EXKURSIE IN HET BOURTANGER VEEN - Noorderbreedte

De exkursie
Exkursieroute
De exkursie begint op de Hondsrug als
westelijke begrenzing van het Bourtanger
Veen.
Gieten
Bij het dorp Gieten is het hoogteverschil
tussen de Hondsrug en het Hunzedal
aanzienlijk. Voor Noordnederlandse
begrippen is het hoogteverschil zelfs
groot; toch zeker 17 meter (hondsrug ±
20 m NAP en het Hunzedal ± 3 m NAP),
ïn de oostheüing van de Hondsrug is
nog een aantal fraaie droge dalen te
zien. Het dorp Gieten ligt gedeeltelijk in
een van deze droge dalen.
Hunzedal
Er moet onderscheid gemaakt worden
tussen het oerstroomdal van de Hunze
en het Hunzedal. Het oerstroomdal is
gevormd in de Saale-ijstijd en was 60
meter diep. Het werd in het westen begrensd
door de Hondsrug en in het oosten
door Westerwolde. Later is dit dal
nagenoeg geheel opgevuld met sediment.
Het Hunzedal is het dal dat de Hunze
gevormd heeft in deze sedimenten. Dit
dal wordt ook begrensd door de Hondsrug.
De oostflank wordt gevormd door
de zandrug waar randverveningsdorpen
als Gieterveen en Eexterveen en
Spijkerboor op liggen. In dit Hunzedal
vinden we geen wijken en zwetsloten.
Onstwedde
Ten noorden van Onstwedde ligt een
heuvelrug midden in het vlakke zandlandschap.
Deze heuvelrug is een stuwwal,
gevormd in de laatste fase van de
Saale-ijstijd. De stuwwal van Onstwedde
is op een speciale wijze ontstaan. Bij
Onstwedde vormden zich twee gletsjertongen
die naar elkaar toegroeiden. De
tussenliggende grond werd zo aan twee
kanten opgestuwd waardoor de rug ontstond
(fig 2). De laag dekzand uit de
Weichsel-ijstijd is op deze heuvelrug erg
dun en we vinden dan ook op veel plaatsen
materiaal van voor de Saale-ijstijd
dicht aan de oppervlakte. Dat materiaal,
in dit geval loss, ligt op minder dan 30
cm diepte.
Stuifduinen Ruiten A
Het landschap om de Ruiten A wordt
gekenmerkt door veel reliëf. U ziet hier
een smal laagliggend beekdal overgaand
in bolliggende esjes op zandduintjes. De
grens tussen een esje en het beekdal is
vaak een stijlwandje. De duintjes zijn gevormd
als rivierduintjes aan het eind
van het Weichselien. Het gebied was in
die tijd schaars begroeid. De begroeiing
die er was, was gekoncentreerd langs de
beek. De struiken en bomen die er stonden
vingen het zand in dat vrijkwam uit
•"~K/
Blik vanaf de Hondsrug naar de Veenkoloniën
de lokale zand vers tui vingen. Zo vormden
zich paraboolvormige duintjes (paraboolvormig
vanwege de vorm van de
meanders). Het gebied is gelukkig gespaard
gebleven voor ruilverkavelingen.
Hasseberg
Tegen de Duitse grens ligt de Hasseberg.
Deze 'berg' is een keileemopduiking
die gevormd is tijdens de laatste fase
van de Saale-ijstijd. De Hasseberg is
klein maar steil en is de hoogste heuvel
van de provincie Groningen (14,6 m).
Voor het afgraven van het hoogveen zal
de heuvel waarschijnlijk boven het veen
uitgestoken hebben. De Hasseberg is op
sommige plaatsen aan de randen afgegraven.
Voor de Hasseberg ligt een tweetal 'rillen'
die in het landschap nauwelijks te
onderscheiden zijn, maar op de bodemkaart
duidelijk te zien zijn. Het zijn twee
met veen opgevulde geulen, waarschijnlijk
oude beddingen van een verdwenen
stroom.
Ter Borch
Dit kleine dorp, eigenlijk meer een
buurtschap, is zeer de moeite waard. De
naam doet vermoeden dat hier ooit een
borg of burcht heeft gestaan. Er zijn echter-nooit
bewijzen voor gevonden. Het
eerste dat opvalt, zijn de prachtige oude
Saksische boerderijen omringd met
hoogbejaarde bomen.
Achter Ter Borch ligt een natuurgebied
met heide. Heide is een landschapstype
dat ontstaat en bewaard blijft bij de gratie
van menselijk ingrijpen. De heideplanten
zijn over het algemeen twee
soorten, de dopheide en de struikheide.
De standplaats van de struikheide is
droog, de dopheide staat daarentegen
graag in een vochtige omgeving. Heide
is een lichtminnende plant op een arme
grond. Deze omstandigheden waren er
in de Middeleeuwen te over. Men hield
schapen voor de mest. Ze graasden op
de heide en de mest werd 's nacht verzameld
in de schaapskooi of potstal. De
mest vermengde men met heideplaggen
NOORDERBREEDTE 9-21
en het mengsel werd op de es gestort. Zo
verarmde (verschraalde) de heide en
bleef in stand.
Na de uitvinding van de kunstmest was
de traditionele vorm van bemesten niet
meer nodig. Het grootste gedeelte van
de woeste grond werd ontgonnen. Alleen
die gedeelten die te arm waren om
een redelijke landbouwopbrengst te verwachten,
bleven als heide bestaan. Het
grazen van schapen en het steken van
heideplaggen bleef veelal achterwege.
Hierdoor begon de heide in heel Nederland
te vergrassen. Vooral pijpestrootje
en bochtige smeele overwoekerden de
heide. Sinds een aantal jaren worden om
de heide te konserveren weer schapen
ingezet. Tevens wordt er tegenwoordig
weer afgeplagd om de heide weer een
kans te geven. Dit afplaggen gebeurt
ook op de heide van Ter Borch.
Ter Apel
Ter Apel ligt in het meest zuidelijke
puntje van de provincie Groningen. Het