EXKURSIE IN HET BOURTANGER VEEN - Noorderbreedte

De exkursie voert deze keer naar het onbekende maar interessante gebied de
Veenkoloniën. Midden in dit voormalige veengebied ligt het oude
zandlandschap van Westerwolde.
OM IETS OVER HET ONTSTAAN VAN
het Veenkoloniaal gebied en Westerwolde te
vertellen moeten we 200.000 jaar terug gaan,
naar de Saale-ijstijd. De grens is daar getrokken
omdat er geen oudere elementen in het
landschap te onderscheiden zijn.
Ontstaan Hunzedal
Het oerstroomdal van de Hunze is ontstaan
in de Saale-ijstijd, die van 200.000 tot 120.000
jaar geleden ons land teisterde. Het landijs
uit Scandinavië breidde zich in Nederland tot
de lijn Haarlem-Nijmegen uit. Toen het ijs
zich langzamerhand terugtrok ging dat niet
in een keer, maar schoksgewijs. Bij iedere uitbreiding
drukten de machtige gletsjers weer
stuwwallen op. In de laatste fase van deze ijsbeweging
had het ijs zich teruggetrokken tot
in Oost-Groningen. Het ijs smolt langzamerhand
af en vormde tussen het ijsfront en de
Hondsrug een zg. oerstroomdal. Dit dal werd
door het smeltwater tot een diepte van 60 meter
uitgeslepen. Dezelfde gletsjerrivieren zetten
in een later stadium (als de stroomsnelheid
van het water afneemt) materiaal in dit
oerstroomdal af. In de tijden die hierop volgden
werd het dal opgevuld met zand en
grind, oa. van de rivier de Eems.
Na het Saalien verbeterde het klimaat. Deze
warme tijd wordt het Eemien genoemd. Door
het afsmeken van het ijs steeg de zeewaterspiegel
zover, dat het oerstroomdal van de
Hunze inliep en er klei afzette. Tijdens deze
warme periode werd het terrein reliëfarmer,
er trad erosie van de hogere delen op.
In de laatste ijstijd, het Weichselien, bereikte
het landijs ons land niet. Aan het begin van
deze periode wisselden koude en warmere
perioden elkaar af. Tijdens de koudere perioden
werden de beekdalen uitgediept.
Hierna trad een periode van voortdurende
kou in. Het werd zelfs zo koud dat de bodem
permanent bevroren was (permafrost). In de
zomer ontdooide de bovenlaag en op heuvels
schoof deze laag op de bevroren onderlaag
langs de helling naar beneden (solifluktie).
Doordat het regen- en smeltwater door de bevroren
ondergrond niet wegzakte, moest het
langs het oppervlak worden afgevoerd. Hier-
EXKURSIE
IN HET
BOURTANGER
VEEN
Peter Huig, Joost Lobstein
Fig 1 Het Bourtanger Veen
D E R B R E E D T E 9-215
door ontstonden dalen die heden ten dage
droge dalen worden genoemd (zie ook artikel
Gaasterland, Noorderbreedte 1989-5).
In het koudste gedeelte van het Weichselien
was de zeespiegel veel lager, omdat veel water
in de vorm van ijs op het land opgeslagen lag.
De invloed van de zee was in ons land veel
kleiner en hierdoor viel er weinig neerslag.
De noordwester stormen transporteerden
veel zand van de droge Noordzee-bodem
naar onze streken. Dat zand werd hier als een
deken over Nederland afgezet. We noemen
het dan ook dekzand. De fijnere deeltjes in
het zand bleven langer in de luchten kwamen
in Limburg terecht. Deze afzettingen worden
loss genoemd. Door al deze zaken werd het
reliëf beduidend minder.
Het landschap van Westerwolde is in die tijd
gevormd. Lokaal is er in dit gebied veel dekzand
verstoven. Het is veelal als duintjes afgezet
in het stroomgebied van de Runde en
de Mussel A (= Westerwoldse A). De duinen
werden door de riviertjes weer aangesneden.
Hierdoor is een grillig patroon van stroomgeulen
en duinen ontstaan.
Het hoogteverschil tussen de Hondsrug en
het oerstroomdal van de Hunze is aan het
einde van het Weichselien ca. 15 meter.
Veenvorming
Ongeveer 10.000 jaar geleden trad een definitieve
klimaatsverbetering in, het Holoceen.
