Politie en bezettingstijd - Nederlands Politie Museum
Politie en bezettingstijd - Nederlands Politie Museum
Politie en bezettingstijd - Nederlands Politie Museum
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
POLITIE EN BEZETTINGSTIJD<br />
Door: drs. J.M. Breukers<br />
conservator<br />
INHOUD pag.<br />
Bezet! 2<br />
Het Duitse bestuur 2<br />
De Duitse bezettingsmacht <strong>en</strong> het Duitse repressieapparaat 3<br />
Waff<strong>en</strong>-SS 3<br />
Ordnungspolizei (Orpo) 3<br />
Sicherheitspolizei (Sipo) <strong>en</strong> SD 3<br />
De NSB 4<br />
De uitbreiding van de <strong>Nederlands</strong>e politie 5<br />
E<strong>en</strong> top voor de politie 6<br />
Het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal van <strong>Politie</strong> 6<br />
De G<strong>en</strong>erale Inspectie der <strong>Nederlands</strong>e <strong>Politie</strong> 6<br />
Unificatie <strong>en</strong> verstatelijking van de politie 7<br />
De geslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> 9<br />
De oprichting van e<strong>en</strong> nationale recherche 11<br />
<strong>Politie</strong>ke Opsporingsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> 13<br />
De politieopleiding<strong>en</strong> 14<br />
De overname van het vakbondswez<strong>en</strong> 15<br />
Propaganda in de politiekorps<strong>en</strong> 16<br />
De werving van politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> voor de SS 17<br />
De zuivering van de politie door de bezetter 17<br />
De deelname van de politie aan de deportatie van de jod<strong>en</strong> 19<br />
Amsterdam 21<br />
De Verord<strong>en</strong>ing Organisatie <strong>Politie</strong> 23<br />
Bov<strong>en</strong>lokale voorzi<strong>en</strong>ing voor de politie 23<br />
De zwarte politie 24<br />
Ontregeling van de sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> de politie 25<br />
De nadering van de geallieerd<strong>en</strong> 27<br />
De bevrijding 28<br />
De politiezuivering 29<br />
De bezetting als onverwerkt verled<strong>en</strong> 30<br />
Excursie: Cor-FC 31<br />
Literatuurlijst 31<br />
1
POLITIE EN BEZETTINGSTIJD<br />
Bezet!<br />
Op 10 mei 1940 viel<strong>en</strong> Duitse troep<strong>en</strong> Nederland binn<strong>en</strong>. Na vijf dag<strong>en</strong> strijd capituleerd<strong>en</strong> de<br />
<strong>Nederlands</strong>e strijdkracht<strong>en</strong> onder het bevel van g<strong>en</strong>eraal Winkelman. Door het vertrek van de led<strong>en</strong><br />
van het Koninklijk huis <strong>en</strong> de regering naar Engeland werd<strong>en</strong> de secretariss<strong>en</strong>-g<strong>en</strong>eraal van de<br />
Haagse departem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op slag de in rang hoogste <strong>Nederlands</strong>e bestuurders.<br />
In 1937 had de regering e<strong>en</strong> richtlijn opgesteld voor het handel<strong>en</strong> van ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> in geval van e<strong>en</strong><br />
vijandelijke invasie: in functie blijv<strong>en</strong> zolang het belang van het volk daarmee gedi<strong>en</strong>d kon word<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de bezetter het Volk<strong>en</strong>recht respecteerde.<br />
Nederland kwam onder e<strong>en</strong> civiel Duits bezettingsbestuur dat de opdracht had de exploitatie van<br />
Nederland voor de Duitse oorlogvoering te realiser<strong>en</strong> <strong>en</strong> de omschakeling van het land in<br />
nationaal-socialistische richting vorm te gev<strong>en</strong>. Hitler <strong>en</strong> de Nazi-top in Berlijn koesterd<strong>en</strong> de hoop<br />
het <strong>Nederlands</strong>e volk, als stamverwant Germaans volk, te winn<strong>en</strong> voor de “Nieuwe Orde” in Europa.<br />
In het civiele bezettingsbestuur vervuld<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>rijkers belangrijke functies. Zij hadd<strong>en</strong> all<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
bijdrage geleverd aan de Anschluss van Oost<strong>en</strong>rijk bij Duitsland in 1938 <strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> vast ook kunn<strong>en</strong><br />
zorg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> goede coöperatie met de <strong>Nederlands</strong>e bestuursorgan<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun topambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>.<br />
Voor de bezetter war<strong>en</strong> rust <strong>en</strong> orde in Nederland belangrijk. De oorlog op meerdere front<strong>en</strong> om de<br />
volledige heerschappij in Europa te verwerv<strong>en</strong> vereiste product<strong>en</strong>, middel<strong>en</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in<br />
overvloed.<br />
Ook de <strong>Nederlands</strong>e topambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> achtt<strong>en</strong> rust <strong>en</strong> orde in het land van groot belang om harde<br />
Duitse teg<strong>en</strong>maatregel<strong>en</strong> te vermijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong> dat hun eig<strong>en</strong> bestuurspost<strong>en</strong> door<br />
stromann<strong>en</strong> van de bezetter zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ing<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Op de departem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> overheerste de<br />
m<strong>en</strong>ing dat, door sam<strong>en</strong>werking met de bezetter <strong>en</strong> door op ondergeschikte punt<strong>en</strong> toe te gev<strong>en</strong>,<br />
grotere <strong>Nederlands</strong>e belang<strong>en</strong> gered kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Het Duitse bestuur<br />
Bij decreet van 18 mei 1940 werd Nederland onder het bestuur van e<strong>en</strong> Rijkscommissaris gesteld.<br />
Reichskommissar Arthur Seyss-Inquart was bevoegd verord<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> uit te vaardig<strong>en</strong>, die kracht van<br />
wet hadd<strong>en</strong>.<br />
Het hoofd van het Duitse bezettingsbestuur werd bijgestaan door vier G<strong>en</strong>eralkommissare:<br />
G<strong>en</strong>eralkommissar für Finanz und Wirtschaft Hans Fischböck;<br />
G<strong>en</strong>eralkommissar zur besonder<strong>en</strong> Verw<strong>en</strong>dung Fritz Schmidt, politiek adviseur van Seyss-Inquart <strong>en</strong><br />
belast met het voer<strong>en</strong> van propaganda <strong>en</strong> nazi-partijpolitiek. Schmidt kwam uit Westfal<strong>en</strong> <strong>en</strong> was de<br />
<strong>en</strong>ige niet-Oost<strong>en</strong>rijker im Donauklub, zoals de groep commissariss<strong>en</strong> stiekem werd g<strong>en</strong>oemd.<br />
Schmidt viel of sprong in juni 1943 tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> uitstapje in Frankrijk uit e<strong>en</strong> rijd<strong>en</strong>de trein. De<br />
omstandighed<strong>en</strong> van zijn dood zijn nooit opgehelderd. Hij werd opgevolgd door G<strong>en</strong>eralkommissar<br />
Wilhelm Ritterbusch;<br />
G<strong>en</strong>eralkommissar für Verwaltung und Justiz Friedrich Wimmer. Het taakveld bestuur <strong>en</strong> justitie van<br />
Wimmer had e<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>lijke beperking: alle politieaangeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> zijn compet<strong>en</strong>tie.<br />
