De Tweede Wereldoorlog (1940 – 1945) - Gemeente Den Helder

~ Open Monumentendag 2004
De Tweede Wereldoorlog (1940 – 1945)
Hitler werd in 1933 kanselier van Duitsland. In 1939 viel Duitsland Tsjecho-Slowakije en
Polen binnen. Korte tijd later verklaarden Frankrijk en Engeland de oorlog aan Duitsland.
Het was het begin van de Tweede Wereldoorlog.
In de Stelling van Den Helder had de oplopende
spanning al in de zomer van 1939
geleid tot het in dienst stellen van een eenheid
die belast was met patrouillediensten en
wachtlopen. De eenheid was gelegerd aan de
Parallelweg op het stationsemplacement. De
Nieuwdiepers voelden de onrust. Steeds meer
scholen en gebouwen werden gevorderd voor
inkwartiering, er werden oefeningen gehouden,
zeemijnen werden gelegd, waarvan de
losgeslagen projectielen gevaarlijk waren als
ze het Marsdiep binnendreven. De landmacht
lag voornamelijk gelegerd in de forten Erfprins,
Dirksz Admiraal, Kijkduin, Westoever en
in de Oostbatterij. Voor de bevolking van Den
Helder lag een evacuatieplan klaar.
Duitse inval
Op 10 mei 1940 om 3.55 uur precies trokken
Duitse troepen de Nederlandse grens over.
Vanuit zee kwamen honderden vliegtuigen ons
land binnen. In het hele land werden vliegvelden
en legerplaatsen gebombardeerd. De
vijandelijke opmars kon bijna niet tegengehouden
worden. Alleen op de Afsluitdijk, die
was de verdediging goed georganiseerd.
De forten, bunkers en kazematten bij Kornwerderzand
waren bestand tegen luchtaanvallen.
Dagenlang hielden de troepen stand.
Maar op woensdag 14 mei om ongeveer
17.00 uur werd onderstaand telexbevel van
de Opperbevelhebber van land- en zeemacht
ontvangen: “Duitschland heeft hedenmiddag
Rotterdam gebombardeerd, terwijl Utrecht met
vernietiging wordt bedreigd. Ik meen derhalve,
ter sparing van de burgerbevolking en ter voorkoming
van verder bloedvergieten, gerechtigd
te zijn aan de troepen onder uw bevelen het
bevel te geven onzerzijds den strijd te staken.
Ik verzoek daarom aan de daarvoor in aanmerking
komende troepencommandanten
onder uw bevel den strijd te staken”. Voor het
Detachement Kornwerderzand was het bevel
tot het neerleggen van de wapens een harde
slag. Nederland had gecapituleerd.
Den Helder gebombardeerd
Terwijl de Helderse bevolking de situatie
nauwelijks kon bevatten, verschenen op
dinsdag 14 mei rond 20.00 uur drie Duitse
Burgemeester Ritmeester
over de capitulatie
Na de Duitse inval deelde burgemeester
Ritmeester aan de Helderse bevolking mee
dat “een verraderlijke vijand tracht ons
vrije Nederland te overrompelen. Men
dreigt met algehele vernietiging. Onze
weermacht biedt overal op de krachtigste
wijze tegenstand: onze bondgenoten
snellen ons te hulp. De burgerbevolking
heeft tot taak met rust en vastberadenheid
onze mannen te steunen, alles te
doen wat in haar vermogen ligt. Ik reken
op u. Door onze Koningin, die u tot
lichtend voorbeeld zij, en door een doelbewuste
Regering geleid, zal Nederland
niet ten ondergaan. Vrouwen en mannen,
het uur der beproeving is daar, moge God
u steun en kracht geven”.
wierpen brisantbommen uit. Doelwit was de
Rijkswerf met omgeving en het Commandement
van de marine in fort Oostbatterij. De
bommen hadden een verwoestende uitwerking.