In het begin van het Holoceen was het vegetatiedek
nog gedeeltelijk open en er trad nog
erosie op. Al vrij snel raakte het dek evenwel
gesloten en de meeste erosieprocessen stopten.
Door de in het Weichselien ontstane dekzandduinen
en -ruggen, werd de afwatering
in het Holoceen bemoeilijkt. Er waren talloze
meertjes en plassen. Rond deze natte plaatsen
vormde zich veen en de meertjes groeiden
langzaam dicht. Ook langs de beken
vormde zich veen.
Op de hogere gedeelten ontwikkelde zich een
bos. In het begin was dat een berken/dennenbos.
Later ging dat over in een bos dat voornamelijk
bestond uit els, iep, eik en hazelaar.
Omstreeks 3000 v. Chr. werd het veen zo dik
dat het afhankelijk werd van regenwater
(hoogveen). Hoogveen bestaat voornamelijk
uit veenmos, dat in staat is veel regenwater

Winschoten
Onstwedde
Fig 2 Gletsjertongen bij Onstwedde en Winschoten
vast te houden. Zo steeg de lokale grondwaterspiegel
en het gebied werd nog natter. Het
veen kon zich zo over een grote oppervlakte
uitbreiden.
Rond 500 jaar v. Chr. was er een gesloten
veenmoeras ontstaan, het Bourtanger Veen
(fig 1). Het Bourtanger Veen (of Moor) strekte
zich uit van de Hondsrug in het westen tot
de zandduinen van de Eems in het oosten en
vormde eeuwenlang de natuurlijke grens tussen
Groningen en Duitsland. Hetzandgebied
van Westerwolde lag hier als een eiland in.
Het veen waterde af via de Runde (gaat over
in de Ruiten A en de Westerwoldse A). Vanwege
het waterbergend vermogen van het
veen, zal de waterafvoer niet groot, maar wel
konstant geweest zijn.
Dit uitgestrekte veenpakket dat 8000 jaar nodig
had om te ontstaan, is door de mens door
ontwateren, afbranden en afgraven in enkele
eeuwen verdwenen.
Bewoning
Men gaat er vanuit dat Westerwolde vanaf
het begin van het Holoceen (8000 jaar v.
Chr.) bewoond is. Westerwolde was in tegenstelling
tot het omringende gebied goed ontwaterd
en er vormde zich hier dan ook nau-
welijks veen. De oudste sporen die gevonden
zijn, bestaan uit vuursteenbijlen van 7000
jaar oud.
Ook uit de tijd van de hunebedbouwers
(2700-2100 v. Chr.) vinden we sporen. Deze
mensen lieten in Drente de hunebedden achter,
maar in Westerwolde kon dat bij gebrek
aan bouwmateriaal (grote zwerfstenen) niet.
Hier begroeven ze hun doden in simpele
vlakgraven die sporadisch worden aangetroffen
en/of herkend.
Uit de periode 1000-700 v. Chr. (late bronstijd)
zijn daarentegen veel meer graven gevonden.
In deze tijd werden de doden verbrand
en de as bijgezet in een urn. Vele urnen
zijn in de loop van de Jijd teruggevonden.
Vaak liggen deze urnen bijeen op wat we
een urnenveld noemen.
Uit de Ijzertijd (700 v. Chr. tot 200 n. Chr.)
vinden we de restanten van akkerkomplexen.
Deze zg. Celtic Fields zijn vanaf de grond
moeilijk waarneembaar, maar op luchtfoto's
zijn ze goed te onderscheiden. Het zijn vierkante
akkertjes van ca. 30 x 30 m, gescheiden
door aarden walletjes. We vinden deze komplexen
oa. bij Onstwedde en Vlagtwedde.
N O O R D E R B R E E D T E
Vroeger dacht men dat het oude legerplaatsen
waren en op oude kaarten staan deze Celtic
Fields vaak aangegeven als 'Heidense of
Voormalige Romeinse Legerplaats'.
Fig 3 Veenbruggen in Zuidoost-Drente

Na 800 n. Chr. beginnen de mensen zich te
vestigen in esdorpen. Tot deze tijd hadden de
bewoners geen vaste woonplaats. Als de akker
uitgeput was, kapte men een nieuw stuk
kaal en boerde hier tot de grond uitgeput
was. Er trad een verandering in, toen de bewoners
ontdekten dat door bemesten hetzelfde
perceel vele jaren achtereen bebouwd kon
worden. De eerste meststof kwam uit het bos
in de vorm van bosstrooisel. Al snel kwam
men tot de konklusie dat je dit het best kon
vermengen met schapemest. Heideplaggen
vervingen het bosstrooisel (moest ook wel
want er was nog maar weinig bos over). Zo
ontstonden de eerste essen. De essen werden
op deze manier aanzienlijk opgehoogd (20-
50 cm). Het vee werd in de lagere delen geweid.