G<strong>en</strong>eralkommissar für das Sicherheitswes<strong>en</strong> Hanns Albin Rauter. Naamwoordelijk was Rauter als<br />
commissaris-g<strong>en</strong>eraal voor de op<strong>en</strong>bare veiligheid ondergeschikt aan de rijkscommissaris, maar als<br />
Höherer SS- und Polizeiführer was hij rechtstreeks ondergeschikt aan Heinrich Himmler, Reichsführer-<br />
SS und Chef der Deutsch<strong>en</strong> Polizei, in Berlijn.<br />
Reichskommissar Arthur Seyss-Inquart maakte mete<strong>en</strong> duidelijk dat de handhaving van de op<strong>en</strong>bare<br />
rust, orde <strong>en</strong> veiligheid, voor zover niet van Duitse SS <strong>en</strong> politietroep<strong>en</strong> werd gebruik gemaakt, werd<br />
opgedrag<strong>en</strong> aan de <strong>Nederlands</strong>e politie. Die werd echter onder toezicht gesteld van de Duitse politie<br />
<strong>en</strong> was aan haar aanwijzing<strong>en</strong> gebond<strong>en</strong>. Het opspor<strong>en</strong> <strong>en</strong> bestrijd<strong>en</strong> van alle handeling<strong>en</strong> die Rijks-<br />
<strong>en</strong> Duits-vijandig war<strong>en</strong>, behoorde tot de taak van de Duitse politie.<br />
2
Rauter had als Hogere SS- <strong>en</strong> <strong>Politie</strong>leider het bevel over de SS <strong>en</strong> de Duitse politie, alsmede het<br />
toezicht over de gehele <strong>Nederlands</strong>e politie, waaraan hij ook de nodige bevel<strong>en</strong> kon gev<strong>en</strong>. Onder<br />
Rauter war<strong>en</strong> gesteld de Befehlshaber der Waff<strong>en</strong>-SS (BdW-SS), de Befehlshaber der Sipo und des SD<br />
(BdS) <strong>en</strong> de Befehlshaber der Ordnungspolizei (BdO), die zich in het bijzonder met de <strong>Nederlands</strong>e<br />
politie bezig hield. Duitse verbindingsofficier<strong>en</strong> in de provincies moest<strong>en</strong> erop toezi<strong>en</strong> dat de<br />
belang<strong>en</strong> van de bezetter naar behor<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> behartigd.<br />
De Duitse bezettingmacht <strong>en</strong> het Duitse repressieapparaat<br />
De militaire bevelhebber in Nederland, als het ware de Duitse territoriale garnizo<strong>en</strong>scommandant,<br />
was Wehrmachtbefehlshaber g<strong>en</strong>eraal Friedrich Christian Christians<strong>en</strong>. De Wehrmacht omvatte Heer,<br />
Luftwaffe <strong>en</strong> Kriegsmarine.<br />
Christians<strong>en</strong> (zelf g<strong>en</strong>eraal van de Luftwaffe) was als militaire bevelhebber<br />
ondergeschikt aan de bevel<strong>en</strong> van het Oberkommando der Wehrmacht (OKW).<br />
In Nederland war<strong>en</strong> ongeveer 100.000 tot 125.000 man van de Wehrmacht gelegerd.<br />
Christians<strong>en</strong> gaf, na de aanslag op e<strong>en</strong> Duitse officier bij Putt<strong>en</strong>, de opdracht om e<strong>en</strong> groot deel van<br />
de mannelijke inwoners van die plaats te deporter<strong>en</strong>. Na de oorlog werd hij tot 12 jaar cel<br />
veroordeeld weg<strong>en</strong>s deze represaillemaatregel.<br />
Onder het bevel van de Hogere SS- <strong>en</strong> <strong>Politie</strong>leider Rauter war<strong>en</strong> gesteld de Befehlshaber der<br />
Waff<strong>en</strong>-SS (BdW-SS),de Befehlshaber der Sipo und des SD (BdS) <strong>en</strong> de Befehlshaber der<br />
Ordnungspolizei (BdO).<br />
Waff<strong>en</strong>-SS<br />
Behalve troep<strong>en</strong> van de Wehrmacht war<strong>en</strong> in Nederland ook gevechts- <strong>en</strong> bewakingstroep<strong>en</strong> van de<br />
Waff<strong>en</strong>-SS gelegerd met e<strong>en</strong> sterkte van rond de 10.000 manschapp<strong>en</strong>. De Waff<strong>en</strong>-SS was de<br />
militaire poot van de SS, de Schutzstaffel van de nazi-partij.<br />
Ongeveer 23.000 Nederlanders nam<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de bezetting di<strong>en</strong>st bij de Waff<strong>en</strong>-SS; meer dan 7000<br />
van h<strong>en</strong> sneuveld<strong>en</strong>.<br />
Ordnungspolizei (Orpo)<br />
De Ordungspolizei werd vanwege het grijsgro<strong>en</strong>e uniform (met bruine kraag <strong>en</strong> mouwomslag<strong>en</strong>) <strong>en</strong><br />
felgro<strong>en</strong>e biez<strong>en</strong> (Waff<strong>en</strong>farbe) ook Grüne Polizei g<strong>en</strong>oemd. In Nederland war<strong>en</strong> 3 tot 6 bataljons<br />
van 550 man geplaatst met e<strong>en</strong> totale sterkte van circa 3000 man.<br />
De hoofdtaak van de bataljons was grootschalige fysieke onderdrukking: het neerslaan van onlust<strong>en</strong>,<br />
staking<strong>en</strong> <strong>en</strong> demonstraties, het uitvoer<strong>en</strong> van razzia’s <strong>en</strong> klopjacht<strong>en</strong>, het transport van groep<strong>en</strong><br />
gevang<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> het optred<strong>en</strong> als vuurpelotons. In totaal hebb<strong>en</strong> 16 verschill<strong>en</strong>de Polizeibataillone in<br />
Nederland di<strong>en</strong>st gedaan. De Orpo bestond in zijn geheel uit circa 100 bataljons.<br />
Sicherheitspolizei (Sipo) <strong>en</strong> SD<br />
De Sicherheitspolizei was opgebouwd uit Kriminalpolizei (Kripo) <strong>en</strong> Geheime Staatspolizei (Gestapo);<br />
het war<strong>en</strong> de staatsrecherchedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> van het Duitsland van na 1933, het mom<strong>en</strong>t van de<br />
machtsovername door de nazi’s. De Sicherheitsdi<strong>en</strong>st (SD) was de inlichting<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st van de SS <strong>en</strong><br />
daarmee e<strong>en</strong> partijorganisatie. In 1936 kreeg in Nazi-Duitsland de SS-politiestaat vorm door de<br />
gelijkschakeling van staats- <strong>en</strong> partijorganisaties <strong>en</strong> de b<strong>en</strong>oeming van Heinrich Himmler tot hoofd<br />
van de SS <strong>en</strong> chef van de politie.<br />
Voor veel Nederlanders war<strong>en</strong> Sipo <strong>en</strong> SD één pot nat: e<strong>en</strong> politieke recherche. In de “Aanvulling<br />
1941” op de vooroorlogse uitgav<strong>en</strong> van het Leerboek voor de <strong>Politie</strong>, nodig geword<strong>en</strong> door de sinds<br />
10 mei 1940 sterk gewijzigde omstandighed<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> Gestapo <strong>en</strong> SD niet e<strong>en</strong>s g<strong>en</strong>oemd. Volg<strong>en</strong>s<br />
het boekje bestaat de Sipo uit Kriminalpolizei <strong>en</strong> politische Polizei.<br />
De sterkte van Sipo <strong>en</strong> SD in Nederland wordt geschat op 400 tot 700 person<strong>en</strong>.<br />
3
In eerste instantie was de Sipo <strong>en</strong> SD georganiseerd als e<strong>en</strong> Einsatzgruppe in D<strong>en</strong> Haag met vier<br />
Einsatzkommandos in Groning<strong>en</strong>, Arnhem, Amsterdam <strong>en</strong> ’s-Hertog<strong>en</strong>bosch; deze Kommandos<br />
werd<strong>en</strong> omgevormd in Auss<strong>en</strong>di<strong>en</strong>ststell<strong>en</strong>, vermeerderd met de standplaats<strong>en</strong> Maastricht <strong>en</strong><br />
Rotterdam.<br />