Er vielen die avond veel dodelijke
slachtoffers. Een groot aantal huizen werd
dement volgde in de nacht van 31 mei. Nu
waren het Britse RAF toestellen die doelen
van de bezette marinebasis bestookten. Den
Helder werd tijdens de Tweede Wereldoorlog
door 117 luchtaanvallen getroffen. Daarbij
stortten drie RAF bommenwerpers neer op
woonwijken en ontploften tweeëndertig
mijnen. Tijdens een bombardement wist
niemand meer waar het veilig was. Duizenden
inwoners brachten nachten door in de duinen
of elders in de open lucht. Alleen al de eerste
drie oorlogsjaren ontvluchtten ruim 15.000
Heldenaren hun stad. Dat was bijna de helft
van het inwonertal. Meer dan 2.100 huizen
werden door bombardementen getroffen.
Vanwege de mogelijkheid van een geallieerde
landing op de kust braken sloopbedrijven nog
eens ruim 1900 woningen achter de Helderse
dijk en duinen af, omdat de Duitse Weermacht
een ruim schootsveld moest hebben.
Den Helder bezet
Op 16 mei in de vroege ochtenduren verschenen
voor het eerst Duitse wielrijders-
Een voltreffer kwam neer in de Sluisdijkstraat. Den Helder werd gedurende de Tweede Wereldoorlog door 117 luchtaanvallen getroffen.
troepen in Den Helder. Alle bruggen vielen
onbeschadigd in handen van de vijand. De
eerste inkwartiering van Duitse militairen
vond plaats in de christelijke ULO aan de
Vismarkt, hun militaire goederen werden in de
christelijke school aan de Kanaalweg opgeslagen.
De uittocht van de Nederlandse soldaten
gelegerd in en bij de Stelling van Den Helder,
vond plaats op 17 mei. Vanaf tien uur ’s ochtends
trokken groepen militairen de stad uit.
In Den Helder waren de volgende Duitse
onderdelen gelegerd: Kriegsmarine, Marine
Artillerie, Landmacht, Luftwaffe en SS.
Fort Kijkduin
Na het bevel van de regering in 1939 tot
mobilisatie van leger en vloot werd de landmacht
in Den Helder in de forten gelegerd.
Het fort Kijkduin op Huisduinen was tot die
tijd buiten gebruik geweest. De eenheden van
het fort werden onder andere ingezet bij de
bediening van batterij Begraafplaats aan de
Jan Verfailleweg op de hoek met de Duinweg.
Het geschut van deze batterij moest het
demonteren door de vijand van de zeeversperring
verhinderen die in het Schulpengat
was aangebracht. Daarbij moest het vijandelijke
schepen beschieten die in het Westgat
en Breewijd voeren. Tussen de dorpen Huis-
24 deel uitmaakt van de Stelling van Den Helder, bommenwerpers boven de stad. De toestellen verwoest en beschadigd. Het tweede bombar-
duinen en Callantsoog stonden in de duinen
25
~ Open Monumentendag 2004

~ Open Monumentendag 2004
meetposten opgesteld. Deze posten moesten
vijandelijke schepen en vliegtuigen waarnemen.
De meetkamer en de instrumenten
van de vuurleiding stonden in het reduit
boven in het fort Kijkduin. Tijdens het Duitse
bombardement op Den Helder op de avond
van 14 mei 1940 diende het fort voor de
bevolking van Huisduinen als schuilplaats.
Daarna vorderde de Duitse Kriegsmarine fort
Kijkduin. De Duitsers verstevigden het fort
door het te voorzien van een zware kap van
gewapend beton, omdat het van oorsprong
geen bomvrij onderkomen was. De koepel die
gebruikt werd bij de afstandsmeting bleef
behouden en werd uitkijkpost.
Oostbatterij
Commandant van de Stelling van Den Helder,
schout-bij-nacht H. Jolles, nam met zijn staf
op 9 mei 1940 intrek in de commandopost in
het fort Oostbatterij op de zeedijk aan de
Kanaalweg. In dit fort bevond zich ook de
chef-staf landmacht en een verbindingscentrale.
