De Orgelvriend 2005-12 - Willem van Twillert

Orgelmakers
De orgelmakerij is een bedrijf
waar veel mensen aan te pas
komen. Reden voor Willem van
Twillert om ook eens iemand te
interviewen die zijn sporen als
werknemer in de orgelbouw heeft
verdiend. Niet op de voorgrond,
maar op de achtergrond. Zo'n
man is Gerard Wortman uit Kame-
rik. Wortman begon als eenvoudi-
ge hulp, maar werkte zich alras
op als stemmer en reparateur.
Vervolgens deed hij ook gecompli-
ceerder werk aan klavieren, repa-
raties aan balgen en (soms) ver-
vaardigde hij houten registers en
verrichtte intonatiewerkzaamhe-
den. Tot aan zijn pensionering in
1996 werkte hij achtereenvolgens
bij vier vooraanstaande orgelma-
kers. Zijn eerste sollicitatie
dateert van vlak na de Tweede
Wereldoorlog. Sfeervol beschrijft
Wortman zijn gang in januari 1950
naar zijn eerste werkgever in de
orgelbouw: Willem van Leeuwen
te Leiderdorp. Wortman maakte de
grote bloei van het bedrijf mee,
maar stapte later over naar orgel-
makerijen als De Koff en Flentrop.
24
WILLEM VAN TWILLERT
Wortman vertelt
Gerard Wortman aan het Zwier van Dijk-orgel in de Gereformeerde Burgwalkerk in Kampen, waar in 1960 de leegstaande rugwerkkas
werd gecompleteerd door de firma W. van Leeuwen.
Uw leertijd was bij Willem van Leeuwen.
Het bedrijf was in opbouw. In uw tijd
groeide het uit van ca. 10 personeelsleden
tot circa 40.
Mijn leertijd bij Van Leeuwen, van januari
1950 tot 1954, en later van 1957 tot
1966 heb ik als boeiend ervaren. Ik heb
daar de periode van enorme groei meegemaakt.
Vóór 1950 was ik anderhalf jaar
werkzaam bij de piano- en orgelwinkel
van de firma Mart Vermeulen te Woerden,
waar ik geleerd heb te politoeren, te
fineren en klavieren van piano's en harmoniums
Ie beleggen. Zodoende heb ik
later bij De Koff de klavieren met omlijs-
de Orqelvrimd
ting en politoerwerk van de Hervormde
Barbarakerk te Culemborg nieuw
gemaakt. Ook op de toetsen van de drie
klavieren van de Stevenskerk te Nijmegen
heb ik het oude dikke ivoorbeleg
opnieuw aangebracht, vanwege de verbrijzeling
door een granaatinslag van het
derde klavier tijdens de oorlog.
Mijn \vens over te stappen naar het kerkorgelbedrijf
werd steeds sterker. Zodoende
solliciteerde ik bij Willem van Leeuwen
en \verd daar in december 1949 verwacht
voor een gesprek. Dat gesprek viel
positief uit, en ik kon in januari begin-
DECEMBER 2OO5

c > l-v I: i )U'-
Het personeel van fa. W. van Leeuwen geschaard rond de jubilerende heer Jac. van der Linden met zijn familie, 1951. Namen van links naar rechts. Links achteraan, hoger staand:
Cor Heijkoop en Wim Willemstijn. Rechts, idem: Arie Maat (pijpenmaker), dhr. Berk (huishoudelijke dienst) en dhr. Van Bremen (chefkantoor).