De SD werkte met <strong>Nederlands</strong>e Vertrau<strong>en</strong>smänner (V-männer) als ag<strong>en</strong>t-provocateur, informant<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> infiltrant<strong>en</strong>. De beruchtste van h<strong>en</strong> was Anton van der Waals (in 1950 ter dood veroordeeld <strong>en</strong><br />
geëxecuteerd). De Haagse rechercheurs L.A. Poos <strong>en</strong> M(artin) Slagter war<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s zeer berucht<br />
<strong>en</strong> verantwoordelijk voor de arrestatie van talrijke verzetsm<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Slagter was aanwezig bij de<br />
executies bij Woeste Hoeve, na de aanslag op Rauter. Beid<strong>en</strong> zijn na de oorlog ter dood veroordeeld,<br />
maar hun straf werd omgezet in lev<strong>en</strong>slang.<br />
De NSB<br />
Anton Mussert richtte in 1931 met Cornelis van Geelkerk<strong>en</strong> de Nationaal-Socialistische Beweging<br />
(NSB) op. Mussert wilde van Nederland e<strong>en</strong> nationaal-socialistische staat mak<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> met Duitsland<br />
verbond<strong>en</strong>, maar zelfstandige staat. Vanwege de fascistische beginsel<strong>en</strong> van de beweging werd het<br />
ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> verbod<strong>en</strong> om lid te word<strong>en</strong>. Door het uniformverbod <strong>en</strong> weerkorps<strong>en</strong>verbod kon de<br />
NSB zich niet strijdbaar op straat profiler<strong>en</strong>. Anders dan de situatie voor de fascist<strong>en</strong> in Duitsland <strong>en</strong><br />
Italië was geweest ontbrak het in Nederland aan extreemlinkse oppon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om de strijd mee aan te<br />
gaan.<br />
Na de Duitse inval versche<strong>en</strong> de NSB promin<strong>en</strong>t op straat. Het Duitse bezettingsbestuur verle<strong>en</strong>de<br />
Mussert <strong>en</strong> zijn NSB ge<strong>en</strong> regeringsmacht, maar hief wel het ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>verbod <strong>en</strong> het uniform- <strong>en</strong><br />
weerkorps<strong>en</strong>verbod voor de NSB op. Het led<strong>en</strong>tal van de NSB steeg van rond de 33.000 in mei 1940<br />
naar 80.000 halverwege de bezetting.<br />
C(ornelis) van Geelkerk<strong>en</strong> was de plaatsvervang<strong>en</strong>d leider van de NSB <strong>en</strong> “hoofdstormer” van de<br />
Nationale Jeugdstorm. Deze jonger<strong>en</strong>organisatie van de NSB voor jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes tuss<strong>en</strong> de 10 <strong>en</strong><br />
18 jaar telde tijd<strong>en</strong>s de bezetting 16.000 led<strong>en</strong>. De Weer-Afdeling (WA) van de NSB telde circa 8000<br />
led<strong>en</strong>. Naast deze knokploeg<strong>en</strong> voor agitatie <strong>en</strong> provocatie op straat ontstond, onder Duitse dwang,<br />
binn<strong>en</strong> de NSB e<strong>en</strong> formatie die ijverde voor <strong>Nederlands</strong> opgaan als provincie of deelstaat in e<strong>en</strong><br />
toekomstig Groot-Germaans rijk: de Germaanse SS in Nederland. Deze partijelite bleef in aantal klein<br />
<strong>en</strong> omvatte niet meer dan 5000 led<strong>en</strong>. De werv<strong>en</strong>de kracht van de Germaanse SS bevorderde wel de<br />
aanmelding van vrijwilligers voor di<strong>en</strong>st in de Waff<strong>en</strong>-SS aan het Oostfront. Ook in België <strong>en</strong><br />
Noorweg<strong>en</strong> wist<strong>en</strong> de Duitsers de oprichting van Germaanse (niet-Duitse) SS-formaties te<br />
bewerkstellig<strong>en</strong>, waarvan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s veel led<strong>en</strong> doorstroomd<strong>en</strong> naar frontdi<strong>en</strong>st in de Waff<strong>en</strong>-SS.<br />
De NSB’ers werd<strong>en</strong> door het overgrote deel van de bevolking als landverraders geminacht, maar ook<br />
gevreesd. De Duitse bezettingsmacht maakte dankbaar gebruik van de collaboratiebereidheid van de<br />
NSB maar had weinig vertrouw<strong>en</strong> in het niveau van de poldernazi’s. Gaandeweg de bezetting blek<strong>en</strong><br />
de NSB <strong>en</strong> Duitse bezettingsmacht meer <strong>en</strong> meer tot elkaar veroordeeld.<br />
In mei 1942 werd vanuit de NSB e<strong>en</strong> vrijwillige hulppolitie opgericht, hoofdzakelijk gerekruteerd uit<br />
led<strong>en</strong> van de WA <strong>en</strong> de Germaanse SS, die e<strong>en</strong> sterkte had van ongeveer 2000 man. Eind 1942 werd<br />
deze hulppolitie omgevormd tot de Landwacht met 3000 man in de beroepsdi<strong>en</strong>st <strong>en</strong> 7000 tot 9000<br />
man in de hulpdi<strong>en</strong>st. De Landwacht werd aanvankelijk opgericht als zelfbescherminge<strong>en</strong>heid teg<strong>en</strong><br />
het to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de aantal aanslag<strong>en</strong> op NSB’ers door het verzet. Medio 1944 bestond de Landwacht uit<br />
1250 man in beroepsdi<strong>en</strong>st <strong>en</strong> 8800 man in hulpdi<strong>en</strong>st. Begin 1945 war<strong>en</strong> er 5700 man beroeps <strong>en</strong><br />
2000 in de hulpdi<strong>en</strong>st.<br />
Van Geelkerk<strong>en</strong> werd in 1943 inspecteur-g<strong>en</strong>eraal van de Landwacht. Mussert royeerde Van<br />
Geelkerk<strong>en</strong> eind 1944 als lid van de NSB omdat hij de Landwacht “tot e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gstuk van de SS” had<br />
gemaakt.<br />
4
De uit NSB’ers bestaande hulppolitie <strong>en</strong> Landwacht, spott<strong>en</strong>d “Jan Hagel” g<strong>en</strong>oemd, omdat zij<br />
aanvankelijk met jachtgewer<strong>en</strong> war<strong>en</strong> bewap<strong>en</strong>d, war<strong>en</strong> zeer gehaat bij de bevolking vanwege hun<br />
jacht op onderduikers, controleacties bij voedseltocht<strong>en</strong> <strong>en</strong> inzet als hulptroep<strong>en</strong> voor de<br />
Ordnungspolizei <strong>en</strong> SD in het algeme<strong>en</strong>.<br />
De uitbreiding van de <strong>Nederlands</strong>e politie<br />
In de eerste wek<strong>en</strong> van de bezetting leek het erop dat het lev<strong>en</strong> zijn gewone gang hervond. Twee<br />
wek<strong>en</strong> na de <strong>Nederlands</strong>e capitulatie werd de voetbalcompetitie weer hervat.<br />
De <strong>Nederlands</strong>e politie werkte gewoon door, net als de rest van de bevolking.<br />
Het handhav<strong>en</strong> van de op<strong>en</strong>bare orde vergde van de politie e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de inspanning. De NSB, die<br />
niet de verwachte rol in het landsbestuur had gekreg<strong>en</strong>, veroorzaakte met haar Weerafdeling (WA)<br />
relletjes op straat.<br />
Nauwgezette handhaving van de rust <strong>en</strong> orde in het land was de eerste prioriteit van het Duitse<br />
bezettingsbestuur <strong>en</strong> de <strong>Nederlands</strong>e bestuursorgan<strong>en</strong>.<br />
Voor de Duitsers was het voortbestaan van de <strong>Nederlands</strong>e krijgsmacht e<strong>en</strong> onaanvaardbaar risico op<br />
het gebied van rust <strong>en</strong> orde. De krijgsmacht, die bij de inval verbet<strong>en</strong> weerstand had gebod<strong>en</strong>, was in<br />