Na de oorlog nam de marine het fort
van de landmacht over om als opleidingsschool
in te richten en werden de karakteristieke
radarmasten geplaatst. De oostvleugel
van de bomvrije kazerne was vanaf 1948 in
gebruik bij de Koninklijke Marine als Artillerie
Oostbatterij (NAVGIS) vanuit de lucht in de zeventiger jaren.
Navigatiegevechtsinformatieschool (NAVGIS).
Op 16 augustus 1976 werd de vlag voor de
laatste maal neergehaald, een jaar later werd
het fort gesloopt voor de dijkverzwaring tot
Delta hoogte.
Fort Dirksz Admiraal (Marineflakbatterie)
In 1941 werd begonnen met het plaatsen van
een zwaar luchtdoelbatterij op Dirksz Admiraal.
De enorme kannonen waren ontworpen
voor plaatsing op schepen, maar werden ook
ingezet op het land. Zij hadden een maximaal
15,3 km op land- en zeedoelen. Eén van
de twee munitiebunkers staat nog naast de
spoorlijn nabij het fietsentunneltje. Ten
zuiden van het fort aan de overkant van de
Linie stond geschut tegen laagvliegende
vliegtuigen. Dit gedeelte, dat bekend stond
als de Uilenbunkers, is in de jaren zeventig
weggewerkt onder het puin van een stadsvernieuwing
project. Na de oorlog diende
fort Dirksz Admiraal als onderkomen voor
de Binnenlandse Strijdkrachten en als
oefenterrein van de Nederlandse Luchtdoel-
Burgemeester Ritmeester
over de bombardementen
In zijn verslag aan het Departement van
Binnenlandse Zaken schreef burgemeester
Ritmeester op 30 september 1940: “Tot
nu was het reeds een drietal dagen rustig
in Den Helder, wel verschenen er zoo nu
en dan vliegtuigen en werden bommen op
of nabij militaire werken geworpen, maar
de bevolking bemerkte daarvan weinig.
Gisteravond ruim half tien verscheen een
vliegtuig, dat drie bommen liet vallen bij
de Gemeenschapslinie aan het Timorpark
(nu Churchillpark), er waren veel ruiten
stuk, verder geen schade. Gisterenmorgen
echter, om 6.30 uur, liet een vliegtuig twee
bommen vallen, kennelijk bestemd voor
Fort Dirksz Admiraal. Ze kwamen in Tuindorp
terecht, twee huizen werden daardoor
geheel vernield, niemand raakte gewond”.
Bewakingspost Vischmarkt
In de Ouwe Helder in de zeedijk bij de Dijkstraat
met de hoek Langestraat namen de
Duitsers de voormalige bewakingspost Vischmarkt
uit 1884 in gebruik. Deze bewakings-
was ongeveer vijftig meter lang en zes meter
breed en bestond uit diverse ruimtes. Op het
gebouw lag een drie meter dikke laag aarde.
Na de zomer van 1942 werd het bemand door
de zevende lichte batterij van de marineluchtafweerafdeling.
Tussen 1942 en augustus
1944 duidden de Duitsers het aan als ‘Widerstandnest’.
Dit waren kleine verdedigingswerken,
bemand door de Duitse landmacht en
marine. In 1943 bouwden de Duitsers in
Vischmarkt een zware betonbunker met een
kanon in de tankmuur van de Helderse dijk.
Na de oorlog nam de eerste Helderse padvindersgroep,
de Jutters, de Bewakingspost
Vischmarkt in gebruik, waarna het de naam
Zwaar Duits afweergeschut op fort Dirksz Admiraal.
Juttersburcht kreeg. Door werkzaamheden aan
de dijk moest het bouwwerk in de jaren vijftig
gesloopt worden.
Fort Erfprins (Marineflakbatterie)
Tijdens de mobilisatie werd dit fort versterkt.
De troepen die er waren gelegerd waren een
sectie van de zoeklichtafdeling, de kustartillerie,
bewakingstroepen, een detachement van het
korps politietroepen en een grenscompagnie.
In 1939 werd één van de scheepskanonnen
van Hr. Ms. Hertog Hendrik op Erfprins opgesteld.