Alle overige staande personen: Koos van Heijningen, Han Wessel, dhr. Overbeeke, Gerard Wortman, Ton Lansel (tegen raam, met bril), rechts voor hem, lager, Flip van der Meer (meubelmaker),
Izak van 't Woudt (meubelmaker). Staand, direct achter W. van Leeuwen: L. Goedhart, Joop Schellingerhoudt, Jan Henzen (tekenaar), Arie de Ru, C. van der Weijde, (met
vest) Arie Roetman (stemmer/intonateur), dhr. Viertelhausen (alg. bedrijfsleider), Wim van Leeuwen Jr., dhr. Van Kooy, Leen Ravens (chef pijpenmakerij), Jaap van der Zwan, Jan Brouwer,
Joop Slinger, Rijk Hus, Jas Winkel (pijpenmaker), (gedeeltelijk zichtbaar) onbekend, Rinus Scheffer, (ongeveer midden voor rechter raam) onbekend, kantoormeisje (naam onbekend),
werkster (naam onbekend), Teun Gijzen (met bril, iets opzij kijkend), Ton Droog, dhr. Van Tongeren, kantoormeisje (naam onbekend), dhr. Spanbroek (bestuurslid van een organisatie
voor piano- en orgelbouwers), zoon van Gerrit van Leeuwen Jr.
Zittend, van links naar rechts: Gerrit van Leeuwen (zoon van Willem van Leeuwen), mevr. Sara van Leeuwen-van Groeningen (eerste vrouw van Willem van Leeuwen), Willem van Leeuwen
Gzn., zoon Van de Linde, mevr. Van de Linde, Jac. (Koos) van de Linde, dochter Van de Linde, Gerrit van Leeuwen Jr. (halfbroer van Willem van Leeuwen), echtgenote van Gerrit
van Leeuwen, mevr. G.M. (Truus) van Leeuwen-van Leeuwen, echtgenoot van idem.
EERSTE WERKDAG
Met de stoomtrein van kwart over zes
uit Woerden vertrok ik op 2 januari
1950 naar Leiden. Aldaar met de blauwe
tram tot eindpunt Wilhelminabrug
en dan nog een stukje lopen naar de
Hoge Rijndijk 52. Ik maakte mijn
op-wachting bij Gerrit van Leeuwen jr.
Hij wees mij een kast -waarin ik mijn
jas kon ophangen en hij vroeg naar
mijn rente- en arbeidskaart. Ik werd
beneden geplaatst bij Gerrit van Leeuwen
op (naar -wat ik later begreep) de
aldeling pneumatiek. Ik kreeg een tafel
waarop mahoniehouten plankjes lagen
(mallen) met daarin gaten van verschillende
diameter, schapenleer, de
welbekende -warme lijmpot (beenderlijm)
en vele dozen kegels. Ik moest de
kegels van leer voorzien. Dat gebeurde
door op die mahoniehouten mal met
gaten een strook leer te leggen en vervolgens
de kegels samen met het leer
in de gaten van de mal te drukken
DECEMBER 2 005
zodat het leer gelijkmatig kon worden
afgesneden. Daarna de kegels er weer
uit halen en samen met het op maat
gesneden leer in dozen verpakken
voor latere montage. Bij de montage in
het orgel werd het leer van de kegels
nog ingebrand (om oxidatie te voorkomen)
voor het kegelstangetje en in het
hout van de windlade werden de gaatjes
van de kegelstang gebrand, met de
vier ontluchtingsgaatjes. Verder pneumatiekbuis
ombuigen met een buigklos,
scheertjes lijmen op de kegels,
afsluitschijven en pistonnen aanbrengen
en kegelstangeh op de juiste hoogte
afstellen.
In 1951 verhuisde ik naar de mechanische
afdeling onder leiding van
afdelingschef K. Viertelhausen, toen
de rechterhand van Willem van Leeuwen.
Ik moest bijvoorbeeld sleepgaten
uit pertinax ponsen en polijsten,
en kantsleepbakjes lijmen. Vervolgens
de Orgdi
de bakjes monteren met messing
schroeven met spiraalveertjes op de
veka-dammen, en dan de stuit- en
trekklosjes tussen de twee pertinax
slepen aanbrengen. [Pertinax is laminaat
dat toen vaak als isolatiemateriaal
gebruikt werd in radio's. In de
orgelbouw in gebruik bij o.m. sleepcontacten
omdat het niet-geleidend
materiaal is.]
Hoe zou u de persoon Willem van Leeuwen
omschrijven?
