Geschiedenis van Zeeland - WBOOKS

Omslag meisjeshoofd
Detail uit een portret van de
Middel burgse Janneke de Looper
(1616-1665) op 11-jarige leeftijd, 1627.
ZM, M80-049.
Omslag jongetje
Detail uit een portret van een
jongetje uit de Vlissingse familie
Lampsins, ca. 1630.
MuZEEuM VLissingEn.
Opgedragen aan dr. J.H. Kluiver

DEEL ii
1550– 1700
Redactie
Paul Brusse / Wijnand Mijnhardt
Beeldredactie
Katie Heyning
Auteurs
Piet van Cruyningen
Simon Groenveld
Katie Heyning
Wijnand Mijnhardt
Arno Neele
Clasien Rooze-Stouthamer
onderzoekinstituut voor geschiedenis en cultuur
universiteit utrecht

inhoud
Inleiding 7
Wijnand Mijnhardt
1 Land en water 15
Piet van Cruyningen
Stormvloeden en militaire inundaties 15
Afname catastrofale stormvloeden 18
Dijkvallen en duinzand 20
Het binnenwater 22
De Zeeuwen en de gevaren van de zee 22
Landaanwinning 24
Het landschap van de nieuwe polders 25
Octrooi en compagnie 30
Uitvoering van bedijkingen 34
Rentabiliteit van landaanwinning 35
Investeerders in landaanwinning 38
Organisatie en financiering van polders
en wateringen 43
Steden en buitenplaatsen 47
Mens en natuur 48
2 Economie 51
Piet van Cruyningen
De economie van de Nederlanden 52
De landbouw in hoofdlijnen 57
Eigendomsverhoudingen en bedrijfsgrootte 59
Vruchtopvolging 63
Meekrap 64
Tarwe 66
Boomgaarden en houtteelt 68
Grasland en veestapel 69
Boerderijen 70
De zeevisserij 72
4 g e s c h i e d e n i s v a n z e e l a n d i i · 1550 – 1700
De stedelijke nijverheid 76
Verzorgende beroepen 81
Handel en scheepvaart in hoofdlijnen 82
De Europese handel 84
De Verenigde Oost-Indische Compagnie 87
De kaapvaart 90
Smokkelhandel 94
Zeeuwen in het Atlantische gebied 95
De West-Indische Compagnie en de slavenhandel 96
Stad en platteland 100
3 Bevolking en sociale verhoudingen 103
Piet van Cruyningen
De bevolking in de steden en op het platteland 103
Geboorte en sterfte 109
Pest en pokken 111
Zeeuwsche koortsen 113
Migratie 114
Sociale verhoudingen in de steden 122
Regenten en economische elite 123
Burgerij en gilden 125
Het gewone volk en de armenzorg 129
Zorginstellingen 131
Ambachtsheren 133
Dorpselites 135
Boeren 139
‘Burgers’ 141
Landarbeiders en armenzorg 142
Arm en rijk 144

4 Politieke verhoudingen 147
Simon Groeneveld m.m.v. Albert Meijer
Zeeland met Holland in opstand, ca 1559-1609:
van verbrokkelde naar volledige opstandigheid 147
Zeeland tijdens de eerste jaren van de Republiek 153
Het bestuur in regel en praktijk: lokaal bestuur 160
Bestuur: de soevereine Staten 167
Bestuur: Zeeland en de Generaliteit 170
Bestuur: Staats-Vlaanderen 173
Zeelands Gouden Eeuw: Bestandsjaren 176
Naar de Vrede van Munster 179
Ware vrijheid 183
Monarchaal stadhouderschap 189
Begrensde onafhankelijkheid 195
5 Religie en cultuur 199
Arno Neele, Katie Heyning en Clasien Rooze-Stouthamer
Wereldbeelden – geestelijk leven in Zeeland 199
Traditionele kennis en nieuwe ontdekkingen 203
Woord en getal 208
Het bijbelgezag omstreden 212
Een zoektocht naar zekerheid en waarheid 213
Religie en kerk in de zestiende eeuw: de situatie
omstreeks 1550 215
De tumultueuze opkomst van het calvinisme 217
Crisis en herstel van het protestantisme 222
Opbouw van een ‘Nederduits gereformeerde kerk’ 226
Nieuwe verhoudingen op het eind van de
zestiende eeuw 229
Religie en kerk in de zeventiende eeuw 232
Confessionaliseringsoffensief en de ‘reformatie
der zeden’ 236
Religieuze pluriformiteit aan banden gelegd 239
Orthodoxie en ‘nieuwigheden’ 246
Culturele infrastructuur: onderwijs 255
Culturele infrastructuur: het gedrukte woord 262
Culturele infrastructuur: sociabiliteit 267
Materiële cultuur: kunst en de kerken 273
Kunst en politiek: visualisering van de macht 279
Schilderkunst 284
Materiële welvaart 286
De handel in luxe producten: Zeeland tussen
Noord en Zuid 291
IJkpunt 1700 299
Wijnand Mijnhardt
Notenapparaat 315
Geraadpleegde bronnen en literatuur 322
Index op aardrijkskundige namen en
persoonsnamen 332
Over de auteurs 338
Dankwoord 339
Colofon 346
i n h o u d
5