Duitse og<strong>en</strong> niet betrouwbaar <strong>en</strong> werd gedemobiliseerd. De circa 20.000 <strong>Nederlands</strong>e militair<strong>en</strong> die als<br />
krijgsgevang<strong>en</strong><strong>en</strong> naar Duitsland war<strong>en</strong> gevoerd, werd<strong>en</strong> in juni 1940 vrijgelat<strong>en</strong> nadat zij e<strong>en</strong><br />
verklaring op erewoord hadd<strong>en</strong> afgelegd dat zij ge<strong>en</strong> anti-Duitse acties zoud<strong>en</strong> ondernem<strong>en</strong>. Het<br />
Korps <strong>Politie</strong>troep<strong>en</strong> (e<strong>en</strong> onderdeel van het leger) werd opgehev<strong>en</strong>.<br />
Met de opheffing van de krijgsmacht raakte de Koninklijke Marechaussee haar militaire politietaak<br />
kwijt.<br />
Met deze laatste maatregel greep het Duitse bestuur in de persoon van politiechef Rauter voor het<br />
eerst in op het gebied van het al dec<strong>en</strong>nia lang bestaande <strong>Nederlands</strong>e politiebestel, waarbij de<br />
rijkspolitiezorg werd vervuld door de Koninklijke Marechaussee <strong>en</strong> de Rijksveldwacht <strong>en</strong> de<br />
geme<strong>en</strong>tepolitiezorg door de geme<strong>en</strong>tepolitie <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>teveldwacht. Het Korps <strong>Politie</strong>troep<strong>en</strong><br />
(1660 beroepsmilitair<strong>en</strong>) stond in dit bestel op de achtergrond als militair bijstandskorps om<br />
woeling<strong>en</strong> te beteugel<strong>en</strong>.<br />
Voor de Marechaussee bleef de uitoef<strong>en</strong>ing van de rijkspolitiezorg als taak behoud<strong>en</strong>. De<br />
Marechaussee kwam in zijn geheel onder het gezag <strong>en</strong> beheer van het departem<strong>en</strong>t van Justitie <strong>en</strong><br />
werd daarmee e<strong>en</strong> burgerlijk rijkspolitiekorps. Ook het predicaat “Koninklijke” werd het<br />
traditiegevoelige g<strong>en</strong>darmeriekorps ontnom<strong>en</strong>.<br />
Teg<strong>en</strong>over het wegvall<strong>en</strong> van het Korps <strong>Politie</strong>troep<strong>en</strong> stond als maatregel de forse getalsmatige<br />
uitbreiding van de politie in zijn geheel. E<strong>en</strong> grote wervingsactie in de zomer van 1940 moest de<br />
ontslag<strong>en</strong> militair<strong>en</strong> aanzett<strong>en</strong> om te kiez<strong>en</strong> voor het werk<strong>en</strong> bij de politie, de douane of de<br />
opbouwdi<strong>en</strong>st (de latere arbeidsdi<strong>en</strong>st). De voormalige beroepsmilitair<strong>en</strong> van de <strong>Politie</strong>troep<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong><br />
via het capitulant<strong>en</strong>stelsel de geleg<strong>en</strong>heid over te gaan naar de burgerpolitie.<br />
De sterkte van de gezam<strong>en</strong>lijke <strong>Nederlands</strong>e politie steeg met bijna e<strong>en</strong> derde door de instroom van<br />
5660 ex-militair<strong>en</strong>. De Marechaussee kwam op e<strong>en</strong> sterkte van ongeveer 2500 man, e<strong>en</strong> verdubbeling<br />
van de korpsgrootte. De Rijksveldwacht kreeg er 766 mann<strong>en</strong> bij <strong>en</strong> 1270 militair<strong>en</strong> trad<strong>en</strong> in di<strong>en</strong>st bij<br />
geme<strong>en</strong>tepolitiekorps<strong>en</strong>.<br />
De vooroorlogse opleidingscapaciteit van de politiekorps<strong>en</strong> was niet berek<strong>en</strong>d op e<strong>en</strong> grote instroom<br />
van nieuweling<strong>en</strong>.<br />
Rauter kondigde aan dat er e<strong>en</strong> nieuwe <strong>en</strong> landelijke “soldatische” politieopleiding moest kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
stedelijke politiekorps<strong>en</strong> omgevormd di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> naar Duits model met e<strong>en</strong> opsplitsing in de<br />
uniformdi<strong>en</strong>st (ook aangeduid met het germanisme ordepolitie), de recherche <strong>en</strong> de bestuursdi<strong>en</strong>st of<br />
administratieve politie.<br />
5
Bov<strong>en</strong>al eiste Rauter e<strong>en</strong> “Spitze” voor de <strong>Nederlands</strong>e politie om zijn aanwijzing<strong>en</strong> <strong>en</strong> richtlijn<strong>en</strong> verder<br />
uit te werk<strong>en</strong>.<br />
De eerste stapp<strong>en</strong> war<strong>en</strong> gezet. C<strong>en</strong>tralisering, e<strong>en</strong>making <strong>en</strong> militarisering van het politieapparaat<br />
lag<strong>en</strong> in het verschiet.<br />
E<strong>en</strong> top voor de politie<br />
In augustus <strong>en</strong> september 1940 kreeg de door Rauter geëiste “Spitze” voor de <strong>Nederlands</strong>e politie vorm.<br />
Het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal van <strong>Politie</strong><br />
Bij het departem<strong>en</strong>t van Justitie werd in augustus 1940 door secretaris-g<strong>en</strong>eraal J.C. T<strong>en</strong>kink e<strong>en</strong><br />
Directoraat-G<strong>en</strong>eraal van politie gevormd. Directeur-g<strong>en</strong>eraal van politie werd mr. A. Brants, voordi<strong>en</strong><br />
procureur-g<strong>en</strong>eraal bij het Haagse gerechtshof. Het directoraat werd belast met alle zak<strong>en</strong> aangaande<br />
organisatie, beheer, huishouding <strong>en</strong> taak van de gehele <strong>Nederlands</strong>e politie, met de nadruk op de<br />
recherche <strong>en</strong> de administratieve politie. Brants kreeg de beschikking over e<strong>en</strong> staf. Ook werd<strong>en</strong> de<br />
Rijksvreemdeling<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st <strong>en</strong> Rijksid<strong>en</strong>tificatiedi<strong>en</strong>st, die in 1939 war<strong>en</strong> opgericht , onder het<br />
Directoraat-G<strong>en</strong>eraal geplaatst.<br />
De G<strong>en</strong>erale Inspectie der <strong>Nederlands</strong>e <strong>Politie</strong><br />
E<strong>en</strong> maand na het directoraat-g<strong>en</strong>eraal werd in september 1940 de G<strong>en</strong>erale Inspectie der <strong>Nederlands</strong>e<br />
<strong>Politie</strong> opgericht. Aan het hoofd van de inspectie stond e<strong>en</strong> inspecteur-g<strong>en</strong>eraal, die direct<br />
verantwoording schuldig was aan de secretaris-g<strong>en</strong>eraal van Justitie.<br />
De inspectie was belast met de leiding van de geüniformeerde politie (ordepolitie). Het betrof<br />
hoofdzakelijk het toezicht op de juiste uitvoering van de di<strong>en</strong>st, de regeling van bijstand <strong>en</strong> de<br />
sam<strong>en</strong>werking met de Ordnungspolizei. De inspectie moest vooral het “bisherige Neb<strong>en</strong>- und<br />
Geg<strong>en</strong>einanderarbeit<strong>en</strong>” van de rijkspolitiekorps<strong>en</strong> (Marechaussee <strong>en</strong> Rijksveldwacht) beëindig<strong>en</strong>.<br />
De kolonel der Marechaussee A.W. de Koningh bekleedde het ambt van 17 september 1940 tot op 1 mei<br />
1941, to<strong>en</strong> hij ontslag nam omdat hij in de functie het <strong>Nederlands</strong>e belang niet meer kon di<strong>en</strong><strong>en</strong>; daarna<br />
werd het ambt overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door zijn chef-staf, de marechausseeoverste H.W.B. Croiset van Uchel<strong>en</strong>.<br />