Willem van Leeuwen had de nodige
tact om met mensen om te gaan. Hij
was een gedreven persoonlijkheid
met stellige opvattingen. Zo was hij
een groot voorstander van het mechanische
orgel, in tegenstelling tot zijn
oudere broer Gerrit jr., die deze
affiniteit niet had.
De omgang met Willem van Leeuwen,
bijvoorbeeld tijdens de intonatiewerkzaamheden
in de Grote kerk in Brielle
25
l

E
Willem van Leeuwen.
in 1962, heb ik als prettig ervaren. In
hotel 'De Zalm', waar wij logeerden,
was hij royaal in het aanbieden van
drankjes en gezellig in gesprekken.
Noemt U eens enkele stellige opvattingen
van Willem van Leeuwen.
Dat ging bijvoorbeeld over zaken als
pertinax ventielen. Deze bleken op
den duur niet te voldoen. Ook de
koperen -wellen, geklemd tussen twee
houdertjes op het wellenraam, voldeden
niet. Het gebeurde wel eens dat
er verschillende wellen uit de houdertjes
vielen. Voor dit systeem zou je
dan een hechthouten wellenbord
moeten maken. Ook het VeKa-systeem*
met de bakjesdammen en later
de diagonaaldammen voldeed niet.
Bovendien was dit systeem erg
arbeidsintensief. In die tijd -waren de
dubbele verende sleep van Flentrop
en de verende telescoopringen van
Van Vulpen beter.
De disposities van alle orgelmakers in
die tijd, althans zij die voor de (Hervormde)
Orgelcommissie werkten,
ademden dezelfde geest. Ze bevatten
helder klinkende registers zoals l
voet, l 1/3 voet en grote mixturen,
Scherpen, Cymbels en de Sexquialter,
die de plaats innam van de "vette
* In een volgend artikel wordt nader op het VeKa-systeem ingegaan.
26
Cornet", zoals Erné dat noemde. Een
compromis paste daar niet in. De tijden
veranderen en ook de muzikale
smaak en het historisch besef. De
scherpe kantjes werden later met
name door D.A. Flentrop, maar ook
mede door \Villem van Leeuwen, aanmerkelijk
afgezwakt. Het rechtlijnige
denken van Erné heeft veel kritiek
opgeworpen in de Nederlandse orgelwereld.
Maar ik moet tegelijkertijd
zeggen dat Lambert Erné door zijn
gedrevenheid het mechanische orgel
weer volop onder de aandacht wist te
brengen. Zijn invloed heeft er uiteindelijk
mede toe geleid dat de orgeladviescommissie
van de Gereformeerde
Organisten-Vereniging uiteindelijk
haar opvattingen wijzigde. [Deze
commissie en ook de Katholieke
Klokken- en Orgelraad hebben bijvoorbeeld
tot in de vroege jaren
zeventig nog elektro-pneumatische
orgels geadviseerd, WvT]
Hebt u veel geleerd bij Van Leeuwen?
Ja, ik mag stellen dat ik in de loop
der jaren veelzijdig werk heb gedaan.
Toen ik het stemmen voor mijn rekening
zou gaan nemen, heb ik eerst
nog negen maanden in de pijpenmakerij
bij Leen Ravens gewerkt en daar
het proces meegemaakt van smeltkroes
tot eindproduct. Later heb ik
ook pijpen opgesneden en voetopeningen
gecorrigeerd. Ik leerde balgen
maken, o.a. voor de Hervormde kerk
in Willemstad (1953), de Austin
Friars kerk (Dutch Church) in Londen
(1954) en de magazijnbalg van
de Nieuwe kerk in Middelburg
(1954). Ook leerde ik walsramen
maken van oregonhout, en koperen
•wellen monteren. Ik vervaardigde de
houten Holpijp 8 vt van het borstwerk
in de Grote kerk te Almelo
(1963). Ook van oudere collega's
zoals K. Viertelrfausen heb ik veel
geleerd. Viertelhausen was bedrijfsleider
en een gedegen vakman. Hij was
ongenietbaar als er fouten werden
gemaakt. Viertelhausen, A. Roetman,
L. Ravens, C. v.d. Weijde en de oude
Heijkoop waren allen afkomstig uit
het orgelbedrijf van A. Standaart in
Rotterdam. Ook Gerrit van Leeuwen
jr. heeft daar nog gewerkt.
de Orcjt'lvriend
Wat waren veel voorkomende storingen
en hoe verhielp u deze?