6 g e s c h i e d e n i s v a n z e e l a n d i i · 1550 – 1700

Inleiding
Wijnand Mijnhardt
In 1551 verscheen in Antwerpen van de hand van Jan Jansse Reygersberch het eerste grote geschiedwerk
dat Zeeland als centraal thema had, Dye Cronijcke van Zeelandt. Zijn collega geschiedschrijvers hadden van
het boek geen al te hoge dunk en maakten de auteur uit voor ‘leugengieter’ en ijdeltuit. Reygersberch
hoort inderdaad niet thuis in het pantheon van wetenschappelijk hoogwaardige humanistische
geschiedschrijvers, al was de kwaliteit van zijn werk absoluut niet zo slecht als zijn critici beweerden. 1
Toch ligt het belang ervan ergens anders. Reygersberch verkeerde in de entourage van Maximiliaan
van Bourgondië, heer van Veere en op dat moment de machtigste edelman van Zeeland en hier moeten
we de betekenis van de Cronijcke van Zeelandt zoeken. De heer van Veere beheerste samen met de
abt van Middelburg en de stad Middelburg het politieke middelpunt van het gewest, de Staten van
Zeeland. Die aparte Zeeuwse vertegenwoordiging bij landsheer Karel v en de daarbij behorende instellingen
symboliseerden de voltooide emancipatie ten opzichte van het
graaf schap Holland die omstreeks 1350 begonnen was. De Cronijcke
ademde het nieuwe Zeeuwse zelfbewustzijn in een nieuwe tijd. Het
is dan ook maar de vraag of de slechte reputatie van de Cronijcke bij
de Hollandse geschiedschrijvers van zijn tijd uitsluitend het gevolg
was van de matige historische kwaliteiten van Reygersberch. Waarschijnlijk
speelde intergewestelijke rivaliteit een minstens zo’n grote
rol. Een mooier moment om deel ii van deze provincie geschiedenis te
beginnen, rond 1550, is er dan ook niet.
Ook het einde van de door deel ii behandelde periode kan worden
gemarkeerd met een groot Zeeuws historiewerk, de Cronyk van
Zeeland van Smallegange, gelijktijdig gepubliceerd in Middelburg en
Amsterdam in 1696. Smalleganges Cronyk was de laatste gewestelijke
geschiedenis in kroniekvorm en daarmee de belangrijkste voorganger
van de onderhavige provinciegeschiedenis in de vroegmoderne tijd. 2
De verschijning van Smalleganges Cronyk betekende een nieuwe fase
in de ontwikkeling van de Zeeuwse identiteit: de consolidatie van de
idee van de vrije en ‘independente’ republiek Zeeland. 3 Tijdens de
Opstand had Zeeland zich verder weten te verzelfstandigen en had het
zich een reputatie verworven als een van de rijkste en meest moderne
verstedelijkte kuststreken van de toenmalige wereld. De Zeeuwen
gingen dan ook prat op hun rijkdom en op hun soevereine status. De
ontstaansgeschiedenis van de Cronyk onderstreept die veranderingen.
Smallegange stond niet meer onder patronaat van een enkele edelman,
hoe belangrijk ook. Het initiatief voor de Cronyk werd genomen door
de Middelburgse boekhandelaar Johannes Meertens.
Moest het werk van Reygersberch nog in Antwerpen verschijnen,
Middelburg had zich rond 1700 ontwikkeld tot culturele hoofdstad
i n l e i d i n g
< Kaart van de Zeventien Provinciën
anno 1559, uit P. Montanus,
Germania inferior... , 1617. Zeeland is
op deze kaart groen ingekleurd.
ZA, Zi-i-0009.
Ontwerp voor de titelpagina van
de Nieuwe Cronyk van Zeeland van
Mattheus smallegange, 1696.
ZA, Zi-iii-1038.
7

De Middelburger Adriaan Beverland
zou zich ontwikkelen tot een van de
belangrijkste Europese libertijnse
denkers van de late zeventiende
eeuw.
ZA, Zi-iV-0226.
van het gewest met een volwaardige culturele infrastructuur en – nog belangrijker – een koopkrachtig
publiek dat trots was op de eigen Zeeuwse prestaties en daarover graag wilde lezen. De Cronyk verscheen
bovendien onder protectie van de Staten van Zeeland en als Zeeuws geschiedschrijver ontving
Smallegange jarenlang een toelage om dit monument van gewestelijke geschiedschrijving te kunnen
voltooien. Het boek kwam tegelijkertijd in Amsterdam uit om meteen de Hollandse markt van de
Zeeuwse successen te kunnen overtuigen. Kortom, ook wanneer we het perspectief van de Zeeuwen uit
de tijd zelf hanteren, valt er veel voor de gekozen periode-indeling 1550-1700 te zeggen.
Grondslagen
Voor ons deel zijn de volgende uitgangspunten richtinggevend geweest. Ook wij waren van mening
dat, zonder de wetenschappelijkheid geweld aan te doen, het verhaal voorop diende te staan. Ook deel ii
heeft daarmee een uitgesproken synthetisch karakter. Er kon slechts weinig nieuw onderzoek worden
gedaan. Die beperking leverde wel een aantal problemen op die steeds zwaarder wegen naarmate we
dichter bij de tegenwoordige tijd komen. Naar in het moderne onderzoek belangrijke thema’s als
materiële cultuur, culturele infrastructuur of burgerlijke opstandigheid is bijvoorbeeld nog in het
geheel geen systematisch onderzoek verricht. We moeten ons voor dat type kwesties verlaten op de
oudere geschiedschrijving en die kent nogal wat problemen.
Zo heeft veel van de Zeeuwse literatuur voor onze periode een sterk finalistisch karakter, dat wil
zeggen dat de meeste historici van destijds zich hebben laten leiden door de problemen en perspectieven
van het Zeeland van hun eigen tijd. Omdat eerst
in de twintigste eeuw de Zeeuwse geschiedenis op enige
schaal van betekenis werd bestudeerd, fungeerde het agrarische
Zeeland en zijn mentaal-culturele karak teristieken
als voor naamste inspiratie bron. Het ging er om de voorgeschiedenis
van dat Zeeland in beeld te brengen. Dit betekende
bijvoor beeld dat de Zeeuwse geschied schrijving van
religie en cultuur een sterk orthodox-protestantse inkleuring
kent. Dat Zeeland, net als Holland, ook een broedplaats
van alternatief gedachten goed was, vindt men daarin
maar zelden terug. Nogal wat figuren zijn in de gangbare
Zeeuwse historiografie dan ook onder belicht. Dat geldt
bijvoorbeeld Isaac Beeckman, een van de grondleggers van
de Wetenschappelijke Revolutie; het is van toepassing op
Adriaan Beverland die de geschiedenis is ingegaan als de
grote voorvechter van een haaks op de christelijke traditie
staande seksuele moraal en het past ook op Frederik van
Leenhof, een van de meer creatieve volge lingen van Spinoza. 4
We hebben dat beeld dan ook proberen bij te stellen.
Een ander probleem is dat het tot nu toe verrichte onderzoek
een sterk institutioneel karakter heeft. Dat is heel
begrijpelijk omdat voor dergelijke vragen het archiefmateriaal
nu eenmaal het rijkelijkst voorhanden is, maar
thema’s als de politieke cultuur of de economische conjunctuur
die een veel tijdrovender bronbewerking vereisen, zijn
buiten gewoon stiefmoederlijk bedeeld. Consequentie van
dit alles is dat voor de vragen van het moderne onderzoek
8 g e s c h i e d e n i s v a n z e e l a n d i i · 1550 – 1700