De Koningh was kort voor de Duitse inval b<strong>en</strong>oemd tot inspecteur van het Wap<strong>en</strong> der Koninklijke<br />
Marechaussee; dit inspecteurschap, dat ondergeschikt werd aan de inspecteur-g<strong>en</strong>eraal, werd na De<br />
Koningh waarnem<strong>en</strong>d bekleed door overste H. van Everding<strong>en</strong>. Van Everding<strong>en</strong> nam uit solidariteit met<br />
De Koningh ook op 1 mei 1941 ontslag <strong>en</strong> werd als inspecteur van de Marechaussee opgevolgd door de<br />
Duitsgezinde A. Boellaard.<br />
Het ambt van inspecteur-g<strong>en</strong>eraal lijkt niet formeel te zijn opgehev<strong>en</strong>, maar verdwe<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> beeld.<br />
Met het wegvoer<strong>en</strong> van de beroepsofficier<strong>en</strong> in mei 1942 verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> ook Croiset van Uchel<strong>en</strong> <strong>en</strong> De<br />
Koningh in krijgsgevang<strong>en</strong>schap naar Duitsland <strong>en</strong> Pol<strong>en</strong>. De G<strong>en</strong>erale Inspectie <strong>en</strong> de functie van<br />
inspecteur-g<strong>en</strong>eraal kwam<strong>en</strong> in de nieuwe politieorganisatie na maart 1943 niet meer voor. Het<br />
personeel ging over naar de Algem<strong>en</strong>e Staf van het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal.<br />
Secretaris-g<strong>en</strong>eraal van Justitie T<strong>en</strong>kink nam in maart 1941, na de Februaristaking, ontslag, naar eig<strong>en</strong><br />
zegg<strong>en</strong> omdat hij Nederland zag verander<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> rechtsstaat in e<strong>en</strong> machtsstaat. Zijn plaats op het<br />
departem<strong>en</strong>t kwam tijdelijk in hand<strong>en</strong> van J. Hooykaas, die voor de Duitsers niet meegaand g<strong>en</strong>oeg<br />
bleek. Vanaf 1 juli 1941 bekleedde de NSB’er <strong>en</strong> SS-sympathisant, professor J.J. Schrieke, de functie.<br />
Met ingang van 1 juli 1941 werd de functie van gevolmachtigde bij het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal van <strong>Politie</strong><br />
voor de reorganisatie van de <strong>Nederlands</strong>e politie in het lev<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong>. De gevolmachtigde, mr. L.J.<br />
Broers<strong>en</strong>, was lid van de NSB <strong>en</strong> de Germaanse SS, maar bov<strong>en</strong>al gunsteling <strong>en</strong> stroman van Rauter.<br />
In april 1942 werd Broers<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s gevolmachtigde bij het departem<strong>en</strong>t van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong>, dat<br />
tot september 1944 geleid werd door secretaris-g<strong>en</strong>eraal K.J. Frederiks.<br />
6
Bij besluit van de secretaris-g<strong>en</strong>eraal van Justitie van 3 december 1941 werd de functie van directeurg<strong>en</strong>eraal<br />
van politie opgehev<strong>en</strong>. Zijn taak <strong>en</strong> bevoegdhed<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> over op de gevolmachtigde bij het<br />
Directoraat-G<strong>en</strong>eraal..<br />
Nadat op 1 maart 1943 de Verord<strong>en</strong>ing Organisatie <strong>Politie</strong> in werking was getred<strong>en</strong>, werd de functie van<br />
directeur-g<strong>en</strong>eraal van politie opnieuw in het lev<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong>. Di<strong>en</strong>s directe baas, de secretaris-g<strong>en</strong>eraal<br />
van het departem<strong>en</strong>t van justitie, Schrieke, werd tev<strong>en</strong>s met de waarneming van deze functie belast.<br />
Schrieke zelf omschreef het directoraat-g<strong>en</strong>eraal als het c<strong>en</strong>trale doorz<strong>en</strong>dstation voor Rauters bevel<strong>en</strong><br />
aan de <strong>Nederlands</strong>e politie.<br />
Broers<strong>en</strong> werd het hoofd van de Algem<strong>en</strong>e Staf van het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal <strong>en</strong> had daarmee feitelijk<br />
de leiding over de <strong>Nederlands</strong>e politie. Broers<strong>en</strong> werd in oktober 1943 opgevolgd door P. J. Kooymans,<br />
<strong>en</strong> die weer door politieoverste Y. de Boer, de bondsleider van de Kameraadschapsbond.<br />
Het directoraat-g<strong>en</strong>eraal van politie was aanvankelijk in D<strong>en</strong> Haag gevestigd; later in Hoog Soer<strong>en</strong> (bij<br />
Apeldoorn), Nijmeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> vanaf september 1944 in Zwolle. Het directoraat telde ongeveer 650<br />
ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>, opgesplitst in de uitvoer<strong>en</strong>de di<strong>en</strong>st (van de geüniformeerde politie), de recherche <strong>en</strong> de<br />
bestuursdi<strong>en</strong>st (voor juridische <strong>en</strong> administratieve zak<strong>en</strong>).<br />
Unificatie <strong>en</strong> verstatelijking van de politie<br />
In de zomer <strong>en</strong> het najaar van 1940 was de politie massaal versterkt door de instroom van exmilitair<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> was er op last van Rauter e<strong>en</strong> politietop gevormd, bestaande uit het Directoraat-<br />
G<strong>en</strong>eraal van <strong>Politie</strong> <strong>en</strong> de G<strong>en</strong>erale Inspectie der <strong>Nederlands</strong>e politie. De politietop kreeg als<br />
belangrijkste opdracht<strong>en</strong> van Rauter: t<strong>en</strong> eerste het beëindig<strong>en</strong> van “het naast elkaar werk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
elkaar teg<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>” van de rijkspolitiekorps<strong>en</strong> (Marechaussee <strong>en</strong> het Korps Rijksveldwacht), t<strong>en</strong><br />
tweede het opzett<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> uniform <strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal opleidingsstelsel. Het eerste probleem werd<br />
aangepakt met voorstell<strong>en</strong> voor dislocatie van de rijkspolitiekorps<strong>en</strong>, kortom het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> strikte territoriale scheiding tuss<strong>en</strong> de bewakingsgebied<strong>en</strong> van de Marechaussee <strong>en</strong> de<br />
Rijksveldwacht. De beide korpsleiding<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> afzonderlijk plann<strong>en</strong>, maar al snel kreg<strong>en</strong> het<br />
departem<strong>en</strong>t van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong>, de procureurs-g<strong>en</strong>eraal <strong>en</strong> de commissariss<strong>en</strong> van de<br />
provincies lucht van de zaak <strong>en</strong> eist<strong>en</strong> inspraak in het proces. Er werd<strong>en</strong>, conform de vooroorlogse<br />
traditie, commissies gevormd om het vraagstuk te onderzoek<strong>en</strong>. Rauter kreeg er g<strong>en</strong>oeg van <strong>en</strong><br />
hakte in november 1940 de knoop door. Ge<strong>en</strong> dislocatie, maar unificatie: e<strong>en</strong>making van de<br />
rijkspolitie door de opheffing van de Rijksveldwacht <strong>en</strong> de opname van de rijksveldwachters in de<br />