De storingen waren van allerlei aard,
omdat je niet alleen met mechanische
orgels te maken kreeg, maar ook
instrumenten onder handen had met
pneumatische en elektrische tractuur.
Bij mechanische orgels kon dat bijvoorbeeld
een hanger zijn, maar ook
hiervan kan de oorzaak verschillend
zijn: vuil op het ventiel of een ventiel
dat niet vlak meer was. In het laatste
geval werd ter plaatse gevlakt en
werd het ventiel voorzien van nieuw
schapenleer. Een gescheurde sponsel
werd ter plaatse afgeplakt met schapenleer.
Membramen of kleine koppelingsmembranen
die kapot waren,
•werden vernieuwd. Waren er veel
kapotte membramen of een defecte
wipmagneet, dan werd dit op de zaak
gemeld. Bij elektrische orgels werden
bijvoorbeeld ingebrande klaviercontacten
ter plaatse gepolijst. De
gereedschapstas was zwaar en alles
werd per trein, tram of bus gedaan en
soms moest je ook nog ver lopen.
U kwam in de buitendienst te werken
als stemmer, dus u ervoer bij het
onderhouden van de instrumenten aan
den lijve hoe zaken in de praktijk
werkten?
Aan onderhoud en stemmen werd
veel aandacht besteed. Elk orgel werd
toen nog getempereerd (= het klein
octaaf van de Octaaf 4 vt wordt eerst
via de kwintencirkel gelijkzwevend
gestemd, daarna wordt al het pijpwerk
vanaf dat optimaal gestemde
octaaf afgestemd) en op egalisatie en
aanspraak nagelopen. Als er trage
tongwerktonen waren, of sterk afwijkende
tonen, moest dit -worden hersteld.
Via de gele briefkaart, die vooraf
door Van Leeuwen werd verstuurd
naar de kerk en de organist, kon men
klachten kenbaar maken en die kaart
achterlaten bij de klaviatuur. Voor
het stemmen van het orgel in de Pieterskerk
te Leiden (bij Leo Mens)
•werd bijvoorbeeld voor normaal
onderhoud zeven dagen uitgetrokken.
Bij George Robert in de Bavokerk
te Haarlem twee weken, en de
Lutherse kerk te Leiden drie dagen.
DECEMBER 2OO5

Lambert Erné in 1962. Rechts Gerard Wortman en Klaas Bolt (als adviseur van de Orgelcommissie der Ned. Herv. Kerk) tijdens de schoonmaak in 1979 van het Müller-orgel in de St-
Bavokerk te Haarlem na de kerkrestauratie.
Kunt u eens een drukke stemdag
beschrijven, bijvoorbeeld vlak voor kerst.
Daags voor kerst in Leiden tong-werken
stemmen. Zo'n dag verliep als
volgt: eerst de Lutherse kerk, waaraan
ik een blijvende herinnering heb
overgehouden. De koster daar was
begrafenisondernemer. Onder het
rugwerk stond iemand opgebaard,
maar de koster had mij dit niet verteld.
In het pikdonker wist ik wel de
weg, maar ik had niet gerekend op
deze situatie en liep tegen die lijkkist
aan. Bij de klavieren aangekomen
moest ik toen wel even bijkomen!
Enfin, de drie tongwerken gestemd,
en vervolgens naar de Remonstrantse
kerk. Dan de Hooglandse kerk, met
een stemhulp van de zaak die bij mij
bleef, en vervolgens de Pieterskerk.
Daarna de Doopsgezinde kerk, en ten
slotte de Marekerk. Zoiets is in deze
tijd niet meer denkbaar.