Vlak langs de beek vinden we de hooilanden,
ook wel de meeden genaamd. In
Friesland en Drente noemt men de hooilanden
respektievelijk mieden en maden. Al deze
onderdelen zijn in het veld goed waarneembaar.
Verveningsgeschiedenis
De oudste verveningen van het Bourtanger
Veen zijn de randverveningen in het noor-
Ruiten A met rechts Weende en de Oosteres
den en het westen. Hier wonnen de mensen
al veen in de 12 C en 13° eeuw. Het gebied in
het westen ligt op de exkursieroute. Het waren
in eerste aanzet wilde verveningen. Het
tweeledige doel was het verkrijgen van
brandstof en het vergroten van het landbouwgebied.
In de randverveningsgebieden
vinden we geen monden of wijken.
De oudste systematische vervening ligt bij de
Pekel A. Het oudste veenkoloniale dorp is
dan ook Oude Pekela. Al in 1599 begon 'het
op snee brengen' van de venen rond de Pekel
A. Een aantal Friese boeren, onder aanvoering
van Feico Allensz Clock, kocht van landeigenaren
te Winschoten een groot oppervlak
moeras aan de oevers van de Pekel A.
Het veenriviertje werd bevaarbaar gemaakt
en de turfgraverij nam een aanvang.
Langzamerhand werden de verveningen uitgebreid.
In de 17 e eeuw werd vooral onder
leiding van de stad Groningen het gehele
Groninger gedeelte van het Bourtanger
Veen ontwaterd en ontveend. Er werden kanalen
gegraven met hierop loodrecht de wijken.
Dit was om een goede ontwatering en
om een goede afvoer van de gestoken turf te
bewerkstelligen.
N O O R D E R B R E E D T E 8 9 - 2 1 7
Belangrijk voor de vervening van het centrale
veengebied was het graven van het Stadskanaal.
In 1763 kocht de Stad die veel belangen
had in de vervening, een strook grond
ten zuiden van Wildervank. De strook grond
was 60 roede (= ± 4 meter) breed en lag langs
de Graaf Willem Lodewijks- of Semslinie. Dit
was de grens tussen Groningen en Drente. In
1765 werd een-begin gemaakt met het graven
van het Stadskanaal. Nieuwe gebieden konden
op snee gebracht worden. Veel kanalen
en bruggen in Oost-Groningen zijn nog in
Stadse handen.
Aanvankelijk werd de bolster, de bovenste
voor turf ongeschikte laag, teruggestort in de
naastgelegen veenput. Vanaf 1850 werd de
bolster verkocht als turfstrooisel. Het landbouwkundig
belang van de bolster werd hoe
langer hoe meer ingezien (waterbergend vermogen).
Dit leidde in 1922 tot de verordening
dat 50 cm zodelaag en bolster verplicht
afgebonkt moesten worden. Later moest dit,
vermengd met zand, teruggestort worden
(bezanden). Voor Groningen kwam deze
maatregel eigenlijk te laat, al het hoogveen
was hier al afgegraven.

De exkursie
Exkursieroute
De exkursie begint op de Hondsrug als
westelijke begrenzing van het Bourtanger
Veen.
Gieten
Bij het dorp Gieten is het hoogteverschil
tussen de Hondsrug en het Hunzedal
aanzienlijk. Voor Noordnederlandse
begrippen is het hoogteverschil zelfs
groot; toch zeker 17 meter (hondsrug ±
20 m NAP en het Hunzedal ± 3 m NAP),
ïn de oostheüing van de Hondsrug is
nog een aantal fraaie droge dalen te
zien. Het dorp Gieten ligt gedeeltelijk in
een van deze droge dalen.
Hunzedal
Er moet onderscheid gemaakt worden
tussen het oerstroomdal van de Hunze
en het Hunzedal. Het oerstroomdal is
gevormd in de Saale-ijstijd en was 60
meter diep. Het werd in het westen begrensd
door de Hondsrug en in het oosten
door Westerwolde. Later is dit dal
nagenoeg geheel opgevuld met sediment.
