doelgroepen’ zijn er aan de orde. In een
situatie van verandering kan informatie worden verschaft en kennis over elementen van 'het erfgoed',
die eerder op de achtergrond bleven.
II.6. Een werkdefinitie
Uit de interviews met de betrokkenen is dus gebleken dat het moeilijk is een pasklare definitie te
vinden voor cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden, mede vanwege de verschillen in belang,
functies en engagement die de betrokkenen bij dit stuk geschiedenis hebben. Wel kunnen we uit
bovenstaande bevindingen een aantal essentiële uitgangspunten destilleren. Cultureel erfgoed
Nederlands slavernijverleden omvat:
• Historische maar ook hedendaagse items die later historische waarde kunnen hebben
• Items en documenten geproduceerd door (nazaten van) slavenhouders, abolitionisten, de tot
slaaf gemaakten, zij die aan de slavernij wisten te ontsnappen én natuurlijk de nazaten van
verschillende van deze groepen tegelijk
• Producten uit de hogere kunst- en cultuursfeer als ook uit de volkscultuur en het alledaagse
leven
• Materiële en immateriële zaken zoals boeken, geboorteregisters, foto’s resp. muziek, dans,
verhalen en levensgeschiedenissen
• Directe en indirecte producten zoals de fysieke aanwezigheid van Afro-Caribische
immigranten in Nederland, respectievelijk mentale of fysieke erfenissen. Maar ook producten
die direct of indirect referen naar maatschappelijke problemen waarvan de basis ook wel
gezocht wordt in ongelijke maatschappelijke verhoudingen op micro- of macroniveau als
gevolg van onderdrukking en uitbuiting (dit laatste noemen sommigen ‘maatschappelijk
erfgoed’)
• Dynamiek. Cultureel erfgoed is geen vaststaand gegeven: het verandert naar gelang tijd,
plaats en omstandigheden
• Ambivalentie tussen een positieve en een negatieve benadering van de geschiedenis wat zijn
weerslag vindt in de presentatie en ontsluiting van cultureel erfgoed
Om een zinvolle inventarisatie te kunnen maken van cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden
kwamen we op grond van de bevindingen uit de voorgaande paragrafen en de gesprekken met
sleutelfiguren uit bewaarinstellingen en uit de zwarte en witte gemeenschappen van nazaten van het
slavernijverleden tot de eerder genoemde definitie en driedeling Cultureel erfgoed slavernijverleden is
dan alles wat is ge(re)produceerd door Afrikanen, Europeanen en Inheemsen (en hun nazaten) in de
context van de trans-Atlantische slavernij dat nu nog traceerbaar is, onderscheiden in drie dimensies,
namelijk materieel erfgoed, immaterieel erfgoed en mentaal erfgoed. Vanwege het beperkte kader
van de opdracht van dit onderzoek is het in dit geval bovendien beperkt tot het in Nederland
aanwezige erfgoed van het slavernijverleden van Suriname, de Nederlandse Antillen en Aruba.
28

III Inventarisatie-steekproef
cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden
Waar en hoe is het cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden te vinden, vragen we ons in deze
studie af. We zochten cultureel erfgoed slavernijverleden in relatie tot Suriname, de Nederlandse
Antillen en Nederland. Een instrumentele focus: we kwamen er namelijk niet altijd onderuit te
verwijzen naar de VS of West-Afrika, waar ook slavernij heeft plaatsvonden. Hieruit blijkt echter
weer dat de trans-Atlantische slavernij geen geïsoleerd gegeven is. Waar het nodig was materiaal uit
deze gebieden te presenteren, hebben we dat echter slechts summier gedaan.
Zoals in het eerste hoofdstuk is toegelicht, kozen we voor een stedelijke aanpak van
Amsterdam en Leeuwarden. Dit zijn twee uiteenlopende steden die ook zeer uiteenlopende relaties
hebben met het Nederlandse slavernijverleden. Wat zegt de aanwezigheid van cultureel erfgoed van
het Nederlands slavernijverleden (kortweg CENS) in deze steden over de verspreiding van dit
erfgoed over geheel Nederland? De lezer zal merken dat de presentatie van CENS in Leeuwarden
qua toon en schrijfstijl sterk verschilt met de Amsterdamse presentatie. Daar is een verklaring voor.
De zoektocht in Friesland op zichzelf was zo verrassend en boeiend dat we menen dat we de lezer
interessant materiaal onthouden als we daarvan geen verslag doen.
In dit hoofdstuk wordt dus het gevonden CENS besproken, de omvang en aard ervan en op
welke manier dit erfgoed toegankelijk is. Enerzijds hebben we ons gericht op het vinden van
materieel erfgoed zoals dat in bibliotheken, archieven en musea te vinden is, anderzijds op het vinden
van materieel, immaterieel en mentaal erfgoed bij de bewaarders van dit erfgoed en bij hen over
wiens erfgoed dit gaat. Maar ook dit onderscheid is instrumenteel, zoals we in de gesprekken met
beheerders van deze instellingen merkten.
Voor de inventarisatie van materieel erfgoed namen we de collecties van de volgende
bewaarinstellingen op in deze studie. Dat de inventarisatie niet uitputtend kan zijn, lichtten we al toe in
hoofdstuk 1. We bespreken een aanzienlijk deel en presenteren daarbij vooral bijzondere vondsten:
Amsterdam: 8 bibliotheken, 4 archieven, 7 musea. Buiten Amsterdam: 3 bibliotheken, 5 archieven, 1
museum. 18 Leeuwarden: 1 bibliotheek, 1 archief, 2 musea. Dit brengt ons op een totaal van 32
bewaarinstellingen.
Voor de inventarisatie van materieel, immaterieel en mentaal erfgoed spraken we uitgebreid
met 22 personen uit de Surinaamse, Antilliaanse of Nederlandse gemeenschap in Nederland. Ook
interviewden we de vertegenwoordigers van 18 van de genoemde bewaarinstellingen wat het totale
aantal interviews brengt op 40. Uiteraard destilleerden we daarnaast informatie uit losse gesprekken
die we informeel met significante anderen voerden.
Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een nabeschouwing waarin dieper wordt ingegaan op de
vragen waar en hoe cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden te vinden is, op welke manier dat
gepresenteerd is en welke aanbeveling daaruit volgt.
18 In een aantal gevallen was het nodig bewaarinstellingen buiten Amsterdam en Leeuwarden te bezoeken
vanwege de aanwezigheid van relevant cultureel erfgoed aldaar. Dat geldt ook voor de bezoeken aan enkele Afro-
Caribische organisaties.
29

III.1 Bibliotheken
Een van de grote verschillen tussen de drie soorten bewaarinstellingen van cultureel erfgoed is dat
bibliotheken, met name sinds de digitalisering, veruit het meest toegankelijk zijn en als voordeel
hebben dat de objecten van zichzelf al een beschrijving hebben, namelijk een titel. Dit geldt
vanzelfsprekend niet alleen voor het slavernijthema. Bibliotheken zijn ook het verst gevorderd in
digitalisering en in onderlinge samenwerking. De belangrijkste toegang in Nederland vormt de on line
Nederlandse Centrale Catalogus (NCC). Deze bevat de bibliografische gegevens en de vindplaatsen
van circa 14 miljoen boeken en bijna 500.000 tijdschriften in meer dan 400 bibliotheken in
Nederland. Deze database wordt direct en voortdurend bijgewerkt. Bovendien is de NCC
verbonden met het systeem voor Interbibliothecair Leenverkeer IBL. Hierdoor kunnen aanvragen
voor kopieën van tijdschriftartikelen of leenaanvragen voor boeken automatisch worden
doorgezonden aan bibliotheken die de gevraagde documenten kunnen leveren. Gekoppeld aan deze
catalogus kan ook gezocht worden in het Pica-systeem van het Open Bibliotheek Netwerk (OBN)
via het PiCarta zoeksysteem, dat vaak nog meer treffers oplevert, omdat het ook artikelen en webpublicaties
registreert. Er kan gezocht worden via auteursnaam, (woorden uit de) titel, alle woorden
uit de totale omschrijving, trefwoorden uit het GOOsysteem (zie hieronder) etc. Een voorbeeld van
het aantal treffers (hits):
zoekwoord NCC:In de titel OBN:In de
titel
30
NCC:In alle
woorden
OBN: In alle
woorden
slavernij 308 hits 464 hits 1.498 hits 1.732 hits
slavery 1.350 6.227 2.399 10.027
Slavernij
Suriname
40 57 127 162
Slavernij Antillen 2 6 28 33
Slavernij
Curacao
2 4 17 22
slavenhandel 66 130 242 323
Slave trade 363 1.430 545 2.044
(peildatum: 14
okt. 2002)
Deze on line catalogi kunnen worden geraadpleegd via de aangesloten instellingen, waaronder alle
universiteitsbibliotheken, de Koninklijke Bibliotheek en de grote gemeentelijke Openbare
Bibliotheken (www.oba.nl), die op hun beurt zelf ook allemaal on line bereikbaar zijn.
Om de vraag te beantwoorden waar en hoe CENS te vinden is, onderzochten we diverse
bibliotheken. Hieronder laten we laten een elftal bibliotheken de revue passeren: bibliotheek van de

Universiteit van Amsterdam met daarbinnen twee speciale afdelingen: Zeldzame en Kostbare
Werken en De Natuurwetenschappelijke Studiekring Caribisch Gebied (onderdeel van de
Plantagebibliotheek); de bibliotheek van de Vrije Universiteit; de bibliotheek van het Internationaal
Instituut voor Sociale Geschiedenis; de bibliotheek van het Koninklijk Instituut voor de Tropen; de
bibliotheek van De Nederlandsche Bank, Genootschap der Vrienden (de Quakerbibliotheek); en
buiten Amsterdam de Koninklijke en de Openbare Bibliotheek te Den Haag en het Koninklijk
Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde in Leiden.
Voor elke bibliotheek wordt aangegeven wat voor materiaal er te vinden is, waarbij primair
stukken worden gepresenteerd die een bijzondere connectie met die instelling hebben. Recente,
goedverspreide publicaties komen hier, omwille van de ruimte, niet aan de orde. Deze zijn
vanzelfsprekend niet minder belangrijk, maar wel veel gemakkelijker boven water te krijgen via de
NCC of OBN-PiCarta (zie boven). In de bijlagen van dit rapport is bovendien een lijst van relevante
bibliografieën opgenomen.
Bij het doorzoeken van de collecties hebben wij gebruik gemaakt van trefwoorden die
rechtstreeks naar het slavernijverleden verwijzen, zoals ‘slavernij’ en ‘neger’. Wij zijn ons ervan
bewust dat ook boeken over bijvoorbeeld traditionele Afro-Caribische cultuuruitingen CENS
(kunnen) bevatten. Omwille van de tijd en de verwachte geringe opbrengst, hebben wij die in onze
zoektocht langs bibliotheken buiten beschouwing gelaten. Het komt later in dit hoofdstuk, in het deel
over individuen en Afro-Caribische organisaties, wel aan bod.
III.1.1 Bibliotheken Amsterdam
De Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UBA)
Singel 425
020-5252301
www.uba.uva.nl
De Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam omvat alle bibliotheken van de universiteit, van
het Academisch Medisch Centrum en van het Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam,
ook hierin opgenomen is de bibliotheek van het interuniversitair Centrum voor Educatie en
Documentatie van Latijns-Amerika en het Caribisch gebied (CEDLA). De ontstaansgeschiedenis
van de U.B.A. gaat terug tot 1578. In die tijd werden de boeken en manuscripten van christelijke
instanties samengebracht in een Stedelijke bibliotheek. De collectie omvat thans 2.6000.000 banden
over uiteenlopende onderwerpen, verspreid over diverse lokaties.
Dat deze bibliotheek een flinke collectie documenten heeft betreffende het slavernijverleden
ligt voor de hand: de West-Indische Compagnie zetelde in Amsterdam; in 1770 verwierf deze stad
de aandelen in de kolonie Suriname uit particulier bezit en verkreeg daarmee een
meerderheidsbelang in het overzeese wingewest; de stapelproducten voor de Europese markt lagen
hoog opgetast in de Amsterdamse pakhuizen, en kooplieden en teruggekeerde plantagedirecteuren
bouwden hun herenhuizen langs de Amstel en de grachten. De bibliotheek kreeg in de loop der tijd
ondermeer schenkingen en legaten van Amsterdammers die banden hadden met de kolonie
Suriname.
De Universiteitsbibliotheek Amsterdam bezit van oudsher dus een rijke collectie over
Suriname. Documenten over de Nederlandse Antillen zijn schaarser. Mogelijk komt dat omdat de
slavernij op de Nederlandse Antillen economisch minder van betekenis was voor Amsterdam dan de
Surinaamse, of omdat de Nederlandse Antillen qua geografische omvang kleiner zijn dan Suriname,
zoals de conservatoren van twee bibliotheken opperden.
31

De Suriname-collectie bevat ongeveer 9000 titels, dat wil zeggen alle titels die vanaf de 17e
eeuw over Suriname zijn verschenen: reisverslagen, plantershandboeken, de eerste woordenlijsten en
beschrijvingen van land en volk, kaarten, economische en juridische verhandelingen, verslagen van
missie en zending, plaatwerken, pamfletten, unica. 19
Een belangrijke zoekstrategie biedt de Suriname-catalogus van de Universiteitsbibliotheek van
Amsterdam (Kees van Doorne en Michiel van Kempen, 1995), waarin ongeveer 8000 van de
eerdergenoemde 9000 titels over Suriname zijn te vinden. 20 In die catalogus zijn boeken, kaarten,
handschriften en plattegronden opgenomen. Via een zakenregister en een personenregister kunnen
titels over het thema slavernij worden gevonden. Bijvoorbeeld de ingangen ‘slavenhandel’ en
‘slavenreglementen’ verwijzen naar 34 resp. 8 titels. Een nadeel van dit boek is dat het niet verwijst
naar artikelen of beeldmateriaal.
Hoe groot de Antillen-collectie precies is, is onbekend. Ze is slechts voor een kleine 50%
digitaal ontsloten. Bovendien verloopt de ontsluiting traag (een paar boeken per week) omdat het
geen prioriteit heeft. De reeds ontsloten Antillen-titels zijn te vinden via het GOOtrefwoordensysteem
dat de UvA hanteert.
Alle grote bibliotheken in Nederland kennen een landelijk toegekend trefwoordensysteem (GOOtrefwoorden).
Dit ontsluitingssysteem wordt ook door deze bibliotheek en haar afdelingen gebruikt
en is via de website thuis te raadplegen. Het zoeken naar documenten die over de slavernij gaan,
levert een groot aantal hits op. De beste resultaten kregen we door te zoeken via trefwoord en via
titel. Op het woord slavernij kregen we meer dan 400 hits. Deze hits verwijzen onder meer naar titels
die verspreid liggen in verschillende afdelingen van de universiteitsbibliotheek. 21 Uiteraard zijn deze
titels ook opgenomen in de eerdergenoemde Suriname-catalogus (1995):
• Iaerlyck verhaal van de verrichtinghen der Geoctroyeerde West-Indische
Compagnie: in derthien boeken. Joannes de Laet (herdruk 1931-1937, van de
originelen uit 1624-1636)
• Bijdrage ter aanwijzing van de grondslagen, waarop de afschaffing der
slavernij in Suriname dient gevestigd te worden. A. D. van den Gon Netscher
(1858)
• Slavernij en vrijheid. J.M.E. Dercksen (1863)
Twee van de afdelingen van de universiteitsbibliotheek waar wij collecties over de slavernij
verwachtten, zijn de afdelingen Zeldzame en Kostbare Werken en de Natuurwetenschappelijke
Studiekring van het Caraibische Gebied. Deze laatste is een onderdeel van de
Plantagebibliotheek. De afdeling ZKW verzamelt gedrukte documenten die langer dan 100 jaar
geleden zijn verschenen, en recentere publicaties die uniek worden geacht, zoals bibliofiele edities,
efemeer drukwerk, clandestiene uitgaven, kostbare plaatwerken en opmerkelijke boekbanden. De
Natuurwetenschappelijke studiekring van het Caraibische Gebied verzamelt natuurwetenschappelijke
19 Ook van het debat over de vraag hoe onmenselijk de methoden waren waarmee de planterkolonie zich staande
hield, de afschaffing van de slavernij in 1863 en hoe het verder ging legt de Suriname-collectie getuigenis af.
20 Voor een overzicht van de publicaties over de Nederlandse Antillen is alleen het sterk gedateerde
Literatuuroverzicht van de Nederlandse Antillen van S.R Criens (1985). In dat overzicht zijn 2770 titels te vinden
Bijna 100 daarvan verwijzen naar CENS. Deze titels zijn via de ingangen ‘slavernij’ en ‘geschiedenis’ te vinden.
De gehele collectie uit dit overzicht is te vinden in de Openbare Bibliotheek te Den Haag.
21 Daar zitten ook titels tussen die niet verwijzen naar het Nederlandse slavernijverleden, maar bijvoorbeeld
verwijzen naar hedendaagse uitbuiting van vrouwen of arbeiders. Die titels laten we hier buiten beschouwing.
32

titels en objecten over Tropisch Amerika. Tropisch Amerika loopt van het zuiden van de Verenigde
Staten tot het noorden van Brazilië. Suriname en de Nederlandse Antillen vallen er ook onder.
Omdat we verwachtten bij deze bibliotheekafdelingen grote concentraties Surinamica en Antilliana te
treffen, namen we ze ook op in ons onderzoek
In deze verkorte PDF-weergave is slechts 1 bibliotheek weergegeven.
33

Conclusie bibliotheken
Op het eerste gezicht lijkt de collectie materieel erfgoed Nederlands slavernijverleden in de door ons
onderzochte bibliotheken in en buiten Amsterdam aanzienlijk. Het meeste materiaal betreft vooral
boeken en artikelen, maar ook handschriften en beeldmateriaal zoals prenten en foto’s.
Logischerwijs hebben vooral de grote bibliotheken veel materiaal. De kleinere bibliotheken, zoals die
van DNB en het Genootschap voor Vrienden, hebben slechts enkele stukken. Dat het DNB een
kleine slavernijcollectie heeft is niettemin verrassend, hoewel die zich niet exclusief richt op het
Nederlandse slavernijverleden. Dat laatste geldt ook voor de bibliotheek van het Genootschap voor
Vrienden wier collectie voornamelijk verwijst naar slavernij in de VS. Gezien de historische
achtergrond van deze bibliotheek, die ook refereert aan abolitionisme in Nederland, lijkt de sterke
gerichtheid op de VS verklaarbaar, maar wellicht toch ook enigszins symbolisch voor de lange stilte
over het eigen Nederlands slavernijverleden is.
Thuis zoeken via internet biedt over het algemeen een goed startpunt. De NCC en het
Picasysteem leveren een groot aantal hits. Niet alleen kan dus thuis vanuit de luie stoel de catalogus
worden bestudeerd, ook kan literatuur worden opgevraagd. Alleen de kleinere bibliotheken vereisen
op dit punt wat meer inspanning: bellen, een brief schijven of persoonlijk langsgaan. De persoonlijke
belangstelling van de vertegenwoordiger van de bibliotheek vergroot vooral in deze kleinere
instellingen absoluut de toegang. De genoemde beperkingen vormen geen groot probleem, omdat het
merendeel van de ‘kleine’ collecties ook elders aanwezig is. Gespecialiseerde (afdelingen van)
instellingen, zoals de OB in Den Haag, het KIT in Amsterdam en het KITLV te Leiden, tellen
aanzienlijk meer relevante Antilliana dan digitaal het geval lijkt. De ontsluiting lijkt dus niet geheel
dekkend. Deze collecties zijn vooral ontsloten via bibliografieën. Grondig onderzoek kan dus niet
volstaan met on line zoeken. Persoonlijk langsgaan is essentieel.
Zoeken via NCC via ‘in alle woorden’ op de trefwoorden ‘slavernij Suriname’ of ‘slavernij
Antillen’ levert resp. 127 en 28 treffers. Deze getallen voor Suriname en de Antillen brengen ons op
het volgende punt. Ze lijken aan te tonen dat in de onderzochte bibliotheken meer is te vinden over
Suriname dan over de Nederlandse Antillen. Dat is deels verklaarbaar doordat bijvoorbeeld de UB
slechts circa 40% van de Antillen-collectie heeft ontsloten. Toch hebben wij niet de indruk dat de
verhouding tussen Surinamica en Antilliana werkelijk onevenwichtig is (gezien de geografische en
demografische verschillen tussen de twee gebieden).
Zoals het er nu op lijkt doet de presentatie van het Antilliaanse slavernijverleden in een paar
bibliotheken en archieven, maar vooral in musea (zoals we later zullen zien) in sterke mate af van de
Surinaamse. Hoe is dit te verklaren gezien het feit dat de Nederlandse Antillen, anders dan Suriname
anno 2002, nog steeds deel uitmaken van het rijk? Boeit de Nederlandse Antillen en haar slavernij
Nederland minder omdat het haar economisch gezien minder opleverde? Daar komen we in de
Nabeschouwing nog op terug.
Wel moet men iets meer moeite doen om items uit de Antillen-collectie te vinden. Vaak moet
namelijk niet alleen gezocht worden op ‘Nederlandse Antillen’, maar ook op de afzonderlijke namen
van de zes eilanden die deel uitmaken van de Nederlandse Antillen. Uit het totaal aantal treffers dat
hieruit verkregen wordt, moeten weer dubbele titels (meerdere keren gevonden via verschillende
trefwoorden) verwijderd worden. Zo wordt moeilijk duidelijk hoe groot het exacte aantal titels voor
de Antillen-collectie is. Het grootste deel van de literatuur gaat over Suriname, minder over de
Nederlandse Antillen. De Suriname-collectie is daarnaast gemakkelijker te vinden. Bovendien is het
34

gevonden erfgoed voornamelijk geproduceerd door witten, wat de geschiedenis over het het
slavernijverleden onmiskenbaar eenzijdig belicht.
Tot slot de vraag of de inventarisatie van de bibliotheken iets oplevert dat (meer)
duidelijkheid geeft over wat we onder CENS moeten verstaan. Wat ons uit deze inventarisatie
duidelijk is geworden, is dat CENS zo mogelijk overal aanwezig is, ook waar je het niet verwacht,
zoals in De Nederlandsche Bank. Tegelijk is het moeilijk een criterium aan te leggen welke boeken
nu wel en welke niet tot CENS gerekend moeten worden. Als de stilte na 1863 over het
slavernijverleden tot de culturele erfenis daarvan behoort, dan geldt dat ook voor alles waarin de
stilte wordt doorbroken c.q. waarin het slavernijverleden wordt verwerkt. Voorlopig lijkt het daarom
het beste alle literatuur met betrekking tot het slavernijverleden tot haar hedendaagse erfenis te
rekenen.
35

III.2 Archieven
Digitalisering van de archieven bevindt zich nog in een pril stadium. Van de onderzochte archieven is
alleen de collectie van het Réveilarchief, die ondergebracht is bij de UBA, daarin heel ver gevorderd.
Om zicht te krijgen op de collectie moet men bij de meeste archieven dus persoonlijk langs om lijsten
en catalogi te raadplegen.
We onderzochten de volgende zes archiefinstellingen: het Gemeentearchief Amsterdam, het
Nederlands Economisch-Historisch Archief (NEHA), het Réveilarchief en het Internationaal
Informatiecentrum Archief voor de Vrouwenbeweging (IIAV). Buiten Amsterdam bestudeerden we
de collecties van het Nationaal Archief te Den Haag en het Zeeuws Archief te Middelburg. We
bespreken summier het Provinciaal Archief Utrecht, Archiv der Brüder Unität en het archief van de
Fraters van Tilburg. Met uitzondering van het Réveilarchief en het IIAV verwachtten we in deze
archieven redelijk veel CENS te vinden.
Een eerste advies is altijd met de archivarissen te gaan praten. Hoezeer archieven ook
toegankelijk zijn gemaakt, zij weten altijd nog meer (of sneller) de weg. Bovendien kunnen ze je
wijzen op onbekende of onontsloten archieven bij hun of bij andere instellingen. Daarnaast is het
raadzaam goed te kijken welke archieven zijn gebruikt door bekende historici op dit gebied. Zij
geven, meestal achterin hun werk, altijd een overzicht, van de door hen geraadpleegde archieven (zie
bijvoorbeeld achterin Renkema (1981), van Stipriaan (1993), of Den Heijer (1997).
III.2.1 Archieven Amsterdam
Gemeente Archief Amsterdam (GAA)
Amsteldijk 67
020 572 02 02
www.gemeentearchief.amsterdam.nl
Het GAA (gemeentearchief Amsterdam) bezit circa 35 km archieven, bestaande uit 20 km
overheidsarchieven en 15 km aan particuliere archieven. Naast de archieven bezit het GAA nog vele
duizenden foto’s, tekeningen, prenten en ander beeldmateriaal en een bibliotheek. De digitalisering
van de archieven bevindt zich in het uiterste beginstadium.
Een van de medewerkers van de afdeling publieksdiensten is, vanwege zijn huwelijk met een
Surinaamse, meer dan gemiddeld geïnteresseerd in alles wat met Suriname en Surinaamse genealogie
te maken heeft. Daarom weet hij als geen ander waar het CENS te vinden is. 22 Hij wijst ons op de
vier volgende aanknopingspunten.
1) Notarieel Archief Amsterdam (toegangsnummer 5075)
tijdspanne 1598 - 1915
omvang: 3,5 kilometer
In het Notarieel Archief zijn aktes terug te vinden: testamenten, getuigenissen uit rechtszaken,
machtigingen in financiële zaken, huizenverkoop. Hier zijn ook inventarissen bij onder meer over
plantages en over slavenhandel.
Het materiaal dat hier terug te vinden is, is meer dan alleen cijfermateriaal. Er valt een beeld
uit op te maken over de leefomstandigheden van de tot slaaf gemaakten, bijvoorbeeld aan boord van
het schip dat hen van Afrika naar de Nieuwe Wereld vervoerde. Als tijdens de trans-Atlantische
overtocht ‘exemplaren’ overleden, moest daarvan rekenschap gegeven worden ten overstaan van
een notaris. Er was immers door de opdrachtgever geld gegeven aan de schipper, die vervolgens
22 In De kleine geschiedenis van de slavernij (2002) zijn een aantal treffende voorbeelden van (persoonlijke)
geschiedenissen opgeslagen in het GAA verzameld.
36

met minder dan de hoeveelheid afgesproken goederen aankwam. In die tijd fungeerde de notaris dus
als schout, waar vastgelegd werd onder welke omstandigheden ‘de vracht’ verloren is gegaan. Dit
levert levendige verslagen op over dronken (onverantwoordelijke) scheepslui en over de
omstandigheden voor de gevangengenomen Afrikanen aan boord.
Een voorbeeld is het archief van notaris Commelin, die veel ‘slavernijdocumenten’ heeft
geproduceerd. Zijn praktijk was gevestigd vlakbij het West-Indiëhuis. De WIC zal dus een voor de
hand liggende klant zijn geweest.
Van de 3,5 km is 10% geïndexeerd, en zo op een kaartensysteem terug te vinden op naam,
scheepsnaam, plantagenaam e.d. Daarvan is weer 10% (zo’n tien cm aan fiches) ondergebracht
onder het thema slavernij. Dat behelst meer dan de trans-Atlantische slavernij, ook slavernij vanuit
het Midden Oosten (Turken en Arabieren) valt hieronder.
Een ander voorbeeld van een overheidsarchief is het archief Handel (5028, port. 5). Daarin is een 25
pagina’s tellend rapport te vinden, waarschijnlijk van de planters Graafland en Gootenaar (1778),
onder de titel Korte Verhandeling over de Colonie Suriname met Relatie tot de
voortbrengselen van dien, ondersoek van het vervalle Crediet, en Onheijlen daar uijt
gesprooten, en nog te spruijten, Middelen tot herstel van het selve, en reddinge van veele
goede Planters, en behoud der Plantagien &ca.
Ook in burgemeestersarchieven is informatie te vinden.
2) Archief van de Portugees-Israëlitische Gemeente in Amsterdam (toegangsnummer 334)
tijdspanne 1614-1939
omvang 103 m
Na de verdrijving van grote groepen Joden uit Spanje en Portugal en later, na afloop van de
kortstondige Nederlandse aanwezigheid, uit Brazilië, ontstond een uitgebreid economisch en
migratienetwerk van zogenaamde Portugese of Sefardische Joden tussen Amsterdam, Suriname,
Curaçao en Noord-Amerika. Lange tijd ressorteerden de synagogale gemeenten die zij in de
koloniën vormden onder de Portugees-Joodse gemeente in Amsterdam. In Suriname behoorden
deze Joden tot de oudste en grootste groep van plantage-eigenaars. Op Curaçao waren de
regelmatig terugkomende droogteperioden voor de Sefardisch-Joodse kolonisten aanleiding zich
naast plantages, ook op handel toe te leggen. Joodse Curaçaose kooplieden kochten uit het depot
van de WIC vele slaven, die voornamelijk aan naburige landen werden doorverkocht. Philippe
Henríquez was door de Admiraliteit zelfs gemachtigd om rechtstreeks in Afrika menskracht te
kopen. 23 De relatie van deze groep met de slavernij is evident, de relatie met Amsterdam eveneens.
Dit archief bevat o.m boedelbeschrijvingen, kwitanties, betaalbewijzen en contracten van
slavenhalers.
3) Doopboeken
Doopboeken zijn ingevoerd in de computer teruggaand tot het jaartal 1751. Dit betekent dat op een
brede begrippenlijst terug te zoeken is. Te vinden zijn termen als: neger, zwarte, ethiopiër, moor en
vrije zwarte. Wellicht is een term als ‘zwarte hoofdgelden’ ook een aanknopingspunt. 24
4) Particuliere archieven
tijdspanne 9 eeuwen
23 Encyclopedie van de Nederlandse Antillen (1985), p.252-253
24 Uit artikel van C.K. Kesler: Merkwaardige gevelsteenen te Amsterdam.
37

omvang 15 kilometer
Het oudste particuliere archief in het GAA dateert waarschijnlijk uit de 13 e eeuw, maar de meeste
archieven stammen uit de 18 e en 19 e eeuw. De archieven van bepaalde handelshuizen en banken uit
die tijd (en de 17 e eeuw) zijn zeer relevant voor onderzoek naar het slavernijverleden. Het verdient
aanbeveling om deze archieven niet geïsoleerd te bestuderen, maar in samenhang. Er werd in die tijd
samengewerkt door diverse van deze bedrijven, waardoor informatie over de een ook in stukken
van de ander terug te vinden is.
Deze archieven zijn echter alleen in te zien indien naar een specifiek bedrijf wordt gevraagd.
Als onderzoeker moet je dus een naam hebben, die als aanwijzing dient om verder te zoeken.Een
voorbeeld van een particulier archief is dat van de familie Van Eeghen. Het bestaat uit twee delen:
die van het handelshuis, die zijn openbaar, en die van de familie zelf, die zijn alleen met toestemming
van de familie te bezichtigen. Dit archief is nog niet (goed) geïnventariseerd, maar er zijn voldoende
aanwijzingen die het waarschijnlijk maken dat hierin bronnen met betrekking tot de slavenhandel zijn
te vinden. 25
Zo zijn er ook archieven die (nog) niet openbaar zijn, waarin mogelijk interessante informatie
te vinden is. Een voorbeeld is het archief van Insinger & Co, waar het GAA momenteel aan werkt.
Het bedrijf is, evenals de hierboven en onder genoemde handelshuizen, onderwerp geweest van de
economische studies van Joost Jonker: Merchants, bankers, middlemen (1996) en Thuis op de
wereldmarkt (2000). Hoewel slavenhandel en slavernij geen thema zijn in deze boeken, worden de
relaties met de West en de plantage-economie vanaf de 16 e eeuw wel belicht. Ook Van Stipriaan
(1993) maakte uitvoerig gebruik van de archieven van dit handelshuis.
Wel geïnventariseerd zijn bijvoorbeeld de particuliere archieven van het handelshuis Louis
Bienfait & Soon (PA-646) (waarin informatie over Surinaamse plantages tussen 1780 en 1912) en
van de firma Ketwich, Voombergh & de wed. Borski (PA-600). Hierin zijn (delen van) de
(financiële) administraties van een groot aantal plantages in Suriname te vinden en voor een minder
groot deel in Berbice. Tussen de regels door is er ook informatie over slaven in te vinden,
bijvoorbeeld in boedelbeschrijvingen. 26 Het archief van de firma Hope & Co bevat documenten over
de exploitatie van plantages op ondermeer Sint Maarten en Sint Eustatius en in Suriname. 27 In de
stukken over leningen bijvoorbeeld, maar vooral ook in correspondentie, komt het reilen en zeilen en
daardoor het dagelijkse leven op de plantage naar voren. Denk bijvoorbeeld aan verhalen over
weggelopen slaven.
Ook in andere particuliere archieven dan die van handselshuizen zijn her en der documenten
met betrekking tot de slavernij te vinden. Zo bevindt zich in het archief Marquette een interessant
manuscript dat als commentaar is geschreven op het boek van Herlein over Suriname (1718),
waarschijnlijk van de hand van Jean Nepveu (ca. 1775), met nogal wat aantekeningen over het leven
van de slaven.
Voor dit soort documenten geldt dat ze pas boven water komen als je er flink de tijd voor
neemt, alle archief-inventarissen die maar enigszins relevant kunnen zijn systematisch doorneemt en
soms eens een steekproef neemt. Dan nog gaat het meestal voornamelijk over de wereld van de
25
Jos van Hezewijk omschrijft de familie in zijn boek De top-elite van Nederland als een katholiek Amsterdams
patriciërsgeslacht dat evenals de families Van Loon en rederij Boissevain het bankwezen in ging. De link met de
slavenhandel is zeer waarschijnlijk, maar springt het meest in het oog bij Van Loon, die twee geblinddoekte zwarte
hoofdjes in het wapen draagt.
26
Een goede indruk van de mogelijkheden van dit soort archieven kan worden verkregen op basis van Van
Stipriaan (1993).
27
Ook genoemd in De kleine geschiedenis van de slavernij (2002).
38

planters, maar door tussen de regels door te lezen en kleine brokstukken her en der te verzamelen
komen op den duur ook de contouren van de wereld van de slaven naar voren.
Enkele medewerkers van het GAA zijn actief in de Stichting voor Surinaamse Genealogie,
waarin Surinaamse en autochtone Nederlanders hun stambomen natrekken. 28
In deze verkorte PDF-weergave is slechts 1 archief weergegeven.
28 Soms levert dat verrassende vondsten op, zoals de ontdekking door Jaap Verseput, ogenschijnlijk een ‘witte’
Nederlander, af te stammen van de familie van Elisabeth Samson. Zie: Wi Rutu zomer 2002.
39