U bent ook intonatiewerkzaamheden
gaan verrichten.
W. van Leeuwen zag erop toe dat de
pijpen precies werden opgesneden, en
er geen metaalrafeitjes achterbleven.
Het bovenlabium moest precies op
het onderlabium gericht zijn. Van
Leeuwen zei dan wel eens: "iemand
met een scheve mond praat ook niet
goed". De kernspleet moest evenwijdig
zijn en eng. Ook de kern moest
evenredig met de bovenkant van het
DECEMBER 2OO5
onderlabium gericht zijn, met een
ruime voetopening. We streefden
naar een perfecte egale uitvoering. Dit
alles kwam door Lambert Erné, die
ontevreden -was over het werk van
Jac. van der Linden. Erné sprak over
"scheve smoelen van pijpen" en "uitgehakte
opsneden"; dat laatste -was
wel overdreven, maar ja, zo zat Erné
in elkaar.
Voor mij waren de opvattingen van
Klaas Bolt later een grote vooruitgang.
Wijdere mensuren met een ruimere
kernspleet en aangepaste voetopeningen.
Tevens een betere legering
van het pijpwerk dan het hoge tingehalte
uit de kille neobarokperiode.
Bolt was ook voorstander van het bijstemmen
i.p.v. het altijd getempereerd
stemmen, omdat bij die manier
van stemmen de bovenkanten van de
labiaalpijpen nogal te lijden hadden
onder de vele stemcorrecties.
Was er collegialiteit tussen de diverse
orgelmakers of juist harde concurrentie?
Ik denk dat de collegialiteit bij de
grote orgelbedrijven wel goed was. In
de naoorlogse tijd was er veel werk,
en vanaf 1953 de Rampenfondsopdrachten,
waarvan vooral de grote
orgelmakers profiteerden.
Aan welke orgels hebt u een specifieke
herinnering?
de Orqelvriend
Dat zijn meestal de orgels waar ik het
langst aan gewerkt heb, onder meer
in de Hervormde kerk van Rilland
Bath (montage 1959) en de Burgwalkerk
te Kampen (uitbreiding lege
bestaande rugwerkkas, montage binnenwerk
1960). In die laatste kerk
stond het rugwerk boven de preekstoel;
Piet Zwart, die daar organist
was, noemde het voordien "de leugen
boven de waarheid". Herv. Goede
Vrijdagkerk te Den Haag (intonatie),
Geref. kerk te Arnemuiden (intonatie
1962), Geref. Gemeente te Westkapelle
(montage en intonatie 1963),
Grote Kerk in Tiel (egalisatie 1964),
Lutherse kerk te Middelburg (montage
1964).
Kunt u zich nog zaken herinneren rondom
de restauratie van het Garrels-orgel
te Maassluis?
Ik heb zelf niet aan dat orgel gewerkt,
collega Kramer heeft daar voornamelijk
aan gewerkt. Wel heb ik in Maassluis
een aantal registerknoppen in de
registerstokken gelijmd. Willem van
Leeuwen was er toen juist bezig om
stukken af te knippen van de bekers
van de Trompet 8 in het rugwerk,
want het moest boventoonrijker worden.
De Deense invloeden vierden
hoogtij.
HET VEKA-SYSTEEM
Voor mij was het VeKa-systeem
27
l

Orgetinaker,
((=verende kantsleep) een bron van
ergernis Ik kon maar niet begrijpen
dat Willem van Leeuwen ondanks alle
klachten bleef geloven in het functioneren
ervan. Het heeft mij ook verbaasd
dat de Orgelcommissie van de
Hervormde kerk niet heeft ingegrepen
en Willem van Leeuwen, toen de
klachten steeds duidelijk werden,
voor het blok heeft gezet.
De afdichting met ringen van kurk was
in wezen eigenaardig, omdat bekend is
dat kurk niet meer omhoog komt wanneer
het onder druk heeft gestaan. Ook
liet de lijm nogal eens los.
Ik heb in de jaren zestig in Maassluis
een blinde proef gedaan op het rugwerk.