Tegen de aanvallen vanuit zee werden
aan de zeezijde van het fort commando- en
meetposten gebouwd met geschutsbeddingen,
26 Gevechtsinformatieschool (ARGIS) en later als bereik van 10,5 km op luchtdoelen en van artillerie.post,
ook wel ‘het Werk Vischmarkt’ genoemd,
27
~ Open Monumentendag 2004

~ Open Monumentendag 2004
Kruitmagazijn in fort Oostoever.
vuurleidingcentrale en schuilplaatsen. Het
geschut was bedoeld voor de bescherming van
de aangebrachte versperringen in de zeegaten
en de bescherming van de zeegaten tegen
vijandelijke schepen. Tijdens de Duitse inval
op 14 mei 1940 vlogen Duitse Messerschmitts
vanuit de richting van de vuurtoren over het
fort. Die nacht liet de legerleiding het zware
geschut in stelling brengen richting Afsluitdijk
om de Duitse opmars te stuitten. Op dag
van de capitulatie werd het geschut verlaten
en witte vlaggen uitgehangen ten teken van
overgave. Het fort werd ingenomen door de
Duitse kustartillerie en ingericht als kust- en
luchtverdediging (FLAK, Flieger Abwehr
Kanone, luchtafweerkanon). Het fort kreeg tijdens
de oorlog 22 luchtaanvallen te verduren.
Na de bevrijding werd het fort tot 1 februari
1948 gebruikt als interneringskamp voor landverraders,
SS-ers, zwarte handelaren, collaborateurs
en NSB-ers. Op 8 februari 1950 werden
de artillerieopleidingen en de koopvaardij
oorlogsnavigatie opleidingen in fort Erfprins
ondergebracht. In 1960 werd de naam fort
Erfprins gewijzigd in Marinekazerne Erfprins.
Vangdam (Marineflakbatterie)
In de loop van 1941 werd begonnen met het
dam. Op het fort achter de Vangdam aan de
Buitenhaven waren Duitse technici in het
geheim aan het werk.
Oostoever en Westoever
Het grote mijnenmagazijn op fort Oostoever
werd in 1937 in gebruik genomen. Tijdens de
oorlog gebruikten de Duitsers het fort als
opslag voor torpedo’s. Na de oorlog werd het
gebouw door de Bewapeningswerkplaatsen in
gebruik genomen. In de noordelijke wal zijn
nog de twee bunkers als Munitiemagazijn 1 en
2 aanwezig. Het complex en de drie gebouwen
werden tot 1987 gebruikt door de Bewapeningswerkplaatsen.
Het voormalig Mijnenmagazijn
wordt door schietsportvereniging De
Vrijheid gebruikt.
Remise in Oostoever.
Een van de bunkers van Batterij Zanddijk boven op het duin van
strandopgang de Zandloper.
Batterij Zanddijk (Marine Seezielbatterie
Zanddijk)
Het meest zuidwestelijke verdedigingswerk
dat in de oorlog werd gebouwd, stond in de
duinen bij Julianadorp ter hoogte van strandslag
5 (de Zandloper). Tijdens de bouw werd
op die plek gebruik gemaakt van een
bestaande Nederlandse batterij. De bewapening,
waaronder de kanonnen, werd gebruikt
voor de Atlantikwall: de verdedigingslinie in
Noorwegen, Denemarken en Nederland. Drie
stuks geschut kwamen op het eiland De Beer
bij Hoek van Holland te staan. Twee tweelingtorens
met 15 cm kanonnen zouden in de
batterij in de duinen bij Julianadorp geplaatst
actie geweest, omdat het complex nooit volledig
is afgebouwd. Zo is niet eens zeker of de
kanonnen ooit op de batterij hebben gestaan.
De geschutstorens wel, die zijn na de oorlog
verschroot.