Conclusie archieven
De inhoud van de archieven loopt uiteen van notariële archieven waarin financiële administraties,
getuigenissen, boedelbeschrijvingen en contracten van slavenhalers te vinden zijn, tot doopboeken
(waarin onder andere namen van vrije zwarten), persoonlijke brieven en verslagen over het
dagelijkse reilen en zeilen op plantages. Het zwaartepunt lijkt vooralsnog op het Surinaamse
slavernijverleden te liggen (zeker in Amsterdam) en minder op het Antilliaanse.
Formeel gezien zijn al deze collecties breed toegankelijk. Voor sommige collecties, zoals die van
particulieren, is schriftelijke toestemming voor inzage vereist. De belangrijkste voorwaarde voor
toegankelijkheid van archieven is dat een bezoeker reeds weet wat hij zoekt, bijvoorbeeld de naam
van een specifiek persoon, bedrijf of plantage. Sommige archiefmedewerkers hebben een bijzondere
belangstelling voor slavernij, wat de toegankelijkheid tot de collecties vergroot. Maar voor alle
archiefonderzoek geldt dat men er de tijd voor moet nemen en dat nooit alle informatie in één archief
te vinden is.
Ook vergroot, naar onze mening, de factor opleiding de toegang. Voorkennis is vereist,
evenals routine in het lezen van oude handschriften en inzicht in de eigen ‘logica’ die ieder archief
heeft. Wat dat betreft is het plaatsen van gegevens over slaven op websites een welkom initiatief. Dit
verlaagt namelijk de drempel voor hen die niet op het idee zouden komen hun persoonlijke
slavernijverleden te onderzoeken. Daarbij kan het zien van de naam van de eigen familie op de
website de nieuwsgierigheid aanzienlijk prikkelen. Voor de beste zoekresultaten daarbij geldt echter
eveneens voorkennis, zoals een naam van tenminste één voorouder. Met uitzondering van het
Réveilarchief zijn de collecties echter nog nauwelijks digitaal ontsloten, waardoor we over de logica
en efficiëntie van ingangen/trefwoorden geen uitspraken kunnen doen. Wel dienen conservatoren zich
rekenschap geven van het risico van eenzijdigheid en tijdelijkheid bij het bedenken van ingangen. Het
lijkt daarom raadzaam een systeem te bedenken waarbij door bezoekers gebruikte zoektermen
worden bijgehouden en de meest gebruikte daarvan periodiek in te voeren en te koppelen aan de
bestaande trefwoorden.
Veel documenten lenen zich voor onderzoek naar de economische aspecten van de slavernij,
wat intussen ook veel is gedaan. Maar ook op dat gebied liggen er nog onderzoeksperspectieven
braak. Er bestaan bijvoorbeeld reeds (economische) studies naar de vele onderlinge verhoudingen
tussen Amsterdamse handelshuizen en banken. Bedrijven handelden dusdanig samen, dat een goed
beeld van een bedrijf mede gevormd wordt door onderzoek te doen in archieven van andere
bedrijven, die bij slavenhandel betrokken waren. Joost Jonker deed reeds onderzoek naar
Amsterdamse firma's, maar ook het werk van Jos van Hezewijk raakt het thema van de
verwikkeldheid van bedrijven (via familierelaties, fusies en overnames). Het onderwerp slavenhandel
en slavernij wordt echter door deze onderzoekers niet uitgediept, terwijl een groot aantal van deze
bedrijven er op uiteenlopende wijze mee te maken hadden. 29 Dat geschiedde direct en indirect
bijvoorbeeld als geldschieter van plantage-eigenaren. 30 Het zou interessant kunnen zijn om met deze
studies als vertrekpunt de rol van deze bedrijven in de slavenhandel uit te diepen. Ook zijn er nog tal
van monografieën te schrijven over slavenhandel en slavernij op basis van een handelsfirma of bank.
Ook hier kan het micro-perspectief verder licht werpen op de verknooptheid van delen van de
Nederlandse samenleving en economie met het slavernijsysteem in de trans-Atlantische driekhoek.
29 Jonker & Sluyterman (2000) noemen in hun boek Thuis op de wereldmarkt. Nederlandse handelshuizen door
de eeuwen heen wel een aantal handelshuizen die bij de slavenhandel waren betrokken.
30 Zie hiervoor Oostindie (1989), Van Stipriaan (1993) en J.P. van der Voort, De Westindische plantages van 1720
tot 1795; financiën en handel. Eindhoven: De Witte, 1973.
40

Het Réveilarchief biedt mooie aanknopingspunten voor onderzoek op micro-niveau naar dat
deel van Nederland dat tegen het midden van de negentiende eeuw pleitte voor afschaffing van de
slavernij. De beweegredenen van deze mensen en bijvoorbeeld van mensen uit liberale kring kunnen
wellicht ook inzicht verschaffen in de vraag waarom er na 1863 zo’n stilte neerdaalde over de
slavernijgeschiedenis. De archieven van zendings en missie-genootschappen zijn nog onvoldoende
uitputtend onderzocht. Deels komt dat doordat weinigen de oude handschriften en taal kunnen
ontcijferen, deels ook door de ontoegankelijkheid van de archieven, die veelal niet systematisch
geïnventariseerd zijn en soms over meerdere plaatsen in meerdere landen verpreid liggen. Toch zijn
dit uiterst waardevolle bronnen, zoals blijkt uit de enkele studies die erop zijn gebaseerd. Het gaat
tenslotte om bronnen die zijn ontstaan in het directe contact tussen missionarissen en slaven. Dus juist
deze bronnen kunnen ons meer vertellen over de sociaal-culturele aspecten van het slavenleven.
Natuurlijk geldt ook hier het risico van vertekening. Het belang van de missionaris was zieltjes
winnen en niet teveel problemen krijgen met de slaven-eigenaren. Bovendien vond hij alles wat nietchristelijk
was heidens en dus slecht. Maar tegelijk moest de missionaris ook proberen zijn ‘zwarte
schapen’ te begrijpen om hen te kunnen bereiken en dat maakt deze bronnen zo interessant.
Tot slot de vraag of de inventarisatie van de archieven iets oplevert dat (meer) duidelijkheid
geeft over wat we onder CENS moeten verstaan. In al deze instellingen vonden we vrij veel CENS,
waarvan meer (vooral in Amsterdam) verwijst naar het slavernijverleden in Suriname en minder naar
dat van de Nederlandse Antillen. Daarbij is het materiaal vooral van formele aard, dat wil zeggen
geproduceerd voor financieel-economische of administratieve doeleinden. Ook hier geldt dat deze
documenten allemaal door witten zijn geproduceerd en zonder meer een eenzijdig beeld geven over
het leven van slaven. Kritisch gebruik van deze bronnen heeft al heel wat informatie opgeleverd over
het leven van (plantage)slaven. Toch valt er nog veel te leren over de wereld van de slaven (en in
feite is de wereld van de slaveneigenaars evenmin uitputtend in beeld gebracht), zeker waar het de
Antillen betreft. Gerechtelijke getuigenissen kunnen ons meer leren over de slaaf als actor. Zo blijkt
bijvoorbeeld uit juridische documenten uit het Nationaal Archief dat slaven op Curaçao in tijden van
hongersnood paarden overvielen. Ook archiefmateriaal over ongeregeldheden tijdens de trans-
Atlantische overtocht kan ons beeld over het perspectief van de slaaf verdiepen. Dat geldt eveneens
voor zendings- en missie-archieven, doopboeken, reglementen van begraafplaatsen of de
inventarissen van koopmanshuizen aan de Amsterdamse grachten. Het Nieuw Israelitisch Weekblad
publiceerde een onderzoek rond de begraafplaats van de slaaf Elieser te Beth Haim in Ouderkerk
aan de Amstel, waaruit blijkt dat in de 17 e eeuw zwarte lijfeigenen in Amsterdamse koophuizen
hebben gewoond. 31 Over het leven van deze zwarten is nog weinig bekend. Dit soort
archiefmateriaal kan eventueel een bron van informatie zijn voor nazaten die onderzoek willen doen
naar het verleden van hun familie. Voor dit soort studies moet de onderzoeker tussen de regels door
lezen en vindingrijk zijn.
31 Zwarte slaaf in grachtenpand, door Brigitte Tillema, Nieuw Israelitisch Weekblad (18 oktober 2002).
41

III.3 Musea
We doorzochten acht musea op de aanwezigheid van CENS: het Nederlands Scheepvaart Museum
Amsterdam, het Rijksmuseum, het Koninklijk Instituut voor de Tropen, het Theatermuseum, het
Historisch Museum Amsterdam, het Joods Historisch Museum en het Museum Van Loon. Buiten
Amsterdam namen we het Zeeuws Museum onder de loep. Met uitzondering van het
Theatermuseum verwachtten wij bij deze instellingen veel CENS aan te treffen.
Musea zijn over het algemeen meer gericht op het bewaren en tentoonstellen van hun collecties en
minder op het ontsluiten van de verzameling voor het publiek, zoals zeker bibliotheken en, in mindere
mate, ook archieven dat doen. Toch kennen diverse musea wel enige mate van digitale ontsluiting,
getuige enkele websites en zoeksystemen binnen musea. Het achterhalen van CENS is in musea
echter, meer nog dan in bibliotheken en archieven, mensenwerk. Catalogi en museummedewerkers
bieden daarbij een aanknopingspunt.
III.3.1 Musea Amsterdam
Nederlands Scheepvaart Museum Amsterdam (NSMA)
Kattenburgerplein 1
020-5232222
www.generali.nl/scheepvaartmuseum
Het Scheepvaartmuseum is in 1916 opgericht en sinds 1922 publiek toegankelijk. De objecten gaan
zo ver mogelijk terug in de tijd, maar exemplaren uit de 16 e eeuw zijn vrij zeldzaam. De collectie van
maritieme geschiedenis bestaat uit ruim 250.000 authentieke items, waaronder prenten,
handschriften, schilderijen, scheepsmodellen, delen van schepen, kunstnijverheid, glas-in-loodramen,
technische tekeningen, fotografie, boeken, krantenknipsels en een kleine collectie films.
Van oudsher is het meer een technisch dan een sociaal-historisch museum, dus over de
Nederlandse emigrant, of over de leefomstandigheden op een schip werd weinig verzameld. Bij het
verzamelen was men gericht op scheepstypen en op de successen van grote Nederlandse, Europese
(zee)helden. Maritieme geschiedenis was vooral nationale en koloniale geschiedenis. Het bestuur van
het museum indertijd kwam uit rederijkringen. Met het verstrijken van de tijd telt het museum steeds
meer conservatoren die daar los van staan. 32 Zij richten zich meer op het menselijke aspect, de
sociale geschiedenis die samenhangt met de scheepvaart. Dat is terug te zien in het aankoopbeleid.
Zo is recentelijk een slaven-manumissiebrief gekocht via een antiquariaat en losse prenten van
Stedman 33 uit zijn Franse en Engelse editie. Met deze niet-maritieme items brengt het museum het
idee in de praktijk dat de maritieme geschiedenis verdergaat dan de steigers en dat de scheepvaart
bepalend is geweest voor de demografie en de economie.
Via internet is de digitale collectie van diverse Nederlandse maritieme musea gemakkelijk
toegankelijk. De site www.maritiemdigitaal.nl biedt een keuze tussen ‘eenvoudig’ en ‘uitgebreid
32
Andere factoren die daarbij een rol speelden: het besef van multiculturele samenleving, de cultuurnota van Van
der Ploeg (1996), en museumbelangen (publiek trekken).
33
John Gabriel Stedman, (1744-1797) zoon van een Schotse vader en Nederlandse moeder, vertrok in 1772 uit
Deventer om zich als huursoldaat voor een expeditie tegen rebellerende slaven in Suriname aan te melden. Zijn
lotgevallen daar legde hij vast in een boek, Narrative of a five years expedition against the Revolted Negroes of
Surinam, dat door William Blake voorzien is van '80 elegante gravures, gemaakt op basis van tekeningen van de
auteur’. Verschillende daarvan zijn beroemd geworden als schokkende voorbeelden van wat slavernij betekende.
Het boek wordt beschouwd als een voorloper van de abolitionistische geschriften, Stedman als belangrijkste
achttiende-eeuwse auteur over Suriname. Bron: http://www.lbr.nl/szr/helpdesk/slavernij.html
42

zoeken’. Het trefwoord ‘slaven’ levert onder ‘eenvoudig zoeken’ 378 hits op voor alle musea. Dat
lijkt een goed begin, maar een groot deel van de lijst bestaat uit (reguliere, moderne) boeken (de
bibliotheken van de musea worden in deze selectie meegenomen). Uitgebreid zoeken geeft de
mogelijkheid deze lange lijst uit te sorteren voor alleen het NSMA, en objecten die met slaven te
maken hebben. Dan reduceert het systeem de lijst ineens tot twee objecten: een slavenarmband
(voor de ruilhandel) en een boei, slavenijzer.
Het idee dat het museum te weinig stukken had om een tentoonstelling over slavernij samen
te stellen, heeft jarenlang de boventoon gevoerd. Tot een (speciaal daarvoor aangetrokken)
gastconservator opperde, dat ‘het maar een kwestie is van hoe je ernaar kijkt’. Daar kwam
uiteindelijk de tentoonstelling Slaven en Schepen: enkele reis, bestemming onbekend uit voort. 34
Voor de expositie heeft het museum gebruik gemaakt van 227 stukken uit de eigen collectie (circa
53 prenten en handschriften; 38 tekeningen en aquarellen; 14 schilderijen; 59 geografische kaarten;
10 gravures, 28 uiteenlopende objecten en een handvol technische tekeningen, boeken, foto’s, een
video en een manumissiebrief) en 91 geleende stukken. 35 De stukken uit eigen collectie variëren van
schilderijen van landschappen, en scheepsmodellen tot
• manumissiebrieven,
• een plakkaat uit 1754 van de Staten-Generaal over de handel van de Middelburgse
Commercie Compagnie in het octrooigebied van de WIC
• een document over een geldlening aan twee Surinaamse suikerplantages …bemand met
een Slavenmagt van 805 werkbare negers… uit 1856
• een zeekaart van de Guinese, Goud, Tand en Slavenkust uit 1790
• Engelse penning met abolitionistische tekst: Am I not a man and a brother? circa 1800 36
Deels onschuldig ogende stukken dus, die slechts met gedegen kennis van de achtergrond herkend
worden als overblijfsels uit de slaventijd, maar ook zeer directe getuigenissen van de slavernij en haar
economische belangen, waardoor indirect het lot van de tot slaaf gemaakten in de Nederlandse
geschiedenis tot uiting komt. Omdat deze stukken niet alleen onder de trefwoorden ‘slaven’of
‘slavernij’ terug te vinden zijn, maar geselecteerd zijn bijvoorbeeld op basis van kennis over de
koloniën, Afrika en scheepstypen, kan de digitale collectie geen goed overzicht geven. Het museum
hielp ons voor dit onderzoek aan een speciale tentoonstellingslijst. Op deze lijst staan overigens ook
stukken die niet met de trans-Atlantische slavernij te maken hebben, maar met de verkoop van witte
slaven aan Noord-Afrikanen.
De tentoonstelling Slaven en Schepen: enkele reis, bestemming onbekend was op
meerdere manieren vernieuwend. Waar vroeger louter werd uitgegaan van de eigen collectie (hooguit
werd er wat geleend van een verwant museum) en een eenzijdige optiek, is er nu met een flink aantal
34 Het bijbehorende boek met dezelfde titel (2001) is een verzameling originele bijdragen die een ander licht werpt
op de Nederlandse slaventijd, met afbeeldingen uit privécollecties die niet eerder te zien waren.
35 Afkomstig uit diverse privécollecties en de collecties van het Afrikamuseum, Atlas van Stolk, Belastingmuseum
Amsterdam, Boijmans van Beuningen, Brussels Museum van Schone Kunsten, Centraal Museum Utrecht,
Gemeente Archief Amsterdam, Historisch Museum Rotterdam, Joods Historisch museum, KIT Tropenmuseum,
Mauritshuis, Museum Noorwegen, Museum Saba, Museum van Volkenkunde Leiden, Nationaal Archief, NMM
Greenwich UJ, NSM Antwerpen, Persmuseum Amsterdam, het Rijksmuseum, Stedelijk Museum Amsterdam, Six
Zeist, UB Amsterdam.
36 De penning is tussen 1916 en 1918 aangekocht, in een verzameling van 18 penningen. Dat het abolitionisme
aandacht kreeg op deze ene penning zal niet de reden tot aankoop zijn geweest, maar ook geenszins reden de
penning weer weg te doen. Ook in andere musea zien we herhaaldelijk stukken terug die verwijzen naar
(voorvechters van) de emancipatie. Begrijpelijkerwijs zijn die stukken die de’ eigen’ (Nederlandse/Europese) rol in
het slavernijverleden in een positief daglicht stellen, liever gezien dan stukken die verwijzen naar wreedheden en
de lange duur van de slavernij.
43

musea samengewerkt in het speciaal opgerichte Netwerk Musea Slavernij. Vertegenwoordigers van
zwarte nazaten praatten mee over de opzet van de tentoonstelling. En naast de vele historische
stukken uit de ‘witte’ overlevering zijn nieuwe items geproduceerd: verhalen, op video vastgelegd.
Keuzes die vandaag de dag als ‘good practices’ te boek staan. Daarnaast is er een lezingenreeks en
een studiedag georganiseerd waarin het debat niet geschuwd werd. Daarmee neemt het museum dus
deel aan een eigentijds maatschappelijk debat, iets wat het voorheen niet deed.
De bescheiden aandacht die de slavernij-gerelateerde items vóór de tentoonstelling in de
vaste opstelling kregen, is nu hervat. De focus ligt niet zozeer op slavernij, maar meer op de
scheepvaartgeschiedenis in relatie tot het Caribisch Gebied. Toch wil het museum de opgebouwde
expertise, collectie en contacten niet laten verwateren. Afhankelijk van de mogelijkheden die
mogelijke subsidies en verbouwingen bieden, kan het onderwerp op de middellange termijn opnieuw
ruimer opgesteld worden. Ook als er objecten te koop aangeboden worden, is het museum
geïnteresseerd.
In deze verkorte PDF-weergave is slechts 1 museum weergegeven.
Conclusie musea
De door ons onderzochte musea hebben bijna allemaal, in meer of minder mate, CENS in hun
collectie. Bij de een verwijzen de stukken rechtstreeks naar het slavernijverleden (zoals de stukken in
de slavernijvitrine van het Rijksmuseum), bij de ander (zoals in het Theatermuseum) is de verwijzing
wat subtieler. Subtiel of niet, de aanwezigheid van CENS-stukken in het Theatermuseum mag als een
vondst worden beschouwd. In diverse musea vonden wij treffende items variërend van schilderijen
en slavenzwepen tot een schelpenkabinet en rantsoenlijsten voor slaven. Daarbij zagen wij opvallend
veel meer objecten die verwijzen naar Suriname dan naar de Nederlandse Antillen.
Hoewel diverse van de Amsterdamse musea die wij onderzochten, een website hebben
waarop een deel van hun collectie terug te vinden is en een ander deel van de collectie vaak in het
museum digitaal ontsloten is, blijft het achterhalen van CENS mensenwerk. Het toekennen van
trefwoorden en omschrijvingen is een subjectieve aangelegenheid en niet altijd toegespitst op het vlot
boven water halen van CENS-relevante stukken. Zo kan eenzelfde item ontsloten worden onder
slavernij, maar ook onder kinderarbeid. Een duidelijk voorbeeld daarvan biedt het
Scheepvaartmuseum, dat volgens de website maar twee slavernij-items zou hebben, maar voor de
tentoonstelling Slaven en Schepen wel 227 stukken uit de eigen collectie kon gebruiken. Een
freelance tentoonstellingsmaker vertelde ons, dat hij bij het samenstellen van een tentoonstelling
persoonlijk de depots van alle door hem beoogde musea induikt om alle stukken één voor één te
bekijken. Dat kost erg veel tijd, maar is de enige manier om met zekerheid vast te stellen of een
object CENS is of niet. Voor ons korte onderzoek was doorvragen bij conservatoren de enige
manier om een indruk te krijgen van CENS in musea. Ook catalogi hielpen een handje.
Of de inventarisatie van de musea iets oplevert dat (meer) duidelijkheid verschaft over wat
we onder CENS moeten verstaan? We vonden CENS op drie manieren terug in musea: in tijdelijke,
specifieke tentoonstellingen; in de vaste opstelling aangeduid als CENS en in de vaste opstelling of in
depot, maar niet ontsloten als CENS.
De actualiteit van het onderwerp slavernij is de museale wereld in Amsterdam zeker niet
voorbijgegaan (hoewel dat niet alle musea dwingt tot activiteit). De trans-Atlantische slavernij krijgt
bij in ieder geval vier van de acht genoemde musea de volle aandacht in de vorm van
tentoonstellingen. In sommige musea is zo een tentoonstelling heel tijdelijk zoals in het
44

Scheepvaartmuseum (2002), in andere (Rijksmuseum) heeft het een vaster karakter. De
preoccupatie met het slavernijverleden heeft verschillenden redenen zoals de Cultuurnota van minister
van der Ploeg (1996), de krachtige lobby van het LPS en de sterk veranderde samenstelling van de
Nederlandse bevolking met name de grote aantallen bewoners met een Surinaamse of Antilliaanse
achtergrond. De vertegenwoordigers van de musea die wat deden met het onderwerp, vertelden ons
dat ze het nodig achten een ander deel van de geschiedenis naar voren te brengen (minder de nadruk
op helden, meer op gewone mensen), anders te presenteren, en een ander publiek te trekken dan
dat van dertig jaar geleden. Waar mogelijk worden relevante stukken uit andere musea geleend, ook
worden sleutelfiguren uit de Afro-Caribische gemeenschap benaderd om hun ideeën en adviezen.
Hoewel de economische band van Amsterdamse gegoede kringen met de koloniën veel
CENS in musea heeft opgeleverd, is op een aantal items het etiket CENS niet geplakt. Voorbeelden
daarvan zijn romantische taferelen van exotische landschappen, portretten van vooraanstaande heren
en families met zwarte bedienden op de achtergrond. 37 Dit is erfgoed waar de museumbezoeker van
geniet, zonder dat hij gewezen wordt op de context van slavernij waarin die verworvenheden konden
plaatsvinden.
De sterkere gerichtheid op Suriname dan de Nederlandse Antillen in de (CENS) collectie
roept opnieuw vragen op. We vroegen ons al eerder af welke verklaring hiervoor te vinden is gezien
het feit dat de Nederlandse Antillen, anders dan Suriname anno 2002, nog steeds deel uitmaken van
het rijk. Nog sterker begint het idee zich op te dringen dat de Nederlandse Antillen en haar
slavernijverleden Nederland minder interesseerde omdat eenvoudigweg economisch minder
interessant was dan Suriname. In hoofdstuk 4 wordt hier nogmaals bij stil gestaan.
37 Een voorbeeld is het schilderij van Nicolaas Verkolje, 1727, van De Hoornse regent Adriaan van Bredehof,
afgebeeld in Slaven en Schepen, Daalder (2001).
45