Ik kreeg een -windhoos van lekkages
te horen. Van kurkringen zijn
ze later afgestapt en overgegaan op
het gebruik van fyladon ringen (fyladon
= kunstleer met een geelachtige
kleur). Er waren inderdaad ook problemen
met verlijming van pertinax
plaatjes aan de bakelieten bakjes.
Wanneer de lijm het niet hield, moest
al het pijpwerk van de lade om er bij
te kunnen.
Was Van Leeuwen bij restauraties niet
bezorgd om de windladen te beschadigen
vanwege de in- en opbouw van zijn
Veka-systeem?
Nee, dat zeker niet, hij vond het klassieke
opgesloten slepen-systeem tussen
de dammen kwetsbaar voor bijspraak,
door cle werking van de sponsels
en het scheuren daarvan. Hij zei
eens tegen mij: "-wind zoekt altijd de
makkelijkste weg maar nooit de
moeilijkste weg." Hij zag de opkomende
verwarmingssystemen in de
kerken als een groot gevaar voor de
orgels. En het Veka-systeem -was dé
oplossing voor dat probleem. Het was
beter geweest wanneer hij dit systeem
had beperkt tot nieuwbouw-instrumenten,
maar niet had toegepast bij
oude windladen. Alle bestaande gaten
•waren niet meer te handhaven door
een totaal andere deling. Hierdoor
veel extra -werk. Op oude windladen
•werd polyester vezeldoek aangebracht,
wat hij ook voor zijn zeilboten
gebruikte.
28
ORGELADVISEURS
Hoe gingen adviseurs als Willem Hulsman,
Lambert Erné en Cor Edskes met
dit VeKa-systeem om? Ze keurden het
blijkbaar niet af.
Och, er was niet de kennis en het
inzicht dat adviseurs nu hebben.
Adviseurs waren in mijn beleving
altijd druk bezig met geluidszaken en
proeven maken. Het stokpaardje van
de adviseurs -was een uitermate stabiele
windvoorziening. Een toon in
discant vasthouden en dan een vol
akkoord in de bas aanhouden met een
hoge toon die dan zo strak als een
snaar moest blijven klinken, dat soort
•werk. Wanneer de orgel-wind niet stabiel
genoeg -was, zei Erné: "Kom maar
bij mij luisteren in de Klaas".
Wat herinnert u zich van bovengenoemde
orgeldeskundigen?
Ik vond Lambert Erné een dominante
persoonlijkheid die soms -wel grof kon
zijn in zijn optreden en uitlatingen.
Zo is mij een uitspraak uit 1964 van
hem bijgebleven omtrent het voormalige
Van Dam-orgel in de Jacobskerk
te Vlissingen: "Dat orgel is een groot
harmonium". Het Van Dam-orgel in
de Hervormde kerk van Kruiningen is
nog ternauwernood gered. De kerkenraad
van Wemeldinge was zo alert om
dit Van Dam-orgel over te nemen. Het
was het eerste orgel in deze kerk.
Dirk Flentrop stelde zich voor en na
de restauratie van Zwolle te weer
tegen de uitgesproken eisen van met
name Erné. Alle pijpen moesten
scherp en boventoonrijk klinken met
nog lagere opsneden en engere mensuren.
Door zijn weigering kreeg
Flentrop daarna van Erné weinig
medewerking voor het verwerven van
opdrachten.
Cor Edskes heb ik maar enkele keren
ontmoet. Hij kwam over als een rustige
persoonlijkheid en had volgens mij
de meeste kennis van zaken.
Was Willem van Leeuwen overtuigd
van zijn orgelbouwkwaliteiten of vond
hij uiteindelijk dat andere orgelbouwers
het even goed of misschien wel beter
konden?
Ik had de indruk, in de beginjaren
toen ik er werkte, dat hij zich een
de OrqeLvriend
vooruitstrevend orgelmaker voelde.
Er werden veel opdrachten binnengehaald,
daardoor -was er een snelle
groei en kon er veel worden geïnvesteerd.