maar zelden voldoende materiaal beschikbaar was. De auteurs hebben echter steeds weer geprobeerd
die nieuwe vragen als uitgangs punt te nemen, ook al was het materiaal voor een volledige bewijsvoering
niet altijd toereikend.
Waar de medewerkers van deel i te maken hadden met een archeologisch verleden van miljoenen
jaren en met 1000 jaar gewone geschiedenis, bestrijkt onze periode slechts 150 jaar en dat maakte een
iets andere aanpak mogelijk. We hadden daardoor bijvoorbeeld de mogelijkheid het aantal auteurs te
beperken; afgezien van de deelredacteur zijn het er slechts vijf. Daarom is ook het aantal hoofdthema’s
verder geïntegreerd: landschap en water, demografische geschiedenis en sociale structuren en het thema
economische ontwikkeling worden als één samenhangend relaas gepresenteerd door één en dezelfde
auteur, Piet van Cruyningen. Deel ii is eveneens geïnspireerd door de structuralistische benadering van
de Franse Annales school, al zijn we ontspannen met dat gedachtengoed omgegaan. Ook bij onze provinciegeschiedenis
zijn drie ritmes te onderscheiden: de structuren van landschap en water vormen de
geschiedenis van de longue durée, of wel de semipermanentie; demografische geschiedenis en sociale
structuren vormen samen de conjunctuur, de geschiedenis van de middellange duur en het menselijk
economisch handelen levert de evenementen, de gebeurtenissen. Naast dit grote samen hangende
hoofddeel is er het deel waarin religie, cultuur en politiek aan de orde komen. Hiervoor tekenen bij
i n l e i d i n g
Plattegrond van sluis, eind
zestiende eeuw.
ZA, Zi-i-0707.
9

ons een viertal auteurs, Simon Groenveld, Katie Heyning, Arno Neele en Clasien Rooze-Stouthamer.
In de politiek, religie en cultuur is het onderscheid tussen structuren en conjuncturen veel moeilijker
en uiteindelijk kunstmatig, maar tussen mentale conjuncturen en het menselijk handelen is een dergelijk
temporeel onderscheid wel degelijk en met succes te maken.
Wanneer we voor politiek, religie en cultuur de achterliggende mentale conjunctuur willen
onderzoeken, doet zich wat betreft religie en cultuur al onmiddellijk een probleem voor. Voor de
zeventiende-eeuwse tijdgenoten hadden deze begrippen nog geen enkel belang. Religie in de door
ons gebruikte meervoudige betekenis was in de ogen van de gemiddelde zeventiende-eeuwer onbestaanbaar.
Hij ging van de overtuiging uit dat er slechts een unieke, absolute door de Schepper zelf
verschafte notie van goddelijke waarheid beschikbaar was. Die notie verklaart ook de heftigheid van
de godsdienstige tegenstellingen gedurende de zestiende en zeventiende eeuw. Binnen het christendom
kon er immers slechts één overtuiging de ware zijn. Daarnaast erkende men nog wel het bestaan
van andere wijzen waarop goden werden vereerd, maar die konden zich per definitie niet met het
christendom meten en werden als afgodendienaars weggezet. Een klein aantal theologen en filosofen
was rond 1700 wel bereid Joden en ook Moslims een eigen plaats in het religieuze spectrum toe te
kennen. Tussen de monotheïstische Joden en Moslims aan de ene kant en de heidense volksstammen
aan de andere gaapte echter een diepe afgrond. De enige hoop van de laatsten was een afzweren van
hun weerzinwekkende religieuze praktijken en een volledige en onvoorwaardelijke bekering tot het
christen dom. Pas in de vroege achttiende eeuw, maar dat valt buiten de door ons bestreken periode,
kwam het eerste pleidooi voor de volstrekte gelijkwaardigheid van alle godsdiensten waarmee het
begrip religie in meervoud was gemunt. De acceptatie van die opvatting zou overigens nog eeuwen
op zich laten wachten. 5
De andere notie – cultuur – is minstens zo problematisch. Cultuur in de zin van hoogwaardige
voortbrengselen van een natie of van een beschaving is een uitvinding van de Verlichting en zou pas
in de tweede helft van de achttiende eeuw – ook in Zeeland – gemeengoed worden. 6 Dat alledaagse
gewoonten en gebruiken ook bij een cultuur/beschaving horen is een stelling die door de Duitse filosoof
Herder als eerste met volle overtuiging zou worden verdedigd, maar ook de volwaardige receptie
van die ruime interpretatie van het begrip cultuur is een zaak van nog veel later datum. Het gevolg is
dat we met de begrippen religie en cultuur voor een aannemelijke geschiedschrijving van de zeventiende
eeuw niet goed uit de voeten kunnen. We moeten voortdurend begrippen ‘vertalen’ en komen
dan zo wel tot iets wat begrijpelijk oogt, maar ons nog geen inzicht verschaft in de wijze waarop de
zeventiende-eeuwer de wereld om hem heen mentaal ordende en geestelijk vorm gaf. Wanneer we
echter werken met het begrip wereldbeelden lossen we een groot deel van de problemen op. In het
begrip wereldbeeld lopen culturele en religieuze noties door elkaar en met behulp van die wereldbeelden,
kunnen we veel beter inzichtelijk maken wat de zeventiende-eeuwer bewoog, ook in politieke
zaken.
Tot slot van deze behandeling van uitgangspunten nog een naamgevingskwestie. In de periode tot
1550 hadden de Zeeuwse eilanden en het Noorden van Vlaanderen in bestuurlijk opzicht nog een verschillende
voorgeschiedenis gekend, al was het gebied fysisch-geografisch al veel langer een eenheid.
In de door deel ii omvatte periode zouden het bestuurlijke en politieke Zeeland en de Scheldedelta
steeds meer gaan samenvallen. Het Noorden van Vlaanderen werd in de eerste fase van de Opstand
als Staats-Vlaanderen aan de jonge Republiek toegevoegd en goeddeels vanuit Middelburg bestuurd.
Zeeland beheerste daardoor aan het einde ervan de beide riviermonden. Dat heeft consequenties. Was
het in deel i bijvoorbeeld nog verstandig de term Zeeuws-Vlaanderen achterwege te laten, in het door
deel ii omspannen tijdvak zou het noordelijke gedeelte van Vlaanderen in ieder geval bestuurlijk, politiek
en fysisch-geografisch steeds meer een eenheid met de rest van Zeeland gaan vormen. Cultureel en
mentaal bleven de inwoners zichzelf als ‘overkanters’ zien die er niet echt bij hoorden. We gebruiken
daarom in dit deel meestal de term Staats-Vlaanderen en niet Zeeuws-Vlaanderen.
10 g e s c h i e d e n i s v a n z e e l a n d i i · 1550 – 1700