Het Hunzedal is het dal dat de Hunze
gevormd heeft in deze sedimenten. Dit
dal wordt ook begrensd door de Hondsrug.
De oostflank wordt gevormd door
de zandrug waar randverveningsdorpen
als Gieterveen en Eexterveen en
Spijkerboor op liggen. In dit Hunzedal
vinden we geen wijken en zwetsloten.
Onstwedde
Ten noorden van Onstwedde ligt een
heuvelrug midden in het vlakke zandlandschap.
Deze heuvelrug is een stuwwal,
gevormd in de laatste fase van de
Saale-ijstijd. De stuwwal van Onstwedde
is op een speciale wijze ontstaan. Bij
Onstwedde vormden zich twee gletsjertongen
die naar elkaar toegroeiden. De
tussenliggende grond werd zo aan twee
kanten opgestuwd waardoor de rug ontstond
(fig 2). De laag dekzand uit de
Weichsel-ijstijd is op deze heuvelrug erg
dun en we vinden dan ook op veel plaatsen
materiaal van voor de Saale-ijstijd
dicht aan de oppervlakte. Dat materiaal,
in dit geval loss, ligt op minder dan 30
cm diepte.
Stuifduinen Ruiten A
Het landschap om de Ruiten A wordt
gekenmerkt door veel reliëf. U ziet hier
een smal laagliggend beekdal overgaand
in bolliggende esjes op zandduintjes. De
grens tussen een esje en het beekdal is
vaak een stijlwandje. De duintjes zijn gevormd
als rivierduintjes aan het eind
van het Weichselien. Het gebied was in
die tijd schaars begroeid. De begroeiing
die er was, was gekoncentreerd langs de
beek. De struiken en bomen die er stonden
vingen het zand in dat vrijkwam uit
•"~K/
Blik vanaf de Hondsrug naar de Veenkoloniën
de lokale zand vers tui vingen. Zo vormden
zich paraboolvormige duintjes (paraboolvormig
vanwege de vorm van de
meanders). Het gebied is gelukkig gespaard
gebleven voor ruilverkavelingen.
Hasseberg
Tegen de Duitse grens ligt de Hasseberg.
Deze 'berg' is een keileemopduiking
die gevormd is tijdens de laatste fase
van de Saale-ijstijd. De Hasseberg is
klein maar steil en is de hoogste heuvel
van de provincie Groningen (14,6 m).
Voor het afgraven van het hoogveen zal
de heuvel waarschijnlijk boven het veen
uitgestoken hebben. De Hasseberg is op
sommige plaatsen aan de randen afgegraven.
Voor de Hasseberg ligt een tweetal 'rillen'
die in het landschap nauwelijks te
onderscheiden zijn, maar op de bodemkaart
duidelijk te zien zijn. Het zijn twee
met veen opgevulde geulen, waarschijnlijk
oude beddingen van een verdwenen
stroom.
Ter Borch
Dit kleine dorp, eigenlijk meer een
buurtschap, is zeer de moeite waard. De
naam doet vermoeden dat hier ooit een
borg of burcht heeft gestaan. Er zijn echter-nooit
bewijzen voor gevonden. Het
eerste dat opvalt, zijn de prachtige oude
Saksische boerderijen omringd met
hoogbejaarde bomen.
Achter Ter Borch ligt een natuurgebied
met heide. Heide is een landschapstype
dat ontstaat en bewaard blijft bij de gratie
van menselijk ingrijpen. De heideplanten
zijn over het algemeen twee
soorten, de dopheide en de struikheide.
De standplaats van de struikheide is
droog, de dopheide staat daarentegen
graag in een vochtige omgeving. Heide
is een lichtminnende plant op een arme
grond. Deze omstandigheden waren er
in de Middeleeuwen te over. Men hield
schapen voor de mest. Ze graasden op
de heide en de mest werd 's nacht verzameld
in de schaapskooi of potstal. De
mest vermengde men met heideplaggen
NOORDERBREEDTE 9-21
en het mengsel werd op de es gestort. Zo
verarmde (verschraalde) de heide en
bleef in stand.
Na de uitvinding van de kunstmest was
de traditionele vorm van bemesten niet
meer nodig. Het grootste gedeelte van
de woeste grond werd ontgonnen. Alleen
die gedeelten die te arm waren om
een redelijke landbouwopbrengst te verwachten,
bleven als heide bestaan. Het
grazen van schapen en het steken van
heideplaggen bleef veelal achterwege.