Hoe Van Leeuwen later over de
ontwikkelingen in zijn bedrijf dacht,
•weet ik niet. Hij stond wel open voor
werk van anderen, dat bleek ook uit
zijn bezoek aan de Nicolaïkerk in
Utrecht.
Na de oplevering van het Marcussenorgel
in de Nicolaïkerk mocht Van
Leeuwen er ook een kijkje nemen. Hij
nam personeel mee, u was daar ook bij,
en hij moest toen betalen om het binnenwerk
van dit orgel aan zijn personeel
te tonen.
Ja, er is toen — in alle openheid hoor
— een flink bedrag betaald. Het geld
zal voor het onderhoud van het orgel
zijn aangewend. Het orgel werd eerst
rondom bekeken. Daarna volgde een
demonstratie door Erné. Registers
werden uitgetrokken en vervolgens
werd een fors akkoord aangehouden
op het hoofdwerk. Een van ons kreeg
toen het verzoek om de windmotor
aan te zetten en in een zucht was vervolgens
de klank van de opengetrokken
registers aanwezig. Ook werd
gedemonstreerd met staccato-akkoorden
in het groot en klein octaaf met
één aanhoudende toon in het tweegestreept
octaaf. De hoge toon klonk,
ondanks de volle akkoorden in de
bas, zo strak als een snaar.
Veel orgelmakers die niet voldeden
aan de eis om een uiterst stabiele
•windvoorziening aan te leggen, kregen
hiermee te maken. Toen de deuren
van de hoofdwerkkas werden geopend,
vloog iedereen nieuwsgierig
naar de geopende deuren, kijkend en
zoekend naar de vermaarde technische
perfectie van dit Marcussenorgel.
Daarna gingen de deuren van
de pedaalkassen open, en daarna van
het rugwerk. Na alle indrukken die
wij opgedaan hadden bij dit orgel, liet
Lambert Erné de verschillende klankkleuren
horen. Er -was ook nog gelegenheid
het orgel te bespelen. Wat
ons in het algemeen opviel was de
uitmuntende speelaard, ook bij
gekoppeld spel, en het gehele technisch
functioneren.
DECEMBER 2OO5

Wat voor sfeer heerste er in het bedrijf
van Willem van Leeuwen?
Ik vond dat er een prettige sfeer was;
er waren tijdens de lunch veel overblijvers,
wat tot leuke gesprekken kon
leiden. Alleen als het over politiek
ging, kon het hevig toegaan. Maar je
moest er ook wel om lachen.
Waren er ook wel uitstapjes voor al het
personeel?
Ik heb bij Van Leeuwen één uitstapje
in 1954 meegemaakt, en dat was met
al het personeel met de bus naar Middelburg,
waar het orgel in de Nieuwe
Kerk klaar was. De toenmalige organist,
Jan Rijn, was gastheer.
Waarom is het bedrijf begin jaren
zeventig gefuseerd met Pels?
Het waren financiële problemen die
Van Leeuwen daartoe dwongen. En
niet te vergeten de garanüeplicht
•waarmee hij steeds meer te maken
kreeg, die was uiteindelijk niet meer
te dragen.
NAAR J. DE KOFF & ZN.
Nadat Van Leeuwen met Pels fuseerde,
bent u bij de firma J. de Koff & Zn.
gaan werken.
Ik heb nog twee jaar in fusieverband
gewerkt. Omdat Pels Orgelbouw veel
werk had in Brabant, -was ik veel van
huis en dat beviel mij als gezelligheidsmens
niet. Zodoende ben ik
toen in dienst getreden bij de firma J.
de Koff te Utrecht. Meer werk in de
regio; in de winter aan de zaak op de
Springweg en enige jaren later op de
Kapelstraat. Door deze verandering
kreeg ik ook meer tijd voor mijn hobby's
zoals genealogie.
Was er een verschil in bedrijfsvoering
tussen De Koff en Van Leeuwen?