Zeeland in 1550: de middeleeuwse erfenis
Aan het begin van ons tijdvak leken de ontplooiingsmogelijkheden voor de provincie Zeeland
onbegrensd. Zo had het gewest de land- en waterhuishouding steeds beter in de greep gekregen.
Dat was hard nodig. Omstreeks het midden van de zestiende eeuw was Zeeland vergeleken met twee
eeuwen ervoor minstens 30.000 hectare land aan de zee kwijtgeraakt. Daarvoor waren niet alleen
stormvloeden maar net zo zeer gebrekkig onderhoud van de dijken verantwoordelijk geweest. Na
1550 nam het aantal stormvloeden af. Minstens zo belangrijk was de verbetering van het onderhoud,
gestimuleerd door de landheer. Zeeland kende een bloeiende agrarische sector waarvan het areaal door
nieuwe bedijkingen en inpolderingen steeds verder werd uitgebreid. Vanaf de dertiende eeuw waren
bevolkingsgroei en verstedelijking als motoren van de agrarische ontwikkeling al langzaam op gang
gekomen. Die zorgden voor een groeiende vraag naar voedsel, brandstof en industriële gewassen als
vlas en meekrap. Onvermijdelijk gevolg was een gestage overgang op het platteland naar een meer
kapitalistische organisatievorm. Niet zelfvoorziening maar commercialisering en loonarbeid gaven
daar steeds meer de toon aan.
Rond 1550 scheelde het niet veel of de stad was in Zeeland norm geworden en woonde bijna de
helft van de bevolking in steden. De urbanisatie had niet overal hetzelfde verloop. In Staats-Vlaanderen
waren er vooral verliezers. Hier trad een radicaal desurbanisatieproces in dat er voor zorgde dat er in
Sluis bijvoorbeeld in 1564 nog slechts zo’n 1300 inwoners waren terwijl de stad er voordien minstens
10.000 had geteld. Op Walcheren en Schouwen-Duiveland deden de steden het beter. Middelburg
en Zierikzee wisten zich goed te handhaven en Arnemuiden, Vlissingen en Veere groeiden als kool.
Vergeleken met Vlaanderen, Brabant en Holland was de schaal van de Zeeuwse verstedelijking
overigens niet echt indrukwekkend. Middelburg en Zierikzee telden elk zo’n 6000 inwoners en dat
i n l e i d i n g
Detail uit een schilderij van de
rede van Arnemuiden rond 1550.
COLLECtiE gEMEEntE MiDDELBurg,
stADhuis(MusEuM) ArnEMuiDEn,
fOtO iVO WEnnEKEs.
11

was klein vergeleken bij de metropool Antwerpen. Ook met de Hollandse steden waarvan er steeds
meer de grens van 10.000 inwoners passeerden, konden ze zich niet meten. De Zeeuwse verstedelijking
had wel een sociaal-politieke taakverdeling teweeggebracht. In de stad heersten de commerciële
en ambachtelijke elites, op het platteland gaven de ambachtsheren nog steeds de toon aan. Tot
1500 waren die ambachtsheerlijkheden nog goeddeels in adellijke handen. Wel was er sprake van
concentratie bij enkele grote families. De overheersende positie van Maximiliaan van Bourgondië, de
heer van Veere en patroon van de al even besproken historicus Jan Reygersberch, moet in dit licht
worden bezien. Oproerigheid was zeldzaam in Zeeland, zowel in de stad als op het platteland, al waren
commercialisering en verstedelijking wel verantwoordelijk voor een toenemende accentuering van de
verschillen tussen arm en rijk.
Steden als Zierikzee, Middelburg en ook Veere en Vlissingen lagen van oudsher op een belangrijk
kruispunt van handelswegen maar ze stonden nu op het punt te profiteren van de verplaatsing van de
Europese handel naar de Noordzee en het Baltische gebied; bovendien was de regio goed voorgesorteerd
als het er om ging een plaats te verwerven in de ontluikende handel op de Oost en de West. De
rede van Walcheren was in die nieuwe verhoudingen een voornaam draaipunt en een nu kleinschalig
plaatsje als Arnemuiden een groeistad, waar je misschien wel net zoveel verschillende talen kon
horen als vandaag de dag in Rotterdam. De Zeeuwse steden ten noorden van de Westerschelde waren
steeds beter geïntegreerd geraakt in het Europese economisch netwerk. Die commerciële vervlechting
had zowel verlies als winst opgeleverd. De Walcherse steden profiteerden er aanzienlijk meer van dan
Zierikzee dat de Europese aansluiting dreigde te missen. De Zeeuwen moesten bijvoorbeeld vaststellen
dat bier en textiel elders veel goedkoper geproduceerd konden worden wat tot verlies van bedrijvigheid
leidde. De hiermee gepaard gaande inkomstenderving werd echter ruimschoots gecompenseerd door
de groei in de graanoverslag, de zoutraffinage en de scheepsbouw. Die verschaften aanzienlijk meer
handen werk dan voorheen. Vooral de visserij was een winnaar. Rond 1550 was de haring industrie een
van de grootste Zeeuwse bedrijfstakken, die in Europa zijn gelijke niet had.
De Zeeuwen hadden open vensters op de wereld. De regio maakte per slot van rekening deel uit van
het grootste rijk van de Westerse wereld van dat moment, een rijk waarin – zoals keizer Karel v’s propagandisten
opgewekt vermeldden – de zon nooit onderging. Na 1350 was, zoals gezegd, de band met
het graafschap Holland steeds losser geworden met als kroon op het werk een eigen Statenvergadering
die aanvankelijk vooral in Goes bijeenkwam. De machtsbalans binnen die Zeeuwse Statenvergadering
rond 1550 weerspiegelde fraai de gewijzigde sociale, economische en geopolitieke verhoudingen in het
gewest. Toen vergaderden de Staten nog voornamelijk in Middelburg daarmee het groeiende overwicht
van Walcheren beklemtonend. Binnen de Staten gaf een trojka van drie groepen de toon aan.
De abt van Middelburg vertegenwoordigde de geestelijkheid. De al genoemde heer van Veere was de
primus inter pares onder de edellieden en vertegenwoordigde hen in de Statenvergadering. De stad
Middelburg gaf de stedelijke belangen stem. De aandacht van de Zeeuwen verlegde zich steeds meer
naar het Zuiden. Antwerpen, Brussel en Mechelen waren de voornaamste economische en politieke
plechtankers geworden. Daarvoor waren de opeenvolgende incorporaties in steeds grotere staatsverbanden
verantwoordelijk geweest. Maakte Zeeland eerst deel uit van het Bourgondische middenrijk,
vanaf 1500 was het Zeeuwse gewest als deel van de Lage Landen opgenomen in het wereldrijk van de
Habsburgers. Binnen het imperium van keizer Karel v steeg de Zeeuwse ster snel. Zeeland vormde het
geopolitieke centrum van Karel’s Europese rijk en de rede van Walcheren werd de centrale ankerplaats
van de Habsburgse vloot en onmisbaar voor de Europese kustverdediging. Het was dan ook geen toeval
dat Filips ii, Karels zoon en opvolger, in 1559 vanuit Vlissingen naar Spanje vertrok van waaruit hij zou
proberen zijn wereldrijk bijeen te houden.
Cultureel was Zeeland georiënteerd op het Zuiden. Niet alleen leverden Vlaanderen en Brabant een
enorme variëteit aan artefacten, ook de eigen Zeeuwse kunst- en ambachtelijke productie was op die
modellen geënt. De grote overeenkomst tussen het stadhuis van Antwerpen en Vlissingen is hiervan
12 g e s c h i e d e n i s v a n z e e l a n d i i · 1550 – 1700