Marechaussee als e<strong>en</strong>heidsrijkspolitiekorps. Nadat de Rijksveldwachters per 1 maart 1941 war<strong>en</strong><br />
overgegaan naar de Marechaussee, bestond het personeel van de Marechaussee voor e<strong>en</strong> derde<br />
deel uit voormalige Rijksveldwachters.<br />
Aangaande de schepping van e<strong>en</strong> uniform opleidingsstelsel kwam er uit de politietop ge<strong>en</strong><br />
noem<strong>en</strong>swaardig alternatief teg<strong>en</strong>over het scholingsmodel met Lehrbataillone van Duitse zijde.<br />
De poging<strong>en</strong> van de politietop om voorstell<strong>en</strong> commissiebreed te onderzoek<strong>en</strong>, vertragingstactiek<br />
toe te pass<strong>en</strong> <strong>en</strong> baas in eig<strong>en</strong> huis te blijv<strong>en</strong> war<strong>en</strong> volkom<strong>en</strong> spaak gelop<strong>en</strong>.<br />
De unificatie van de rijkspolitie, de oprichting van het POB in Schalkhaar, het gewelddadige neerslaan<br />
van de Februaristaking door Duitse e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> <strong>en</strong> de eerste serie van doodvonniss<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
verzetsled<strong>en</strong>, maakt<strong>en</strong> duidelijk dat het rijkscommissariaat vastbeslot<strong>en</strong> was de bezettingsmacht met<br />
alle geweld te handhav<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat de taak van de <strong>Nederlands</strong>e politietop was beperkt tot het<br />
uitvoer<strong>en</strong> van de dictat<strong>en</strong> van Rauter. In het voorjaar van 1941 gav<strong>en</strong> de secretaris-g<strong>en</strong>eraal van<br />
Justitie, de inspecteur-g<strong>en</strong>eraal van de <strong>Nederlands</strong>e politie <strong>en</strong> de inspecteur van de Marechaussee er<br />
de brui aan.<br />
De zelfgekoz<strong>en</strong> ontslag<strong>en</strong> van T<strong>en</strong>kink, De Koningh <strong>en</strong> Van Everding<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> Rauter niet der<strong>en</strong>. Hij<br />
drukte kort daarna de b<strong>en</strong>oeming door van de NSB’er L. Broers<strong>en</strong> tot gevolmachtigde voor de<br />
reorganisatie van de <strong>Nederlands</strong>e politie bij het directoraat-g<strong>en</strong>eraal.<br />
7
Veel van Rauters plann<strong>en</strong> trad<strong>en</strong> juist vanaf het voorjaar van 1941 in werking. In Schalkhaar begon de<br />
eerste lichting politierekrut<strong>en</strong> aan de soldatische opleiding <strong>en</strong> in Amsterdam werd de eerste geslot<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong>heid opgericht.<br />
In de grote, stedelijke politiekorps<strong>en</strong> werd de driedeling naar Duits model ingevoerd met e<strong>en</strong> opsplitsing<br />
in de uniformdi<strong>en</strong>st (ordepolitie), de recherche <strong>en</strong> de bestuursdi<strong>en</strong>st (administratieve politie). Op<br />
recherchegebied vorderde de uitbouw van de rijksrecherchec<strong>en</strong>trale <strong>en</strong> vorming van lokale politieke<br />
opsporingsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>. In de loop van de jar<strong>en</strong> 1941 <strong>en</strong> 1942 werd de politie gezuiverd door het ontslaan<br />
van onwillig <strong>en</strong> Deutschfeindlich personeel <strong>en</strong> de b<strong>en</strong>oeming van Duitsgezinde korpschefs, terwijl<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de naar nationaal-socialistische maatstav<strong>en</strong> opgeleide Schalkhaarders begonn<strong>en</strong> in te<br />
strom<strong>en</strong> in de politiekorps<strong>en</strong>.<br />
In het staat- <strong>en</strong> letterkundig nieuwsblad Het Vaderland van 30 mei 1941 ging de waarnem<strong>en</strong>d<br />
hoofdcommissaris van Rotterdam, de NSB’er J.P. Roszbach, zeer uitvoerig in op de wijziging<strong>en</strong>, die alle<br />
<strong>Nederlands</strong>e politiekorps<strong>en</strong> in de eerstvolg<strong>en</strong>de tijd zoud<strong>en</strong> ondergaan: de politie zou op militaire leest<br />
geschoeid word<strong>en</strong> <strong>en</strong> grotere bevoegdhed<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>, waardoor het “veldwachterachtige” zou<br />
verdwijn<strong>en</strong>. De nieuwe ordepolitie, resultaat van de str<strong>en</strong>ge scheiding tuss<strong>en</strong> de straatdi<strong>en</strong>st <strong>en</strong> de<br />
justitiële di<strong>en</strong>st, zou in de toekomst ook e<strong>en</strong> opvoed<strong>en</strong>de taak krijg<strong>en</strong>.<br />
De politiekorps<strong>en</strong> van de zes grootste geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van Nederland (Amsterdam, Rotterdam, D<strong>en</strong> Haag,<br />
Utrecht, Groning<strong>en</strong> <strong>en</strong> Eindhov<strong>en</strong>) zoud<strong>en</strong> per 1 januari 1942 staatspolitie word<strong>en</strong>, <strong>en</strong> di<strong>en</strong>t<strong>en</strong>gevolge<br />
zoud<strong>en</strong> de personeelsled<strong>en</strong> willekeurig overgeplaatst kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. De hoofdcommissariss<strong>en</strong> van<br />
politie zoud<strong>en</strong> dezelfde bevoegdhed<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> politiepresid<strong>en</strong>t in het Groot-Duitse rijk <strong>en</strong> niet<br />
meer onder de bevel<strong>en</strong> staan van e<strong>en</strong> burgemeester. Daarmee was de kwestie met “deze figur<strong>en</strong>”<br />
opgelost. Ook de marechaussee zou deel gaan uitmak<strong>en</strong> van de staatspolitie.<br />
Rauter reageerde hierop door op 2 mei 1941 de politiereorganisatie tot e<strong>en</strong> geheime operatie te<br />
bestempel<strong>en</strong>. In krant<strong>en</strong> <strong>en</strong> tijdschrift<strong>en</strong> mocht er niet meer over gerept word<strong>en</strong>.<br />
Nadat Broers<strong>en</strong> in april 1942 ook bij het departem<strong>en</strong>t van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> was b<strong>en</strong>oemd tot<br />
gevolmachtigde voor de reorganisatie van de <strong>Nederlands</strong>e politie, richtte Rauter zijn aandacht op de<br />
herstructurering van de geme<strong>en</strong>telijke politiezorg.<br />
De verord<strong>en</strong>ing betreff<strong>en</strong>de de politionele di<strong>en</strong>st in de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van 28 november 1942, maakte<br />
e<strong>en</strong> eind aan de geme<strong>en</strong>teveldwacht <strong>en</strong> bepaalde dat de politionele di<strong>en</strong>st in de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> werd<br />
uitgeoef<strong>en</strong>d door óf geme<strong>en</strong>tepolitie óf marechaussee <strong>en</strong> dat in beginsel in één bepaalde geme<strong>en</strong>te<br />
maar door één soort politie di<strong>en</strong>st werd gedaan.<br />
Van de 1730 geme<strong>en</strong>teveldwachters ging<strong>en</strong> er 1610 over naar de Marechaussee; voor dit korps was<br />
het de derde massale instroom van vreemdeling<strong>en</strong>.<br />
De verord<strong>en</strong>ing trad in werking op 1 december 1942 <strong>en</strong> op 12 januari 1943 volgde e<strong>en</strong> beschikking<br />