Logement Duitse officieren te Huisduinen
Aan de Duinweg te Huisduinen staat het
complex logement Duitse officieren, beter
bekend als het Casino. Het bestaat uit een
mess (het Duitse woord voor mess is Casino)
met logement voor officieren, en verder uit
een poortgebouw en een loods. Het complex
werd tijdens de oorlog als onderdeel van de
Atlantikwall gebouwd. Het Casino is gedeeltelijk
onderkelderd. De drie zalen van de mess
zijn gelegen aan drie verschillende zijden van
het gebouw en zijn bereikbaar via de bordessen
waarop zuilengalerijen zijn geplaatst. Het
interieur is nog gedeeltelijk in originele staat
en bevat onder andere in drie zalen de oorspronkelijke
houten lambrisering. In de grote
zaal is het gestucte plafond met drie cirkels
nog aanwezig waarin oorspronkelijk waarschijnlijk
lampen waren aangebracht. De
eikenhouten binnendeuren met smeedijzeren
hang- en sluitwerk zijn ook nog intact. Het
Poortgebouw bestaat uit een poort met twee
doorgangen en twee wachthuisjes aan weers-
lijk deel van het erf is in de topgevel een
wapen van de Duitse marine (stuurwiel, anker,
kanonslopen) aangebracht. Het gehele complex
werd Rijksmonument in 1997. Algemene
karakteristieken van de gebouwen zijn bakstenen
exterieurs in een traditionalistische
bouwtrant, verwant aan de Delftse School,
met details in sierbeton. De Rijksdienst voor
de Monumentenzorg gaf aan dat het militaire
complex van algemeen belang is voor de
cultuurhistorie en militaire geschiedenis.
Architectuurhistorisch gezien is het complex
uniek, omdat het een in samenhang herkenbaar
gebleven complex is met verblijfsgebouwen
voor Duitse officieren en een gaaf
bewaard voorbeeld is van een militair complex,
gebouwd in een traditionalistische stijl
uit de beginjaren ’40.
Opgeheven als vestingwerk
Bij Koninklijk Besluit van 1 november
1958 werden de Oostbatterij en De
Stelling om Den Helder (bestaande uit
het fort Kijkduin, het werk Kaaphoofd,
het fort Dirksz Admiraal, het fort Westoever
en het fort Oostoever) opgeheven
als vestingwerk.
28 luchtdoelbatterij met zoeklichten en Flak plaatsen van een luchtdoelbatterij op Vang-
worden. Batterij Zanddijk is echter nooit in zijden van de poort. In de loods op het zuide-
29
~ Open Monumentendag 2004

~ Open Monumentendag 2004
Atlantikwall
Om te voorkomen dat de geallieerden de
Duitsers vanuit zee zouden aanvallen werd
de Europese westkust van Noorwegen tot aan
de Spaanse grens in staat van verdediging
gebracht. In 1942 werd een begin met het
plan voor een verdedigingslinie gemaakt
onder de naam Atlantikwall. In dit plan werden
de grote havens en belangrijke toegangen
tot deze havens ‘verteidigungsbereich’. In
Nederland waren dat er vier: Den Helder,
IJmuiden, Hoek Van Holland en Vlissingen.
Den Helder lag aan een belangrijk zeegat
en bezat de marinehaven met een grote
onderhoudswerf en een militair vliegveld.
Verder was de stad door haar ligging als de
meest noordwestelijke plek van het bezette
deel van Europa voor de Duitsers van strategisch
belang voor de bouw van radarsystemen
voor de luchtverdediging. Er werden verdedigingswerken
als kustbatterijen en luchtafweerbatterijen
gebouwd en een met bunkers
uitgebouwde verdedigingslinie werd langs de
kust aangelegd. Na de aanleg van de Atlantikwall
hadden de Duitsers in Den Helder een
zee- en landfront. Het landfront werd
gevormd door een verdedigingslinie met een
antitankgracht ten zuiden van Julianadorp
Vanaf de Zanddijk tot aan het strand liep een
betonnen versperring. Het zeefront bestond
uit vier kustbatterijen van de Kriegsmarine, te
weten: de batterijen Kaaphoofd, Duinrand
(zuidwestelijk van fort Kijkduin), Falga (ten
zuiden van strandslag Duinoord) en Zanddijk
bij Julianadorp ter hoogte van strandslag 5
(de Zandloper). Verder waren er drie zware
luchtdoelbatterijen (Flak) ter bestrijding van
vijandelijke luchtaanvallen eveneens van de
Duitse marine, te weten Vangdam, Erfprins en
Dirksz Admiraal. Tijdens de vijf oorlogsjaren is
de Atlantikwall bij Den Helder nooit door een
grote geallieerde aanval op de proef gesteld.