III.4 Leeuwarden
Waar het onderwerp trans-Atlantisch slavernijverleden in Amsterdam bij vrijwel elke bibliotheek,
archief of museum wel een reactie van (h)erkenning oproept, stuitten wij in Leeuwarden, het ‘andere
uiterste’ binnen onze verkenning, aanvankelijk slechts op verbaasde ontkenningen. Nee hoor,
Leeuwarden heeft geen slavernijverleden, waar bent u dan naar op zoek? Helaas startten wij
onze belronde bovendien in de vakantieperiode, waardoor wij wekenlang van het kastje naar de
muur gestuurd konden worden: Tja, misschien dat mijn collega er meer van weet, maar die is nu
met vakantie. Belt u volgende week terug?
Door dóór te vragen (heeft uw collectie objecten die te maken hebben met de WIC, met
Suriname of de Antillen, met handelaren in suiker, koffie?) maar vooral ook door zelf (via internet en
via contacten buiten Leeuwarden) op zoek te gaan naar aanknopingspunten, konden we die
afwijzende houding soms ombuigen naar nieuwsgierigheid. Zou er dan toch iets te vinden zijn over
ons onderwerp? Diverse aanwijzingen hielpen ons verder, anderen liepen op niets uit. Reis met ons
mee naar Friesland.
III.4.1 Bibliotheek en archief Leeuwarden
Historisch Centrum Leeuwarden
Grote Kerkstraat 29
058 233 83 99
www.gemeentearchief.nl
Het gemeentearchief en de Stedelijke Bibliotheek zijn recentelijk gefuseerd tot het Historisch
Centrum Leeuwarden. 38 Het archief, 2,5 km lang, is Nederlands oudste gemeentearchief en bestaat
uit overheids- en particuliere collecties. Er valt (nog) niet op trefwoorden te zoeken (uitzondering zijn
de doopregisters en begraafboeken, via internet te raadplegen), maar enkele toevalstreffers geven
zicht op het soort documenten dat over het onderwerp te vinden is. Deels gebruikte onze
contactpersoon onze aanwijzingen, deels zijn kennis van het archief. 39
Leeuwarden/Friesland speelde officieel niet of nauwelijks een rol in noch de WIC, noch de
VOC. 40 Wel zijn er (oud) Leeuwarders die in Suriname of op de Antillen terecht zijn gekomen. Het
meest bekend in dit verband is natuurlijk Peter Stuyvesant 41 (volgend jaar verschijnt waarschijnlijk
38 De Stedelijke Bibliotheek is opgebouwd vanaf de 16 e eeuw en bevat circa 700 meter werken van personen die in
Leeuwarden geboren zijn of er gewoond hebben en tot 1850 te Leeuwarden gedrukte of uitgegeven boeken.
39 Onze aanwijzingen: het in 1718 in Leeuwarden gedrukte Herlein's Nauwkeurige beschrijvingen van Zuriname,
door Meindert Injema (in Mc Leods De vrije negerin Elisabeth genoemd omdat het de wet zou aanhalen waarin
gesteld werd dat in Suriname `niemand … met zwarten mag trouwen en ook niet hoereren.`). Op de site van het
gemeentearchief kwamen we namen tegen als Römer (een vooraanstaande familie op Curaçao) en Mariënburg (In
Suriname is daar een plantage naar vernoemd). Ook dat er in Leeuwarden gevelstenen waren met daarop 'de ionge
moor' en 'koloniale en grutterswaren' en 'middelburg' (waarvandaan veel slavenschepen vertrokken). We gaven
aan dat de familie Oranje Nassau, die de eerste helft van de achttiende eeuw in Friesland resideerde, ook de
nodige banden met de West had. Wellicht hadden andere Friese adellijke families die ook. En tenslotte verwezen
we naar http://www.srananguma.net/ voor het verhaal van de Surinaamse Geertruida, in 1858 gemanumitteerd. In
1866 trad zij in het huwelijk met de 32-jarige Anne Dijkstra uit Franeker. Met hun oudste zoon Jacobus Willem
emigreerde het gezin Dijkstra naar Holland om zich te Franeker te vestigen. Daar, en in Amsterdam waar het gezin
in 1882 naar toe verhuisde, werden nog zes kinderen geboren.
40 Dat neemt echter niet weg dat Friesland niet betrokken was bij de handel in slaven. Zo schrijft Den Heijer
(1997:42): “Door hun afwijzing van het octrooi behielden de Friezen zich het recht voor op de vrije vaart binnen
het octrooigebied van de WIC. Dit bleek eens te meer in 1700 toen de Staten van Friesland een Friese
‘lorrendraaier’ [illegaal slavenschip] tegen de WIC in bescherming namen.”
41 Volgens Henk den Heijers De geschiedenis van de WIC (1994) stond Pieter Stuyvesant aan de wieg van de
slavenmarkt op Curaçao (p. 79). Later, toen hij naast het gouverneurschap van Curaçao ook dat van Nieuw
46

een nieuwe biografie). De zogenaamde certificaatboeken maken een enkele maal melding van het
verblijf van een Leeuwarder burger in 'de West' in de periode rond 1620-1640. Johan Maurits van
Nassau-Siegen, 'de Braziliaan', heeft na zijn terugkeer in Friesland enkele jaren een hoge militaire
functie bekleed.
Een enkele maal verbleven er (voormalige) slaven in Leeuwarden. Zo wordt op 23 juli 1679
'Louis de Moor, jonge van de captein Hamerstein alhier woonachtich,' door de Leeuwarder
magistraat veroordeeld tot een jaar gevangenisstraf wegens 'grote moetwille ende goddelose actien'.
De Leeuwarder Courant vermeldde op 25 februari 1770:
Te Dongjum is gedoopt een neger, geboortig uit de Barbices, alwaar hij geduurende de
laatste rebellie zig met zoveel trouw en dapperheid gedragen heeft, dat hij door de
Compagnie uit de slavernij is ontslagen en brieven van vrijheid bekomen heeft. Ds. J.
Schrinerius verrichtte de plechtigheid met een predicatie over Hand. 8:36-38 voor een
grote schare, hebbende de moor tevoren belijdenis gedaan voor de kerkeraad op een
wijze, die niet minder hunne aandoening als uiterste genoegen verwekt hadde. Hij
ontving bij den doop den naam Matthys Carel Willems.
Een ander treffend voorbeeld is te lezen op www.gemeentearchief.nl/jeugdherinneringen.html, in de
‘Leeuwarder jeugdherinneringen’ van Hendrik Burger. Hij vertelt over zijn ouderlijk huis in
Leeuwarden:
Aan weerskanten van de schoorsteen hing de muur vol met portretten van vaders
leermeesters en van vrienden uit zijn studententijd, achter glas met een geplakt zwart
randje, lithografieën, zoals men die destijds aan elkaar schonk. Het belangrijkste van
al die portretten was dat van een pikzwarte neger, met een kroeskop en een heel
vriendelijk gezicht en keurig gekleed. In de rechter onderhoek stond, met verbleekte
inkt: "Aan mijnen vriend, C.P. Burger, Delft den 9den Mei 1850" en onder het portret,
ook met schrijfletter, maar gedrukt: "Die Freundschaft ist unabhängig von Alter,
Stand, Entfernung, Volk, Religion und Verhältnissen; sie verbindet den kalten Norden
mit dem glühenden Süden; ohne sie wäre diese Erde eine Wüstenei. Dresden, 27
September 1849. Aquasie Boachi"
Het gaat dus om 'de zwarte met het witte hart', uit de roman van Arthur Japin.
Er waren Leeuwarders die zich de slavernij aantrokken. 42 Dit blijkt uit publicaties en
bijeenkomsten, maar ook, meer indirect, uit theatrale opvoeringen. Zo schreef de spectator De
Vaderlander, in Leeuwarden uitgegeven door H.A. de Chalmot, op 23 oktober 1775: Amerika
wordt ontvolkt om ruimte tot plantaadjen te maken, en Afrika, om slaaven tot het bouwen van den
grond, om ons koffy en zuiker te leveren. En: 't Vogt, dat gy in uwen Koffy-kop hebt, is dan geen
water meer, maar traanen; ik zeg, 't is het bloet en zweet van die ellendigen, in welken eene blanker
ziel woonde dan in de lighamen hunner beulen. En: Drink zulk bloed, dat om wraak schreeuwt en
noem u dan noch een beschaafde Europeaane. 43
Op 3 augustus 1858 vond een vergadering te Leeuwarden plaats ter bevordering van de
afschaffing der slavernij, sprekers: Wolbers uit Utrecht, die Engeland tot voorbeeld stelde,
Nederland op zich nam (1646) was zijn idee dat Nieuw-Nederland de Caribische eilanden van voedsel zou voorzien
in ruil voor slaven, paarden en zout (p.96).
42 Ook R. Reimsma noemt iets dergelijks in zijn boek Een merkwaardige episode uit de geschiedenis van de
slavenemancipatie (1963), p.49: Onder de kleine groep mensen die zich publiekelijk uitspraken tegen de slavernij
in de jaren 1842-1863 bevond zich een man in Leeuwarden en een in Herenveen. Beiden waren ondertekenaars van
een adres van Liberalen aan de koning in 1842 waarin hij werd opgeroepen de slavernij af te schaffen.
43 Dit voorbeeld is niet door het Historisch Centrum zelf aangedragen, maar door een door hen aangeraden
onderzoeker die gebruik maakt van de archieven.
47

Chamerorzow, die in het Frans improviseerde en door Moquette werd vertaald. Ds.
Voorhoeve uit Harlingen sloot de vergadering.
Kermisdrukwerk van 18 juli 1787 maakt met permissie van de edele achtbaare
magistraat te Leeuwarden melding van de opvoering van Monzongo, of de koninglijke slaaf,
treurspel, in de Nieuwe Schouwburg, door de acteurs en actrices van de Amsterdamsche
Schouwburg. 44 In de bibliotheek zijn enkele bijzondere Leeuwarder drukken te vinden, zoals
Herlein's Nauwkeurige beschrijvingen van Zuriname, door Meindert Injema (1718). 45
Dit zijn in een notendop de meest relevante vondsten, waarvoor wij, naast de catalogus,
Visscher (1932) waarmee de Stedelijke Bibliotheek ontsloten is, volledig afhankelijk waren van de
kennis van het hoofd dienstverlening. De vondsten zijn voornamelijk afkomstig uit het oudrechtelijk
archief. Van vóór 1800 zijn geen notariële archieven bewaard gebleven, maar huizenaankopen,
boedelbeschrijvingen, leningen en getuigenverklaringen (mits door de rechter afgenomen) werden
verzorgd door het stadsbestuur en zijn dus terug te vinden in het oudrechterlijk archief. Verder
vertelde onze contactpersoon dat hij vermoedt dat er meer te vinden moet zijn in familie- en
personenarchieven. Daarbij verwacht hij in zijn archief niet zozeer iets van adellijke families, 46 maar
eerder van de archieven van patriciërsfamilies. 47 Ook Patriottendrukwerk (zoals het hierboven
genoemde voorbeeld over Monzongo) zou bijvoorbeeld oproepen tot de afschaffing van slavernij
kunnen bevatten. 48
Geen duidelijk aanknopingspunt vormt de joodse gemeenschap in Leeuwarden. Portugese
joden zijn hier slechts incidenteel aanwezig geweest. Deze ‘Fries-joodse’ groep bestond
voornamelijk uit Duitse joden, die eind 17 e eeuw naar Leeuwarden kwamen, begin 18 e eeuw
gevolgd door mensen uit Polen en Rusland. Toch trokken vanaf begin 18 e eeuw ook veel
zogenaamde Hoogduitse joden naar Suriname. Dat maakt het mogelijk dat hier connecties bestaan.
III.4.2 Musea Leeuwarden
Fries Museum en Keramiekmuseum Princessehof
Turfmarkt 11
058 255 55 01
www.friesmuseum.nl
Het Fries museum is deels gefuseerd met het Keramiekmuseum Princessehof en beide instellingen
hebben zich, na ons eerste telefonische contact, in een gezamenlijke stafvergadering gebogen over
het onderwerp van onze inventarisatie. Het resultaat: de collecties zouden niets hebben wat met de
West of met slavernij te maken had, behalve dan de slavernij in de vroege middeleeuwen, onder de
Vikingen. Ook het aanknopingspunt van de koninklijke familie zou niets opgeleverd hebben. Toch
maakten wij een afspraak voor een interview met een van de conservatoren van het Fries museum.
Op internet vonden wij dat de gevelsteen met het opschrift 'de ionge moor' in het Fries museum te
vinden moest zijn. Van verschillende kanten, waaronder het gemeentearchief, hoorden wij van het
44
Materiaal omtrent dit treurspel hebben we met deze aanwijzing ook gevonden in het Amsterdamse
Theatermuseum.
45
Dit boek wordt door Cynthia Mc Leod in De vrije negerin Elisabeth genoemd omdat het de wet zou aanhalen
waarin gesteld werd dat in Suriname `niemand … met zwarten mag trouwen en ook niet hoereren.`
46
Het archief van de familie Oranje-Nassau bijvoorbeeld, is opgedeeld onder het Nationaal Archief, het Fries
Museum en het Koninklijk Archief in Den Haag.
47 e e e
Dit ondanks dat deze archieven voornamelijk de 18 en 19 eeuw bestrijken, nauwelijks de 17 eeuw en voor
zover bekend deze families geen banden met slavernij of slavenhandel hebben gehad.
48
Wellicht kan J. Kuipers proefschrift Een revolutie ontrafeld: politiek in Friesland 1795-1798 (2002) hier meer
licht op werpen.
48

estaan van een schilderij van een Nassau met een zwarte bediende. Dat schilderij zou tot de
uitzonderlijk rijke collectie van het gemeentearchief behoord hebben, en met de overdracht van alle
Oranje-objecten naar het museum gegaan zijn.
Onderweg naar het Fries Museum konden wij het niet laten toch even binnen te lopen bij het
Keramiekmuseum. Als bezoeker konden wij echter geen ‘exotischer’ items en linken ontdekken dan
tegeltjes uit de 17 e eeuw met daarop apen en dromedarissen. Waar haalden de schilders die
inspiratie vandaan?
In het Fries museum werden wij naar de kelders geleid, waar wij tot onze verbazing oog in
oog stonden met een manshoge stenen ‘moor’, met een tabaksblad in zijn hand. Rokende moren,
evenals rokende Indianen, werden regelmatig afgebeeld als symbool voor de koloniale handelswaren
die door slavenarbeid in West-Indië werden geproduceerd. 49 De precieze herkomst van dit
exemplaar is helaas niet met zekerheid vast te stellen, omdat de steen meerdere malen (binnen
Leeuwarden) verhuisd is. Vermoedelijk is de steen eigendom geweest van een grote Friese
textielfamilie.
Drie maanden na ons bezoek (het schilderij moest in het depot opgezocht worden) konden
wij eindelijk het verwachte schilderij bekijken: op de ons toegestuurde foto prijkt een groepsportret
van vier prinsen van Nassau met pages, vervaardigd door Adriaen Hanneman tussen 1645 en 1650.
Twee van de prinsen, Willem Frederik van Nassau Dietz en Hendrik Casimir I, waren resp. de
derde en vierde stadhouder van Friesland. Midden op het schilderij staat een rijk uitgedoste zwarte
bediende, die nederig opkijkt naar een van de prinsen. In de beschrijvende tekst, die ongeveer
anderhalve pagina beslaat, worden er de volgende woorden aan gewijd: Negerbediende rechts, iets
naar links weergegeven kijkt omhoog naar zijn meester. In zijn hand houdt hij stuk
wapenuitrusting.
Uit andere bron vernamen we later nog dat in het Fries Museum ooit een schilderij heeft gehangen,
getiteld De stal van Beslingastate te Friens met Eysel de Wendt van Sytzama (1836). Op het
schilderij staat meester Eysel de Wendt, baron van Sytzama met een zwarte bediende. Het schilderij
verbeeldt een stal te Friens, een Fries dorp gelegen even bezuiden Leeuwarden. De hoofdfiguur op
het schilderij en de schilder zijn beiden Fries. Naar de identiteit van deze bediende is vergeefs
onderzoek gedaan. M. J. Van Heemstra, die onderzoek deed naar deze fascinerende figuur,
beschreef het schilderij als volgt:
De prachtige goudvos met de lichte manen kijkt enigszins hooghartig neer op zijn
neger-verzorger, in de livrei der Sytzama’s - Jammer, dat er in de familie niets meer
bekend is over deze zoon van het tropenrijk, die daar in de ijskoude stormwinden op ’t
Frienzer land wel eens zal hebben lopen bibberen! 50
De collectie van het Fries Museum bestaat uit 400.000 voornamelijk authentieke objecten variërend
van moderne kunst tot archeologische objecten, ondergebracht onder een historische en
archeologische afdeling, oude en moderne kunst, kunstnijverheid, numismatiek, kleding en textiel. De
collectie zal ooit gedigitaliseerd worden, nu is via Q&A op de site slechts het topje van de ijsberg te
vinden (de website is tijdens ons onderzoek bovendien niet toegankelijk). Nu is de collectie
‘ontsloten’via dissertaties en boeken die bovendien niet allemaal meer te koop zijn. Je moet dus, om
inzicht te krijgen in de collectie, gerichte vragen stellen aan de conservator die over dat deel van de
49 B. Brommer, 'Ik ben eigendom van...Slavenhandel en plantageleven' (1993) p.16
50 Een negerbediende in Friens. ‘Beslinga-state, een klein en sierlijk buitenhuis – ook al verdwenen...’
(vermoedelijk een krantenartikel doch zonder naam, zonder jaar).
49

collectie gaat. Onze contactpersoon is zeven jaar hoofd collecties geweest en kent de hele collectie
goed.
Conclusie Leeuwarden
Voor de door ons in Leeuwarden bezochte instellingen (archief en bibliotheek van het Historisch
Centrum, de beide musea) geldt dat slavernij geen thema is waar op verzameld wordt. Het
gemeentearchief was oprecht verbaasd zoveel materiaal te vinden dat een link had met de trans-
Atlantische slavernij. Toch gaat het archief het thema niet bewust uit de weg. Wetend dat Peter
Stuyvesant een publiekstrekker is, krijgt hij met het a.s. uitkomen van de biografie (gebaseerd op
gegevens uit het archief) veel aandacht. Mochten de resultaten uit ons onderzoek daar wat aan toe
kunnen voegen, dan zou het Historisch Centrum Leeuwarden daar graag wat mee doen. Te denken
valt aan een artikel in de Leeuwarder Courant of het historische blad Leeuwarden (een eigen
uitgave).
Voor het Fries museum lag dat anders. Het definieert cultureel erfgoed slavernijverleden als
een beladen onderwerp dat afhankelijk van politieke mores soms gewild, maar meestal ongewild is.
Daarom heeft het instituut er ook niet op verzameld. Diverse conservatoren zijn wel alert op
multiculturaliteit. De samenleving verandert in Leeuwarden even snel als in het westen van het land.
De directie van het museum is daarom gespitst op het binnenhalen van nieuwe groepen. Het museum
wil, evenals de musea die wij in Amsterdam onderzochten, de geschiedenis actualiseren, nieuwe
standpunten aansnijden, niet langer slechts de heldendaden naar voren halen. En daarbij is het niet
bang om voor racistisch uitgemaakt te worden.
Concluderend kunnen we stellen dat Leeuwarden in het verleden, vanwege haar positie als
regionaal centrum, van goederen voorzien vanuit Amsterdam, weinig directe economische banden
met de West onderhouden heeft. Die banden die er bestonden, waren van meer persoonlijke en
particuliere aard. Dat heeft cultureel erfgoed opgeleverd, dat direct en indirect gelieerd is aan het
Nederlandse slavernijverleden: Leeuwarders met betrekkingen in de West, nieuwe Leeuwarders, als
slaaf geboren in de West, al dan niet gemanumitteerd op Friese bodem. Die stille erfenis, uit steen
gehouwen of opgeschreven, is terug te vinden in boeken, in documenten, in kelders.
Zoals in elke natie die zich bezig hield met slavenhandel en slavenarbeid, ontstond in
Nederland, dus ook in Friesland, een beweging die opriep een einde te maken aan de
gruwelijkheden. Ook die stemmen lieten erfgoed na, dat in de archieven wacht op ontsluiting.
50

III.5 Individuen en Afro-Caribische organisaties
Het zou de werkelijkheid geen recht doen als we CENS slechts bij bewaarinstellingen zouden
inventariseren. Zoals in de afgelopen paragrafen duidelijk zal zijn geworden, is CENS zeker in
bibliotheken, archieven en musea te vinden en is veel ‘onontgonnen’, ‘vergeten’ materiaal nog verder
onderzoek waard. Toch hoeft men tegelijkertijd niet verder te kijken dan zijn neus lang is om CENS te
vinden: het loopt in Nederland overal op straat. Want het zijn vooral ook de nazaten, die de sporen van
drie eeuwen slavernij nog met zich meedragen. Voor velen is CENS dan ook niet vergeten, maar
levend erfgoed.
Voor de inventarisatie van CENS bij nazaten, hebben wij uiteenlopende personen geïnterviewd.
Omdat het onderzoek zich concentreert op de Nederlandse geschiedenis in relatie tot de Nederlandse
Antillen en Aruba en Suriname, is dit deel van het onderzoek gesplitst in een Antilliaans/Arubaans en
een Surinaams deel. Voor beide delen zijn sleutelfiguren geïnterviewd, mensen die een relevante Afro-
Caribische organisatie of een groep vertegenwoordigen. Met groep bedoelen we hier nietgeorganiseerde
individuen met overeenkomende kenmerken, zoals ‘jongeren van Afro-Caribische
achtergrond’ of ‘ouderen die bewust bezig zijn met hun Afrikaanse roots’. Wij legden onze
vragenlijsten voor aan een zeer gevarieerde steekproef van mensen geboren in Nederland, op de
Antillen of Suriname, van huidskleur wit, donker, of daartussen. Aan nazaten van slaven, slavenhouders
of beiden; nazaten van hen die slaven vrijlieten en nazaten van hen die doorvlucht het systeem de rug
toekeerden en eventueel bestreden (marrons). We interviewden mensen van 14 tot 83 jaar, met diverse
professionele en scholingsachtergronden, waaronder onderzoekers en kunstenaars, mensen die zich
bijzonder betrokken voelden bij het onderwerp of juist niet. En ten slotte ondervroegen wij
medewerkers van bewaarinstellingen, op persoonlijke titel vragen over hún kijk op het CENS te
beantwoorden. Die laatste categorie is hier niet meegeteld (hebben we immers in het eerste deel van
dit hoofdstuk al gedaan). Gesprekken met 22 informanten werden op interviewformulieren vastgelegd,
waarnaast nog informele vraaggesprekken werden gehouden met ongeveer eenzelfde aantal personen.
We pretenderen geenszins op grond van de genoemde variëteit aan respondenten stellige conclusies
te trekken. Onze steekproef heeft geen enkele pretentie van representativiteit, maar werd genomen
met het doel een doorsnede van de gemeenschap te verkrijgen die het mogelijk maakte voorlopige
indrukken op te doen over hetgeen er aan CENS te vinden is onder nazaten Nederlands
slavernijverleden.
Waar CENS bij de bewaarinstellingen maar één vorm had, namelijk materieel, zijn wij
ervan uitgegaan dat het het inzicht kon bevorderen voorlopige onderscheidingen aan te brengen. Wij
hebben gekozen voor een indeling naar materieel, immaterieel en mentaal erfgoed. De driedeling houdt
het erfgoed dat tastbaar en niet-tastbaar is, gescheiden, en brengt onderscheid aan tussen datgene dat
direct terugverwijst naar het slavernijverleden en dat wat in de beleving van nazaten samenhangt met
en/of gevolg is van het systeem van toen. Daarbij laten we voorlopig ‘maatschappelijk erfgoed’, zoals
de economische machtsverhoudingen, buiten beschouwing, al is het mentale erfgoed natuurlijk meestal
daarzonder niet te begrijpen. Ondanks dat de gekozen categorieën niet altijd even goed gescheiden te
houden zijn, menen wij dat de indeling kan bijdragen aan een helderdere presentatie. Overigens is de
respondenten tijdens het beantwoorden van de vragen niet gevraagd onderscheid te maken in soorten
erfgoed.
III.5.1 Materieel erfgoed
Onder materieel erfgoed verstaan we concrete tastbare objecten, die direct of indirect verbonden zijn
wijzen aan het slavernijverleden. We moeten vaststellen dat er weinig materieel erfgoed verzameld
wordt door Afro-Surinaamse en Afro-Antilliaanse organisaties. In bescheiden mate is er wel wat bij
individuen te vinden.
51

Antilliaanse kunst
Plekken waar hedendaagse Afro-Antilliaanse kunst in Nederland terug te vinden is, zijn eerder
enkele Nederlandse musea, galerieën en parken. 51 In Antilliaanse kring is kunst terug te vinden in de
uitgebreide collectie van het Antillenhuis, de gespecialiseerde galerie Mi Soño (Mijn Droom,
www.mosmans.net/galeries_kunst-kijken/mi_sono.htm) in Dordrecht en her en der in organisaties als
OCaN (Overlegorgaan Caribische Nederlanders) die een beeld van Nelson Carilho heeft staan.
Het expressieve werk van schilderes Jean Girigorie vindt gretig aftrek bij bezoekers van
Curaçao en tijdens haar exposities hier in Nederland. We kunnen dan ook veilig inschatten dat
waarschijnlijk tientallen Nederlanders een van haar kenmerkende zwarte kindergezichtjes aan de
muur hebben hangen. De link met CENS is echter directer in bijvoorbeeld het werk van Ras Eliyah.
Een van de onderzoeksters heeft thuis het schilderij ‘muzik di zumbi’ hangen, waarop Eliyah zijn
(hoogst originele) visie op ‘slavenfeesten’ uitdrukt. 52 Ook het werk van Ruben de la Cruz, Tirzo
Martha, Elis Juliana, Felix de Rooij zal her en der in Nederland terug te vinden zijn.
Originele kunst uit de slavernijperiode zijn wij in Nederland niet tegengekomen bij
organisaties en individuen.
Antilliaanse klederdracht
Authentieke klederdracht is noch bij organisaties, noch bij individuen terug te vinden. Wel zijn er
enkele Antillianen die zich bezig houden met het namaken van zo authentiek mogelijke traditionele
jurken. In de manier van dragen van bijvoorbeeld de hoofddoek, maar ook het versieren van de
kostuums, zit symboliek verborgen afkomstig uit de slaventijd en daarna. 53 Die Afro-Antilliaanse
symboliek is echter vermengd met stoffen uit Madras, of op Spanje geïnspireerde wollen doeken.
Slaven droegen al vroeg kleding die nog het meest weg had van de kleding van de slaveneigenaren,
en begin 20 e eeuw verdwenen “in minder dan geen tijd… de laatste resten van de oude volksdracht”
. 54 Folkloristische dansgroepen haalden de traditionele kleding terug voor hun optredens, en dat is
tot nu toe haast de enige gelegenheid waarbij deze kleding gedragen wordt. De gemiddelde Afro-
Antilliaan heeft nog nooit een traditioneel gewaad aangehad. De mensen die wij spraken die wel
vertrouwd waren met de kleding, hadden er in de jaren zeventig over geleerd op dansles. De kennis
wordt niet van ouder op kind overgedragen. Dit negeren van de traditionele kleding hangt samen met
een hang naar ‘globalisme’, mee willen gaan in de bredere ‘Latino’en/of westerse manier van leven.
In de jaren zeventig, toen vanuit de VS ‘black is beautiful’ in opmars was, zijn Afrikaanse dashiki’s
even populair geweest. Sinds de jaren tachtig zijn ze weer schaars in de Antilliaanse
garderobekasten.
Het Haags gemeentemuseum heeft werk van Yubi Kirindongo, het Zwolse Museum De Stadshof naiëve
schilderijen van Hipólito Ocalia, Artotheek Den Haag heeft werk van diverse Antilliaanse kunstenaars
(gehad) (waaronder Ras Eliyah en Jean Girigorie), evenals de STICUSA collectie, het vondelpark
herbergt het ‘Kerwinmonument’ van Nelson Carilho, maar er schijnt ook een Tula-beeld te staan in
Winterswijk.
52 Muzik di zumbi,geestenmuziek, is de term voor de geluiden die de plantage-eigenaren ’s nachts
hoorden, maar niet konden plaatsen. Het was slaven verboden muziek te maken, deden ze dat toch, dan
dacht men geesten te horen. Het schilderij verbeeldt de geesten niet als afschrikwekkende wezens,
maar als lieflijke, mollige, chocoladekleurige cherubijntjes met enorme grasgroene vleugels.
53 Het verschijnsel van de Surinaamse ‘koto’, bedoeld om met vele lagen stof de verleidelijke vormen van
het vrouwelijke lichaam voor de slavenmeesters te camoufleren, komt op de Antillen niet voor. Wel was
de slechts door een andere vrouw (meestal grootmoeder) dicht te knopen onderbroek bedoeld om
promiscuïteit te voorkomen.
54 N. van Meeteren omschrijft in zijn boek Volkskunde van Curaçao (1947, herdruk 1977) de Antilliaanse
dracht tot in details.
52

Documenten en objecten
Wij zijn geen mensen tegengekomen die originele documenten uit de slaventijd in bezit hadden. Wel
waren er die, tijdens het uitzoeken van hun familiestamboom, kopieën gemaakt hadden van
testamenten, reisdocumenten, huwelijksakten e.d.. Deze papieren betroffen niet-slaven. In een
testament werd wel een zwarte slavin genoemd, samen met haar waarschijnlijk mulatte kinderen. Een
vrouw had nog trouwfoto’s van haar voorouders, van begin 1900. Deze foto’s zijn bijzonder omdat
het een van de eerste huwelijken tussen een zwarte man en een witte vrouw betrof, op St. Maarten.
De beelden laten zien dat bruidegom een man van stand was, hoewel hij direct van een slaaf
afstamde. De eigenares van de foto benadrukt daarbij: de geschiedenis van de slavernij betreft ‘een
geschiedenis van kleurlingen, geen zwart-wit verhaal, zoals het zo vaak gemaakt wordt’.
Vrijwel niemand bezit nog authentieke stukken uit de slavernijtijd (Mijn moeder had nog
wel een paar strijkijzers die al heel lang in onze familie waren, maar ja, op een gegeven
moment doe je die rommel weg…) , en over mensen die stukken kopen om te verzamelen, hoor je
maar weinig. Mensen die wél belangstelling hebben voor het slavernijverleden, maar desondanks zelf
niet actief verzamelen, geven aan dat het financiële aspect meespeelt: authentieke stukken zijn duur.
Afstammelingen van landhuiseigenaren, kunnen nog wel vertellen over de meubels en
gebruiksvoorwerpen die ‘op het landhuis’ stonden en nog staan. Wij zijn geen mensen
tegengekomen die stukken uit de inboedel thuis in gebruik hadden.
Antilliaanse verzamelaars
Ze zijn dun gezaaid, Antilliaanse CENS-verzamelaars, maar Amsterdam telt er in ieder geval één. Hij
verzamelt op zo grote schaal, dat zijn collectie door het Tropenmuseum tentoongesteld is en nu door
een speciaal in het leven geroepen stichting (Imago Mundi) beheerd wordt. 55 Wat begon met een
persoonlijke tic groeide uit tot de meest besproken tentoonstelling over beeldvorming en ‘ras’ tot nu
toe: Wit over Zwart. 56 De objecten, verzameld over de hele wereld, laten zien hoe de ‘westerse
wereld’ tegen ‘de zwarte mens’ aankijkt.
Zijn persoonlijke verzameling telt veel marronkunst: geen airport art, maar authentieke
stukken, gemaakt voor eigen gebruik, vol van symboliek. Daarnaast is hij een nieuwe verzameling
begonnen, geïnspireerd door een kennis (ook Antilliaan): koloniale postkaarten. Een treffend
Surinaams exemplaar toont een foto van een donkere jongen met als onderschrift, in zwierige krullen:
mijn futuboi.
Tijdens de tentoonstelling Slaven en Schepen zijn ook stukken getoond van een andere
Antilliaanse verzamelaar. Hij verzamelt objecten die een relatie hebben met het slavernijverleden van
de Cariben. Zijn (naar het schijnt, uitgebreide) collectie documenten en voorwerpen gebruikt hij als
inspiratiebron (hij is kunstenaar, opgeleid in Groningen, nu woonachtig in Duitsland) voor grote
doeken en beelden die het slavernijverleden verbeelden. Overigens maakt ook de Amsterdams-
Antilliaanse verzamelaar zelf kunst met het CENS als thema.
55 Het Wereldmuseum in Rotterdam werkt aan het vastleggen op beeld van de hele collectie. Zie
www.wereldmuseum.rotterdam.nl, klik op collectie, beeldvorming.
56 Een en ander is ook nog te bezichtigen op http://www.africaserver.nl/wozow/
54

Antilliaans culinair erfgoed
Culinair erfgoed is een van de weinige vormen van CENS die zonder vooroordelen, vanzelfsprekend
van moeder op dochter (en soms, zoon) wordt doorgegeven. Traditionele gerechten uit de Afro-
Antilliaanse keuken (funchi in allerlei varianten, bonen, okra 57 , …) worden graag door een ieder
gegeten. Ook de instrumenten benodigd voor het klaarmaken (zoals de pal’i lélé voor de funchi) of
bijvoorbeeld het in bananenblad wikkelen van gerechten (zoals ayaka), is erfgoed van de slaven.
Evenals de Nederlandse huiselijke keuken, worden deze gerechten bij uitstek thuis gegeten, weinig
restaurants serveren traditionele gerechten. Enkele ‘fastfood’-varianten (pastechies en broodjes
worden in Nederland op kleine schaal verkocht) daargelaten.
Materieel erfgoed buitenshuis voor Antillianen én Surinamers
Hoewel het niet bij de informanten thuis ligt, wordt het wel door verschillende genoemd als CENS:
de binnenstad van Amsterdam. Veel Antillianen verwijzen daarbij naar de kennis van de Antilliaanse
historicus Al Peterson. De Surinaamse jongerenvereniging Bun Tranga organiseert jaarlijks een
fietstocht langs Amsterdamse panden die een link hebben met de Surinaamse geschiedenis (gebouwd
zijn met de opbrengst van de slavenhandel en slavernij). Ook het gebouw ‘Curaçaose Welvaren’
wordt daarbij aangedaan.
In het verlengde van de Amsterdamse pakhuizen, kunnen natuurlijk ook historisch Willemstad, de
Antilliaanse landhuizen (Curaçao is één groot openluchtmuseum, dankzij de stenen landhuizen -
Surinaamse plantagehuizen zijn van hout - stelde een informant), de binnenstad van Paramaribo en de
Surinaamse plantages genoemd worden. Na Willemstad, heeft nu ook Paramaribo een plaats
gekregen op de Unescolijst met Werelderfgoed. Toch stelt een Antilliaanse geïnterviewde: Ik heb
geen boodschap aan Willemstad als erfgoed: dat is mijn misère, mijn ellende, door de witte
‘vaderlandse geschiedenis’ veroorzaakt. De nadruk daarop houdt mensen weg van de eigen
(Afrikaanse) geschiedenis.
Nabeschouwing Antilliaans materieel erfgoed
Evenals Afro-Surinamers zijn er maar weinig Antillianen die materieel erfgoed slavernijverleden
(objecten) in huis hebben. Ook de belangstelling voor het reconstrueren van de familiestamboom
onder Afro- Antillianen is niet groot. Velen geven aan het verleden liever te laten rusten. Enkelingen,
die het níet-vergeten van het verleden van belang achten en er het geld voor over hebben, leggen een
eigen verzameling aan.
57 Cultureel Mozaiek van de Nederlandse Antillen, p. 336
55