Hierdoor begon de heide in heel Nederland
te vergrassen. Vooral pijpestrootje
en bochtige smeele overwoekerden de
heide. Sinds een aantal jaren worden om
de heide te konserveren weer schapen
ingezet. Tevens wordt er tegenwoordig
weer afgeplagd om de heide weer een
kans te geven. Dit afplaggen gebeurt
ook op de heide van Ter Borch.
Ter Apel
Ter Apel ligt in het meest zuidelijke
puntje van de provincie Groningen. Het

ligt tegen de grens van Drente aan. Ook
de grens naar West-Duitsland is maar
drie km van het dorp vandaan. Bij Ter
Apel komen veel veenkanalen bijeen.
Twee kilometer ten zuiden van Ter Apel
kunt u dan ook met uw boot de rijksgrens
passeren.
Het dorp Ter Apel is niet zo oud als de
dorpen Vlagtwedde en Sellingen. Dit
zijn dorpen die in de vroege Middeleeuwen
al bestonden. Ter Apel is een
plaats die gebouwd is om een klooster.
Het eerste klooster in Ter Apel was een
Premonstrantenser mannenklooster.
Het werd in 1216 gesticht en rond 1400
was de belangstelling voor een religieus
leven tanende van de bewoners van
Westerwolde, want het klooster werd gesloten
en raakte in verval. In 1458 kocht
pastoor Wütingh van Garrelsweer het
komplex landerijen genaamd 'Apell'
van het nonnenklooster te Schildwolde.
Deze pastoor was afkomstig uit Onstwedde.
Hij schonk de landerijen aan de
Orde van Kruisheren met het verzoek
hier een klooster te stichten. In 1466
werd de bouw van het klooster gerealiseerd
en het verkreeg de naam 'Domus
Novae Lucis'. In hetzelfde jaar kregen
de Kruisbroeders van Egge de II van
Addinga toestemming om twee molens
te bouwen. Het waren watermolens en
de Ruiten A werd door het graven van
het Molendiep omgeleid om de schoepen
van de molen aan te drijven. Eén
Ruiten A bij Laude
Hasseberg
molen was voor het malen van graan, de
andere voor het persen van olie.
Het klooster heeft als klooster nog geen
150 jaar dienst gedaan. Dit kwam door
de Reductie (Reformatie). In 1594 werden
alle kerken en kloosters door de Re-
formatie van katholiek protestants. Zo
ook het klooster van Ter Apel. Toen in
1619 de Stad Westerwolde kocht, werd
zij eigenaar van het klooster.
Het klooster vergde veel onderhoud en
in 1755 werd besloten de westvleugel af
NOORDERBREEDTE 9-219
te breken. In 1834 volgde de volgende
afbraak, de tweede verdieping van de
oostvleugel werd afgebroken en het dak
werd verlaagd. Door de goede zorgen
van de Stad is de rest van het klooster in
goede staat bewaard gebleven. In 1933
was het restant van het klooster en de bijbehorende
gebouwen volledig gerestaureerd.
Wanneer u een bezoek brengt aan het
klooster is het eerste wat opvalt het
prachtige oude bos waarin het klooster
te vinden is. U ziet hier eeuwenoude
beuken en eiken. Het gebouw zelf bestaat
nog uit de kerk en een gedeelte van
het klooster. Om het klooster vindt u een
prachtige kloostertuin. In het binnenhof,
waarvan overigens de westmuur is
verdwenen, ligt de kruidentuin.
Bargerveen
Het Bargerveen omvat de komplexen
Meerstalblok, Amsterdamse Veld en
Schoonebekerveld. Tesamen vormen
deze reservaten het grootste aaneengesloten
hoogveenrestant van het Bourtanger
Veen.
Op het Amsterdamse Veld zijn in 1967
houten veenbruggen gevonden. De
oudste hiervan is uit 2150 voor Chr. Ook
tussen Westerwolde en het Drentse plateau
zijn sporen gevonden van oude wegen.
In dat gebied heeft men bij de vervening
in 1818 oude wegen aangetroffen.
Ze bestonden uit naast elkaar gelegde
paaltjes, boomstammen of uit
ruwhouten planken, aan elkaar bevestigd
met houten pennen. Dat deze wegen
zeer oud zijn blijkt uit het feit dat ze
geheel overgroeid zijn met veen. Dit is
ook de reden dat we ze nog terugvinden.