Tankgracht
in het najaar van 1942 werd begonnen met de
aanleg van het landfront van de Atlantikwall
ten zuiden van Julianadorp. Deze linie was
gericht naar het zuiden en begon met een
betonnen tankmuur ter hoogte van de brug
die toegang geeft tot het industrieterrein
Oostoever (vlakbij Balgzandkanaal) en ging
over in een natte tankgracht langs het Noord-
De zogenoemde Drakentanden in de duinen ten zuiden van Julianadorp maakten deel uit van de Atlantikwal.
hollands Kanaal via de Schoolweg naar de
Zanddijk. Ter hoogte van de Zanddijk bestond
de verdedigingslinie tot aan het strand uit een
betonnen versperring. Van deze versperring
zijn nog restanten aanwezig. De gracht had
een minimum waterdiepte van drieëneenhalve
meter en een breedte van ruim achttien meter,
voldoende om tanks tegen te houden. Verder
bestond de linie uit geschutsbunkers, onderkomens,
munitiebergplaatsen, gevechtsschuilplaatsen,
woonschuilplaatsen, bergplaatsen en
watertankbergplaatsen. De tankgracht doorsneed
38 percelen, waardoor ruim 32 hectare
landerijen niet kon worden gebruikt. Achter
de verdedigingslinie, evenwijdig aan de tankgracht,
werd een dijk aangelegd om de zuidelijker
gelegen 3.000 hectare cultuurgrond te
beschermen. Deze grond was bestemd voor de
voedselproductie en moest bij een eventuele
inundatie behouden blijven. In 1943 begonnen
de Duitsers met de aanleg van mijnenvelden
in de nabije omgeving van de tankgracht.
De bewoners moesten evacueren. De mijnen
lagen vooral in de duinen en binnen het
gebied Callantsoogervaart – Zanddijk – Van
Foreestweg en Middenvliet. Om de mijnenvelden
lagen prikkeldraadversperringen en erbij
stonden waarschuwingsborden. De boeren die
daar hun bedrijf hadden moesten hun veesta-
Er zijn veel bunkers gesloopt, zoals ter hoogte van de Koegrastunnel en de Schoolweg.
Bunkers
Het Duitse leger bouwde ter verdediging van
de haven en zeegaten en voor de verdedigingslinie
Atlantikwall meer dan driehonderd
bunkers in Den Helder en omgeving. Deze
bouwwerken stonden vooral langs de kust, in
de duinen en op het platteland. De Duitsers
gebruikten voor de bunkerbouw standaardontwerpen
met vaste maten, vaste materialen
en vaste kenmerken. Veel bunkers zijn nog
steeds aanwezig, een aantal ervan is zeer
bijzonder. Na de oorlog hadden ze een grote
Bunkerstad en de Verboden Duinen zijn
nostalgisch voor vele Nieuwediepers.
In 1948 werden de bunkers op het bouwterrein
voor de Oostenrijkse woningen tussen
de Duinweg en Badhuisstraat geruimd. In
1965 werden veertien Duitse verdedigingswerken
gesloopt wegens het uitbreidingsplan
de Schooten en de bouw van de Vredeskerk.
In 1973 werden nog eens negen Duitse bunkers
en onderkomens gesloopt vanwege de
bouw van de wijk Middelzand in Julianadorp.
Iets ten oosten van het bejaardentehuis
30 vanaf de Zanddijk tot aan het Balgzandkanaal.
pel onderbrengen bij collega’s.
aantrekkingskracht op de jeugd. Namen als Buitenveld werden twee bunkers gesloopt.
31
~ Open Monumentendag 2004