een befaamd voorbeeld. Ook al greep de Reformatie vanuit het Zuiden om zich heen, de Zeeuwse
eilanden, met hun goede contacten door heel Europa en hun gemêleerde immigrantenbevolking, ontwikkelden
zich spoedig tot een van de belangrijke voorposten van het religieuze experiment van de
Europese Reformatie met lutheranen en een groot contingent dopersen in de jaren 1530 en calvinisten
vanaf de jaren 1550.
Ook al zouden opstand, economische crisis en wapengeweld de regio snel teisteren, de langetermijnvoortekenen
waren, zeker in retrospectief, gunstig. Het was de vraag hoe de Zeeuwen van die
voordelige uitgangspositie gebruik zouden maken, economisch, cultureel en politiek. Aan de analyse
van deze kwestie is dit deel gewijd.
i n l e i d i n g
gravure van het stadhuis van
Vlissingen, eind zestiende eeuw.
het stadhuis werd door een onbekende
bouwmeester tussen 1594
en 1600 gebouwd naar voorbeeld
van het stadhuis van Antwerpen
(1561-1564). het gebouw werd in
1809 verwoest.
ZA, Zi-ii-1233.
13

14 g e s c h i e d e n i s v a n z e e l a n d i i · 1550 – 1700

1
Land en water
Piet van Cruyningen
De zestiende eeuw was voor de inwoners van Waarde een zwaar tijdvak. Hun dorp overstroomde maar
liefst vier keer, in 1530, 1532, 1552 en 1570. Telkens weer moesten ze met veel kosten en moeite hun
land herdijken. 7 Daarna duurde het tot 1682 tot het dorp weer door een overstroming werd getroffen.
De zeventiende eeuw bracht aanzienlijk minder rampspoed dan de zestiende. De bevolking van andere
plaatsen in Zeeland en Noord-Vlaanderen had vergelijkbare ervaringen. Het leven in de regio was altijd
gevaarlijk geweest door het overstromingsrisico, ook nadat de mens begon het land door dijken tegen
de zee te beschermen. In de late middeleeuwen en de zestiende eeuw werden Zeeland en Vlaanderen
getroffen door een reeks catastrofale stormvloeden. Al in diezelfde late middeleeuwen werden echter
technische vernieuwingen geïntroduceerd, bijvoorbeeld in de dijkbouw, die het mogelijk maakten
om het land beter te beschermen tegen de gevaren van de zee. Het gevaar kon niet geheel uitgebannen
worden, maar het aantal rampzalige stormvloeden verminderde na 1570 sterk en stedelijke investeerders
begonnen een groot be- en herdijkingsoffensief, waardoor de eilanden en Zeeuws-Vlaanderen op
de kaart de contouren begonnen aan te nemen die ze nu hebben. De mens kreeg de natuur steeds meer
onder controle. In dit hoofdstuk wordt bekeken hoe dat mogelijk was.
Stormvloeden en militaire inundaties
Rond het midden van de zestiende eeuw leek de reeks catastrofale stormen die Zeeland en de Vlaamse
noordkust trof maar niet tot een einde te willen komen. Op Zuid-Beveland ging tussen 1500 en 1570
bijna drie keer zoveel land verloren als er aangewonnen werd. Bij de Pontiaansvloed van 13 januari
1552 werd het eiland weer zwaar getroffen. De polders Hinkelenoord, Bath en Agger, die na de vloeden
van 1530/32 als een eiland waren achtergebleven, gingen definitief verloren. Ook de stad Reimerswaal
kreeg zwaar te lijden: in de kerk stond het water twaalf voet hoog en de hallentoren stortte in. Aan
de andere kant van de Westerschelde overstroomden polders van Biervliet tot het Land van Saaftinge.
Groter nog waren de gevolgen van de Allerheiligenvloed van 1 november 1570, vooral in het noorden
van Vlaanderen. Alleen al in het huidige oostelijk Zeeuws-Vlaanderen overstroomde meer dan
10.000 hectare – meer dan drie keer zoveel als bij de Pontiaansvloed van 1552 – en ook in het westen
van Zeeuws-Vlaanderen werden uitgestrekte gebieden geïnundeerd. Op de Zeeuwse eilanden vielen de
gevolgen mee. Op Zuid-Beveland overstroomden Waarde en Valkenisse, maar die polders werden snel
weer herdijkt. De duinen en dijken van Walcheren werden zwaar beschadigd; de Westkappelse dijk
brak op twee plaatsen door. In de middag van 1 november stond het water tot binnen de poorten van
Middelburg. Blijvende schade werd hier echter niet aangericht. Op Schouwen werd hier en daar grote
schade aangericht: zo overstroomden vijf van de zes polders rond Brouwershaven en stond de stad zelf
deels onder water. 8
Voor de zwaar getroffen stad Reimerswaal betekenden de stormrampen het begin van het
einde. Door de Pontiaansvloed gingen de laatste poldertjes bij de stad ten onder en in 1558 werd
Reimerswaal niet alleen getroffen door een stormramp, maar ook door een zware brand. Nadat
het in 1572 geplun derd was door de geuzen, verliet de bevolking het stadje. Vanaf 1576 keerden
l a n d e n w a t e r
< het buitengebied voor de Plompe
toren op schouwen. Dit is voormalig
cultuurland dat in de late Middeleeuwen
en de zestiende eeuw is
opgegeven omdat het niet mogelijk
bleek de grond te verde digen
tegen de dijkvallen die werden
veroorzaakt door de stromingen
van de Oosterschelde.
fOtO iVO WEnnEKEs.
15