van de secretariss<strong>en</strong>-g<strong>en</strong>eraal van Justitie <strong>en</strong> Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> met de aanwijzing <strong>en</strong> opsomming<br />
van de 129 geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, waarin de politiedi<strong>en</strong>st door geme<strong>en</strong>tepolitie uitgeoef<strong>en</strong>d ging word<strong>en</strong>.<br />
Inmiddels had de Verord<strong>en</strong>ing Organisatie <strong>Politie</strong> (V.O.P.) van 14 december 1942 (gevolgd door de<br />
toelichting daarop door Broers<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> circulaire van 25 januari 1943) echter duidelijk gemaakt dat<br />
de herstructurering van de geme<strong>en</strong>tepolitiezorg <strong>en</strong>kel e<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>stap was op de weg naar de<br />
verstatelijking van de politie, waarbij de acht grootste geme<strong>en</strong>tepolitiekorps<strong>en</strong> <strong>en</strong> de marechaussee<br />
staatspolitie werd<strong>en</strong>, de overgeblev<strong>en</strong> 121 geme<strong>en</strong>tepolitiekorps<strong>en</strong> ondergeschikt werd<strong>en</strong> aan de<br />
staatspolitie <strong>en</strong> bottom up de burgemeesters, de commissariss<strong>en</strong> van de provincies <strong>en</strong> het<br />
departem<strong>en</strong>t van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> veel van hun zegg<strong>en</strong>schap over ordehandhaving <strong>en</strong> politie<br />
verlor<strong>en</strong>.<br />
Deze zeer ingrijp<strong>en</strong>de reorganisatie van de gehele <strong>Nederlands</strong>e politie kreeg haar beslag met het in<br />
werking tred<strong>en</strong> van de V.O.P. op 1 maart 1943.<br />
8
De geslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong><br />
Bij de uitbreiding van de politie in de zomer van 1940 was de Marechaussee goed bedeeld. Zowel<br />
Rauter als de <strong>Nederlands</strong>e politietop war<strong>en</strong> beducht voor het uitbrek<strong>en</strong> van grootschalige onlust<strong>en</strong> in de<br />
eerste bezettingswinter. Versterking van de politie was noodzakelijk, opdat de politie als <strong>en</strong>ige<br />
overgeblev<strong>en</strong> <strong>Nederlands</strong>e gewap<strong>en</strong>de macht rust <strong>en</strong> orde kon handhav<strong>en</strong>.<br />
Daarom moest de Marechaussee versterkt word<strong>en</strong> door geconc<strong>en</strong>treerde e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>, eskadrons, bij de<br />
grote sted<strong>en</strong>. Deze eskadrons van circa honderd Marechausseemanschapp<strong>en</strong> elk di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> de<br />
uniformdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> in de sted<strong>en</strong> te ondersteun<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij grootschalige ordeverstoring<strong>en</strong> gewap<strong>en</strong>de<br />
bijstand te lever<strong>en</strong>.<br />
Terwijl de vorming van de eskadrons vorderde kondigde Rauter eind 1940 aan dat er e<strong>en</strong> nieuwe <strong>en</strong><br />
landelijke “soldatische” politieopleiding moest kom<strong>en</strong>, gebaseerd op de Lehrbataillone van de Duitse<br />
politie <strong>en</strong> krijgsmacht. Dit opleidings- <strong>en</strong> organisatiestelsel, waarbij de jonge <strong>en</strong> dus naar leeftijd meest<br />
weerbare <strong>en</strong> politiek kneedbare politierekrut<strong>en</strong> in geslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> gekazerneerd werd<strong>en</strong>, voorzag in<br />
de behoefte aan parate gewap<strong>en</strong>de interv<strong>en</strong>tie-e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>, gekoppeld aan de militaire tucht,<br />
kameraadschap <strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>de politieke indoctrinatie van het kazernelev<strong>en</strong>. Dit stelsel, dat in<br />
Duitsland in de woelige begintijd van de Weimarrepubliek was ontstaan, door de Nazi’s was<br />
geperfectioneerd <strong>en</strong> dat in het naoorlogse Duitland in afgezwakte vorm als Bereitschaftspolizei zou<br />
voortbestaan, was volkom<strong>en</strong> on-<strong>Nederlands</strong> in schaal <strong>en</strong> opzet.<br />
De rekrut<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> e<strong>en</strong> opleiding van zes maand<strong>en</strong> aan het c<strong>en</strong>trale opleidingsinstituut doorlop<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
daarna voor drie jaar di<strong>en</strong>st do<strong>en</strong> in gekazerneerde, geslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>, waarin praktijkwerk <strong>en</strong><br />
voortgezette vorming sam<strong>en</strong>ging<strong>en</strong>. Pas daarna zoud<strong>en</strong> de mann<strong>en</strong> verder doorstrom<strong>en</strong> in de<br />
politieorganisatie, naar de straatdi<strong>en</strong>st of recherche.<br />
Bij de Februaristaking had de <strong>Nederlands</strong>e politie volg<strong>en</strong>s Rauter restlos versagt. Het Amsterdamse<br />
korps had te laat <strong>en</strong> te slap opgetred<strong>en</strong>, de eskadrons van de Marechaussee geschitterd door<br />
afwezigheid in de hoofdstad. De burgemeester <strong>en</strong> korpschef Versteeg kreg<strong>en</strong> ontslag. Het politiekorps<br />
kwam voorlopig onder toezicht van e<strong>en</strong> Duitse politiepresid<strong>en</strong>t, SS-Oberführer Walter Schröder. Deze<br />
bereidde de oprichting van e<strong>en</strong> gekazerneerde geslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid voor, conform de eis van Rauter dat er<br />
vaart gemaakt moest word<strong>en</strong> met de start van de c<strong>en</strong>trale, landelijke politieopleiding in Schalkhaar <strong>en</strong><br />
de oprichting van geslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> in de grootstedelijke politiekorps<strong>en</strong>.<br />
Op 7 mei 1941 trad Sybr<strong>en</strong> Tulp aan als nieuwe korpschef van Amsterdam. Deze ex-officier van het KNIL<br />
<strong>en</strong> bewonderaar van het autoritaire Nazi-Duitsland had ervaring met het neerslaan van oproer<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
opleiding van rekrut<strong>en</strong>. Snel realiseerde hij de vorming <strong>en</strong> uitrusting van e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid,<br />
bestaande uit voormalige led<strong>en</strong> van de vooroorlogse karabijnbrigade <strong>en</strong> jonge ex-militair<strong>en</strong> die in de<br />
zomer van 1940 bij het Amsterdamse politiekorps in di<strong>en</strong>st war<strong>en</strong> getred<strong>en</strong>. Het <strong>Politie</strong>bataljon<br />
Amsterdam (PBA) had e<strong>en</strong> sterkte van 254 man, onderverdeeld in twee compagnieën van elk drie<br />
secties. Elke sectie bestond uit drie groep<strong>en</strong>. De politiemann<strong>en</strong> war<strong>en</strong> uitgerust met staalhelm <strong>en</strong><br />
karabijn <strong>en</strong> beschikt<strong>en</strong> over uitrukauto’s.<br />
Rauter <strong>en</strong> de bevelhebber van de Ordnungspolizei, Otto Schumann, war<strong>en</strong> op 2 juli 1941 te gast bij het<br />
defilé ter geleg<strong>en</strong>heid van de officiële ingebruikname van de kazerne van het <strong>Politie</strong>bataljon Amsterdam<br />