III.5.2.1 Immaterieel erfgoed onder Antillianen
Onder de noemer immaterieel verstaan we hier alles wat niet tastbaar is, maar wel bestaat uit
zintuiglijk waarneembare vormen van menselijke activiteit.
Vraag een Antilliaan naar zijn cultureel erfgoed, en hij zal met trots noemen: zijn taal, dans,
muziek, de keuken. Dat beschouwt hij als ‘eigen’ en ‘goed’. Dat het cultureel erfgoed van de
eilanden voortkomt uit een koloniaal verleden en een smeltkroes van mensen van uiteenlopende
afkomst, beseft men terdege. Maar menig Antilliaan gaat daarbij liever niet te expliciet in op de
aspecten ‘Afrika’ en ‘slavernij’. Het slavernijverleden is een pijnlijk thema, een onderwerp waar
mensen zich nog steeds voor schamen. Iedereen weet dat het verleden van de Antillen bepaald is
door de trans-Atlantische slavernij. Toch zou men het gebeuren het liefst vergeten. Veel van de
hieronder aan bod komende thema’s zullen dan ook niet door iedereen direct CENS genoemd
worden.
Taal
Papiamentu is de moedertaal voor elke Afro-Antilliaan én veel andere Antillianen. Naast Afrikaanse
zijn er onder meer Nederlandse, Portugese, Spaanse invloeden in te horen. 58 Men is bijzonder trots
op het eigene, het feit dat de taal nergens anders gesproken wordt. Ook in Nederland houdt men
vast aan het gebruik van de eigen taal, hoewel er dan vaak een behoorlijke portie Nederlands en
andere talen doorheen gemengd wordt (dit laatste gebeurt ook op de Antillen). Stichting SPLIKA in
Den Haag stimuleert het gebruik van correct Papiamentu. Diverse allochtone omroepen zenden
(goedbeluisterde) radioprogramma’s in het Papiamentu uit.
Sprekend over hoe de schaamte over de slavernij doorwerkt in volgende generaties en
hedendaags taalgebruik is de onder Antilliaanse schoolkinderen gebezigde uitspraak: “mi n’ta bo
katibu!” (ik ben je slaaf niet!). Het wordt gebruikt als verdediging, als iemand een opdracht krijgt
iets te doen wat hem niet zint. In het Nederlands zou men zeggen “ik ben je hondje niet”. De
Antilliaanse organisatie Nos Derechonan, pleit er zelfs hartgrondig voor het woord katibu volledig te
schrappen. Meer hierover onder mentaal erfgoed.
Zang, dans en muziek
Muziek en dans zijn waarschijnlijk de favoriete vormen van ontspanning van Afro- Antillianen. Het
carnaval, dat zich hier succesvol heeft vertaald naar het Rotterdamse Zomercarnaval 59 , is dan ook
een jaarlijks hoogtepunt. Hoewel carnaval op Curaçao pas in de tweede helft van de twintigste eeuw
opgekomen is, heeft de tumbamuziek daarbij wel Afrikaanse roots. 60 Ook met andere oude vormen
van muziek en dans (of, zoals het wordt uitgedrukt, nos cultura, ‘onze cultuur’) houden enkele
tientallen Antilliaanse organisaties zich bezig. Zo kent Nijmegen de Stichting Caribisch Cultureel
Centrum, die authentieke tambúdansers 61 begeleidt, die weer in te huren zijn voor shows. Brabant
heeft Sonantiyas, die folkloristische optredens met oude liedjes verzorgt.
58
Naast het Papiamentu kende de Antillen nog het Guene, gebezigd door plantageslaven, maar met de
tijd (vrijwel) uitgestorven. Zie: The Kiss of a Slave. Papiamentu's West-African Connections., F.M. Arion
59
Dit Antilliaanse initiatief is het grootste gratis evenement van Nederland geworden, wat jaarlijks zo’n
800.000 toeschouwers trekt.
60
Antilliaanse muziek van Afrikaanse oorsprong: tambú, tumba, muzik di zumbi, dande, en volks-, oogst-
, werk- en gelegendheidsliederen. Bron: cultureel mozaiek van de Nederlandse Antillen (1977), p.168
61
De bekendste studie over de tambú (muziek en dans) is R. Rosalia’s Reconstructie van de
ontwikkelingsgang van de Antilliaanse tambú, een rituele dans- en muzieksoort (1996) en Tambu: de
legale en kerkelijke repressie van Afro-Curaçaose volksuitingen (1997).
56

Sommige Antilliaanse organisaties gaan in hun culturele bezigheden verder dan vrijblijvend vermaak.
Zo wil stichting Kibra Hacha jaarlijks een herdenking organiseren, rondom 17 augustus, de
verjaardag van de bekendste slavenopstand op Curaçao. 62 De herdenking wordt gevierd met
uiteenlopende culturele evenementen, zoals toneelstukken, fototentoonstellingen, dans en muziek. De
organisator/regisseur wil daarmee mensen een spiegel voorhouden, bewustzijn creëren over hoe de
geschiedenis doorwerkt in het heden. Dat brengt ook negatieve reacties boven. Mensen die komen
voor ontspanning, en geconfronteerd worden met een maatschappijkritisch toneelstuk over een
pijnlijk verleden, verzuchten: Niet dat gezeur weer. Een moeder verzuchte: Ik voed mijn kind op
als mens, als ieder ander. Dat steeds omkijken naar het onrecht van het verleden verzuurt je
leven alleen maar. Maar humor maakt dan veel goed.
Ook Antilliaanse individuen die bezig zijn met zang, poëzie, dans, muziek, klederdracht, zijn
er, hoewel in bescheiden aantallen.
Overigens zingen veel autochtone Nederlanders van alle leeftijden kinderliedjes als
Ozewiezewoze en ieme miene mutte zonder te beseffen dat de herkomst van die liedjes in de
Nederlandse slavernijperiode ligt. Volgens F. Martinus Arion zijn het deuntjes die Hollandse vaders
hun Afro-Portugese concubines voor hun bruine kroost hoorden zingen op de Westkust van Afrika.
63
Boeken en andere informatiebronnen
Verschillende informanten wonden zich op over de vraag: ‘als je iemand die niets afweet van de
slavernijgeschiedenis, één boek mag aanraden, welk boek zou dat dan zijn?’ Zij vinden dat de
verantwoordelijkheid hiervoor in de eerste plaats bij het onderwijs ligt: niemand in dit land zou zelf
op zoek moeten naar een kennismakingsboek.
Wij Antillianen schrijven geen boeken over de slavernij, zei een van de geïnterviewden. Wij
schamen ons voor onze bagage en het onderwerp zal dan ook niet verkopen. Maar in de
literatuur zijn de gevolgen van de slavernij wel voelbaar, zoals in Dubbelspel (1973) van
Frank Martinus Arion en Geniale Anarchie van Boeli van Leeuwen (1990). De personages
hebben nog steeds de slavenmentaliteit.
Verschillende informanten prezen het werk van H. Hoetink aan: Patroon van de oude
Curaçaose samenleving (1958) (omdat het schetst hoe mensen samenleven tijdens de slavernij) en
De gespleten samenleving in het Caribisch Gebied: bijdrage tot de sociologie der rasrelaties
in gesegmenteerde maatschappijen (1962). Evenals A.F. Paula’s From objective to subjective
social barriers: a historico-philosophical analysis of certain negative attitudes among the
negroid population of Curaçao (1967).
Jongeren noemen jeugdschrijfster Thea Beckman, in een van haar boeken zou een Surinaamse
jongen de geschiedenis uitgelegd krijgen door zijn ouders. Volwassenen herinneren zich dat de
Antilliaanse slavernij in Miep Dieckmans Marijn en de lorredraaiers terugkwam. Afrocentristen
noemden gespecialiseerde literatuur, zoals van Ben Jochanan.
Voor wie niet van boeken houdt: ook de (vrij recente) website http://slavernij.kennisnet.nl/
werd aangeprezen. Onder meer interessant vanwege de ‘portretten’ van een oudere Surinamer en
Antilliaanse vrouw, die vertellen over hun grootouders, die in slavernij geboren zijn. Daarnaast werd
de film Amistad herhaaldelijk genoemd, door sommigen zelfs zonder hem gezien te hebben. De
62 De bekendste is de opstand van 1795, onder leiding van Tula en Karpata. Er is nog een bekend die
plaatshad in 1750, maar waarschijnlijk zijn er meer geweest…
63 F.M. Arion in: Het verleden onder ogen. Herdenking van de slavernij (red. G. Oostindie,
1999)
57

verklaring die voor het uitstellen van het bekijken gegeven werd: het is een zware film, die je niet
zomaar even tussendoor ‘doet’. Verder moeten natuurlijk de Antilliaanse films Almacita di
Desolato en Mijn zuster de negerin hier genoemd worden.
Antilliaanse verhalen
Uit de slaventijd stammende verhalen zijn voor het eerst vastgelegd rond 1890-1898. Het zijn vier
Nanziverhalen. De oudste Kompa Nanzi-versies (in Suriname Ba Anansi genoemd) in Nederland
zijn waarschijnlijk die in OB Den Haag van Geerdink- Jeserun Pinto uit 1952 (in Papiamentu en
Engels). Inmiddels zijn vele publicaties verschenen met de slimme spin in de hoofdrol. Pater Paul
Brenneker en Ellis Juliana, die in de late jaren vijftig pionierswerk verrichtten op het gebied van oral
history, gelden als de onbetwiste helden in het vastleggen van volkswijsheid: Hun Sambumbu en
Zikinzá zijn een hernieuwde uitgave waard. Vanaf de jaren tachtig is antropologe Rose Mary
Allen verder gegaan met het interviewen van ouderen en vastleggen van oral history. 64 Ook Camille
Baly houdt zich met deze vorm van geschiedenis bezig. 65
Toch zal veel van de overlevering, die nog niet vastgelegd is, verloren gaan.Volgens Allen
herinneren de ouderen van nu zich minder dan degenen die zij in de jaren 1980 interviewde. Kennis
verandert, de herinnering van het eigene vervaagt, terwijl de grote informatiestroom, het onderwijs en
meer eigen ervaringen een plek in het geheugen opeisen. Ook het feit dat mensen geleerd hebben hun
verleden als ‘stom’ te zien, maakt hun geheugen selectiever. Mensen willen liever vergeten, het niet
over het slavenverleden hebben.
Een overeenkomst met de verhalen uit de Surinaamse overlevering is het thema zout. In
diverse oude verhalen vastgelegd door Brenneker is terug te vinden dat slaven die geen zout aten,
naar hun geboorteland (Afrika) terug konden vliegen.
Religie
Op het eerste gezicht lijkt het of de Antillen, anders dan bijvoorbeeld Suriname (of Haïti), minder van
het Afrikaanse cultuurgoed hebben weten te behouden in de spirituele beleving. Rites rondom dood
en geboorte lijken dichter te staan bij de Rooms-Katholieke (de overheersende religie) ceremonies,
uiteraard wel verrijkt met Afrikaanse invloeden, dan een heel eigen cultuur te vormen. Het is meer
een kwestie van een dialect dan een eigen taal, bij wijze van spreken. Wel bestaan er volksgebruiken
waarbij kruiden gebruikt worden. 66 Gebruiken die enerzijds mondeling overgeleverd worden (onder
vroedvrouwen bijvoorbeeld), waardoor het gevaar bestaat dat deze verloren gaan. Anderszijds is er
een levendige handel in kant-en-klare kruiden (meestal in vloeibare vorm) die voor uiteenlopende
doeleinden gebruikt kunnen worden (van het beslechten van echtelijke ruzies tot het afroepen van
geluk voor het komende jaar). Naast alledaagse toepassingen kent de Antillen nog een
‘kwaadaardiger’ vorm van Afro-spiritualiteit: brua (zwarte magie). 67
Hoe slaven hun spirituele leven hebben kunnen behouden, vorm hebben gegeven, en hoe dat
doorontwikkeld is tot de actualiteit, verdient zeker meer onderzoek.
64 een deel van haar werk, interviews met daarin herinneringen uit de slaventijd, is reeds voor het afronden
van haar proefschrift te lezen op www.portomari.com/download/Oral%20History.doc
65 Onder meer in: Tropentaal, samengesteld door Wim Rutgers (2001)
66 Dinah Veeris, het bekende Curaçaose kruidenvrouwtje, publiceerde hierover o.a. Remedi i kustumber
di nos bieunan, 1987, vertaald als Van amandel tot zjozjolí : de geneeskrachtige werking en historische
achtergronden van kruiden van de Nederlandse Antillen en Aruba, 1999
67 Zie: Cultureel mozaiek van de Nederlandse Antillen, Van Meeteren (1947) en de Sambumbu-serie van
Brenneker.
58

Nabeschouwing Antilliaans immaterieel erfgoed
Immaterieel erfgoed beslaat veel ‘vanzelfsprekendheden’. Zaken die velen in hun dagelijks leven
doen, meemaken, denken, waarbij niet bewust, maarwel bij nadere reflectie verbanden worden
gelegd met CENS.Veel onderwerpen vormen ook nog een braakliggend terrein waar (verder)
onderzoek op zijn plaats is. Hierboven zijn in vogelvlucht een aantal aspecten aangestipt. Omwille
van de beperkte tijd en ruimte blijft veel hier onbesproken. Denk bijvoorbeeld aan de Antilliaanse
achternamen, die zoveel zeggen over het slavernijverleden en de mensen die die namen dragen… Of
de lichaamscultuur van Afro-Antillianen: het zwaar hechten aan persoonlijke hygiëne, het vlechten
van het haar, de voorliefde voor gouden sieraden en gouden tanden… zijn allen kenmerken die een
link zouden kunnen hebben met het slavernijverleden.
59

III.5.3.1 Mentaal erfgoed met een Antilliaanse accent
Iedereen heeft mentaal erfgoed: het bestaat uit alledaagse, vanzelfsprekende zaken die vaak moeilijk
onder woorden gebracht kunnen worden. Mentaal erfgoed is niet grijpbaar. Wij doen, aan de hand
van gedane interviews, een poging iets wat uit de antwoorden opdook, weer te geven. Anders dan
bij het materiële en immateriële erfgoed, kozen wij ervoor dit type in het Antilliaanse deel inzichtelijk
te maken aan de hand van een wat modelmatige ‘afkomst-indeling’.
Witte nazaten
Van (het koesteren van de) onwetendheid over de zwarte pagina in de Nederlandse geschiedenis,
tot plaatsvervangende schaamte voor wat hun voorouders aangericht hebben en van politiek
incorrecte superioriteitsgevoelens tot oprechte belangstelling voor de Afro-Caribische culturen in
Nederland, je komt het allemaal tegen onder witte Nederlanders. Toch kun je veilig constateren dat
over het algemeen wit minder bezig is met het slavernijverleden dan zwart. Dat komt, formuleerde
een informant, omdat derde generatie daderschap niet bestaat, derde generatie
slachtofferschap wel. Er zijn geen schuldigen, geen daders meer aan te wijzen, ‘schuldgevoel’
wordt niet doorgegeven. Gevoelens van betrokkenheid en slachtofferschap worden wel van
ouder op kind overgedragen, het zet zich voort in verhalen. Voor veel medewerkers van
bewaarinstellingen, die beroepshalve met het slavernijverleden te maken kregen, was dat een eye
opener, dat het slavernijverleden nog leeft onder slavennazaten. Typerend is dan ook dat weinig
Nederlanders over hun voorouders weten of die een actieve rol in de slavernijgeschiedenis gehad
hebben.
Waar Nederlanders hier zich nog aan dat weten kunnen onttrekken, is het voor degenen
wiens voorouders naar de Antillen trokken, wat moeilijker. Voor informanten uit die categorie was
het plaatsen van de familiegeschiedenis in de algemene pijnlijk. Zo is toegeven dat er slavernij
geweest is, een ding, toegeven dat je eigen voorouders slaven bezaten, een andere. Er bestaat
bovendien (niet ten onrechte) een behoefte het gebeuren in perspectief te plaatsen. In die tijd was
het hebben van een slavin gewoon, dat moet je zien als het hebben van een dienstmeisje
(schoonmaakhulp) nu. En er waren in die tijd ook genoeg blanken op het eiland die niet
welgesteld waren. Met andere woorden: niet elke witte familie uit die tijd was een uitbuitersfamilie.
Afro-Antillianen
Bepaalde reacties die onder de bevolking van zwarte nazaten naar voren kwamen, maken duidelijk
dat in het mentale erfgoed een verscheidenheid van momenten aanwezig is. Het hier gemaakte
onderscheid tussen mensen die het mentaal erfgoed vooral als een last ervaren en degenen die vooral
naar andere kanten zoals creativiteit verwijzen, kan in deze niet meer zijn dan een schematiserende
samenvatting in twee tegenover elkaar gestelde vormen van visie en gevoels- en belevingswereld.
Anders dan de grote groep wittenNederlanders die de afkomst van of associatie met
slavenhouders liever negeert, denkt eigenlijk elke zwarte Antilliaan wel dat zijn voorouders slaaf
geweest zijn. Al is het twijfelachtig of men dat met zekerheid weet, een zwarte huidskleur houdt
verband met een verleden ‘waar je niet trots op bent’. Het mentale culturele erfgoed van het
slavernijverleden is voor Afro-Antillianen dan ook van hele andere orde dan het materiële of
immateriële. 68
68 De indeling van erfgoed in materieel, immaterieel en mentaal is gemaakt door de onderzoekers, niet
door de geïnterviewden.
60

Is het niet hebben van materieel erfgoed al snel een praktische (kunst is duur en oude spullen gooi je
weg) en is immaterieel erfgoed vooral een kwestie van genieten en verstrooiing (dansen, eten, je
moedertaal spreken), mentaal CENS is vooral een zwaar onderwerp. Het is racisme, discriminatie,
sociale ongelijkheid, voor sommigen reden er niet over te willen praten en het zo snel mogelijk
verleden tijd te maken. Voor anderen is het aanleiding op de barricaden te klimmen.
Een Antilliaan verwoorde het zo:
Alle zwarte mensen overal, van hier tot Zimbabwe, hebben een woede in zich. Op
Curaçao kwam die woede er op 30 mei 1969 uit. 69 Die agressie is verkeerd, woede
moet je richten. Agressie is niet goed te praten, maar het is wel te begrijpen en te
verklaren.
Het negatieve zelfbeeld 70 is een van de eerste dingen die Antillianen noemen bij vragen naar erfgoed
slavernijverleden, samen met sociale ongelijkheid. Het Papiamentu kent er ook een rijke woordenen
uitdrukkingschat voor. Zo kan iemand van (deels) Afrikaanse afkomst ‘slecht haar’ hebben, een
‘ovenneus’, ‘lippen als banden’, een ‘dichte’ huidskleur, maar bestaat er nog een kans dat in de
volgende generaties te verdoezelen door het trouwen met een lichtergekleurd iemand, daarmee
‘verbeter je je ras’. De maatschappij onderscheidt gradaties van ‘zwartheid’: hoe dichter je in het
kleurenspectrum bij ‘blank’ staat, hoe meer je aan het schoonheidsideaal voldoet en hoe beter af je
bent (maatschappelijk gezien).
Dat discrimineren, onderscheid maken op specifieke kenmerken, gebeurt niet alleen onder
mensen die van uiterlijke kenmerken verschillen, maar ook onder mensen op dezelfde tree van de
‘kleurenrangorde’. Mensen misgunnen elkaar van alles, of proberen hun eigen superioriteit,
bijvoorbeeld op grond van hun functie, te laten gelden.
Een voorbeeld van hoe de oude verdeel- en heerspolitiek van plantage-eigenaren toen
doorwerkt in het heden. Toen had je de bomba, de zwarte opzichter die over zwarte
slaven moest waken, en vaak zijn broeders vreselijk (liet) geselen. Vergelijk dat met
een hedendaagse zwarte portier bij een discotheek, die bij toelating erger discrimineert
dan zijn witte collega’s, door zwarte mensen, zijn eigen soortgenoten, niet binnen te
laten.
Een andere informant benoemt zowel de positieve als de negatieve gevolgen van het verleden op de
sociale wezens die eruit voortkwamen:
Vroeger (begin 20 e eeuw) was er meer saamhorigheid en een hechtere samenleving,
men steunde elkaar meer. Dat kwam voort uit de slavernij. Je hielp elkaar. Nu zijn de
mensen volledig anders, is het ieder voor zich. Men werkt elkaar tegen en dan al die
criminaliteit en die bolletjesslikkers… Ook dat komt voort uit de slavernij.
Terugverlangen naar betere tijden is waarschijnlijk universeel. Tegelijkertijd kun je niet om enkele
opvallende patronen met gememoreerde negatieve gevolgen heen. Zo wordt regelmatig het hoge
percentage eenoudergezinnen en de onder Afro-Antillianen overheersende matrifocale
gezinsstructuur in verband gebracht met het verleden, waarin slaven geen gezinnen mochten stichten.
Ook het niet zo nauw nemen van de huwelijkstrouw, het verschijnsel byside (concubine) en yu di
69
Opstand van arbeiders tegen de witte economische en politieke machthebbers van het eiland,
onderdrukt door de Nederlandse marine.
70
Wellicht het bekendste werk hierover is A.F. Paula’s From objective to subjective social barriers : a
historico-philosophical analysis of certain negative attitudes among the negroid population of Curaçao
(1967). Ook Zwarte huid, blanke maskers van F. Fanon (origineel 1952, Nl herdruk 1971 en 1983) is
aangehaald door informanten.
61

afó (onwettig kind), lijken een link te hebben naar een samenleving waar voor rijke (witte) mannen
(zwarte) maîtresses een vanzelfsprekende plek hadden naast (witte) echtgenotes.
Omdat Afrika en haar inwoners vanuit een westers, ‘kapitalistisch’ perspectief niet geslaagd zijn,
vormt het afstammen van Afrikanen voor velen geen bron van trots. Ook mensen met een hele
donkere huidskleur vertellen maar wat graag dat ze niet zuiver zwart zijn, en dat ze er anders uitzien
dan Afrikanen. Ik ben geen Afrikaan, wat mensen ook zeggen, dat zie je aan mijn handpalmen.
Een echte Afrikaan heeft donkerder handpalmen. Een kleine groep heeft dat vooroordeel voor
zichzelf overwonnen en probeert juist trots te halen uit het weinig bekende rijke Afrikaanse verleden.
Het bovenhalen van die Afrikaanse geschiedenis die zo weinig aan bod komt, is voor hen een
belangrijk doel.
Vanzelfsprekend zie je bovengenoemde tegenstelling (het willen aansluiten bij de westerse
norm vs. het willen achterhalen van de ‘eigen’ achtergrond) ook bij Antilliaanse organisaties in
Nederland terug. Een bescheiden aantal (een of twee dozijn) groepen is op zeer uiteenlopende
manieren bezig met het mentale erfgoed van het slavernijverleden. 71 Aan de ene kant van het
spectrum staat Nos Derechonan (letterlijk: Onze Rechten) die van mening is dat Antilianen er baat
bij hebben zo snel mogelijk te integreren en zich geaccepteerd te maken als Nederlandse
staatsburgers. Daarin past geen monument ter herdenking van de slavernij, omdat Nederlanders die
beschuldigende vinger naar hun fouten in het verleden niet zullen waarderen. Anderszijds zijn ze tegen
het gebruik van het woord slaaf, omdat geen Afrikaan gekozen heeft slaaf te worden, maar mensen
onvrijwillig tot slaaf gemaakt zijn.
Nos Derechonan zou liefst de hele geschiedenis zoals we die kennen overboord gooien en opnieuw
beginnen, in Nederland, als Nederlanders (en zeer zeker niet allochtonen, die term verfoeien ze als
een nieuwe vorm van slavernij).
Dan zijn er organisaties als de Amsterdamse Antilliaanse stichting Amador Nita, die opkomt
voor sociaal onrecht in de maatschappij. Zij eist excuses en financiële genoegdoening voor de
slavernij. Organisaties als De Eerste Wereld Alliantie zoeken daarbij meer diepgang. Zij zoeken naar
het vergeten Afrikaanse erfgoed en willen zwarte mensen daarmee ‘heropvoeden’, hen bijbrengen
wat zij in hun westers-geörienteerde opvoeding ontbeert hebben. Een Afrikaan blijft een Afrikaan,
waar hij ook geboren wordt, betoogd een vertegenwoordiger, ik ben helemaal geen Antilliaan
of Surinamer.
Een ander:
Er wordt nu in Antilliaanse kring ook veel gediscussieerd over wie we zijn. Dat er te
weinig zelfvertrouwen en zelfrespect is. Die discussie is prima. Vroeg of laat,
onherroepelijk, kom je dan bij de bron uit, het verleden. Want de puzzel is niet
compleet: men kent zijn eigen verleden, zijn eigen identiteit niet. Dan heb je ook geen
zelfrespect en – vertrouwen. Het gevaar schuilt slechts daar in, dat we de weg naar
zelfrespect afgesloten wordt. Dat men ook gen respect meer zal hebben voor de
Nederlanders om je heen, en dat we dan ook geen respect voor onszelf kunnen
afdwingen. De eigen identiteit is verloren gegaan.
Naast de eigen identiteitskwestie is een pijnpunt voor velen uit de overzeese gebiedsdelen dat de
gemiddelde Nederlander zo weinig weet over ‘dat andere stukje Nederland’. Het wordt als een
71 Het aantal wisselt sterk, sommige groepen bestaan slechts korte tijd en bloeden dan dood en een
aantal personen kom je in meerdere groepen tegen. Als oorzaak van de instabiliteit wordt aangegeven:
het gebrek aan financiële middelen om activiteiten te organiseren.
62

elediging ervaren, dat op de Antillen op school erg veel geleerd wordt over hier, terwijl hier in het
onderwijs geen aandacht besteed aan daar.
In het verlengde daarvan wordt door wat radicalere Antillianen beweerd dat Nederlanders ook niet
geschikt zijn om de overzeese geschiedenis, en zeker het slavernijverleden, te onderzoeken en te
beschrijven.
63

Zij kunnen onze geschiedenis niet schrijven, zoals de Engelsen niet over de Ieren kunnen
schrijven, zoals Hitler niet over de joden kan schrijven. Je vraagt toch ook niet aan een
Duitser om te vertellen over WO II? Je kunt degene in de gaskamers toch niet vragen
objectief te zijn? Als het aan mij ligt moeten onderzoekers naar het slavernijverleden een
Afrikaans perspectief hebben. Want het ligt niet alleen aan je huidskleur, ook Afrikanen
kunnen eurocentrisch geschoold zijn. Dat witte verhaal hebben we nu wel gehoord.
In het verlengde daarvan vertelden informanten dat in buitenlandse bibliotheken en archieven CENS
te vinden zou zijn dat hier verdwenen is of verduisterd zou zijn. Dit konden we via internet niet zo
snel bevestigen. 72 Dat neemt niet weg dat buitenlands (dus niet-Nederlands) materiaal, een aanvulling
zou kunnen leveren om het beeld op het Nederlandse verleden te completeren. Dat erkennen ook
westers gerichte onderzoekers.
Mentaal erfgoed schurkt heel dicht tegen maatschappelijke problemen aan. Sociaaleconomische
ongelijkheid, bijvoorbeeld. Het mentale erfgoed wat hiermee in verband staat, wordt
veel genoemd door informanten. Vaak wordt gezegd dat zwarte mensen lui zijn, geen
ondernemersgeest kennen, niet genoeg hun best doen om vooruit te komen in de maatschappij. Een
direct overblijfsel uit de slaventijd. Om de shon (plantagehouder) dwars te zitten, werkte men
zo sloom mogelijk. En dat, terwijl de slaven toch ook werkten voor hun eigen voedsel. Er was
immers niks anders. Tot nu toe hoor je mensen zeggen: Ai no mi yu, no kansa bo kurpa muchu
(maak je niet te druk/moe). Iedereen klaagt altijd: mi ta kansá (ik ben zo moe). Mensen zien
niet in dat ze zichzelf tegen werken.
Vanuit die gedachte pleit een aanzienlijke groep Afro-Antillianen voor vooruit kijken, in
plaats van omkijken naar de geschiedenis. Het loslaten van het slachtofferschap. De mensen van nu
hebben het niet meegemaakt, zegt een jongere. Houden zo. Dat is een van de redenen waarom in
de huidige maatschappelijke discussie rondom het slavernijverleden Antillianen
ondervertegenwoordigd zijn. Een ander is dat Antillianen (het gevoel hebben dat ze) weinig bagage
hebben, te weinig over de geschiedenis weten. Je hoort wel eens wat, maar vroeger op school
vertelden de nonnen vooral over Nederland, de winter, treinen, schepen,… over slavernij en
het Caribisch gebied werd niet verteld. Mensen trekken zich daarom terug uit de discussie, laten
die over aan de ‘mondigere’ Surinamers. Overigens niet altijd zonder mokken: Surinamers zouden
zich daarbij ook subsidies toe-eigenen die voor de Antilliaanse organisaties bedoeld zijn.
De slavernij was bij ons lang zo erg niet als in Suriname. Verdedigt een aanzienlijk deel
van de informanten het feit dat Surinamers van nu actiever bezig zijn met het slavernijverleden dan
Antillianen. Daar waren de grote plantages, bij ons was het allemaal veel kleiner. En als je zo
dicht op je slaven leeft, als je grootgebracht bent aan de borst van een yaya (min, slavin) ga
je als meester je slaven niet al te erg mishandelen. In Suriname waren de economische
belangen ook veel groter, op het droge Curaçao wilde niet veel groeien dus was er ook geen
reden je slaven zo op te jagen.
Toch zijn er ook weer informanten (waaronder gespecialiseerde wetenschappers) die dat
relativeren weer relativeren: Hoe bepaal je welk regime wreder is dan een ander? Is het wreder
dat de slaven op de Antillen vaker honger leden (in droge tijden) of dat er in Suriname meer
lijfstraffen gegeven werden?Heeft het zin, te bepalen wat wreder was?
72 Gezocht in de divisie manuscripts, archives and rare books van het Schomberg Center for the
Research in Black Culture, New York: www.nypl.org/research/
64