Doordat ze met veen overgroeid raak-

Klooster Ter Apel
Hoogveen van het Meerstalblok
li.' " .
• • • >
N O O R D E R R E E D T E
Veenbruggetje in het Meerstalblok
ten, werden ze afgesloten van zuurstof
en konden niet verrotten. Deze zogenaamde
knuppelwegen verbonden het
Drentse plateau met Westerwolde (fig
3). Een ervan is de Valtherbrug, die
rond 350 jaar v. Chr. werd aangelegd.
De vondst van de Valtherbrug staat niet
op zich, integendeel. Op veel meer
plaatsen heeft men sporen aangetroffen
van deze houten wegen, de dorpen hadden
behoefte aan kontakt. De Valtherbrug
is wel de langste. Over deze wegen
werd handel gedreven, getuige de
vondst van twee karren.
Boekweïtkultuur
Voor de vervening was het gebied al ontsloten
en in kavels van 8.60 m verdeeld.
Deze veenkavels werden gebruikt als
landbouwgebied. Eerst werd de bovenkant
van net veen oppervlakkig ontwaterd.
Hierna werd de bovenkant van het
veen met de veenhouw, een soort houweel,
in het vroege voorjaar losgehakt.
De veenbrokken werden in brand gestoken,
zodat het veen roosterde en niet
verbrandde. In mei werd in deze warme
as boekweit gezaaid.
De kern van het gebied is het Meerstal-.
blok. Hier wordt door middel van veendijken
het laatste stuk levend hoogveen
in stand gehouden. Het Meerstalblok
bestaat uit onvergraven aktief hoogveen.
In het midden bevindt zich een
laagte gevuld met voedselarm veenwater,
de zg. meerstal. De vegetatie van dit
hoogveen bestaat onder andere uit
veenpluis, veenmossen, beenbreek en
snavelzegge. Ook staan er zonnedauwsoorten.
Amsterdamse Veld
Op het Amsterdamse Veld en het
Schoonebekerveld wordt nog veen gewonnen.
Het is het laatste stuk hoogveen
in Nederland dat nog in koncessie is gegeven
om te vervenen. De vervening is
hier nog in volle gang. Het veen wordt
natuurlijk niet meer met de hand gesto-
ken, maar met grote graafmachines gewonnen.
Het wordt met een veentreintje
naar de wachtende vrachtauto's vervoerd.
Deze brengen het naar de Puritfabriek
die er aktieve kool van maakt
voor Norit, maar ook voor aquariumkool.
Tevens wordt er turfmolm gemaakt.
Hiervoor moeten de turven eerst 'doorvriezen'.
Wanneer je het veraarde veen
gewoon laat drogen krimpt het erg en
wil geen vocht meer opnemen. Wanneer
je de brokken veen eerst iaat bevriezen,
treedt er een dusdanige verandering op
in de struktuur van het veen, dat het niet
meer krimpt. Het is dan zeer geschikt
om turfmolm van te maken.
Opgave exkursie
Op zondag 10 december bestaat de mogelijkheid,
onder deskundige leiding, de
exkursie door het voormalige Bourtanger
Veen mee te maken. We vertrekken
met de bus om 10.00 uur vanaf het
hoofdstation te Assen. De exkursie
wordt ingeleid met een dialezing in het
historisch-informatiecentrum in Rolde
{het is ook mogelijk hier te komen). Deze
lezing begint om 10.15 uur 's ochtends.
De bus vertrekt vanaf het museum om
11.00 uur. Omstreeks 13.00 uur zullen
we pauzeren. Om 16.30 uur zijn we terug
bij het museum.
Tijdens de dialezing en de bustocht
staan we uitgebreid stil bij de Hondsrug,
het Hunzedal, het oude zandlandschap
van Westerwolde, stuwwallen, de verveningen,
maar ook het mysterieuze levend
hoogveen. Na afloop heeft u een
goede indruk hoe de oostkant van
Noord-Nederland ontstaan is. •
U kunt reserveren door ƒ 35,- over te
maken op giro 672357 t.n.v. Perception
Edukatief, Groningen o.v.v. exkursie
Bourtanger Veen.
Perception Edukatief, Warmoesstraat
44, 9724 JM Groningen, tel. 050-
182580.