het dorp Bath ging definitief ten
onder bij de Pontiaansvloed van
1552. nog lang bleven restanten
van de bebouwing zichtbaar, zoals
blijkt uit deze tekening van beide
kanten van de kerktoren van het
verdronken dorp uit 1631-1636 door
Claes Jansz Visscher.
riJKsMusEuM AMstErDAM,
rP-t-1888-A-1808.
de inwoners terug en werd gepoogd de stad weer op te bouwen. Ondanks subsidies van de Staten
van Zee land lukte dat niet echt en werd wat eens de derde stad van Zeeland was gereduceerd tot
een onbeduidend vissersdorp. Het plaatsje werd wel weer van dijken voorzien en wist het bestaan
uiteindelijk nog te rekken tot in 1631. Toen vertrokken de laatste bewoners naar Tholen. Een jaar
later werden de straat stenen en de restanten van poorten en muren van Reimerswaal bij opbod
verkocht. 9
Na elke storm ramp werd steeds getracht de schade te her stellen. Ook na de Aller heiligen vloed begon
men aanvankelijk met goede moed met het her stel, maar politieke on rust gooide roet in het eten. Het
uit breken van de Tachtigjarige Oorlog leidde tot verwaar lozing van dijk onderhoud en zelfs tot het
opzettelijk door steken van dij ken. Op de Zeeuwse eilanden vielen de gevolgen daar van mee, omdat
de krijgs handelingen er tot een korte periode beperkt bleven. Na 1577 was het hele gewest in handen
van de opstandelingen en werd het afgezien van enkele korte episoden niet meer door het leger van
de Spaanse koning bedreigd. De Allerheiligenvloed leidde hier dan ook niet tot veel blijvende schade.
Wel verdwenen plannen om delen van de overstroomde gebieden van Zuid-Beveland te herdijken
voorlopig in de ijskast. 10 De situatie langs de noordkust van Vlaanderen was geheel anders. Dit gebied
zou van de invallen van de Watergeuzen vanaf 1572 tot het begin van het Twaalfjarig Bestand in 1609
oorlogsgebied blijven, met alle gevolgen van dien.
In het noordoosten van Vlaanderen werden de gevolgen van de politieke crisis vanaf de jaren 1560
merkbaar doordat de rol van de koning bij de instandhouding van de dijken geringer werd. Geplaagd
door financiële en politieke problemen schoof de centrale overheid de verantwoordelijkheid steeds
meer af naar de lokale autoriteiten. De situatie verergerde na de Pacificatie van Gent in 1577, toen
de calvinistische stadstaat Gent de bezittingen van kloosters en abdijen confisqueerde zonder dat
duidelijk was wie de rol van die instellingen bij het dijkonderhoud zou moeten overnemen. Het
onderhoud werd als gevolg daarvan in toenemende mate verwaarloosd.
16 g e s c h i e d e n i s v a n z e e l a n d i i · 1550 – 1700

Echt rampzalig werd de toestand vanaf 1583. In dat jaar had Parma Hulster Ambacht veroverd en
maakte hij zich op voor het beleg van Antwerpen. Om die stad te kunnen verdedigen besloot de
Staatse partij in februari 1584 dijken op verschillende plaatsen in het Hulster Ambacht en het Land van
Saaftinge door te steken. Hetzelfde deden ze in 1583 en 1584 in de omgeving van Terneuzen en in het
noordwesten van Vlaanderen ter verdediging van Gent, Brugge en Sluis. De punten waarop de dijken
moesten worden doorgestoken, werden zorgvuldig uitgekozen om maximale schade te veroorzaken. 11
Vervolgens zou de politiek-militaire situatie in Noord-Vlaanderen twintig jaar lang uiterst instabiel
blijven. Het grootste deel van het gebied bleef onder controle van de regering in Madrid, maar de
Zeeuwen bezaten bruggenhoofden in Terneuzen en Biervliet en vanaf 1586 ook in Axel. Onder die
omstandigheden viel aan herstel nauwelijks te denken. De Zeeuwen voerden vanuit hun buitenposten
geregeld raids uit, waarbij ze aangevangen herstelwerkzaamheden weer vernielden. Toen de
Staatse partij in 1604 Sluis heroverde, werden in de omgeving van de stad kort tevoren herstelde dijken
opnieuw doorgestoken, waardoor het zeewater zelfs kon doordringen tot het ver landinwaarts gelegen
Eeklo. Aan het eind van de zestiende eeuw lag zeker 80 procent van het huidige Zeeuws-Vlaanderen
met de zee gemeen. Alleen het eiland Cadzand, de polders ten noorden van Hulst en de hoger gelegen
zandgronden langs de tegenwoordige grens hielden het hoofd nog boven water. De rest van de regio
bestond uit schorren en slikken, waarin op kleine eilandjes vestingsteden als Axel, Sluis en Terneuzen
lagen. De historisch-geografe Gottschalk heeft de gebeurtenissen van 1583-1586 treffend omschreven
als ‘het roemloos einde na eeuwen van strijd’. 12
Het was vooral Staats-Vlaanderen dat leed onder militaire inundaties. De Zeeuwse eilanden waren alleen
aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog even frontgebied. In 1575/76 werd een deel van Schouwen
geïnundeerd om Zierik zee te verdedigen tegen de Habsburgse troepen, maar daarna bleven de eilanden
hiervoor gespaard. Militaire inun daties zouden Staats-Vlaanderen ook in de zeven tiende eeuw blijven
treffen, zoals na het einde van het Twaalf jarig Bestand in 1621 en bij het uitbreken van de oorlog met
Frankrijk in 1672. Inun datie bleef een belangrijk onder deel van de militaire strategie. Staats-Vlaanderen
was in de eerste plaats een verdedigingslinie van de Republiek. Langs de grens lag een serie vestingsteden,
waarvan Sluis, Sas van Gent en Hulst de belangrijkste waren. Tussen die vesting steden lagen forten. Om
de doortocht van een leger met artillerie te verhinderen, moesten de polders tussen de forten en steden
bij oorlogsdreiging onder water worden gezet. De gevolgen van deze inun daties waren minder ernstig
dan die van de zestiende eeuw. In de zeventiende eeuw bleven ze beperkt tot de polders rond de grensvestingen.
Het grootste deel van Staats-
Vlaanderen bleef ervan gevrijwaard.
Sommigen hebben wel nagedacht over
minder verwoestende methoden om het
land te beschermen tegen de vijand.
De waterbouwkundige Andries Vierlingh
stel de in 1577 voor om Zee land
te be schermen door het aanleggen van
hoofden, die niet alleen het overstromingsgevaar
zouden verminderen, maar
ook vijandelijke troepen zouden kunnen
beletten te landen. In 1699 kwam de
beroemde vestingbouwkundige Menno
van Coehoorn zelfs met een plan voor een
goed gecoördineerde inundatie met zoet
water in plaats van het tot dan toe gebruikelijke,
veel schadelijker, zoute water.
Geen van beide plannen is uitgevoerd. 13
l a n d e n w a t e r
in 1577 schreef de waterbouwkundige
Andries Vierlingh een
brief aan Willem van Oranje met
een voorstel om Walcheren te
verdedigen tegen vijandelijke
aanvallen door het aanleggen
van hoofden. Dit is een van de
tekeningen die hij bijvoegde om
zijn plan te verduidelijken.
KOninKLiJK huisArChiEf, DEn hAAg,
ArChiEf WiLLEM VAn OrAnJE, A11-Xi 25.
17