Nog een specifiek Antilliaans kenmerk: de voorkeur voor het herdenken van de grootste
slavenopstand, in plaats van de emancipatie. Organisaties die zich met herdenken bezighouden,
zowel hier als op de Antillen, kiezen daarvoor 17 augustus, niet 1 juli. Het herdenken van de
heldenmoed van Tula verschaft meer voldoening, meer eigenwaarde dan het vrijgeven door Koning
Willem III. Dat de eilanden geen marroncultuur hebben, die in Suriname diezelfde behoefte vervult
(nl. het idee tegenstand geboden te hebben), zal daar wellicht mee te maken hebben. De eilanden
kennen geen ‘levend erfgoed’ van verzet. Degenen die de slavernij ontvluchten, vluchten daarbij weg
van de eilanden, bijvoorbeeld van Curaçao naar Coro, Venezuela. Het gevolg is dat de ‘Antilliaanse
marrons’ geen Antillianen meer zijn…
65

Surinaamse kunst
Kunstvoorwerpen die sommige Afro-Surinamers in huis hebben, beperken zich meestal tot
houtsnijwerk van de marrons of indiaans (Inheems) vlechtwerk. Schilderijen zijn we bij onze Afro-
Surinaamse informanten nauwelijks tegengekomen, laat staan schilderijen die verwijzen naar de
slavernij. Voorzover wij weten zijn er wel enkele kunstschilders die impliciet of expliciet het
slavernijverleden verwerken in hun schilderijen, onder wie Frank Creton, Rinaldo Klas, Erwin de
Vries, Cliff San A Jong, Armando Blaag en Nola Hatterman.
Surinaamse klederdracht
Bepaalde klederdrachten uit de slaventijd zoals de koto (kostuum), de angisa (hoofddoek) en de
panji (lendedoek) zijn vandaag de dag nog alomtegenwoordig. Sommige oudere vrouwen in
Nederland en Suriname kleden zich in het dagelijkse leven nog met koto of angisa, maar de meeste
vrouwen bewaren deze uitdossing voor feesten, voor welke gelegenheid men dan ook alle kostuums
uit de kast trekt. Via generationele overdracht en cursussen wordt deze traditie levend gehouden. Er
zijn tientallen verschillende kostuums, hoofddoeken en lendedoeken die elk een eigen naam en
symboliek hebben. Het is bekend dat slaven onderling met de hoofddoeken communiceerden. Met
een bepaalde hoofddoek wenkte men elkaar voor een ontmoeting op de hoek. Het maken van een
kostuum is weliswaar kostbaar, minimaal 100 euro, maar elke zichzelf respecterende vrouw die zich
nazaat acht, heeft tenminste één koto, één angisa en één panji in huis. Daarmee toont ze respect
voor de Afro-Surinaamse cultuur en geeft ze uiting aan haar spiritualiteit.
Documenten en objecten
De meeste ondervraagden bezitten nauwelijks spullen van hun voorouders uit de slaventijd, evenmin
verzamelen ze authentieke objecten. Bij eén organisatie herinnerde men zich ooit oude prenten van
een man te hebben gehad, maar waar die gebleven waren wist men niet meteen.
Twee personen meenden dat de koopakte van een plantage nog ergens in familiebezit was in
Suriname, een 82-jarige vrouw had nog een oud kostuum (koto) in bezit dat van haar oma, een exslavin,
wasgeweest. Ze vermoedde dat die jurk echter door het bewerken met stijfsel al danig was
verpulverd. Een andere informant meldde dat een neef in Suriname nog oude trommels had die hun
voorouders in de slaventijd hadden gebruikt. Een ander had bij graafwerkzaamheden op de
familieplantage een aantal bijzondere flessen gevonden, waarvan hij sterk vermoeddedat ze uit de
slaventijd zijn. Een vrouw heeft de originele manumissiebrief van een voorouder ingelijst.
Sommigen verzamelen uit interesse voor het slavernijverleden incidenteel door bij
antiquariaten objecten te kopen. Zo had een man in de jaren 60 in Nederland twee originele Reize
naar Surinamen, en door de binnenste gedeelten van Guiana van Stedman (1799) gekocht en
die bij zijn remigratie naar Suriname uitgeleend aan een broer. Hij weet echter niet zeker of die broer
ze nu nog heeft. Een andere informant heeft ooit een exemplaar gekocht van het boek De hut van
oom Tom van H. Beecher Stowe (8 e druk, z.j).
Een kleine selecte groep kunnen we verzamelaars noemen. Ze kopen op beurzen en bij
antiquariaten of lopen veilingen af. Bij een verzamelaar troffen we beide delen van de originele West
Indisch Plakkaatboek. Plakaten, ordonantien en andere wetten, uitgevaardigd in Suriname,
1761-1816, een roman Bruine Mina van J.G. Spalburg (1913) en Les habitants de Suriname:
notes recueilles a l’ exposition coloniale d’ Amsterdam en 1883. R. Bonaparte (1884).
66

Een bijzondere Surinaamse verzamelaar
Een andere verzamelaar is woonachtig in het buitenland en heeft in de loop der tijd een bijzondere en
grote collectie Surinamica aangelegd. De omvang bedraagt ongeveer 500 items, die (nog) niet in een
databestand zijn opgenomen. De collectie bestaat onder meer uit munten, ansichtkaarten, brieven,
boeken, objecten en kunstvoorwerpen. Een bescheiden greep uit zijn collectie:
- een muntje van de Sociëteit van Suriname
- Zes jaren in Suriname. Schetsen en tafereelen uit het maatschappelijke en militaire leven
A. Kappler (1853)
- Stedman, Benoit, Hartsinck, Kappler (een boek over Albina), een boek van een Franse vrouw
met een Indiaanse achtergrond die in Frans Guyana woonde
- Slaves Through the Ages Susanne Everett (1978)
- Een antieke fles
- Een prent van Albert Cuyp met onderschrift ‘the negro page’ op een veiling gekocht
- Originele prenten van Benoit
- Stedmans dagboek 1 e druk uit 1796,
- Orginele liefdesverhaal van Stedman
- Frans kratter (toneelstuk) Die slavin in Suriname 1805
- A. Müllner De terugkeer uit Suriname 1830 (toneelstuk)
- Staatkundig-godgeleerd onderzoekschrift over de slavernij, als niet strijdig tegen de
christelijke vrijheid, ... Jacobus, Elisa Joannes Capitein(1742), proefschrift Universiteit van
Leiden.
- Originele prent Johannes Capitein
- Merkwaardige levensgevallen van Olaudah Equiano of Gustavus Vassa, den
Afrikaan/door hem zelven beschreven van O. Equiano (1790)
- Originele boeken van Stedman, Benoit en Hartsinck
Surinaams culinair erfgoed
De Surinaamse keuken bestaat voor een deel uit eenpansgerechten die rechtsstreeks uit de slaventijd
voortkomen zoals heri heri, anitri-beri 73 en krontobana. Voor het bereiden van deze gerechten
gebruiken Afro-Surinamers nu nog keukengerei dat hun voorouders ook al gebruikten, zoals de
mata (grote vijzel) en de kalebas. Opmerkelijk is dat tijdens en na de slaventijd de ingrediënten voor
deze gerechten spotgoedkoop waren, maar nu zo duur, dat de gerechten de status van delicatesse
hebben bereikt. Sommige culinaire verwijzingen zijn wrang. De beroemde pepersoort Madame
Jeanette is volgens de overlevering genoemd naar de vrouw van een slavenhouder, die als straf een
prut van deze peper bij slavinnen in de vagina duwde. Deze peper is nog steeds heel populair en mag
niet ontbreken in de creoolse keuken. Een van de meer trendy restaurants in Amsterdam op dit
moment is naar deze peper vernoemd.
Kenmerkend voor de Antilliaanse, maar zeker voor de Afro-Surinaamse keuken is de grote
voorkeur voor zoute vis en zoutvlees. Dit is een rechtstreekse erfenis van de slavernij, toen voor de
periodieke uitdelingen van extra voedsel aan slaven (in het Sranan de zogenaamde Swit’ mofo)
ingezouten vlees en vis van overzee werd aangevoerd (Van Stipriaan 1993:350-357). Het is niet
ondenkbaar dat er een relatie bestaat tussen het hoge zoutgehalte in het Afro-Surinaams eten en de
73 Anitri beri betekent letterlijk Hernhutterse begrafenis. Geheel volgens de Hernhutterse voorschriften
kleedden de zwarten zich in het wit om hun dierbaren te begraven. Naar dit beeld van een zwart-witte
begrafenisstoet is dit gerecht genoemd dat slechts bestaat uit rijst, kokosmelk en veel zwarte peper.
67

veel voorkomende hoge bloeddruk onder Afro-Surinamers. Ook dat zou als erfgoed aangemerkt
kunnen worden.
Verder zijn er, met name in de Randstad, vele restaurantjes en toko’s waar slavernij-gerelateerde
Afro-Surinaamse gerechten genuttigd kunnen worden.
Nabeschouwing Surinaams materieel erfgoed
Afro-Surinamers verzamelen dus weinig materieel erfgoed over het slavernijverleden, met
uitzondering van een select clubje collectionneurs. Toch zijn de sporen in het dagelijkse leven legio en
geloven de ondervraagden dat de herkomst van de hierboven genoemde cultuurelementen in de
slavernij gezocht moet worden. Na sensi srafuten (‘dat is sinds de slaventijd zo’) is een gevleugelde
uitspraak onder Afro-Surinamers. Dat er zo weinig wordt verzameld, lijkt niet zo zeer een gevolg van
het ontbreken van historisch besef, aangezien de meeste Afro-Surinamers een sterk besef hebben
van het slavernijverleden. Kennelijk is CENS zo doordrenkt in hun denken en doen dat ze geen
behoefte voelen om actief te verzamelen.
68

III.5.2.2 Immaterieel erfgoed onder Surinamers
Onder immaterieel erfgoed verstaan we in dit onderzoek alles wat men waarneemt. Daaronder vallen
directe en indirecte uitingen op het gebied van taal, zang, dans, muziek, religie, verhalen, en
specifieke waarden en normen binnen de Surinaamse en Antilliaanse cultuur. Veel van dit immateriële
erfgoed is vanzelfsprekend aanwezig binnen de Surinaamse cultuur.
Taal
Sranantongo is de taal die iedere Surinamer spreekt. Het is ontstaan in de slaventijd, als
omgangstaal tussen Afrikanen uit verschillende taalgebieden en tussen slaven en Europeanen. Het
bestaat ondermeer uit Afrikaanse, Engelse, Nederlandse, Duitse, Joodse, Franse en Portugese
invloeden. Deze taal is anno 2002 in Nederland nog zo populair dat ze in de hedendaagse straattaal
van de multiculturele jeugd een voorhoedeplaats heeft ingenomen. Naast het Sranan hebben,
eveneens gedurende de slavernij, de verschillende marrongroepen hun eigen talen ontwikkeld, zoals
het Saramaka en het Ndyuka. Deze zijn weliswaar verwant aan het Sranan, maar wel autonoom.
Ook deze talen worden –louter door marrons- in Nederland gesproken. Tot slot is er het
Surinaams-Nederlands waarvoor ook al tijdens de slavernij de basis werd gelegd, waarschijnlijk
vooral onder invloed van de interactie tussen slaveneigenaren en (huis)slaven in de stad. Door de
immigratie is deze variant van het Nederlands grootschalig aanwezig in Nederland en lijken sommige
elementen zelfs al door te dringen tot het standaard-Nederlands. 74
Zang, dans en muziek
Veel zang, dans en de muziek hebben hun oorsprong in de slaventijd. Bepaalde hedendaagse
cultuuruitingen moeten in eerste instantie dan ook worden gezien als voortzettingen van tradities uit de
slaventijd: lobisingi (lofzangen), dedesingi (rouwliederen), setdansi (setdansen), muziekvarianten
waaronder: kaseko, bigipoku, kawinapoku, aleke, bazuin(koor,) Soko psalm etc. Van oudsher
organiseren veel oudere Surinaamse vrouwen, zodra de kinderen het huis uit zijn, zich in verenigingen
om zich expliciet met deze cultuuruitingen bezig te houden. Er bestaan in Nederland tientallen van dit
soort verenigingen. In de eerste plaats gaat het om vrijetijdsbesteding, maar zo dragen deze
verenigingen sterk bij aan het behoud van tradities op voornoemde gebieden:
• Enkele culturele zang- en dansverenigingen: Abaisa, Tabita, Krinde Stari, De Doorzetters,
Gezellig Samenzijn.
• Op het gebied van rituele rouw zijn actief: Neutraal, Passensi, Moniya, Jozef, Trouw
• Enkele setdansverenigingen: Vooruitstreven Is Ons Doel (VIOD), Tot Ons Plezier Is Dit
Opgericht (TOPIDO).
• Enkele muziekgroepen:Yakki Famiri, Sukru Masters, Kaseko Masters, Zonnebloem
Begrafenisrituelen
Van groot belang voor waarschijnlijk de meeste Afro-Surinamers is de organisatie van en de rituelen
rondom een begrafenis. Deze zijn tijdens de slavernij ontstaan. Zo zijn er broederschappen van
lijkbewassers, met hun eigen, geheime, rituelen, onderlinge begrafenisfondsen (ook al sinds de
slavernij), rituelen die een mengeling vormen van christelijke en Afrikaanse elementen (naast de
christelijke god zijn ook geesten en voorouders aanwezig in het ritueel). In het sterfhuis wordt open
74 Zo is de term buitenvrouw, mede door de gelijknamige roman van Joost Zwagerman, ook bij een niet-
Surinaams publiek op z’n minst bekend geraakt en in toenemende mate beginnen niet-Surinamers het
werkwoord ‘gaan’ te gebruiken voor de toekomende tijd, in plaats van het voorheen gebruikelijke ‘zullen’
(“ik ga zeker komen”).
69

huis gehouden (dede oso) en op de achtste dag (aitidey) (op de Antillen: ocho dia)nog eens. Bij die
gelegenheden worden allerlei traditionele verhalen verteld –al lijkt dat nu snel plaats te maken voor
meer algemeen verhalen vertellen (gi tori)-, er wordt gegeten, gedronken en de christelijke gezangen
aan het begin van de avond maken na middernacht vaak plaats voor Afro-religieuze liederen en
ritmes, waarbij het kan voorkomen dat een van de aanwezigen ‘winti krijgt’.
In het algemeen is de orale cultuur, het (belang van het) mondelinge verhaal en de kunst van
groot belang bij Afro-Surinamers en Antillianen. Waarschijnlijk was dit al in Afrika het geval, in ieder
geval is zeker dat de omstandigheden tijdens de slavernij deze cultuur alleen maar hebben versterkt.
Nog steeds is het goed kunnen vertellen een van de elementen die iemands status bepalen binnen een
groep. Vertellen is daarbij theater, waarbij het hele lichaam wordt gebruikt en het publiek op alle
mogelijke manieren wordt betrokken. Niet voor niets begint een verhaal vaak met de opmerking
“kijk luister...”
Al deze vormen van immaterieel cultureel erfgoed kunnen door de oppervlakkige
toeschouwer worden gezien als folkore, maar het gaat hier om rituelen die een centrale plaats
vervullen in het alledaagse leven en een rechtstreekse verbinding vormen met het slavernijverleden. 75
Boeken en films
We vroegen onze informanten welke boeken of films over slavernij hen persoonlijk het meeste
aanspreken en/of welke boek ze een lezer, die onbekend is met het onderwerp, zouden aanbevelen.
De boeken Wij slaven van Suriname, (A. de Kom) en Hoe duur was de suiker zijn het meest
genoemd (C. Mc Leod). Daarnaast kwamen De negerhut van oom Tom (H. Breecher-Stowe) en
Vaarwel Merodia (C. Mc Leod) ter sprake. Een enkeling noemde Van Priari tot en met De Kom
(S. Hira) en De Boni-oorlogen (W. van Hoogbergen). De films Roots en Amistad hebben het
meeste indruk gemaakt op de Afro-Surinamers uit ons onderzoek, een enkeling noemde Vincent
Soekra’s Slavenroute. Tot slot noemden sommigen Amerikaanse werken zoals Beloved, A Time to
Kill en A Lemon before Dying.
In hun motivering voor deze keuzen waren de informanten niet per se positief over deze
werken. Een vindt het boek van De Kom niet toegankelijk, hoewel ons niet duidelijk werd waarom
niet. Voor een andere is dit boek echter dé bron van kennis over slavernij: Zijn analyses aan de
hand van voedsel, rantsoen en straffen zijn goed. Ik zou dat boek als bron gebruiken voor
mijn werk. Het ook aanbevelen aan iemand die nog niets over de slavernij heeft gelezen.
Een andere die erg gecharmeerd is van de boeken van Mc Leod licht toe: Dat ze bereikt
dat mensen die voorheen geen belangstelling hadden voor slavernij dat wel krijgen. Haar
werk is van onschatbare waarde. Maar een criticus vindt haar werk te ‘zoet’: In ‘Hoe duur was
de suiker’ kregen slaven voor het eerst een naam, werden hun karakters uitgeschreven zodat
je meer hoorde dan historische feiten. Mijn bezwaar is wel de romantisering van de slavernij
in dit boek. Het gaat te weinig over de pijn van de slaven.
De negerhut van Oom Tom die zijn zus in zijn jeugd voorlas zou een blijvende rol
spelen in de belevingswereld van deze informant:
Wat me bijblijft is een plaatje uit dat boek waarop een zwarte vrouw en baby die over
ijsschotsen liep op weg naar vrijheid in Canada. Aan de overkant wachtten blanke
mannen met honden haar op. Het onrecht van de slavernij werd me wel duidelijk, ook
de boodschap uit het boek dat witten toch heel goed waren. In dat verhaal werd de
zwarte slavin Topsy die toch maar loog en stal door haar witte meesteres beschaving
bijgebracht. Dit boek was mijn eerste boek over slavernij.
75 Hoewel folklore als vorm van cultureel erfgoed tegenwoordig ook wordt erkend als cultureel erfgoed met
de term living history (Van der Zeijden, 2001;11).
70

Films over de slavernij worden bijna altijd emotioneel ervaren. Verschillende ondervraagden
vertelden ons dat ze hun tranen dan niet kunnen bedwingen en na afloop van de film nog aangeslagen
zijn. De films Roots en Amistad zijn door velen gezien, de laatste roept woede op. Dat komt volgens
de verklaring van een informant: omdat Afro’s dat nog zo voelen vanwege de discriminatie. Een
enkele ondervraagde verwerpt beide films:
Roots kwam als erg populair naar voren, hoewel het sterk geromantiseerd is. Dat geldt ook
voor de film Amistad waar ik dus niet naar kan kijken. De romantiek droop zo van Roots af
dat iedere zwarte op school Kunta Kinte werd genoemd. Het is jammer dat in deze films de
verwerking ondergeschikt wordt gemaakt aan het exotisme.
Surinaamse verhalen, liedjes en zegswijzen
De Surinaamse cultuur kent een rijke orale traditie, waarin verhalen, (sterke verhalen heten switi
tori), liedjes, woorden, spreuken, zegswijzen en begrippen een plaats hebben. Een deel van deze
traditie dreigt door tijd en plaats (migratie naar Nederland) te worden ingehaald. Deze uitingen
moeten dus gauw worden vastgelegd. Een inspirerend voorbeeld waarin orale traditie in een boek is
verwerkt is Wim Hoogbergens boek Het kamp van Broos en Kaliko. Ook zijn veel verhalen
verzameld door Michiel van Kempen in Mama Sranan. 200 jaar Surinaamse verhaalkunst
(1999).
Het belangrijkste ‘verhaal’ in deze traditie is dat alle Surinamers met Afrikaanse voorouders
ervan uitgaan dat ze nazaten zijn van slaven. Dit verhaal hoort men van familie, kennissen, via het
onderwijs of media en wordt aan elke generatie doorgegeven. Het gegeven dat er tijdens de slavernij
vrije zwarten waren, 76 waar ze mogelijk (ook) van afstammen, maakt nauwelijks deel uit van dit
collectieve geheugen. Mogelijk moeten we aannemen dat het gegeven van slavernij zo intens wordt
beleefd dat het is opgeslagen in de ieders ervaring.
Een groot deel van de verhalen binnen de Surinaamse orale traditie heeft het element van
vermaak. Het meest bekend zijn de verhalen over Ba Anansi oftewel Broer Spin, die als
tricksterfiguur ook in de West-Afrikaanse orale traditie een bijzondere rol speelt. Anansiverhalen zijn
inmiddels ook in boekvorm uitgebracht zoals Het grote Anansiboek van Johan Ferrier (1986). Op
ceremoniële familiebijeenkomsten worden Anansitori nog steeds spontaan verteld. 77
Naast deze Anansitori circuleren er diverse verhalen die direct verwijzen naar de slaventijd.
Een kanttekening hierbij is dat een aantal van deze verhalen zo diep zijn geworteld in de herinnering
dat ze een eigen leven zijn gaan leiden: het verhaal van een planterszoon die al dansend op de rand in
een pot met gloeiend hete, kokende suiker viel wordt zodanig verteld alsof de overgrootmoeders van
nazaten het zelf hebben meegemaakt. Over deze gebeurtenis verhaalt ook een liedje.
Een aantal verhalen concentreert zich rond het taboe voor slaven om zout te eten. Afrikanen zouden
magische krachten bezitten om te kunnen vliegen. Ze mochten echter geen zout eten, omdat dat hun
krachten zou vernietigen. Maar omdat ze aan boord van de slavenschepen zoveel zout te eten
kregen, verloren ze deze magische krachten en konden ze nooit meer terugvliegen naar Afrika. Een
aantal slaven dat het gezouten eten niet had genuttigd, wist toch terug te vliegen. De verhalen over
76 Aan het eind van de slavernij was 45% van de slavenhouders zwart of gekleurd (C. Mc Leod 2002).
77 Tijdens Bijnaars veldonderzoek naar informele spaar- en kredietarrangementen in Suriname en
Nederland bleken bijna alle informanten een Anansiverhaal te kunnen vertellen.
71

zout zijn intrigerend omdat in verschillend wetenschappelijk onderzoek een verband wordt gelegd
tussen zoutconsumptie in de slaventijd en hypertensie bij nazaten van slaven.
Volgens een ander verhaal waren sommige slaven in staat de erbarmelijke omstandigheden
op de plantages te ontvluchten door geen zout te eten. Door deze onthouding konden ze zichzelf tot
bomen veranderen. Deze bomen worden op een aantal familieplantages nog steeds aanbeden. Een
informante van 83 jaar wiens oma slavin is geweest vertelt het volgende verhaal:
Ik hoor van mensen dat die mensen van vroeger vlogen. Maar of het waar is of niet, ik weet
het niet. Die mensen van mij hadden ook plantage Brokodyinti. Maar een tante van mij
noemde die plantage Walapakriki, maar ik weet nu niet welke naam de echte naam is. Maar
ik hoorde dat je daar ook bomen had. Vroeger mochten die mensen geen zout eten, want ze
zijn uit Afrika gekomen en die blanken gaven hen zout. En wie geen zout wilde eten
veranderde zichzelf tot boom. Want als ze zout zouden eten, konden ze niet meer vliegen.
Dus daar op die plantage kan je nog geluiden horen terwijl je niemand ziet.
Boeiend zijn ook de verhalen die niet in het collectieve geheugen zijn opgenomen, maar deel
uitmaken van de persoonlijke familiegeschiedenis. Een marron vertelde dat hij het verleden van
slavernij als heel vanzelfsprekend meekreeg in zijn opvoeding thuis. De verhalen over de heroïsche
daden van zijn voorouders maken dat hij met een trots gevoel ‘terugkijkt’, zoals hij zelf zegt:
In mijn jeugd hoorde ik van familie veel verhalen over slavernij. Ik groeide op in het
binnenland, in het dorp Moitaki aan de Boven Tapanahonierivier. Mijn vader nam me
vaak mee wanneer hij hout ging kappen en bij de splitsing van de Commewijnerivier
en de Cotticarivier wees hij me het kanaal dat gegraven is door slaven dat nu als
boropasi (sluiproute) dient. Dat soort verhalen vertelde mijn vader me. Hij vertelde
hoe mijn voorvaderen vochten in moerassen, hoe ze gedood werden, hoe ze
sneuvelden, dat ze steeds moesten vluchten of verhuizen voor de bakra’s. De plaatsen
waar we nu nog rituelen houden voor onze voorouders kan ik je zo aanwijzen.
In tegenstelling tot het feit dat veel Afro-Surinamers zich slachtoffer voelen van de slavernij, voelt
deze informant juist trots: Mijn voorouders hebben zich niet neergelegd bij het slechte leven op
de plantages: Ze liepen weg, plunderden, doodden hun meesters, dwongen hen hun vrij te
maken. Daarom vieren wij niet 1 juli, de dag dat de Hollanders ons vrij maakten, maar 10
oktober 1763, toen werd vrede gesloten met de marrons!
Een andere marron die ook zijn jeugd doorbracht in het binnenland luisterde altijd gretig naar
de verhalen over hoe zijn voorouders de bakra’s te slim af waren:
We zijn van de plantage Roorak. Mijn voorouders, ze waren gevluchtte slaven, hadden
hun dorp zo gemaakt dat je door een riviertje moest om die plantage te bereiken. Zo
konden die bakra’s er niet komen, want mijn vader vertelde dat je over de ruggen van
grote kaaimannen moest stappen om er te komen. Als jongetje herinner ik me dat nog.
Ik vond het eng. Dus wanneer mijn vader naar het dorp ging, moest hij dat ook doen.
Hij tilde me op, maar ik was toch bang.
Tijdens de slavernij ontstonden veel liedjes die nu door de tijd verloren dreigen te gaan. Daarbij is er
geen eenduidigheid over teksten die vaak een dubbele laag (adyersi tori) hadden. Veel Surinamers
praten nog steeds in dubbele betekenissen, wat men in het Sranantongo koti odo noemt: via een
omweg iemand fijntjes op iets wijzen.
Een aantal liedjes word nog steeds gezongen, maar we constateren dat veel Surinamers (ook
ouden van dagen) vaak niet goed (meer) weten wat sommige teksten of woorden precies betekenen.
Er wordt aangenomen dat in de teksten verborgen hints waren opgenomen om het leven en werken
72

op de plantages te kunnen bekritiseren. De verborgen hints verloren na de slavernij hun betekenis en
verdwenen dus in de loop der tijd uit het dagelijkse spraakgebruik. In een paar kinderboekjes zijn
deze liedjes vastgelegd zoals Mavis Noordwijks (1976) Alonki, een verzameling Surinaamse
volksliedjes en Ramon Williams (1976) Sranan kondre singi; een bundel Surinaamse melodieën.
Het lied Faya siton, no bron mi so. Adyen Masra Jantji kiri wan sma pikin (vuursteen,
brand me niet zo. Alweer vermoordt Meester Jantje een kind), is naar de mening van sommigen zo
een lied met een dubbele betekenis, een verborgen hint. Volgens de algemene uitleg gaat het over het
brandmerken van slaven bij aankomst in Suriname. Naar de mening van anderen gaat het echter om
verkrachting: vuursteen verwijst naar de penis van de witte slavenhouders waarmee zij jonge
slavinnetjes bruut penetreerden.
In het dagelijks spraakgebruik zijn een aantal woorden en zegswijzen die direct of indirect
naar de slaventijd verwijzen. Sommige Surinamers noemen de achterdeur of zijdeur van hun huis nog
spottend negerdeur (nengredoro). De negerdeur was een aparte deur voor slaven. De hoofdingang
was namelijk alleen voor witten bestemd.
Wie zijn mond voorbij praat, krijgt het verwijt dat zijn mond zo groot is als de enorme
suikerpot (kapa) waarin tijdens de slaventijd suikerrietsap werd bewerkt: yu mofo bigi leki kapa.
Wanneer ouders hun kinderen tot orde willen roepen dreigen ze hen met een Spaanse Bok
(pansboko=een specifieke afranseling waarbij de polsen aan de enkels werden gebonden, soms met
behulp van een stok om de slaaf in een optimale bukpositie te dwingen). Ouders die hun kinderen
een pansboko geven, laten de kinderen zo ver mogelijk voorover bukken zodat ze de afranseling
intens kunnen ‘beleven’.
Een informante herinnerde zich een andere vergelijkbare waarschuwing van haar moeder
omdat ze zo stout en lui was: Ik hoorde in mijn omgeving wel over slavernij, want mijn moeder
zei altijd tegen mij ‘efu yu ben de na srafu ten, den ben kiri yu keba!’, (‘indien jij tijdens de
slavernij had geleefd, hadden de blanke meesters je al gestraft met de dood!).
.
Religie
Het verschijnsel religie binnen de Surinaamse gemeenschap hangt nauw samen met de slavernij.
Vanuit de verschillende gebieden van herkomst in Afrika namen de tot slaaf gemaakte Afrikanen hun
goden en religieuze systemen mee. Grotendeels buiten het zicht van de Europeanen versmolten deze
tradities langzamerhand tot een geheel, met een zeer gemeleerd godenpantheon en een belangrijke
plaats voor de voorouders. Deze religie wordt aangeduid met de term winti. Daarnaast onderwezen
missie en zending hen sinds de laatste decennia van de slavernij in de christelijke leer. Veel
Surinamers zijn vandaag de dag met meerdere van deze religies tegelijk opgevoed. Een gevolg is dat
in de praktijk van winti eveneens een aantal christelijke elementen voorkomt en op zijn beurt het
Afro-Surinaams christendom bepaald anders is dan bijvoorbeeld het Nederlandse. Winti neemt een
belangrijke plaats in in de alledaagse sociale werkelijkheid van velen: van expliciete rituelen bij
geboorte, ziekte of overlijden, tot aan winti ontleende gedragscodes, waarden en normen zoals het
geloof in de heilzame werking van een dagelijks gewassen lichaam, het taboe om etenswaren op de
vloer te zetten en het taboe op orale sex tot en met de spiritualiteit van waaruit mensen leven.
Nabeschouwing Surinaams immaterieel erfgoed
Het slavernijverleden is overal zichtbaar. Uitingen van dat verleden in taal, zang, religie, boeken en
films houden de geschiedenis en de ervaring daarvan levend. Het kijken naar films gaat diep en
bevestigt de wreedheid van het systeem. . Er zijn legio verhalen uit de persoonlijke
familiegeschiedenissen, die daarbij aansluiten. Hierboven is in vogelvlucht een aantal aspecten
73

aangestipt. Maar veel moest, mede vanwege de beperkte tijd en ruimte, onbesproken blijven. Zo
bijvoorbeeld het voortbestaan van achternamen, het vlechten van het haar, de voorliefde voor
gouden sieraden. Er zijn onder genoemde en niet genoemde zaken veel, die ons inziens meer
wetenschappelijke aandacht behoeven.
74