Ik vond de bedrijfsvoering bij De Koff
minder dan bij Van Leeuwen. Dit had
alles te maken met de bedrijfsleider
bij De Koff, die een opleiding had als
bouwkundig tekenaar, maar een gedegen
orgelmakersopleiding miste.
Hierdoor werden er ook wel blunders
gemaakt van technische aard. Er
moest ook een pijpenmakerij komen,
maar voor zo'n grote investering was
dit bedrijf te klein. De oude heer De
DECEMBER 2OO5
Koff heeft het einde van het bedrijf
voelen aankomen naar mijn mening.
Hij was het in ieder geval uiteindelijk
niet eens met de gang van zaken. Een
trieste en abrupt einde van het bedrijf
volgde. Een mooie onderhoudsportefeuille
met waardevolle instrumenten
werd achtergelaten.
VAN DE KOFF NAAR FLENTROP
De Koff werd overgenomen door Flentrop.
Hoe hebt u deze overstap ervaren?
In Odijk bleef een atelier bestaan dus u
hoefde niet te verhuizen.
De overstap naar Flentrop heb ik als
positief ervaren. De beleidsvoering
was daar beter en het technisch
niveau beduidend hoger. In Odijk
heb ik voornamelijk in de winterperiode
gewerkt. Maar het meest ben ik
in de buitendienst werkzaam geweest.
Aan welke orgels heeft u toen gewerkt?
Onder meer de demontage van het
Flentrop-orgel in de Hervormde kerk
van Yerseke dat later op een lager
orgelbalkon werd teruggeplaatst, incl.
egalisatie en stemmen, met medewerking
van de koster. Demontage en
overplaatsing van het Flentrop-orgel
in de Gereformeerde Gemeente in de
wijk Nieuwe Rijn te Leiden naar de
Gereformeerde Gemeente te Elspeet
en aldaar afgewerkt. Restauratie orgel
Gereformeerde kerk te Breukelen met
egalisatie en stemmen. Restauratie
Hervormde kerk Puttershoek met een
uitbreiding van drie stemmen op het
pedaal. Restauratie Hervormde kerk,
Gouderak; restauratie Hervormde
kerk, Nieuwland. Stemwerk (nog uit
de portefeuille van De Koff): Lutherse
kerk Den Haag, Stevenskerk, Nijmegen
en Oude en Nieuwe kerk Delft.
De Bavokerk in Haarlem (uit de portefeuille
van W. van Leeuwen).
Bent u, terugkijkend op uw loopbaan in
de orgelbouw, tevreden of zou u dingen
nu anders doen?
Ik zou zeker -weer in de aanloopfase
bij verschillende orgelmakers gaan
werken, maar dan wel in dezelfde
naoorlogse tijd. Niet in deze tijd. Ik
zie de toekomst in de orgelbouw toch
wel somber in met de huidige leegloop
uit de kerken.
de Orgelvriend
Het in 1953 door De Koff gerestaureerde orgel in de
Gereformeerde kerk van Breukelen.
Uw orgelhart blijft kloppen, want u
bent vanaf 2002 bezig het orgelceuvre
van uw oud-werkgever Martinus Vermeulen
uit Woerden te onderzoeken.
Ja, dat is gekomen door Vermeulens
orgel in de Gereformeerde kerk van
Kamerik, waar ik na de renovatie van
de kerk voor dit orgel drie ontbrekende
ornamenten maakte. Het orgel is
in onderhoud bij de firma Reil in
Heerde en maakte mij nieuwsgierig
naar het verdere oauvre van Martinus
Vermeulen. Die nieuwsgierigheid heb
ik overgehouden aan mijn genealogische
onderzoeken. Ik heb toen contact
opgenomen met Pieter Vermeulen
jr., kleinzoon en enige nazaat van
Martinus Vermeulen te Woerden, en
gevraagd in zijn archief onderzoek te
mogen doen naar de administratie uit
het orgelverleden van zijn grootvader.
Hij gaf mij het vertrouwen, op voorwaarde
dat ik hem een kopie zal
geven van de verzamelde gegevens.
29