schouwen en Duiveland. De eilanden
zijn bijna aan een gegroeid door bedijking
van een deel van de gouwe. Aan
de zuid kant is het kaars rechte, in 1599
gegraven haven kanaal van Zierikzee
te zien. Kaart van Arnoldus van
Antho nissen uit 1682 naar een kaart
van Daniël Verburcht uit het midden
van de zeven tiende eeuw.
stEDELiJKE MusEA ZiEriKZEE, inV.nr. 1324.
fOtO iVO WEnnEKEs.
Afname catastrofale stormvloeden
Over catastrofale stormvloeden horen we in het Zeeland van de zeventiende eeuw opvallend weinig.
Na de Allerheiligenvloed van 1570 duurde het meer dan een eeuw tot de volgende grote catastrofe,
die van 26 januari 1682. Vrijwel alle delen van Zeeland werden zwaar getroffen door deze storm. Het
schepen college van het Vrije van Sluis beschreef de toestand in het westen van Staats-Vlaanderen net
na deze ramp in een brief aan de Staten-Generaal. 14 ‘Een seer swaren storm wint uijt den noortwesten,
ende ongemeenen hogen vloet van het zeewater hoedanigh bij menschen geheugen niet en is gesien’
had nagenoeg alle polders en wateringen in de regio getroffen. Veel menselijke slachtoffers vielen daarbij
niet; alleen in de Boompolder bij Sint-Kruis verdronken door het instorten van huizen tien mensen.
In de Isabellapolder bij Aardenburg waren boeren en ingezetenen erin geslaagd het gat in de dijk weer
te dichten. Overal werd met man en macht gewerkt aan het herstel of aan het verstevigen van nog niet
doorgebroken, maar wel beschadigde dijken. Gevreesd werd dat bij een volgende storm veel dijken het
alsnog zouden begeven. Ook op Schouwen-Duiveland was de schade zeer groot, er overstroomde daar
11.000 hectare. Op Walcheren bleef het overstroomde gebied beperkt tot 2.000 hectare, maar daar brak
wel de Westkappelse Zeedijk door. 15
Gelukkig voor de Zeeuwen bleef het in 1682 bij de storm van 26 januari. Het is opvallend dat
deze grote natuurramp tot weinig definitief landverlies heeft geleid. In het zwaar getroffen Vrije
van Sluis was binnen een jaar het overgrote deel van de schade hersteld. Slechts enkele poldertjes
18 g e s c h i e d e n i s v a n z e e l a n d i i · 1550 – 1700

werden prijsgegeven. Dat gold ook voor de rest van de provincie. Wel gingen op Zuid-Beveland in 1682
definitief het dorp Valkenisse en op Schouwen het dorp Bommenede verloren. De inwoners van dat tot
Holland be horende stadje beschikten niet over de middelen om de dijken te herstellen en de Staten
van Holland hadden al veel besteed aan het behoud van het geplaagde plaatsje en voelden er niet voor
hier nog meer in te investeren. Men besloot Bommenede niet te herdijken. Zeeland hield hieraan een
uitbreiding van grondgebied over omdat Holland in 1686 bereid was het fiscaal weinig interessante
buitendijkse gebied af te staan. Later is een deel ervan herdijkt, maar het dorp is nooit herrezen. 16
Het geringere aantal catastrofale stormvloeden en de relatief beperkte gevolgen van de wel voorkomende
rampen roept de vraag op waardoor dit veroorzaakt zou kunnen zijn. Een mogelijkheid is
van klimatologische aard: dat de stormfrequentie zou zijn verminderd. Dat lijkt niet echt het geval te
zijn geweest. Onderzoek heeft in elk geval aangetoond dat het eerste decennium van de zeventiende
eeuw behoorlijk stormachtig was, zonder dat in Zeeland grote schade werd veroorzaakt. Iets later, in
1625 en 1627, werd de dicht bij Zeeland gelegen Blankenbergse Watering getroffen door zware stormvloeden,
maar in Zeeland hadden deze stormen geen ernstige gevolgen. Zware stormen bleven dus
voorkomen. Ze lijken echter in Zeeland in de zeventiende eeuw minder schade aan te richten. Dat
gold bijvoorbeeld voor de stormen van 1665 en 1675, die elders ernstige schade veroorzaakten, maar in
Zeeland slechts lokaal tot problemen leidden. 17
Het belangrijkste verschil tussen dit tijdvak en dat van de late middeleeuwen was dat de veenlagen
in de bodem steeds minder uitgegraven werden voor zout- of turfwinning. De vloeden van de late
middeleeuwen waren vaak juist daarom zo vernietigend omdat door moernering het voorland was
beschadigd of het bodempeil van het binnendijkse land sterk was verlaagd. Dat maakte de Zeeuwse
polders kwetsbaar. In de zeventiende eeuw won men echter geen zout meer op de Zeeuwse eilanden en
geen turf meer in Staats-Vlaanderen. Op Walcheren werd tot in de zeventiende eeuw nog wel ‘darink’
gedolven, maar ook daar was het een aflopende zaak. 18 Deels kwam die teruggang voort uit het toenemende
besef dat deze activiteiten het risico van dijkdoorbraak sterk verhoogden, deels uit het feit
dat de meeste veenlagen inmiddels verdwenen waren. Ze waren afgegraven of weggeslagen door de zee,
zoals in Staats-Vlaanderen. Deze factor beperkte de gevolgen van de vloeden.
l a n d e n w a t e r
Kaart van de susannapolder met
linksboven het dorp sint-Annaland.
het ‘ouwe gadt’ op de kaart is
waar schijnlijk een bij de bedijking
in 1670 afgedamde kreek. Juist
op zulke plekken waren polders
vatbaar voor dijk vallen en de
susanna polder heeft daar dan ook
veel van te lijden gehad.
ZA, AMBAChtshEErLiJKhEiD sint-
AnnALAnD, inV.nr. 98.
19