III.5.3.2 Mentaal erfgoed met een Surinaams accent
Om mentaal erfgoed in kaart te brengen stelden we ons de volgende vragen: wat vinden we terug
over slavernij ‘in de hoofden’ van zwarte nazaten? Wat vinden we terug over slavernij ‘in de
hoofden’ van witte nazaten? Deze vragen beantwoorden we aan de hand van de vraaggesprekken
die we met de informanten voerden. Om het slavernijverleden niet alleen maar vanuit een zwarte of
witte kant te benadrukken, sluiten we dit af met een beschouwing etnische interpretaties over
slavernij binnen de Surinaamse gemeenschap in het algemeen.
Mentaal erfgoed, ofwel de mentale erfenis van slavernij, is een over het algemeen een moeilijk
bespreekbaar onderwerp, vanwege de emoties die het slavernijverleden bij velen oproept.
Bovendien speelt het zich af tussen de oren, waardoor die werkelijkheid moeilijker te ‘grijpen’ is. Dit
neemt niet weg dat alledaagse gedachten, waarden, normen en handelingen, ernaar kunnen
verwijzen. Echter alleen via nauwkeurig onderzoek kan hierop meer inzicht worden verkregen
Een aantal zwarte auteurs heeft beschreven wat de langdurige onderdrukking tijdens de
slavernij mogelijk voor mentale gevolgen heeft gehad voor de moderne zwarte mens. Ralph Ellison
(1947), Richard Wright (1947) en Frantz Fanon (1952, 1961) behoren tot de vroege na-oorlogse
exponenten onder hen. Zij lieten zo ook witten toe in de gevoels- en denkwereld van zwarten. Enige
voorzichtigheid met hun uitspraken en in het bijzonder het generaliseren daarvan, is aan te bevelen.
Een belangrijke boodschap uit deze literatuur is dat de slavernij zeer traumatiserend was voor
zwarten en dat vele nazaten in de hedendaagse wereld daar nog blijvend last van ondervinden. Door
dit verleden hebben vele zwarten een negatief zelfbeeld, wat hen remt in hun (zelf)ontplooiing. In de
VS is over deze materie daarna uitgebreide literatuur verschenen. Over het Caribisch Gebied cq
Suriname en de Nederlandse Antillen zijn zulke studies zeer schaars. Welke mentale gevolgen de
slavernij aan de andere kant heeft voor de nazaten van slavenhalers/-houders en de witte
samenleving als geheel, is wetenschappelijk nog grotendeels braak terrein, ook vanwege een meer
nabij ‘verzwegen verleden’ In een lezing Tussen trauma en taboe: Nederlanders en hun
slavernijverleden, geeft Van Stipriaan een gewaagde aanzet. 78 . Hij stelt dat niet alleen de nazaten
van de slaven getraumatiseerd zijn, maar ook de nazaten van slavenhouders/-halers. Zij hebben
namelijk het Nederlandse slavernijverleden zo ver in hun geheugen weggestopt, dat het een historisch
taboe is geworden. Dit taboe is ingegeven door een instinctieve angst voor de zwarte die stelselmatig
als agressief wordt geportretteerd. Het gevolg is dat deze witte nazaat, net als de zwarte nazaat
emotioneel gevangen blijft in het slavernijverleden.
Het is moeilijk om empirisch aan te tonen of en hoe en in welke mate Afro-Surinaamse en
witte nazaten nu nog gevolgen ondervinden van de slavernij. Toch zullen weinig Afro-Surinamers
stellen dat slavernij niet nog steeds deel uitmaakt van hun belevingswereld. Er is volgens hen sprake
van een structureel onbehagen dat voortkomt uit maatschappelijke achterstanden en achterstelling in
onderwijs en op de arbeidsmarkt, de ervaring gediscrimineerd te worden, gevoelens van inferioriteit,
factoren die doorgaans worden gezien als effecten van de slavernij.
Een groot aantal Surinaamse organisaties zoals Bun Tranga, Radio The Voice, Memre Den, SSCJ,
Ebu-Akademya Amsterdam, Masusa en Stichting Eerherstel en Herstelbetalingen Slachtoffers van
78 Deze lezing is grotendeels verwerkt in Alex van Stipriaan, ‘Hunne vrijmaking zou zoo veel geld
kosten’. De oorverdovende stilte over de slavernij in de Nederlandse geschiedenis. In Trouw (Letter
& Geest), 31/03/2001, 49-50.
75

Slavernij in Suriname houdt zich expliciet bezig met dit structurele onbehagen door in hun activiteiten
onder meer de nadruk te leggen op zwart bewustzijn. Ze willen Afro-Surinamers hun zelfvertrouwen
en zelfrespect ‘terug te geven’ door hen bewust te maken van verschillende vormen van discriminatie
en achterstelling. Ook informeren ze hen over het slavernijverleden via lezingen en
radioprogramma’s. Sommige organisaties pakken dit radicaal aan door herstelbetalingen of excuses
van de koningin te eisen, anderen willen alleen maar de discussie in Nederland over het
slavernijverleden op scherp stellen. De voorzitter van zo een organisatie legt uit dat ze: Eigenlijk een
soort breekijzerorganisatie zijn. We schrijven bijvoorbeeld brieven naar de overheid met
woorden als ‘idioot’ of ‘behandel ons niet als honden’ omdat we een shockeffect teweeg
willen brengen, omdat we boos zijn! De bouw van een Wintitempel is voor deze organisatie een
belangrijk actiepunt, omdat ze ervan uitgaat dat Nederland tijdens de slavernij de religie van Afro-
Surinamers heeft afgepakt.
Andere Afro-Surinaamse organisaties willen dat Nederland zich rekenschap geeft van haar
daden: We zijn expliciet bezig met het slavernijverleden. Dat doel is in de loop der jaren niet
veranderd, wel het inzicht dat daadwerkelijke betaling aan nazaten niets oplost. We eisen nu
dat Nederland de verantwoordelijkheid neemt voor de sociaal-culturele ontwikkeling van
Suriname.
Het werken aan de eigen emancipatie is een belangrijk actiepunt. In de vorm van lezingen,
voorleessessies en radioprogramma’s houden Afro-Surinaamse organisaties hun achterban op de
hoogte over de geschiedenis en de recente ontwikkelingen rond slavernij. Emancipatie via verzet is
voor hen een werkbare strategie. Een ander actiepunt is het creëren van een ‘eigen cultuur’ als
protest tegen de opgelegde cultuur in de koloniale tijd. Ook verzetten zij zich tegen het gebruik van
woorden die tijdens de slavernij zijn ontstaan. Woorden als ‘neger’, ‘creool’, ‘boslandcreool’,
‘weggelopen slaaf’ en ‘Indiaan’ zijn koloniale uitvindingen die als denigrerend worden ervaren. De
ultieme uiting van dit verzet was het voorstel begin dit jaar om de woorden ‘neger’ en ‘creool’ uit de
Van Dale te schrappen door een klacht tegen Van Dale in te dienen. Een procedure die de
betreffende organisatie verloor.
Een ander voorbeeld van dit verzet is de viering van bestaande feesten op alternatieve data. De
afschaffing van de slavernij wordt door een aantal organisaties niet op 1 juli gevierd, maar op 30 juni
of op 2 juli. De voorzitter van zo een organisatie legt uit: 1 juli is immers de dag die is gekozen
door de kolonisator Nederland.
‘Back to the African roots’ is een thema dat veel van deze organisaties aanspreekt. Ze
vereenzelvigen zich met het gedachtengoed van de Afrocentristische beweging die in VS is ontstaan,
omdat dat voor de zwarte gekoloniseerde mens bevrijdend zou werken.Vooral jongeren voelen zich
hierdoor aangesproken: We organiseren jaarlijks een excursie naar Engeland naar de ‘Black
History Month’ met als thema de bijdrage van de zwarte mens aan de beschaving. Sinds vorig
jaar vieren we kwansa. Kwansa betekent oogst, eten. Kwansa is een soort kerstfeest als
verzet van het westerse kerstfeest. Met het gebruiken van Swahili of Afrikaanse nicknames geven
deze Afro-Surinamers uitdrukking aan hun nieuwe identiteit: Kaikoesi, Boni, Quasiba, Ede. Deze
groep kritische Afro-Surinamers is ook een groot tegenstander van dat typisch Nederlandse cultureel
erfgoed: Sinterklaas en met name de figuur van Zwarte Piet. Zwarte Piet is de ultieme stereotype van
de historisch gegroeide raciale verhoudingen in het Nederlandse koninkrijk. En hoe meer witte
Nederlanders tegen hen zeggen dat dit alles niet zo serieus genomen moet worden, hoe meer deze
zwarte Nederlanders zich bevestigd voelen in dat zijzelf en het slavernijverleden niet serieus genomen
worden.
76

Op de vraag of het slavernijverleden nu nog doorwerkt in het doen en denken van Surinamers gaven
de meeste informanten een bevestigend antwoord. Een enkeling ziet het slavernijverleden als een
afgesloten hoofdstuk waar vandaag de dag mentaal geen sporen meer van zijn. Een van onze oudste
informanten wist dat de slavernij gruwelijk was. Ze is blij met het monument en vindt dat Nederland
zou moeten terugbetalen wat ze uit Suriname heeft gestolen, zoals bijvoorbeeld goud. Maar naar
haar mening heeft de slavernij geen mentale sporen nagelaten: We vieren nog steeds manspasi
(emancipatie), maar gevolgen kan ik niet noemen, weet ik niet.
Afro-Surinamers met een dergelijke mening vormen een uitzondering. We merkten op dat de
meesten een scherp besef hebben van de geschiedenis van slavernij en koloniale uitbuiting. Voor
sommigen blijven Nederlanders daarom onbetrouwbaar. Een informant licht toe: Ik stond vorig jaar
met een stand op Kwakoefestival met antiquarische boeken en dan kwamen Surinamers naar
me toe met de vraag of ik een boek had over de slavernij, maar die mocht niet door een
blanke zijn geschreven, maar door een zwarte.
Het wantrouwen tegen Nederland(ers) kan inhouden: ze discrimineren, houden stereotypen in stand,
verdraaien de geschiedenis, onderwerpen Afro-Surinamers aan een nieuw soort slavernij van
uitsluiting, buiten hun kennis uit etc. Het bewijs hiervoor ligt volgens deze informante bij Surinaamse
onderzoekers:
Er zijn veel archieven met gegevens over slavernij, maar het is allemaal ontoegankelijk. Ik
hoor veel Surinaamse wetenschappers die daarover klagen.
Een andere veelgehoorde ervaring is dat witte Nederlanders willen bepalen volgens welke
regels de reflectie op het slavernijverleden moet geschieden. Een zwarte columnist ervaart dit
regelmatig: Zodra zwarten met hun geschiedenis bezig zijn worden ze uitgemaakt als ‘te
emotioneel’. Nederlanders hebben hun eigen geschiedenis goed beschreven en nu wij ons
perspectief willen laten zien is het moeilijk. Ze dwingen ons in een positie dat wij ons
daarvoor gaan verontschuldigen of gaan verklaren.
Het gevoel nog steeds onder de macht van witten te staan heerst bij veel Afro-Surinamers: ‘Elke
Surinamer kent het onbehagen wanneer je aan een loket wordt gevraagd om je nationaliteit,
‘Nederlands’ en vervolgens wordt gevraagd naar je geboorteplaats en je ‘toegeeft’
Suriname’. Je voelt een soort schaamte, je voelt je bedreigd…’.
Gevoelens van inferioriteit tegenover de superieur geachte Nederlanders sluit hier nauw bij aan:
Je ziet het aan hoe Surinamers zich gedragen tegenover witten. In hun eigen groep hebben ze
een grote mond, maar worden ze opeens heel klein in het bijzijn van witten.
Maar de hebi’s (lasten) van slavernij uitten zich niet alleen in relatie tot autochtone Nederlander.
Een daarvan is dat ook onder Afro-Surinamers elkaar vaak wantrouwen heerst. Dit wantrouwen zou
in de slaventijd zijn ontstaan, als gevolg van de koloniale verdeel- en heerspolitiek. Een gegeven dat
menig informant triest stemt: De slavernij heeft nu nog gevolgen: bijvoorbeeld onderling
wantrouwen onder Surinamers, het feit dat ze geen eenheid vormen, dat ze een
krabbenmentaliteit hebben. Dat vind ik zo pijnlijk. Daarom komen Surinamers als groep niet
vooruit. Er is veel zelfhaat zoals het pistoolgeweld onder zwarte jongeren in VS.
Een aspect van dit structurele wantrouwen is het taboe op vooruitstrevendheid. Ambitieuze
slaven werden gesanctioneerd middels boycot en roddel, een praktijk die volgens velen nog
dagelijks voorkomt: Ook gunnen zwarten andere zwarten geen succes. Ze zijn jaloers en zeggen
dan ‘dat je het hoog hebt in je bol’. Dat is zo jammer, dat wanneer iemand zelfverzekerd door
het leven gaat dat je dan vijandig wordt bejegend. Je hebt bigifasi. Let wel bigifasi
(arrogantie) en sakafasi (nederigheid) zijn woorden die in de slaventijd zijn ontstaan.
77

Een artiest ondervond het aan den lijve. Een product van hem had internationaal veel succes geoogst,
waarna een groep Afro-Surinamers hem benaderde om zijn product te gebruiken. Er zou echter
geen geld zijn om hem daarvoor te betalen. Daarop besloot hij als ‘bun Srananman’ (rechtgeaarde
Surinamer) de zaak te steunen. Hij kwam er tot zijn verbazing echter achter dat andere artiesten wel
financieel werden beloond. Hij raakte daar behoorlijk van overstuur. Toen hij voor de première niet
eens een uitnodiging kreeg, zonk hij in een diepe depressie:
Ik ben daar zo ziek van geworden, een maand of twee waarin ik vijf kilo afviel. Dit zie ik
ook als een gevolg van slavernij. Dat zelfbenoemde voormannen je naar onderen trappen om
er zelf maar beter van te worden. Er is maar plaats voor één persoon om met de eer te
strijken, net zoals er op de plantages ook maar één plaats was voor de basja.
Ook op andere gebieden zouden Afro-Surinamers in hun gedrag ‘slavernijtrekken’ vertonen. Veel
genoemde voorbeelden zijn de alleenstaande moeders, de afwezige vader, de verschijnselen
buitenvrouw, buitenkind en voorkind, de minachting voor een zwarte huidskleur of kroes haar, een
uiting van zelfhaat. Dit laatste kan volgens deze informant ver gaan: Ik heb vermoedens dat de
slavernij nog doorwerkt in alledaagse levens, maar zoiets kun je nooit hard maken. Een
voorbeeld is dat ik geloof dat langdurige onderdrukking roomser maakt dan de paus uit vrees
voor straf. Zo heb je in Suriname van die hele donkere families die zo wit leven dat ze hun
eigen Afro-cultuur verloochenen.
Maar ook de autoritaire opvoeding van kinderen wordt vaak genoemd als erfenis van slavernij: Mijn
opa was alcoholist (sic!) en mishandelde zijn kinderen. Kon ook niet anders want zijn vader
was basja die slaven moest straffen en eventueel vermoorden. Ik geloof er in dat je trauma’s
erft. Een andere informant ziet ook dit verband:
Ons erf te Frimangron in Paramaribo. Men zegt dat de vrijgekochte slaven die daar
woonden met de blanke slavenhouders heulden, maar daar geloof ik niets van. Dit erf is
gekocht door mijn overgrootmoeder bij een Jood. Mijn oma uit 1880 was slavin bij de jood
Julius Jozef Muskiet. Hij verliet zijn vrouw en kreeg 8 kinderen, 7 meisjes en 1 zoon met mijn
oma die Valies heette. Bij zijn dood ging de hele erfenis naar de kinderen uit zijn vorige
huwelijk, want met mijn oma was hij niet getrouwd. Wat me nogal dwarszit is niet alleen dat
hij mijn oma geheel onverzorgd heeft achtergelaten, maar dat hij zijn eigen zoon bij wijze van
straf de handen aan een tak van een boom vastbond en hem stevig afranselde. Zijn eigen
zoon! Mijn moeder heeft ons in onze jeugd ook ontzettend hard geslagen, dan ga je je
afvragen: wat heeft slavernij hiermee te maken?
In de gesprekken met de respondenten wordt nogal eens een aantal gedragspatronen in verband
gebracht met het slavernijverleden. Er wordt dan gewezen op de neiging kinderen autoritair op te
voeden (inclusief het werkwoord ‘zwepen’), het rotsvaste geloof in educatie als middel tot sociale
stijging 79 , het volgens sommigen, meer dan gemiddeld onderling wantrouwen 80 de wijdverbreide
acceptatie van verschijnselen als matrifocaliteit, buitenvrouw, voorkind, de relatieve economische
zelfstandigheid van vrouwen etc.
79 Vrije zwarten en zogenaamde mulatten die tijdens de slavernij een opleiding kregen, maakten soms stormachtig
carriere (zie o.a.Vrij 1998). Het was echter vooral direct na de afschaffing van de slavernij dat van overheidswege
de nadruk op (basaal) onderwijs werd gelegd met het oog op disciplinering van de voormalige slaven (zie Alex
van Stipriaan, Between state and society: Education in Suriname 1850-1950. In Nico Randeraad (ed.), Mediators
between state and society. Hilversum: Verloren 1998, 57-86.
80 Dit zou veroorzaakt zijn door het eeuwenlange verdeel- en heersbeleid dat slaveneigenaren voerden,
waarbij verraad werd beloond en door het feit dat mannen en vrouwen veelal op verschillende plantages
woonden en daardoor geen controle hadden op elkaars echtelijke trouw.
78

Vaak wordt in dit soort verklaringen vergeten dat er in de anderhalve eeuw tussen 1863 en nu ook
nog het een en ander aan ontwikkelingen heeft plaatsgevonden en dat andere elementen
waarschijnlijk ook al voor de slavernij bestonden. Waar het echter om gaat is dat het door een
aantal mensen allemaal als een erfenis van het slavernijverleden wordt ervaren, waarmee het dus in
ieder geval iets zegt over de impact van dit verleden op hun bewustzijn.
Tot slot wijzen een paar informanten op de ambivalente gevoelens bij veel Afro-Surinamers.
Enderzijds zetten ze zich af tegenover Nederland(ers), anderzijds omarmen ze die. Die verwarring zie
je dagelijks: Je hebt van die fanatieke anti-mensen, die foeteren tegen alles wat Nederlands is,
maar eindstand: ze hebben een bakra-partner (een autochtoon Nederlandse partner). Of kijk
naar al die Surinamers die hier zijn voor studie, werk. Ze klagen over Nederland, maar gaan
ook niet terug.
Surinamers reageren op verschillende manieren op dit structurele onbehagen. We noemen een
aantal levenshoudingen apart, hoewel die in de praktijk niet geïsoleerd voorkomen. Sommige
Surinamers hebben bewust of onbewust zodanig afstand genomen van dit onbehagen dat ze zich
helemaal vereenzelvigen met de Nederlandse cultuur (de blaka bakra), anderen staan er wel voor
open onder het voornemen zich hierdoor niet uit het veld te laten slaan, voor een aantal Surinamers is
dit onbehagen zo deprimerend dat ze alles wat Nederlands is haten. Het voert heel ver om al dit
soort processen te beschrijven, maar ze scheppen een beeld over wat mentaal cultureel erfgoed
allemaal inhoudt.
79

Zwart-wit?
In deze paragraaf zijn de dragers van het mentale erfgoed onderscheiden in de tweedeling ‘Euro’ en
‘Afro’, zwart en wit. Wellicht is dat vanzelfsprekend, ook in het maatschappelijk debat wordt de
dichotomie wit-zwart gebruikt. De vraag is echter of een dergelijk schema een nuttig instrumentarium
is in het boven water krijgen van mentaal erfgoed. Het gevaar bestaat namelijk dat slavernij-erfgoed
vooral wordt gezien als slaven-erfgoed, dat dus alleen de nazaten van de slaven aangaat. Daarnaast
is er wit erfgoed dat alleen de witte nazaten aangaat. Zij die zichtbaar Afrika in hun genen hebben
behoren dan tot de erfgenamen van het zwarte verhaal, zij die dat niet hebben tot de erfgenamen van
het witte verhaal. Dat er in dergelijke zwart-wit schema’s wordt gedacht kan enerzijds strategisch
zijn in de emancipatie-strijd, anderzijds kan het een typische erfenis van het slavernijverleden zijn. In
ieder geval verhult het de erfenis die bestaat uit de onontwarbare verknooptheid van beide ‘verhalen’
en het creëert het gevaar dat de witte Nederlander zich nog minder met het slavernijverleden
identificeert als iets dat ook van hem is.
Tegelijk gaat het voorbij aan de complexe genuanceerdheid van de (historische)
werkelijkheid, zoals de werkelijke ‘samenstelling’ van de nazaten in de (ex) koloniën, die wellicht
vaker van beide partijen afstammen dan van één. Die gemengde nazaten kunnen erg uiteenlopende
huidskleuren hebben, van schijnbaar zuiver zwart tot schijnbaar zuiver wit en alles wat daartussen
valt. 81 Een ander deel van die werkelijkheid is het feit dat er zwarten waren die reeds vóór de
emancipatie vrij waren en soms zelf slaven bezaten. Op Curaçao kochten reeds in 1717 vrije zwarte
ambachtslieden pas aangekomen ‘piezas de india’, ‘kwaliteitsslaven’, waarschijnlijk om voor hen te
werken. 82 , in Suriname was een aanzienlijk deel van de negentiende-eeuwse plantage-eigenaren nietblank.
Een zwart-wit schema is dus te beperkt om de historische werkelijkheid en de erfenis daarvan
geheel in beeld te krijgen. Toch neigen we er, vanwege het (politieke?) gemak relatief snel toe.
Een Antilliaanse informant van deels Surinaamse komaf vertelt over het ‘partij kiezen’ tussen
de ‘zwarte’ en de ‘witte’ zijde:
De mengrassen zijn echt een lacune in de wetenschap. In de discussie worden ze totaal
gemarginaliseerd. Als ‘dubbelbloed’ word je vaak gedwongen een keuze te maken. Het
westen accepteert ons niet, maar de zwarten ook niet. Ik heb eens tegen een granman
gezegd: “Jullie met je voorouderverering, wat willen jullie dat ik doe? Ik hoor toch
ook mijn witte voorouders te vereren? Waar zijn jullie nou mee bezig?” Ik vind dat als
je wit bloed in je aderen hebt stromen en je ontkent dat, dan bevestig je de witte
cultuur juist.
Ik zat eens in een panel waar Spike Lee ook in zat (hij is absoluut tegen
rassenmenging, zie zijn film Jungle Fever) en ik zei tegen de ‘dubbelbloedjes’ in de
zaal: “Acknowledge your white ancestors, even though they don’t acknowledge us”.
Geen reactie. Je kon een speld horen vallen in de zaal. Voor dat publiek ben je zwart,
ook al heb je maar een achtste deel zwart bloed in je stromen. Later, in de pauze,
kwamen er mensen naar me toe die zeiden, we voelen wel aan wat je bedoelde, hoor.
Maar mij publiekelijk bijvallen, ho maar.
Waar de een dus zegt: Ik ben gekleurd, niet blank of zwart, anders zou ik een deel van mij niet
erkennen en de volgende: Ik ben geen halfbloed, ik ben een heel mens, van dubbele afkomst,
een dubbelbloed! staat weer een ander in interne tweestrijd. Een nazaat voortgekomen uit een
huwelijk tussen een dochter van een slavin en een zoon van een slavenhouder: Ik praat liever over
81 Zie bijvoorbeeld het eerder aangehaalde verhaal van Jaap Verseput, ogenschijnlijk een ‘witte’
Nederlander, die ontdekte af te stammen van de familie van Elisabeth Samson. Wi Rutu zomer 2002.
82 Bron: Nationaal Archief (interview met Han Jordaan)
80

mijn oma dan mijn opa. Als ik mijn opa’s kant van de familie nu herstelbetalingen kon laten
betalen voor hun wandaden, dan deed ik dat.
Ondanks de problemen met (zelf)acceptatie en erkenning aan beide kanten heeft het
afstammen van verschillende nazaten voordelen.
Als moksie meti heb ik een breder inlevingsvermogen naar beide partijen toe, niet
alleen naar het slachtoffer of de boogieman. Ik als link blijf beide groepen aanspreken.
De huidige discussie gaat over een onverwerkt intercultureel trauma. Maar wie is nu
de patiënt en wie de psychiater? Want de patiënt is zwart, maar ook wit. Het lijkt me
niet dat die dan ook de psychiater kunnen zijn. Zwarte mensen vinden vaak dat zij de
enigen zijn die erover mogen praten, maar het zijn wij, de moksies, de afstammelingen
van slaven én slavenhouders (en niet uitzonderlijk uit liefde gemaakt) die de rol van
psychiater op ons kunnen nemen en de brug kunnen slaan.
Ook diverse Antilliaanse novellen refereren aan de verstrengeling van zwart en wit, zoals het
klassieke ‘Mijn zuster de negerin’ 83 , waarin de begeerde zwarte Maria uiteindelijk de zuster van de
witte hoofdpersoon, zoon van een shon (plantagehouder), blijkt te zijn. Maar ook het recentere
‘Slaaf en meester’ 84 van Carel de Haseth: Natuurlijk zijn er onacceptabele wreedheden gebeurd,
die de mens in deze tijd met afgrijzen vervullen. Maar er was ook een menselijke band. Ze
leefden in de kleine gemeenschap van stad of plantage; vaak ging het maar om een handjevol
mensen. De kinderen van slaven en meesters groeiden met elkaar op; ze raakten vertrouwd
met elkaars leefgewoonten en leerden van elkaar. 85
Ook autochtone Nederlanders ondervinden mentale gevolgen van het slavernijverleden. Zo wees
Van Stipriaan (2001:49-50) op het historisch taboe en de emotionele beladenheid die rond dit thema
hangen. Een aantal museum-medewerkers uit onze steekproef heeft geen belangstelling voor het
onderwerp slavernij. Onwetendheid of desinteresse kan een weerspiegeling zijn van het taboe. Meer
kenmerkend nog is echter impliciete ontkenning of relativering. Hiervan lijkt sprake bij een
medewerker van een groot museum die wel aandacht schenkt aan het slavernijverleden:
Slachtofferschap gaat van generatie op generatie. Nazaten beklagen zich over de Nederlandse
onverschilligheid over het slavernijverleden, maar dat komt omdat 3 e generatie daderschap
niet bestaat, er zijn geen schuldigen, daders meer aan te wijzen, ‘schuldgevoel’ wordt niet
doorgegeven, 3 e generatie slachtofferschap (gevoelens van betrokkenheid) wel, die zet zich
voort in verhalen. Is de boodschap achter dit citaat misschien: omdat er geen daders meer zijn aan
te wijzen, hoeft Nederland zich niet verantwoordelijk op te stellen?
Een andere uiting van het taboe is het verdoezelen van de negatieve kanten van de
geschiedenis of het relativeren van de eigen betrokkenheid (zoveel landen deden aan slavernij)
Maar de ultieme mentale erfenis van de slavernij is misschien wel wat van Stipriaan (2001)
omschreef als de angst voor ‘het zwarte gevaar’, een geïnternaliseerd beeld van zwarte
onberekenbaarheid en agressie. Illustratief waren de hoge dranghekken bij de onthulling van het
slavernijmonument die de zwarte bevolking ver van de ceremonie moest houden. Foto’s waarop een
woedende zwarte menigte stond afgebeeld haalden vervolgens de voorpagina van velekranten. Het
beeld was opnieuw bevestigd.
83 C. Debrot, 1935, tevens verfilmd
84 in 1998 uitgegeven in Papiamentu, als Katibu di shon, vertaald in het Nederlands in 2002 uitgegeven
als Slavernij en de Memorie: Slaaf en meester samen met Cynthia Mc Leod
85 interview Haagsche Courant 02/11/02
81

Als gevolg hiervan bestaat er soms ook aan zwarte kant een zekere angst zich al te
openhartig over het slavernijverleden te uiten. Volgens een informant bedenken sommigen zich wel
twee keer voordat ze zich in het publieke debat storten: Ik kom zwarten tegen die het onderwerp
slavernij niet willen bespreken, omdat ze zeggen dat Nederlanders dat weer tegen je kunnen
gebruiken, zie bijvoorbeeld hoe het Tara is vergaan. Dat soort mensen zeggen dan tegen mij
‘je hebt het toch niet nodig, want je hebt succes!’
Overigens wordt het zwart-wit schema soms ook doorbroken door emotionele
betrokkenheid aan witte kant. Een conservator die veel belangstelling heeft voor het
slavernijverleden, maar zich niet direct verantwoordelijk voelt omdat haar familie (ze heeft Duitse
voorouders) er niet bij was, onthulde: Ik vind het verschrikkelijk dat slavernij heeft
plaatsgevonden met name wanneer ik me in de slaaf verplaats. Dan voel ik absoluut
schaamte, hoewel mijn voorouders daarin geen aandeel hebben gehad. Op lezingen over het
onrecht dat slaven is aangedaan voel ik me persoonlijk aangesproken, dan schaam ik me.
Hoe het zij, de discussies die ontstonden naar aanleiding van de komst van een
slavernijmonument maakten wel duidelijk dat velen, op heel verschillende manieren, emotioneel
gevangen zitten in (de erfenis van) het slavernijverleden en dat het ontdekken van de wederzijdse
verknooptheid van de zwarte en witte geschiedenis nog in de kinderschoenen staat.
Daar komt nog een complicerende factor bij. Weliswaar zijn de Surinaamse en Antilliaanse
samenleving vrijwel compleet uit de grond gestampt als onderdeel van het trans-Atlantisch
slavernijsysteem, dat betekent nog niet dat alle groepen in die samenlevingen op een zelfde manier
zich verbonden voelen met dat slavernijverleden. Dat er Aziaten en andere groepen zijn aangevoerd
als gevolg van de afschaffing van de slavernij en dat hun arbeid vaak wordt aangeduid als een nieuwe
vorm van slavernij, wil nog niet zeggen dat zij een zelfde erfenis meedragen als de nazaten van
Afrikanen, noch dat zij door diezelfde nazaten als mede-erfgenamen van het slavernijsysteem worden
erkend. Wat zij echt gemeenschappelijk hebben is een verleden met dezelfde kolonisator. Het was
dan ook opmerkelijk om bij de onthulling van het slavernijmonument in Amsterdam tussen de
overgrote meerderheid van Afro-Nederlanders ook een klein aantal Hindostanen, Chinezen, en
Javanen te zien. Kennelijk is het slavernijverleden voor hen deel van het gemeenschappelijk nationaal
verleden geworden. Eens te meer geldt dat wellicht voor de grote groep die in welke combinatie dan
ook van gemengde afkomst is en meestal ook wel een Afrikaanse voorouder heeft. 86 Het zou
interessant kunnen zijn te onderzoeken hoe deze groepen zich tot het slavernijverleden verhouden.
Voelen zij er net zo’n band mee als directe nazaten van Afrikanen, of is het bij hen meer een bewuste
keuze. Voelen zij zich gedwongen ‘kleur te bekennen’ of is het slavernijverleden niet meer etnisch
gebonden, maar behoort het tot de gemeenschappelijke historische canon van een gehele natie?
Geldt dat dan in gelijke mate voor Surinamers, Antillianen en Arubanen? En wat betekent dat dan
voor de Nederlandse historische canon in dit opzicht? Prikkelende vragen voor verder onderzoek.
Tussen slachtofferschap en eigen kracht
In de antwoorden die wij van onze respondenten kregen op vragen naar de mentale erfenis van de
slavernij komen nogal eens emoties naar boven die, zeker in geschreven vorm, de indruk wekken
van slachtofferschap. Deels is dat ook zo en voelen velen zich ook inderdaad slachtoffer van een
geschiedenis en structuren die hen al eeuwen benadelen en achterstellen. Toch is dat maar deel van
86 Zo spreekt men in Suriname van krioro, malata en kabugru (creool, mulat, karboeger, verzamelnamen
voor mensen van gemengde afkomst, met in ieder geval Europese en Afrikaanse voorouders), dogla (van
gemengd Afrikaans-Hindostaanse afkomst), blaka jampanesi (Afrikaans- Javaans) en blaka snesi
(Afrikaans-Chinees)
82

het verhaal. In de eerste plaats worden die gevoelens vaak verwoord op een toon en met een
intensiteit die eerder als woede en latent verzet dan slachtofferschap aangemerkt kunnen worden. In
de tweede plaats blijken veel van diezelfde respondenten tegelijk de geschiedenis ook te
beschouwen als bron van inspiratie en kracht, het tegenovergestelde van slachtofferschap. Daarin
wordt een belangrijke rol gespeeld door de helden van het slavenverzet, zoals Boni, Baron,
Jolicoeur, Tula, Karpata. Zij zijn historische rolmodellen en regelmatig komt het voor dat ouders hun
kinderen aanmoedigen een schoolwerkstuk, spreekbeurt, of scriptie aan deze helden of aan het
verzet in het algemeen te wijden. Probleem is dan wel vaak dat velen niet weten waar ze informatie
daarover kunnen vinden.
In het verlengde van laatst genoemde tendens, is er een derde aspect, dat eveneens tot de
mentale erfenis van het slavernijverleden behoort en die juist het tegenovergestelde van
slachtofferschap laat zien, namelijk het cultuurnationalisme. De eigen taal en cultuur, al of niet bewust
gekoppeld aan het slavernijverleden, staan hierin centraal, maar bovendien is het al heel lang een
bron van verzet geweest tegen de witte dominantie. Al zeker een eeuw lang zijn er mensen geweest
die gestreden hebben voor een volwaardige plaats, c.q. erkenning voor het Sranan en het
Papiamentu, naast of in plaats van het Nederlands, die ieder op hun eigen wijze het black-isbeautiful-idee
hebben uitgedragen en die de witte machtsstructuren hebben proberen te ondergraven
of op z’n minst uit te dagen. Papa Koenders 87 en Eddy Bruma zijn bekende Surinaamse voorbeelden
daarvan. Tegelijk zijn beiden ook illustratief voor het feit dat een deel van die strijd en dat groeiend
zelfbewustzijn via het cultuurnationalisme plaatsvond en vindt in Nederland. Koenders, die nooit
buiten Suriname is geweest, wordt wel als de vader gezien van de (cultuur)nationalistische beweging
Wi Egi Sani -Ons eigen (erf)goed- die begin jaren 1950 met name door Afro-Surinaamse studenten
in Amsterdam werd opgericht. 88 In dit zeer creatieve en strijdbare klimaat groeide het zwarte
zelfbewustzijn dat zich uiteindelijk ook weer terugvertaalde naar de Surinaamse en Antilliaanse
werkelijkheid in de culturele en de politieke wereld.
87 Hij redigeerde tien jaar lang het grotendeels in het Sranan gestelde tijdschrift Foetoe-boi (1946-1956)
en publiceerde bijvoorbeeld Foe memre wie Afo, in memoriam der vaderen; het Surinaamsch in een
nieuw kleed (1943)
88 Hierin zat bijvoorbeeld iemand als Eddy Bruma, die later onder andere een toneelstuk schreef over de
marronheld Boni.
83

Al eerder, eind jaren twintig en in de jaren dertig had emigratie van slaven-nazaten in
verband met werkloosheid in Suriname eraan bijgedragen dat velen hun horizon
verbreedden. Aan het cultuur-nationalisme werden politieke elementen toegevoegd, mede
onder invloed waarvan het uitgroeide tot de latere politiek-nationalistische beweging in
Suriname. In die tijd werd De Kom, die zich inzette voor de bevordering van samenwerking
tussen etnische groepen in Suriname, naar Nederland verbannen (!) en schreef hij hier zijn
beroemde Wij slaven van Suriname.
Behalve ideologie, partijpolitiek en bijvoorbeeld de volksbeweging begin jaren
dertig in Suriname en de mei-revolte van 1969 in Willemstad, heeft het groeiend
bewustzijn ook geleid tot spraakmakende literatuur, zoals de gedichten van Dobru –Wan
monki fri (1969)- of de romans van Frank Martinus Arion, waarvan Dubbelspel ook brede
internationale erkenning heeft gekregen. Niet alleen behoren deze cultuurprodukten
inmiddels tot de canon van de Surinaamse, respectievelijk Antilliaanse literatuur en soms
ook zelfs van de Nederlandse, maar bovendien is het cultuurnationalisme dat toen door een
vooral intellectuele voorhoede, deels in Nederland werd gesmeed, nu gemeengoed
geworden van veel bredere lagen onder de nazaten van het slavernijverleden.
84

III.6 Nabeschouwing
Voor dit project is geen oproep gedaan in lokale media om erachter te komen of bij firma’s of bij
particulieren thuis nog archivalia over de slaventijd te vinden zijn. Daarvoor ontbrak de tijd en de
middelen. Tijdens het onderzoek en daarbuiten vingen wij wel op dat er mensen zijn die
familiestukken en aangekochte stukken thuis hebben staan, maar daar geen (grotere) ruchtbaarheid
aan wilden geven. Ook bestaan er (uit uiteenlopende redenen) nog onontsloten archieven, waar zeer
relevant materiaal in terug te vinden is. Dit doet vermoeden dat er door systematisch op zoek te gaan
en daaraan bekendheid te geven (maar nooit zonder opvang en nazorg van documenten/objecten en
gevers goed te kunnen garanderen) nog heel wat materiaal boven water is te krijgen, waaronder
wellicht ook stukken die een heel ander licht op de slavernij kunnen werpen dan die stukken die tot
nu toe onderzocht zijn.
Maar ook zonder media-actie hebben we tijdens het onderzoek gezien dat CENS overal om
ons heen is: van Amsterdam tot Leeuwarden, van Zeeland tot Tilburg, van Ouderkerk tot Helmond.
Het is er in de vorm van stille schriftelijke getuigen (inventarissen, koopaktes en vrijbrieven),
achteloos voorbijgelopen schilderijen, gevelstenen, gebouwen en in dood en levend ‘menselijk’
bewijsmateriaal. Menselijk, daarmee doelen we op de begraven stoffelijke resten van slaven, maar
ook de sporen Afrikaans bloed in de genen van Zeeuwen, Amsterdammers, Friezen… ook al is het
generaties later niet meer te zien. En menselijk is natuurlijk ook het kleurige CENS dat op straat
loopt, feest viert (het grootste publieke evenement in Nederland, het Zomerkarnaval is een
Antilliaans initiatief en het Afro-Surinaamse Kwakoefestival trekt jaarlijks een miljoen bezoekers)
overleeft en zoekt naar wie hij of zij nou eigenlijk is: wat betekenen Afrikaanse roots en waarom ben
ik in het koninkrijk der Nederlanden, waarmee ik honderden jaren geschiedenis deel, toch een
‘allochtoon’?
In de eerste pagina’s van dit hoofdstuk, waarin we een selectie van instellingen
inventariseren, tonen we dat CENS overal te vinden is. Uiteraard bij gespecialiseerde, op de
(ex)koloniën gerichte bibliotheken, archieven en musea. Maar ook, tegen de verwachting in, in
instellingen die niet met het thema slavernij bezig zijn en op het eerste gezicht, in de huidige tijd, niets
met het thema te maken hebben. Kijk je nog eens goed, dan is de logica niet moeilijk te achterhalen:
in een land waar slavernij driehonderd jaar lang een belangrijke factor in de economie is geweest, en
waar al vanaf het begin van de trans-Atlantische slavernij slavenhouders én (nazaten van) tot slaaf
gemaakten gewoond hebben, zijn de sporen niet zomaar uit te wissen. Daarom liggen in de
bibliotheek van DNB nog boeken van Booker T. Washington en daarom hing in een Leeuwarder
huishouden, tussen de andere lithografieën van vrienden uit de studententijd van de vader des huizes,
het portret van de Afrikaan Aquasie Boachi, ondertekend op 27 september 1849.
Onze eerdere conclusies, dat de omvang van CENS bij de instellingen niet teleurstellend is,
volgen hier als vanzelf uit. Toch kunnen we niet erg positief zijn over de toegankelijkheid, de inhoud
en vaak ook de presentatie van het CENS in de collecties. Speciale catalogi en het voorwerk van
andere onderzoekers zijn nodig als aanknopingspunt om relevante literatuur en collecties te vinden.
De aan onderzoek onderworpen archieven zijn meerendeels eenzijdig van aard: geschreven door
witten met veelal financiële of administratieve doeleinden. Het verhaal van de slaaf is dan ook nog
maar weinig blootgelegd, qua karakter, emoties, angsten, woede, verzet... Musea besteden daar nog
onvoldoende aandacht aan. Toch worden er nieuwe paden betreden, zoals het Scheepvaartmuseum,
dat zélf nieuw materiaal maakte (videofilms waarin zwarte nazaten praten over wat het
slavernijverleden voor hen betekent) voor haar tentoonstelling Slaven en Schepen. Dat wil niet
zeggen dat er te weinig materiaal zou zijn, waarop zwarten voorkomen. Uit dit onderzoek bleek dat
in de museale collecties honderden stukken zijn, die verwijzen naar het slavernijverleden. Daar zitten
85

ijvoorbeeld vele schilderijen bij, waar zwarten in een bijrol (meestal die van bediende, maar een
enkele keer ook voornaam gekleed) op voorkomen. Die vergeten figuren behoren ook tot de
geschiedenis en mogen dus ook in de spotlight gezet. Daarmee komt ook meer oog voor de culturele
overheersing van Nederland op haar koloniën: de stukken kunnen nu immers niet alleen maar vanuit
westers perspectief worden bekeken. Nog te weinig gehoord is het verhaal vanuit de ontheemde
Afrikaan gezien: hoe leef je verder, ver van huis en familie, zonder je eigen taal, je religie etc.?
Het CENS dat we bij nazaten en Afro-Caribische organisaties vonden, kenmerkte zich
doordat het zo anders, aanvullend was op het reeds beschreven materiële erfgoed. De voorbeelden
van CENS die Afro-Surinaamse en -Antilliaanse informanten aandroegen, maakten duidelijk dat het
zwaartepunt bij hen vooral ligt op de mentale kant van cultureel erfgoed slavernijverleden: het
onverwerkte verleden en al de problemen die daaruit voortvloeien. Uit de gesprekken kwam naar
voren dat zij ervaren dat de slavernij van toen hun hedendaagse werkelijkheid nog steeds beïnvloedt.
Van het hebben van een anjisa (materieel erfgoed) tot genieten van de Afro-Caribische keuken
(immaterieel) en gebukt gaan onder het idee dat een nanishi’ fornu (letterlijk een ovenneus, brede
neus, mentaal erfgoed) minderwaardig is, het zijn concepten die in het Afro-Caribisch dagelijks leven
gemeengoed zijn.
Ondanks dat dit erfgoed ontstaan is op koloniaal grondgebied, door de Nederlandse
onderdrukking van de Afrikaanse cultuur in de context van het Nederlands slavernijverleden, heeft
het geen plek verworven tussen het andere Nederlandse erfgoed. De figuurlijke en letterlijke ‘zwarte
kant’ van de vaderlandse geschiedenis komt in de niet-gespecialiseerde bewaarinstellingen slechts
mondjesmaat naar voren. Met ‘figuurlijke zwarte kant’ bedoelen we het erfgoed vanuit het leed van
de slachtoffers bezien; met ‘letterlijk’ het Afro-erfgoed, voortgekomen uit de versmelting van
Afrikaanse mensen en cultuur met andere etniciteiten binnen de samenlevingen in Suriname en de
Antillen (voormalig en huidig onderdeel van het koninkrijk) en Nederland. Waarom staat dat
‘Nederlandse’ erfgoed eerder in een ‘etnisch’ dan een nationaal museum?
Ga je binnen de instellingen op zoek naar CENS, dan is het een pré als een van de (witte,
zwarte kwamen wij niet tegen) medewerkers belangstelling heeft voor Suriname, de Antillen of
slavernij. Blijkbaar is het (h)erkennen van CENS (mede) nauw verbonden met persoonlijke interesse
en verwantschap. Toch troffen we weinig materieel erfgoed aan bij nazaten van slaven. Komt dat
voort uit een gebrek aan historisch besef? Een gebrek aan liefde voor een (pijnlijk) verleden? Zal
over vijftig jaar het nu bij nazaten aanwezige cens verloren zijn gegaan? Deels vrezen wij dat de kans
aanwezig is. Als er geen documenten en voorwerpen bewaard worden, zullen de bronnen voor
onderzoek verder verarmen. Als de verhalen die nu nog leven in de hoofden (en die zijn nu al, met de
tijd en onder invloed van de huidige samenleving aan het veranderen) niet vastgelegd worden, zullen
volkswijsheden verloren gaan.
In ons onderzoek hebben we ons specifiek gericht op Surinaamse, Antilliaanse en (in iets mindere
mate) Nederlandse nazaten. Hoewel de drie partijen onderdeel vormen van hetzelfde Nederlandse
slavernijverleden, waren de onderlinge verschillen in beleving niet te ontkennen. Twee voorbeelden:
- Waar in Antilliaanse en Nederlandse hoek vaker de wens tot ‘vergeten’ gehoord wordt en
schaamte een belangrijke rol speelt, nemen Afro-Surinamers het voortouw in de
erkenningslobby, met enkele uitschieters naar eisen tot herstelbetalingen.
- Waar Surinamers en Antillianen naar het verleden wijzen om hun huidige economische
achterstand en sociaal-culturele lasten te verklaren, negeren de Nederlandse schoolboekjes
dat deel van de Nederlandse geschiedenis. Autochtone Nederlanders scharen zich over het
algemeen vlot achter de stelling dat de slavernij en haar gevolgen afkeurenswaardig zijn. Dat
het verleden in het algemeen verkeerd was, is duidelijk. Toch valt het zwaar het specifieke
86

verleden van de eigen directe voorouders onder ogen te zien. Het is gemakkelijker
hedendaagse maatschappelijke verschillen toe te blijven schrijven aan de nog immer gebezigde
vooroordelen over zwart.
Bovenstaande willen we nog eens herhalen zonder de nazaten aan een ‘nationaliteit’ te binden: het
verleden wordt door de nazaten van slavenhouders, abolitionisten, de tot slaaf gemaakten, zij die aan
de slavernij wisten te ontsnappen én door de nazaten van meerdere van deze groepen tegelijk, zeer
verschillend beleefd.
De wisselwerking tussen álle CENS (materieel, immaterieel en mentaal), vanuit alle
invalshoeken die wij in dit hoofdstuk naar voren brengen, is nodig om tot een evenwichtige weergave
van de geschiedenis ofwel tot een meervoudig perspectief te komen. Er zijn archieven en musea die
zich bewust zijn van die discrepantie. Zij gaan op zoek naar de tot nu toe onderbelichte kant en laten
daarbij hen aan het woord die voorheen niet meedachten. Als voorbeeld noemden we reeds het
Scheepvaartmuseum met haar videocompilaties, maar ook het Wereldmuseum dat een Antilliaanse
gast-curator met Surinaamse roots aan een tentoonstelling laat werken die oog heeft voor het
‘gekleurde’ perspectief. Een vraag is echter in hoeverre de mentale kant in bewaarinstellingen aan
bod kan komen. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat het NiNsee daar een cruciale rol in zal
gaan vervullen.
Een meervoudig perspectief, dat wil zeggen met wisselwerking tussen invalshoeken van
diverse nazaten en inclusief materieel, immaterieel en mentaal erfgoed, is ook onze centrale
aanbeveling. Ons insziens zal het volwaardig presenteren van CENS in de algemene presentatie van
de Nederlandse geschiedenis, uiteindelijk zorgen voor een gedeelde, gezamenlijke geschiedenis voor
Nederlanders van allerlei achtergronden, waardoor de ’witte’ geschiedenis en haar schaduwzijde
eindelijk zal versmelten met de ‘zwarte’, tot nu toe onderbelichte geschiedenis.
87

IV Op zoek naar de stilte...
History is the fruit of power, but power itself is never so transparent that its analysis becomes
superfluous. The ultimate mark of power may be its invisibility; the ultimate challenge, the
exposition of its roots. 89
Voordat we, ter afronding, op zoek gaan naar de stilte als cultureel erfgoed eerst nog iets over het
verschil tussen Suriname en de Antillen en Aruba. Ondanks dat alle drie de gebieden heel lang
koloniën van Nederland zijn geweest en alle drie zijn ‘ontstaan’ als onderdeel van het trans-
Atlantisch slavernijsysteem, is er tegelijkertijd ook een aantal verschillen dat wel eens van invloed
geweest kan zijn op het in Nederland aanwezige erfgoed van hun verleden. In ieder geval duidt het
erop dat we niet er vanuit kunnen gaan dat wat voor het ene land geldt automatisch ook voor het
andere opgaat, of dat wat in Nederland aan erfgoed wordt aangetroffen vanzelfsprekend
representatief is voor alle betrokken Caribische landen. Zo was Suriname een eindstation voor
Afrikanen, de Antillen waren veel meer een doorvoerstation. Suriname was dan ook een typische
plantage-economie, totaal ingericht op productie voor Nederland. De Antillen waren veel meer een
handelskolonie gericht op handel in de Amerika’s. Een consequentie daarvan is dat van het begin af
aan Suriname zich meer in een isolement heeft ontwikkeld en in feite alleen op Nederland
georiënteerd is geweest, terwijl de Antillen, meer gericht waren op de eigen regio. Daardoor is de
belangstelling van Nederland ook altijd groter geweest voor Suriname, dan voor de Antillen en
omgekeerd is daardoor ook de Surinaamse aanwezigheid in Nederland ouder en groter dan de
Antilliaanse, waarvan alleen al de twintigste-eeuwse migratie-geschiedenis getuigt. Paradoxaal
genoeg is door de specifieke omstandigheden van Suriname, zoals de grootte, het langdurig
isolement van de plantages, de relatief omvangrijke en eveneens tamelijk geïsoleerde
marrongemeenschappen, Suriname Afrikaanser en daarmee in Nederlandse ogen exotischer
gebleven. Dit alles heeft tot gevolg gehad dat over de Surinaamse slavernij en Afro-Surinaamse
cultuur veel meer onderzoek is gedaan dan over de Antillen en dat Nederlandse particulieren en
musea vrijwel nooit Antilliana hebben verzameld, maar wel Surinamica. In de tijd dat verzamelen van
exotica begon op te komen was de slavenhandel met Afrika al afgeschaft en leden de Nederlandse
bezittingen op de Afrikaanse kust, voor zover nog aanwezig, een zieltogend bestaan. Vandaar dat
Afrika-collecties in Nederland niet of nauwelijks een relatie hebben met het slavernijverleden en dat
de recente West-Afrikaanse migratie naar Nederland niet met dat verleden in verband staat. 90 Dat
betekent dus dat er alleen al door de geografische onevenwichtigheid in het slavernij-erfgoed grote
stiltes zitten. Tegelijk heeft het tot gevolg dat het slavernijverleden, voor zover bekend, vooral
verbonden wordt met Suriname en dat grote groepen witte Nederlanders iedereen met een
Afrikaans uiterlijk als ‘Surinamer’ aanduiden 91 .
Wanneer we nu de Nederlandse archieven en bibliotheken in ogenschouw nemen, dan blijkt het
slavernijverleden daar, zeker voor de professionele onderzoeker, niet al te moeilijk opspoorbaar
aanwezig te zijn, soms zelfs in overvloedige mate. Dit is vrijwel zonder uitzondering materiaal
89 (Michel-Rolph Trouillot, Silencing the past. Power and the production of history. Boston: Beacon Press, 1995.)
90 Al heeft Nederland wel een status-gevoelig image in West-Afrika door de populariteit van Dutch Wax
(de prachtig bedrukte, in Helmond geproduceerde textiele kledingstoffen) en Dutch Schnapps
(Schiedamse jenever), allebei produkten die ook al ten tijde van de slavenhandel tot de belangrijkste
ruilgoederen behoorden.
91 Sowieso denken heel veel witte Nederlanders bij ‘Surinamer’ alleen aan een Afro-Surinamer en niet aan
een Hindostaans-, Javaans-, of Chinees-Surinamer.
89

geproduceerd door de kolonisator c.q. slavenmaker. Grote delen van dit materiaal is ook al gebruikt
voor publicaties over de slavernijgeschiedenis. Dat neemt niet weg dat daarmee die geschiedenis nog
lang niet met enige compleetheid in kaart is gebracht. In de eerste plaats is er de grote geografische
onevenwichtigheid: over Suriname is vrij veel gepubliceerd, over de Antillen, Afrika en de trans-
Atlantische slavenhandel weinig. In de tweede plaats is er een grote onevenwichtigheid in het
perspectief: in de meeste publicaties overheerst een soort macro-perspectief, van buiten- en/of van
boven-af. Voor zover nazaten van deze geschiedenis bekend zijn met deze literatuur is het voor hen
vaak moeilijk ‘zichzelf’ daarin te herkennen, laat staan dat het duidelijk maakt welke erfenissen zij
van deze geschiedenis met zich meedragen. Vrijwel zonder uitzondering stoppen deze beschrijvingen
bij 1863. In de derde plaats is nog zeer weinig geprobeerd dit bronnenmateriaal te combineren met
anderssoortige bronnen, met als interessante uitzonderingen het werk van Price en Hoogbergen. In
de vierde plaats is van al deze studies tot voor kort opmerkelijk weinig doorgedrongen tot het grote
publiek, c.q. tot de schoolboekjes. Kortom, ondanks de relatieve veelheid aan materiaal zitten er
nog steeds grote stiltes in de representatie van het slavernijverleden. Dit is een gevolg van de
eenzijdigheid van de gebruikte bronnen, waarbij te weinig de vraag wordt gesteld: wat wordt hier
NIET verteld? Daarnaast is het een gevolg van het (onbewuste) idee dat de slavernij als thema
ophoudt in 1863, waaraan debet kan zijn dat het overgrote merendeel van de auteurs nazaat is van
de slavenmakers en niet van de tot slaaf gemaakten. Ook zijn er stiltes ontstaan, of liever: blijven
bestaan, omdat er nauwelijks vertaling plaatsvond van wetenschappelijk onderzoek naar het grote
publiek. Daarvoor was het misschien een te ‘ongemakkelijke’ geschiedenis, die niet paste in het
nationale zelfbeeld van een al vroeg moderne natie met een hoge mate aan tolerantie en
vrijheidsdrang. Bovendien was het ver-van-mijn-bed geschiedenis in een onbeduidende uithoek van
de wereld, niet alleen in de tijd, maar vooral ook in geografische afstand. Pas met de komst van
grote groepen Surinamers en Antillianen naar Nederland (en wellicht ook het toerisme naar het
Caribisch gebied) kwam ook hun geschiedenis dichterbij.
In musea blijkt het opsporen van cultureel erfgoed van het slavernijverleden een stuk moeilijker.
Door de hiervoor beschreven stiltes, is slavernij tot voor kort nooit een thema geweest in musea en
dus zijn collecties er niet op ontsloten en heeft het bij conservators geen aandacht. Laatst genoemden
gaan er dan ook veelal vanuit dat zij hierover weinig of niets in huis hebben. Dat er nauwelijks zwarte
conservators zijn in Nederland zal waarschijnlijk ook niet erg bevorderlijk zijn (geweest) voor de
aandacht met betrekking tot dit thema. Zelfs in musea met belangrijke collecties uit Suriname en
West-Afrika –zoals gezegd is er nergens echt op ‘Antillen’ gecollectioneerd- is tot voor kort nooit
het idee opgekomen specifiek aandacht aan de slavernijgeschiedenis te besteden. Dat begint nu
langzaam te veranderen, er is zelfs een netwerk gevormd van een zestal musea dat slavernij tot
gemeenschappelijk speerpunt heeft gemaakt voor een aantal tentoonstellingen. Dat neemt niet weg
dat er een nog veel groter aantal musea is waarin erfgoed van het slavernijverleden moet kunnen
worden aangetroffen. De casus Leeuwarden liet dat al zien. Onlangs bleek bijvoorbeeld ook het
gemeentemuseum het Burgerweeshuis in Arnhem over twee kelkglazen te beschikken, waarvan de
een versierd is met een gravure van de Surinaamse plantage Kleinslust inclusief enkele slaven, uit
1764 en de ander, uit circa 1745, met een ‘Curaçao’s vaarder’, een koopman en een Indiaan. Ook
stelde zo’n tien jaar geleden de conservator van het gemeentemuseum Helmond een boek samen
over slavernij naar aanleiding van de papieren van een voormalige plantage-eigenaar uit deze stad,
die in het gemeentearchief van Helmond waren aangetroffen (Brommer 1993). Arnhem noch
Helmond zijn plaatsen die snel in verband gebracht zullen worden met de slavernij. Toch zijn deze
directe verwijzingen naar de slavernij nog maar het topje van de ijsberg. Voor musea geldt in nog
90

sterkere mate dan voor archieven dat vooral de vraag gesteld moet worden wat er NIET getoond of
verteld wordt. Dat betekent dat bestaande collecties nooit het enige uitgangspunt kunnen zijn van de
representatie van het verleden, omdat het louter laat zien wat de interesse en optiek is van schilders
en opdrachtgevers in de tijd dat het object gemaakt is, en/of de interesse en optiek van degene die
het object aan de collectie heeft toegevoegd, want datgene wat nooit in beeld is gebracht, c.q. geen
directe sporen heeft achter gelaten, dan wel nooit verzameld is komt in het verhaal niet voor. Een
collectie zoals die van het Rijksmuseum, laat dus eigenlijk alleen zien hoe er heel lang naar de
Nederlandse geschiedenis is gekeken, oftewel het is de verbeelding van hoe Nederlanders zich zelf
graag wilden zien, over de ‘werkelijke’ geschiedenis zegt het weinig, het toont niets van de
complexiteit, veelzijdigheid, laat staan de veelstemmigheid van de geschiedenis.
Dus welk verhaal vertellen de ruimen van de schepen die we op al die honderden
zeventiende- en achttiende-eeuwse afbeeldingen van schepen zien? Wie zijn toch die zwarte
bedienden op verschillende regentenstukken en wat is hun verhaal? Wat is het grotere verhaal achter
het schelpenkabinet van Job Baster? Welke verhalen horen bij al die havengezichten van Willemstad
of Paramaribo’s Waterkant? Hoe komt het eigenlijk dat de weinige artefacten door slaven gemaakt
vaak alleen zijn gerubriceerd onder ‘Suriname’ of ‘Bosneger’, of nog erger, verdwaald zijn onder
collecties ‘Afrika’ of zelfs ‘Azië’? 92 Welk verhaal vertelt de genealogie van zo’n object en van zijn
bezitter, wat is de betekenis van de genealogie van een specifieke collectie of de genealogie van een
specifiek museum? Zijn al deze niet vertelde verhalen, deze stiltes, niet net zo goed erfgoed van de
slavernij, want waarom zijn ze nooit verteld? Op deze manier gaan kijken vereist nieuwe
vraagstellingen, die vooral naar boven kunnen komen door te rade te gaan buiten de muren van de
eigen museale instelling, zowel bij professionals uit andere disciplines als bij nazaten van de
geschiedenis. Iedereen zit tot op zekere hoogte vast aan zijn eigen ‘collectie’, of dat nu museale
objecten, documenten en boeken of orale tradities en overgeleverde cultuur is. Elkaar daarop
bevragen, aanvullen, combineren en becommentariëren zal eerder leiden tot het doorbreken van
stiltes en tonen van een meerstemmige geschiedenis dan aan de eigen collectie blijven ‘hangen’.
Stilte als erfgoed is ook inherent aan de slavernij zelf. Een slaaf had per definitie nauwelijks bezit,
hij/zij was zelf bezit, en mocht niet leren schrijven, noch zijn eigen godsdienst beleven, dus in
verhouding met vrije mensen kon hij/zij weinig erfgoed nalaten. Maar bovendien was stilte en
onzichtbaarheid zélf deel van het overlevingsproces in de slavernij. Hoe onzichtbaarder een slaaf was
hoe minder hij/zij kon worden lastig gevallen. Een groot deel van het slavenleven en zeker van de
cultuur werd daarom in onzichtbaarheid opgebouwd. 93 Niet voor niets kreeg een belangrijke studie
naar het slavenleven op Jamaica de titel ‘Searching for the invisible man’. 94 Die strategie van
onzichtbaarheid lijkt in sommige opzichten deel van de cultuur geworden. Er lijkt een externe
dimensie te zijn, bedoeld om gezien te worden en een interne dimensie, alleen bedoeld voor de eigen
groep. Al begint het nu te veranderen, toch is bijvoorbeeld het lidmaatschap van een christelijke kerk
voor de meeste Afro-Caribiërs een veel openbaarder aangelegenheid dan deelname aan een Afroreligieuze
bijeenkomst. Om dit onzichtbaarder erfgoed van de stilte op te sporen is dus het initiatief
92 Zeer verhelderend in dit opzicht zijn de speurtochten die Sally & Richard Price (1979) en Susan
Legêne (1998) ondernamen naar de Suriname-collecties van respectievelijk John Stedman en Gaspar van
Breugel.
93 Zie Alex van Stipriaan, `Een culturele Januskop; Afro-Surinaamse etniciteitsvorming tijdens de slavernij'. Oso,
Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde, Cultuur en Geschiedenis 13:2 (1994), 184-196.
94 Michael Craton, Searching for the invisible man; Slaves and plantation life in Jamaica. Cambridge
Mass./London: Harvard University Press,1978.
91