Voor een deel kan de verklaring ook gevonden worden in de ontwikkeling van de techniek. Vanaf de
late middeleeuwen waren in het Deltagebied nieuwe methoden van dijkbouw ontwikkeld. Zo kreeg
het buitentalud van een zeedijk een flauwere helling zodat de golven niet meer recht op de dijk inbeukten
maar het water opliep tegen het talud. Verder bouwde men al vanaf de vijftiende eeuw hoofden,
dammen die dwars op de dijk stonden om de stroming voor de dijk te breken. In de zestiende eeuw
werden die hoofden in toenemende mate vervaardigd van natuursteen uit Vilvoorde. Polderbesturen
in Vlaanderen en op Zuid-Beveland beschermden rond het midden van de zestiende eeuw hoofden en
dijken al met Vilvoordse steen. De invoering van de technische vernieuwingen was echter niet vanzelfsprekend.
Waterschapsbestuurders en ingelanden vonden de voorgestelde vernieuwingen vaak te
duur. Er was kapitaal nodig om goede dijken aan te leggen, en investering in dure vernieuwingen als
stenen hoofden en dijken was alleen zinvol bij een bloeiende landbouw en politieke stabiliteit, zodat
de investeerders een redelijke garantie hadden dat ze hun geld zouden terugverdienen. Daardoor
duurde het tot in de zeventiende eeuw voordat deze technieken algemeen werden toegepast. 19
Dijkvallen en duinzand
Technische innovaties waren niet alleen van belang voor de verdediging van het land tegen stormvloeden.
De grote stormrampen en hun catastrofale gevolgen maakten een diepe indruk en de
herinnering eraan ging deel uitmaken van het collectieve geheugen. Maar er waren ook minder opvallende
verschijn selen waar de Zeeuwen in het verleden mee worstelden en waarvan de gevolgen soms
niet minder desastreus waren. Eén daarvan werd gevormd door de sluipende ondermijning van de
kust door dijkvallen of ‘brexems’ zoals ze in het verleden genoemd werden. Hierbij werd door de stromingen
in de Zeeuwse wateren het voorland voor de dijk en na verloop van tijd ook de voet van de dijk
zelf geërodeerd. Uiteindelijk kon dat resulteren in een dijkval, waarbij een deel van de dijk het water in
zakte. Vaak was een op deze manier aangetaste dijk niet meer te redden.
Het verschijnsel deed zich overal langs de Zeeuwse stromen voor. Soms kwam het doordat bedijkers
overmoedig waren geweest en te weinig voorland hadden overgelaten voor een nieuwe dijk, maar het
kon ook veroorzaakt worden doordat stromingen zich verlegden. De Elizabethpolder bij Breskens bijvoorbeeld
had rond 1680 te lijden van de uitbreiding van de Hoofdplaat in de Westerschelde, die leidde
tot erosie van de oostkant van de polder. Een ander slachtoffer van dergelijke erosie was de polder
Orizand, die in 1602 als een eiland was bedijkt in de Oosterschelde. De dijken van het ruim 300 hectare
grote eiland werden aangetast door de stroming van het Faal, ten noorden van het huidige Noord-
Beveland. Al in 1639 moest de polder opgegeven worden.
De zuidkust van de polder Schouwen heeft wel het meest te lijden gehad van dijkvallen. Het was
daar al in de middeleeuwen begonnen door het ontstaan van een zijarm van de Oosterschelde, de
Hammen. Men wist op het ondermijnen van de dijk niet anders te reageren dan door het leggen
van een nieuwe dijk wat verder landinwaarts, een zogenaamde inlaagdijk. Vaak werd die na verloop
van tijd ook weer ondermijnd, waarna weer een inlaagdijk werd aangelegd. Zo trok men zich stukje
bij beetje terug voor het water. In totaal ging aan de zuidkust van Schouwen ongeveer 3.000 hectare
cultuurland verloren. 20 Het leggen van inlaagdijken was duur. Alleen al tussen 1553 en 1561 werd aan
de zuidkust van Schouwen voor het destijds astronomische bedrag van 1,4 miljoen gulden besteed
aan het maken van inlagen. Het was ook nog eens weinig effectief, want het landverlies ging gewoon
door, zeker als na het leggen van de inlaagdijk de oude dijk werd verwaarloosd. Andries Vierlingh,
een bekwaam waterbouwkundige, meende dan ook dat het leggen van inlaagdijken contraproductief
was en dat men in plaats daarvan de bestaande dijken meer moest versterken, bijvoorbeeld met
Vilvoordse steen en hoofden. Het creëren van inlagen leidde er volgens Vierlingh alleen maar toe dat
de stromingen die de dijken aantastten langer en sterker werden. Voor het laat zestiende-eeuwse
20 g e s c h i e d e n i s v a n z e e l a n d i i · 1550 – 1700