en medewerking van zwarte nazaten zelf van cruciale betekenis, evenals respect, vertrouwen en
geduld van witte kant.
Er zijn echter nog meer stiltes die tot het erfgoed van de slavernij horen. Stiltes die bewust of
onbewust gekoesterd worden door zowel zwarte als witte nazaten van het slavernijverleden. Beide
groepen nazaten zijn doordrenkt met mentale beelden van de ander en zichzelf –waarnaar zij ook
handelen- die rechtstreeks afstammen van het slavernijverleden zonder dat dit ook zo benoemd
wordt. Enerzijds geven veel Afro-Antillianen en Afro-Surinamers aan trots te zijn zijn op hun eigen
cultuur, maar dat die in belangrijke mate in slavernij is ontstaan blijft bij een aantal nazaten soms
liever onbesproken, daar lijkt dan een soort schaamte op te rusten. Voor de Afro-Surinaamse
nazaten lijkt dat overigens veel minder opgeld te doen dan voor de Antilliaanse. Onder laatst
genoemden lijken slechts weinigen de (slavernij)geschiedenis als uitgangspunt van mentale kracht te
nemen. Wie verder wil komen in deze samenleving kijkt niet om, maar vooruit en switcht, zeker in
het contact met de buitenwereld, naar de Nederlandse cultuur. Het idee, dat er sinds de slavernij is
ingepompt, dat zwarten inferieur zijn aan witten is bij velen een diep geworteld trauma. Trauma’s
behoren tot het gebied van de stilte, daar praat je niet over, die stop je weg. Toch uit het zich
bijvoorbeeld in een grote kleurgevoeligheid onder Afro-Caribiërs. Men kent hele reeksen termen om
de verschillende tinten bruin en zwart van elkaars haar- of huidskleur aan te duiden; het straighten
van haar is een bezigheid waaraan nog steeds veel vrouwen enorm veel tijd besteden (al lijkt het af te
nemen) en het motto ‘verbeter je kleur’ door kinderen met een lichter gekleurde partner te krijgen
was tot voor kort bij velen gemeengoed. Veel witte Nederlanders zien zichzelf als kleurenblind en
begrijpen weinig van de kleurgevoeligheid van de ander. Vaak vinden ze het ‘overgevoelig’. Zeker
als daarbij hun eigen cultureel erfgoed in het geding is, zoals bij de discussie over de figuur van
Zwarte Piet in het Sinterklaasfeest of over de term ‘neger’. Ook die ongevoeligheid is bij uitstek
mentaal erfgoed van het slavernijverleden, omdat het nog steeds getuigt van paternalisme en niet
bereid zijn met een open blik te onderzoeken welke sporen het verleden bij ‘de ander’ en bij
‘zichzelf’ heeft getrokken.
Tegelijk is er ook een aanzienlijke groep die voor zichzelf de stilte van het trauma al lang
doorbroken heeft. Zij zijn ‘de schaamte voorbij’, proberen systematisch en publiekelijk de erfenis
van het verleden te analyseren, wat zowel leidt tot bijvoorbeeld het bloot leggen van de wortels van
hedendaags racisme, als tot het benadrukken van de eigen kracht. Ook voor het laatste wordt
daarbij geput uit het verleden. Niet alleen, zoals sommigen doen, door een sterk afrocentrische
geschiedvisie tegenover de eurocentrische te plaatsen, maar misschien nog wel meer door inspiratie
te zoeken bij alle 95 , de kracht van de zelf opgebouwde cultuur en de voorbeeldfunctie van al
diegenen die gedurende de afgelopen eeuwen op alle mogelijke manieren het heft in eigen hand
hebben genomen. Voor deze groep is het verleden juist een handvat om de toekomst te veroveren.
Ook de witte Nederlander herbergt mentaal erfgoed van het slavernijverleden. Niet alleen is deze
samenleving niet vrij van racisme, tot niet zo heel lang geleden nog bijbels en wetenschappelijk
gelegitimeerd, het gaat veel dieper. Stereotype beelden van de primitiviteit van de Afrikaan, die
tegelijk aantrekkelijk (sexy en swingend) en afstotend (onberekenbaar en agressief) is, worden
dagelijks in de omgang gehanteerd en bijvoorbeeld in films en reclames gereproduceerd. Is dit louter
erfgoed van het slavernijverleden. Nee, hoogstwaarschijnlijk niet. Ook voor de slavernij bestonden
95 Typerend in dit opzicht is bijvoorbeeld het feit dat in Antilliaanse kring niet zozeer 1 juli (1863) wordt
gevierd, de officiële dag dat uit naam van koning Willem III de slavernij werd afgeschaft, maar 17
augustus (1795), de dag dat onder aanvoering van Tula slaven hun eigen vrijheid opeisten.
92

er bij Europeanen al specifieke (veranderende) beelden van Afrikanen. Toch is er door de trans-
Aatlantische slavernij en de voortdurende pogingen die te legitimeren een ‘mentaal landschap’
ontstaan die ruim baan gaf aan het wetenschappelijk racisme, waarin Afrikanen op de onderste
sporten van de beschavingsladder werden geplaatst. Inmiddels zijn er nog maar weinigen die een
dergelijke hiërarchisering wetenschappelijk legitiem vinden en de meesten onderschrijven de
principiële gelijkheid van alle mensen op aarde. Toch is het opmerkelijk hoe vaak in relatie tot zwarte
mensen het woordje ‘nog’ in het vocabulaire voorkomt: “zij zijn nog...”. Dat duidt op een
hiërarchische manier van denken. 96 Ook was het opmerkelijk hoe in de discussie over het
slavernijmonument soms het argument werd gebruikt om het verleden maar te laten rusten en liever
naar de toekomst te kijken, want “daar komt alleen maar ellende van”, zoals een redacteur van de
Volkskrant stelde. 97 Waar komt die angst voor het verleden vandaan? Heeft dat wellicht te maken
met geërfde beelden van gevaarlijke zwarten?
Daarnaast begint het steeds merkwaardiger te worden waarom het toch zo lang stil is
gebleven over het Nederlands slavernijverleden, terwijl er toch genoeg over te vinden was in
Nederlandse bibliotheken en archieven en er zelfs over werd gepubliceerd. Soms is het zelfs ronduit
verbijsterend. Zo verscheen vlak voor de publieke discussie over een nationaal slavernijmonument
het inmiddels door honderdduizenden gelezen De eeuw van mijn vader (Amsterdam: Atlas, 1999)
van Nederlands wandelend geheugen, journalist/historicus Geert Mak. Deze (familie) geschiedenis
van Nederland sinds eind negentiende eeuw getuigt van een brede historische kennis en grote
belezenheid van de auteur. Dat geldt ook ten aanzien van de geschiedenis van Indonesië, waar zijn
ouderlijk gezin een aantal jaren woonde. Naar aanleiding daarvan maakt Mak, bij zijn bespreking
van de contractarbeid op de rubberplantages van Deli, Sumatra, eind negentiende eeuw, een
veelzeggende vergelijking met de slavernij: “De positie van de Delische contractkoelie was in alle
opzichten te vergelijken met een horige in het tsaristisch Rusland of een zwarte slaaf in het zuiden van
de Verenigde Staten, met dit verschil dat in Amerika de slavernij al was afgeschaft toen de
Nederlanders er met hun Koelie-ordonnantie nog eens aan begonnen.” Mak had aan één boek
genoeg om op de hoogte te zijn van de misstanden die enige decennia de plantages van Deli hebben
beheerst 98 , maar tientallen recente publicaties 99 , noch honderdduizenden zwarte landgenoten waren
voldoende om het idee te laten doordringen dat Nederland al twee-en-een-halve eeuw slavernijervaring
had toen de contractarbeid als moderne vorm van slavernij in Sumatra én Suriname (!) werd
ingevoerd. Slavernij is kennelijk alleen iets van Amerika, niet van Nederland. Mak vormt daarin geen
uitzondering. De hut van oom Tom en de serie Roots hebben een plek in het collectief geheugen
gekregen en belemmeren in zekere zin het zicht op het eigen verleden. De aanwezige kennis over de
slavernij in de Nederlandse geschiedenis bleef sinds de afschaffing van de slavernij tot een kleine
96 Andersom kan misschien een zelfde stereotypering van witten in zwarte kring worden aangetroffen wat
kan worden omschreven als ‘nog steeds’ denken. Ook dat is dan een erfenis van de slavernij.
97 Jeroen Trommelen, Slavenmonument leeg en zinloos initiatief (Volkskrant 13/07/1999). Gedurende de
discussie verschenen er meer van dergelijke stukken in de dagbladen, met een ondertoon van angst,
zoals alleen al enigszins blijkt uit de koppen: Zwarte waarheid mag witte niet vervangen (NRC
29/06/2002), Discussie over slavernij is onvruchtbaar (Volkskrant 07/092001) Excuses voor ver verleden
zijn moreel onzinnig (Volkskrant 01/09/2001) Nazaten van slaven kopen niets voor spijt (NRC
05/09/2001), want waarom zeggen sommigen dus meteen nee tegen de discussie of tegen een
monument?
98 De geruchtmakende studie van Jan Breman, Koelies, planters en koloniale politiek: het arbeidsregime op de
grootlandbouwondernemingen aan Sumatra’s Oostkust in het begin van de twintigste eeuw. Dordrecht: Foris,
1987.
99 Volgens een eigen telling zijn er tussen 1970 en 2000 rond 60 boeken verschenen met betrekking tot
(aspecten van) het Nederlands slavernijverleden en zeker het dubbele aantal artikelen.
93

groep beperkt en werd geen onderdeel van het nationaal historisch bewustzijn, want in Nederlandse
schoolboekjes, musea, romans, films etc. drong deze wetenschap tot voor kort niet of nauwelijks
door.
Nederland was in de tweede helft van de 19e eeuw, net als veel andere Europese staten,
middenin een proces van natievorming. Het nationaal zelfbeeld dat sinds die tijd gevormd werd bood
geen plaats aan de minder mooie gebeurtenissen uit de geschiedenis, maar benadrukte vooral die
zaken ‘waarin een klein landje groot kan zijn’. Het is het typerende vooruitgangsoptimisme van
Europa in de negentiende eeuw, dat overigens tot aan de dekolonisatie doorklinkt. Suriname en de
Antillen behoorden toen al lang tot de marge van het koninkrijk der Nederlanden en alleen
Nederlands-Indië kreeg een tamelijk prominente plaats in dat nationaal historisch besef. Op zich is
deze ontwikkeling niet uitzonderlijk. Benedict Anderson concludeerde al eerder dat een samenleving
die zich als nationale gemeenschap aan het ontwikkelen is per definitie lijdt aan geheugenverlies. 100
Episodes waar men niet trots op kan zijn en die zich bovendien ook nog eens grotendeels ver buiten
de eigen grenzen hebben afgespeeld worden niet gemakkelijk deel van het nationaal zelfbeeld. Dat
nu dan toch die stilte wordt doorbroken is vooral het gevolg van de omstandigheid dat de (nazaten
van de) geschiedenis sinds enige tijd binnen de eigen grenzen zijn komen wonen en hun plaats
opeisen in de Nederlandse geschiedenis. Daarmee wordt duidelijk hoezeer slavenhandel en slavernij
‘gewoon’ deel zijn van de Nederlandse geschiedenis, hoezeer die geschiedenis verknoopt is met
andere geschiedenissen en hoezeer er kennelijk een soort taboe op deze geschiedenis heeft gerust.
Tot dit taboe, dat nog niet echt doorbroken lijkt en dat verder gaat dan alleen de stilte, behoort de
bovengenoemde houding van liever niet te lang bij het verleden stil willen blijven staan. Ook het
wegrelativeren van de eigen historische rol behoort daartoe, waarvoor veel gehorde argumenten
worden gebruikt als ‘je moet die slavernij wel in zijn eigen tijd verstaan’, ‘arbeiders in Europa
hadden ook een zwaar bestaan’, ‘andere landen deden ook aan slavernij’, ‘Afrikanen dreven zelf
handel in slaven’ etc. Hoe waar op zichzelf misschien ook, toch wordt dit vaak niet als contextinformatie
gebruikt, maar als relativering die een kritische blik op het eigen verleden en de erfenis
daarvan in de weg staat.
Nog twee stiltes dienen hier genoemd te worden. De eerste is tussen de regels door al
enkele malen aan bod gekomen, maar het is goed deze nog eens expliciet te benoemen, en dat is de
stilte veroorzaakt door vanzelfsprekendheid. Sommige zaken zijn zo vanzelfsprekend een erfenis van
de slavernij dat niemand er eigenlijk nog bij stil staat en het dus ook niet (meer) zo benoemt. Een
voorbeeld bij uitstek zijn de namen die de nazaten van tot slaaf gemaakte Afrikanen tot op de dag
van vandaag dragen en dus deels hun identiteit bepalen. Slaven hadden officieel alleen voornamen –
vaak heel bizarre- opgelegd gekregen, en pas op het moment dat zij door manumissie of bij de
afschaffing van de slavernij vrij werden kregen zij allemaal ook een familienaam. Vooral in Suriname
leidde dat tot een soort namen die hen tot de dag van vandaag herkenbaar maakt als nazaat van
slaven, al zijn deze namen soms ook heel poëtisch (Nooitmeer, Kogeldans). Het lijkt er dus op alsof
tot in lengte van dagen de slavernij deel van de (opgelegde) identiteit blijft en daarmee een drukkend
stuk erfgoed is. Toch is dit is maar een deel van het verhaal, want tegelijkertijd fungeert tot op de
dag van vandaag in het dagelijks leven van de meeste Afro-Caribiërs, ook in Nederland, een heel
ander, informeel systeem van naamgeving en (bij-)namen, dat waarschijnlijk veel bepalender is voor
de identiteit. Heel duidelijk blijkt dat uit rouwaankondigingen. Nadat eerst de officiële naam van de
overledene wordt genoemd, wordt daar vaak meteen aan toegevoegd “meer bekend als...” en dan
volgt de (straat)naam waaronder iedereen hem of haar kent. Niemand denkt bij dit soort
100 Benedict Anderson, Imagined communities. Reflections on the origin and spread of nationalism. London/New
York: Verso, 1992 [1983].
94

verschijnselen nog aan de slavernij. Toch is het daar een directe erfenis van, met de typerende
dubbele dimensie van een formele ‘buitenkant’ en een niet voor iedereen bestemde ‘binnenkant. 101
Waarschijnlijk zullen het vooral relatieve buitenstaanders moeten zijn, die door hun nieuwsgierigheid
de stilte van de vanzelfsprekendheid van dit soort erfgoed doorbreken.
De laatste stilte die genoemd moet worden is er een die door de onderzoekers van deze
studie tegen wil en dank in stand is gehouden. Het is de stilte rond de orale geschiedenis van de
slavernij. Natuurlijk is in dit rapport gewezen op het werk dat verricht is met de orale marrongeschiedenis
en in de gesprekken met nazaten kwamen allerlei orale verwijzingen naar boven over
Anansi-verhalen, spreekwoorden en liederen. Maar echte, persoonlijke verhalen uit de eigen familie
over de slavernij-ervaring zijn nauwelijks boven tafel gekomen, terwijl het nu juist een van de
uitgangspunten van dit onderzoek was om daar enig zicht op te krijgen. Betekent dat dan dat ze er
niet zijn? Nee, daarvoor zijn er teveel aanwijzingen van het tegendeel, met misschien als ‘hardste’
bewijs de gepubliceerde verhalen van Aleks De Drie. 102 Nee, als een ding duidelijk is geworden in
dit onderzoek is het dat je orale geschiedenis niet ‘erbij’ kunt doen. Als een van de eersten in zijn
soort kon dit onderzoek eenvoudig niet om de meer traditionele soorten erfgoed in musea en
archieven heen, dus binnen de zeer beperkte kaders van dit project ging daar relatief veel tijd in
zitten. Desondanks is het met dergelijke instellingen wel mogelijk binnen die relatief beperkte kaders
van tijd en geld de soorten erfgoed redelijk in kaart te brengen. Bij persoonlijke, orale verhalen uit
de eigen familie is dat veel moeilijker, tenminste als dat op een respectvolle en kritisch-degelijke
manier gebeurt. Lang niet iedereen beschikt over zulke verhalen en lang niet iedereen wil zijn/haar
verhalen ‘zomaar’ kwijt. Dat betekent dat er langdurig geïnvesteerd moet worden in de opbouw van
een netwerk van informanten en in de eigen betrouwbaarheid. Dat laatste betekent bijvoorbeeld dat
de informanten duidelijkheid geboden moet kunnen worden wat er met hun verhalen gebeurt, nadat
ze aan de band zijn toevertrouwd. De kleinschaligheid van dit project bood die mogelijkheden niet
en had niet voldoende lange adem om dergelijke investeringen te doen in tijd, kennis, mensen en
geld. Wij betreuren dat, maar geven het meteen als misschien wel de belangrijkste aanbeveling mee:
investeer in orale geschiedenis als bron van cultureel erfgoed, maar doe het alleen als aan de
randvoorwaarden van tijd, geld en mensen voldaan is. En laten we het snel doen, want het is net als
met de griot-vertellers in West-Afrika: iedere griot die tegenwoordig sterft is als een bibliotheek die
in vlammen opgaat.
Laten wij nu, tot slot, nog eenmaal in vogelvlucht het soort erfgoed de revue laten passeren dat het
slavernijverleden heeft achter gelaten in Nederland en bezien hoe daarmee om te gaan. De
constatering alleen al leidt tot een eerste aanbeveling. Erfgoed van het slavernijverleden in Nederland
kan nooit op zichzelf staan, maar staat altijd in relatie tot geschiedenis en erfgoed van Suriname, de
Antillen en Aruba en West- en Centraal Afrika. Geschiedenis, noch erfgoed houdt bij de nationale of
etnische grenzen op, daarvoor is het teveel verknoopt geraakt met geschiedenissen van ‘de ander’.
Er is natuurlijk specifiek Afrikaans erfgoed van de slavernij (bijvoorbeeld bepaalde trommels) en er
is specifiek Europees/Nederlands erfgoed van de slavernij (bijvoorbeeld schilderijen van plantages),
maar een groot deel van het erfgoed heeft zowel Afrikaanse, als Europese, als Inheemse elementen
in zich (bijvoorbeeld taal), waardoor we meer in termen van ‘wij’, dan in termen van ‘zij’ zullen
101 Zie Alex van Stipriaan, ‘What’s in a name? Slavernij en naamgeving in Suriname tijdens de 18e en 19e eeuw'.
Oso, Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde, Cultuur en Geschiedenis 9:1 (1990), 25-47.
102 Aleks De Drie, Sye! Arki tori! Paramaribo: Ministerie van Onderwijs, Wetenschappen en Cultuur, 1985; en Wan
tori fu mi eygi srefi. Paramaribo: Ministerie van Onderwijs, Wetenschappen en Cultuur, 1984.
95

moeten gaan denken, kijken, luisteren en voelen. En aangezien we zo’n houding nooit geleerd
hebben, zal dat alleen kunnen in kritische dialoog met elkaar. Dat is niet gemakkelijk en vaak pijnlijk,
maar wel noodzakelijk om nieuwe wegen in te kunnen slaan. Heel concreet betekent dat
bijvoorbeeld dat bij ieder project dat wordt aangevat structureel en substantieel plaats moet zijn voor
‘de ander’. Alleen al aanwezigheid van zwarte nazaten in witte instituties kan de stilte ten aanzien van
het erfgoed doorbreken en kan een signaal zijn dat ‘de ander’ en zijn geschiedenis serieus genomen
wordt. Tegelijkertijd zal het noodzakelijk zijn dat witte onderzoekers meegenomen worden in
‘zwarte’ projecten, bijvoorbeeld over orale geschiedenis, om vanuit onbekende perspectieven te
leren kijken en nieuwe gevoeligheden te ontwikkelen.
Dan zal blijken dat het stedelijk landschap, maar bijvoorbeeld ook familiegeschiedenissen in
Nederland vol zitten met aanwijzingen en verhalen die iets vertellen over het slavernijverleden. Dan
zal ook blijken hoeveel verhalen er nog niet verteld zijn in de musea, of op basis van archief- en
bibliotheekmateriaal. ‘Wat wordt hier NIET verteld’ zal dus voortdurend de leidraad moeten zijn
evenals de vraag waarom dat zo is. Dat betekent onder meer dat we ons niet alleen tot specifieke
artefacten (schilderij, document, boek, gevelsteen, lied, gerecht, oraal verhaal etc.) kunnen
beperken, maar dat we ons ook steeds moeten afvragen, hoe en waarom het op de specifieke plaats
is gekomen waar we het aantreffen. De genealogie van het artefact, de genealogie van de context van
het artefact en de genealogie van het denken over het artefact zijn minstens zo veelzeggend en
behoren minstens zozeer tot het erfgoed als het artefact zelf. Dat betekent ook dat bestaande
conventies, categoriseringen en hiërarchiseringen ten aanzien van (definities van) erfgoed losgelaten,
of op z’n minst kritisch onder de loep genomen moeten worden. Zo blijkt bijvoorbeeld uit dit
onderzoek dat de eigen aard van de slavernijgeschiedenis tot gevolg heeft dat de traditionele
opvatting van cultureel erfgoed als vooral iets materieels onvoldoende en eenzijdig is. Betrekken we
er de immateriële en mentale dimensie bij, dan is de oogst veel groter en het verhaal dat het vertelt
veel rijker en pluriformer. Bij een deels verborgen geschiedenis zoals de slavernij toont het echte
erfgoed zich pas als alle vindplaatsen aan elkaar gekoppeld worden. Die vindplaatsen blijken
minstens zozeer in de hoofden en harten van mensen te zitten als bij formele bewaarinstellingen.
Voor alles geldt dat op zoek gaan naar dit soort erfgoed een zekere voorkennis en
medewerking van ‘professionals’ –van archivaris tot winti-specialist of verteller- onontbeerlijk is.
Niet alleen hebben zij het overzicht over wat zij ‘in huis hebben’, maar ze vormen ook de wegwijzers
in de eigen logica van de vindplaats. Dat neemt niet weg dat zeker in de formele vindplaatsen de
toegankelijkheid sterk verhoogd dient te worden, juist om in staat te zijn de verschillende soorten
erfgoed (materieel, immaterieel en mentaal) met elkaar te verbinden. Nieuwe ingangen, zoals andere
categoriseringen of websites, zijn daartoe een eerste stap. Het kijken buiten de eigen muren door te
verwijzen en samen te werken een volgende. Ook is voorkennis –en een grote dosis
doorzettingsvermogen- vereist om erfgoed te vinden op plaatsen die minder voor de hand liggen. Het
onderhavige onderzoek liet zien dat er vaak veel meer is dan op het eerste gezicht lijkt.
Daarnaast is duidelijk geworden dat op sommige terreinen al meer gedaan is dan op andere.
In het algemeen geldt dat over Afro-Surinaams erfgoed veel meer bekend is dan over het
Antilliaanse. Dit is een gevolg van zowel meer Nederlandse aandacht voor het Afro-Surinaamse als
van een grotere bekommernis om en trots op de historische wortels van het eigene door Afro-
Surinamers, in vergelijking met de Antilliaanse situatie. Alleen daar al ligt dus een terrein braak.
Verder is er nog weinig gedaan aan het verzamelen van immaterieel erfgoed. Het onderhavige
onderzoek laat zien dat dit ook niet eenvoudig is, maar wel zeer vruchtbaar. Door het vastleggen van
verhalen, muziek, gewoontes, rituelen, wordt voor velen onbekend nieuw erfgoed geproduceerd.
Wel dient er goed nagedacht te worden waar dat dan bewaard moet worden en hoe, mede in
96

verband met de toegankelijkheid. Het verzamelen van mentaal cultureel erfgoed staat nog helemáál in
de kinderschoenen. Definiëring ervan zal nog heel wat discussie vergen. Toch is het nu juist die
discussie die zal leiden tot nieuwe vragen en interpretaties. Bovendien is het juist de onzichtbaarheid
van het mentale erfgoed die dwingt tot dialoog, meerstemmigheid en koppeling van bronnen. En laten
we niet vergeten dat het mentale in feite een dimensie is van alle cultureel erfgoed: het is de context
waarin het functioneert en wordt geïnterpreteerd, en daarmee behoort het net zo tot een artefact als
het materiaal waarvan het gemaakt is.
V Aanbevelingen
• Maak een beredeneerd onderzoeksontwerp. D.w.z.,ga nooit zo maar zoeken naar CENS, dat
levert weinig op. Bouw eerst voorkennis op, daarvoor is inmiddels genoeg literatuur voorhanden,
en formuleer duidelijke vragen en strategieën op grond waarvan de beste resultaten te
verwachten zijn.
• Ga er nooit van uit dat het hele ‘verhaal’ of zelfs een heel ‘verhaal’, op één plaats kan worden
aangetroffen. Probeer dus zoveel mogelijk (delen van) ‘collecties’ aan elkaar te koppelen.
• Ga bij bewaarinstellingen altijd praten met degenen die verantwoordelijk zijn voor de collecties.
Zij weten altijd meer dan wat er in de catalogi staat en kunnen snel inzicht geven in de eigen
logica van een collectie. Bezie de logica kritisch, d.w.z. op stilzwijgende of expliciete
vooronderstellingen die er mogelijk aan ten grondslag liggen.
• Ga er van uit dat er bij de meeste bewaarinstellingen altijd wel íets is dat in relatie staat tot het
slavernijverleden, c.q. ‘de West’ en het slavernijverleden, hoe indirect misschien ook en hoezeer
dat op het eerste gezicht voor onwaarschijnlijk wordt gehouden.
• Ga er vanuit dat als er bij een bewaarinstelling wél een ingang is op ‘slavernij’, ‘de West’, of iets
aanverwants, dat dit dan slechts het topje van de ijsberg zou kunnen zijn.
• Alle bewaarinstellingen zullen kritisch moeten kijken naar de beschikbaarheid, toegankelijkheid
en geschiktheid van de zoektermen en trefwoorden die zij als ingangen op hun collecties
hanteren. Deze dienen meer rekening te houden met de (veranderende) behoeften van een
(veranderend) publiek en mede gericht te zijn op het doorbreken van stiltes in de collecties.
Uitbreiding, flexibilisering en koppeling van zoektermen en trefwoorden in collectiebeschrijvingen
behoort absoluut tot de (digitale) mogelijkheden.
• Erkenning dat het slavernijverleden een integraal onderdeel is van de Nederlandse geschiedenis
betekent dat er met een nieuwe blik naar de eigen ‘collecties’ gekeken moet worden (hoe zwart
is de witte geschiedenis, hoe wit de zwarte?).
• Bij het opsporen van CENS en meer algemeen van erfgoed van ‘people without history’ moet
steeds de belangrijkste vraag zijn: wat wordt hier NIET getoond/gezegd/geschreven.
• Voor erfgoed als CENS is het noodzakelijk de genealogie van de collectie en de bewaarplaats
waar het toe behoort –dat wil zeggen van de orale verteller als beheerder van een collectie
verhalen tot en met de formele bewaarinstellingen- bij de interpretatie en presentatie van het
erfgoed te betrekken.
• Vanwege de grote stiltes die erfgoed als CENS omringen kan er bij een presentatie daarvan
nooit vanuit worden gegaan dat ‘het voor zich spreekt’. Juist het ‘voor zichzelf spreken’ kan
‘verborgen boodschappen’ bevatten. Er zal dus meer dan gemiddeld uitgelegd moeten worden.
Dit gaat geheel tegen de heersende (museale en media-) trend in, maar is misschien sowieso
noodzakelijk in samenlevingen die steeds pluriformer worden en waarin het vanzelfsprekende
voor velen vaak niet vanzelfsprekend is.
97

• Mede vanwege het voorgaande dienen de ‘good practices’ die een aantal instellingen al hanteren
op het terrein van betrekken van mensen uit de brongroep en de doelgroep bij alle stadia van het
opsporen, interpreteren en presenteren van erfgoed als CENS, te worden voortgezet en
uitgebreid. Archieven en bibliotheken kunnen hierin leren van (sommige) musea. Aan de andere
kant is juist bij musea soms het gevaar van een aanschaf beleid vanuit vooropgezette ‘modellen’
van de wereld.
• Digitalisering en begeleide beschikbaarstelling via internet is een van de belangrijkste instrumenten
om de toegankelijkheid van met name materieel en immaterieel erfgoed als CENS te verhogen.
• Bij erfgoed als CENS dient naast het materiële, ook altijd het immateriële en mentale erfgoed
betrokken en aan elkaar gekoppeld te worden. De verwevenheid van die drie typen erfgoed is
tegelijk juist een typerend deel van dat erfgoed. Koppeling daarvan is dan ook de beste manier
om de voortzetting van historische stiltes te vermijden.
• Er dient een goed geoutilleerd, laagdrempelig, centraal punt te zijn waar nazaten van het
slavernijverleden hun erfgoed, met name verhalen e.d., maar wellicht ook materieel erfgoed,
zonder zorgen kunnen ‘deponeren’. Hetzelfde geldt voor de persoonlijke archieven –inclusief
audio-visueel materiaal- van onderzoekers die zich met het slavernijverleden hebben bezig
gehouden. Het NiNsee ligt hiertoe het meest voor de hand.
• Onderzoek naar en verzamelen van orale overleveringen en tradities met betrekking tot het
slavernijverleden, met name op familie-niveau, heeft alleen zin als daartoe substantieel wordt
geïnvesteerd in tijd, menskracht, netwerkopbouw en verzamel- en bewaar-infrastructuur.
Respect voor de orale bron dient daarbij net zo vanzelfsprekend te zijn als de wijze waarop een
archiefinstelling zijn kostbaarste documenten koestert. Ook is er haast geboden, want dit is het
type erfgoed dat nu het snelst aan het verdwijnen is en tegelijk het meeste tegenwicht kan geven
aan de eenzijdigheid van de formele (witte) bronnen.
• Het interview is een systematisch vraaggesprek, gericht op het verzamelen van specifieke
gegevens en vraagt om kundigheid en training; dat geldt zeker voor vraaggesprekken over orale
traditie die de bouwstenen moeten opleveren voor aanvullende kennis over het verleden.
• Aangezien verschillende groepen nazaten van het slavernijverleden (Surinamers, Antillianen,
Afrikanen, Nederlanders, hooggeschoolden, laaggeschoolden enz.) verschillend met dit verleden
omgaan, dient degene die op zoek is naar CENS daar gevoelig voor te zijn en over een creatief
-en altijd respectvol- arsenaal aan benaderingswijzen c.q. ingangen te beschikken.
• Er dient substantieel geïnvesteerd te worden in het opsporen, ontsluiten en beschikbaar maken
van Antilliaans erfgoed in Nederland, aangezien dit zeer stiefmoederlijk bedeeld is. Onderzoek
naar (de slavernijgeschiedenis van) de Antillen en Aruba dient te worden gestimuleerd (en
hetzelfde geldt in principe voor alle andere gebieden, buiten Suriname, waar Nederlanders actief
zijn geweest in slavenhandel en slavernij).
• Er dienen op een centrale plaats databanken te worden aangelegd met informatie over alle
slavenschepen die ooit onder Nederlandse vlag hebben gevaren of in een Nederlandse kolonie
zijn aangeland, evenals over alle tot slaaf gemaakte Afrikanen en hun nazaten in Nederlandse
koloniën, met name Suriname en de Antillen en Aruba.
• Erfgoed als CENS kan in wezen nooit beperkt worden tot één locatie, zoals in dit geval
Nederland, maar dient onderzocht en gepresenteerd te worden in de context van de gehele
trans-Atlantische driehoek. Onder voorbehoud dat het niet leidt tot de nieuwe stilte van het
wegrelativeren kan het eveneens vruchtbaar zijn CENS te vergelijken met het slavernij-erfgoed
van andere landen.
98

• Het zou de toegankelijkheid van erfgoed als CENS zeer ten goede komen wanneer ook in de nu
nog geheel witte staffuncties bij bewaarinstellingen mensen uit de bron- en doelgroepen terecht
zouden komen. Op een zelfde wijze zou het aan te bevelen zijn om witte mensen intensief te
betrekken bij zwarte onderzoekers van met name immaterieel en mentaal erfgoed van het
slavernijverleden.
99