in e<strong>en</strong> voormalige schol<strong>en</strong>complex aan het Cornelis Troostplein.<br />
Het bataljon werd ingezet bij verkeerscontroles, controles van persoonsbewijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> controle op de<br />
naleving van verduisteringsvoorschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong> spertijd. In november 1941 leverde het bataljon 100<br />
manschapp<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong> met rechercheurs winkels van jod<strong>en</strong> slot<strong>en</strong> <strong>en</strong> de winkelvoorraad<br />
confisqueerd<strong>en</strong>. Dat was het eerste optred<strong>en</strong> van het bataljon in het kader van de uitvoering van antijoodse<br />
maatregel<strong>en</strong>.<br />
Eind 1941 bleek Tulp, ondanks de sfeer van “gezonde kameraadschap” in de kazerne, nog niet tevred<strong>en</strong><br />
met de houding <strong>en</strong> het niveau van het bataljon.<br />
9
Hij wist van Rauter gedaan te krijg<strong>en</strong> dat zijn bataljon vervang<strong>en</strong> zou word<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> nieuw bataljon,<br />
bestaande uit m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van de eerste lichting van de opleiding in Schalkhaar. Het oude Amsterdamse<br />
bataljon ging naar Schalkhaar voor e<strong>en</strong> vervolgopleiding. Drie inspecteurs <strong>en</strong> twee ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> weigerd<strong>en</strong> te<br />
vertrekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> ontslag.<br />
Op 4 maart 1942 arriveerd<strong>en</strong> de twee nieuwe politiecompagnieën uit Schalkhaar in Amsterdam.<br />
De Schalkhaarders werd<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong> met marsmuziek door de Amsterdamse <strong>Politie</strong>kapel.<br />
Het stafmuziekkorps was opgericht in navolging van de muziekkorps<strong>en</strong> van de politie in D<strong>en</strong> Haag <strong>en</strong><br />
Rotterdam <strong>en</strong> van het POB te Schalkhaar. Bij marcher<strong>en</strong> <strong>en</strong> parades mocht marsmuziek immers niet<br />
ontbrek<strong>en</strong>.<br />
Op 18 mei 1942 bracht Himmler e<strong>en</strong> bezoek aan de boll<strong>en</strong>veld<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan Amsterdam. Op het<br />
<strong>Museum</strong>plein paradeerde het politiebataljon voor de hoge gast. Volg<strong>en</strong>s korpschef Tulp had het bataljon<br />
qua houding <strong>en</strong> uiterlijk e<strong>en</strong> goede indruk op Himmler gemaakt.<br />
In de wek<strong>en</strong> daarna moest Tulp bijna de helft van zijn bataljonsled<strong>en</strong> afstaan. Zij vertrokk<strong>en</strong> als<br />
instructeurs voor de opleiding van de Vrijwillige Hulppolitie, werd<strong>en</strong> geselecteerd voor e<strong>en</strong> opleiding aan<br />
de <strong>Politie</strong>-Officiersschool, of moest<strong>en</strong> in Utrecht <strong>en</strong> Haarlem personeelstekort<strong>en</strong> in de uniformdi<strong>en</strong>st<br />
opvull<strong>en</strong>. Eind juli had Tulp in Amsterdam nog 139 man over, maar in oktober werd het bataljon met<br />
opgeleid<strong>en</strong> van de tweede lichting van het POB in Schalkhaar weer op sterkte gebracht.<br />
Begin juli 1942 startte de Sipo <strong>en</strong> SD in Amsterdam het ophal<strong>en</strong> van jod<strong>en</strong>, met hulp van <strong>Nederlands</strong>e<br />
rechercheurs van de politieke recherche. Eind juli besprak<strong>en</strong> Tulp <strong>en</strong> Rauter de inzet van het PBA <strong>en</strong> het<br />
Amsterdamse korps in zijn geheel daarbij. Rauter sprak zich uit voor de inzet van het PBA: juist de<br />
onaang<strong>en</strong>ame aard van het werk zou het karakter van de politiemann<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> hard<strong>en</strong>. Het bataljon<br />
zou bij inzett<strong>en</strong> onder het bevel kom<strong>en</strong> te staan van de plaatselijke commandant van de<br />
Ordnungspolizei.<br />
Vanaf de grote razzia op 6 augustus werd het <strong>Politie</strong>bataljon int<strong>en</strong>sief ingezet bij het uit huis hal<strong>en</strong> van<br />
jod<strong>en</strong>, in september zelfs vijf avond<strong>en</strong> per week. Ook werd<strong>en</strong> bataljonsled<strong>en</strong> in oktober ingezet bij<br />
ophaalacties in Rotterdam.<br />
In september 1942 stuurt Rauter e<strong>en</strong> “Zwisch<strong>en</strong>bericht über die Abschiebung der Jud<strong>en</strong>” naar<br />
Himmler <strong>en</strong> rapporteert daarin: “Die neu<strong>en</strong> Hundertschaft<strong>en</strong> der holländisch<strong>en</strong> Polizei mach<strong>en</strong> sich in<br />
der Jud<strong>en</strong>frage ausgezeichnet und verhaft<strong>en</strong> Tag und Nacht zu hundert<strong>en</strong> die Jud<strong>en</strong>.” Rauter<br />
vermeldde in het bericht ook dat het af <strong>en</strong> toe voorkwam dat e<strong>en</strong> politieman zich met<br />
Jud<strong>en</strong>eig<strong>en</strong>tum verrijkte. Korpschef Tulp rapporteerde uitgebreid aan Rauter over het optred<strong>en</strong> van<br />
het PBA waarbij hij het aandeel van het bataljon in het oppakk<strong>en</strong> van gemiddeld 450 jod<strong>en</strong> per avond<br />
prees. E<strong>en</strong> prestatie die te dank<strong>en</strong> was aan hun volkom<strong>en</strong> juiste opleiding <strong>en</strong> vorming in Schalkhaar,<br />
aldus Tulp. Tulp kon echter niet ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat er misdraging<strong>en</strong> plaatsvond<strong>en</strong>.<br />
Na het overlijd<strong>en</strong> van korpschef Tulp in oktober 1942 werd de kazerne van het PBA de Tulpkazerne<br />
g<strong>en</strong>oemd; de 1 ste compagnie van het bataljon werd omgedoopt in Sybr<strong>en</strong> Tulpcompagnie. De<br />
politiemann<strong>en</strong> van het PBA stond<strong>en</strong> in Amsterdam als de “zwarte tulp<strong>en</strong>” bek<strong>en</strong>d.<br />
De misdraging<strong>en</strong> verergerd<strong>en</strong> naarmate de ophaalacties voortduurd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van de kaderled<strong>en</strong> van<br />
het PBA stond bek<strong>en</strong>d als de “bontjass<strong>en</strong>koning”. Meer melding<strong>en</strong> van machtsmisbruik, corruptie,<br />
mishandeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> diefstall<strong>en</strong> bereikt<strong>en</strong> de korpsleiding. In november was het bataljon drie wek<strong>en</strong><br />
lang weer vijf avond<strong>en</strong> per week in actie. Eind november verzocht de korpsleiding de bevelhebber<br />
van de Ordnungspolizei om het PBA niet meer te belast<strong>en</strong> met het ophal<strong>en</strong> van jod<strong>en</strong>, omdat er ge<strong>en</strong><br />
tijd overbleef voor de nodige politievaktechnische vorming <strong>en</strong> exercitie, waardoor de interne tucht<br />
ondergrav<strong>en</strong> werd. Bevelhebber Schumann reageerde niet.<br />
Begin 1943 was de tucht <strong>en</strong> discipline in de kazerne ver te zoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> het ziekteverzuim <strong>en</strong>orm. E<strong>en</strong><br />
dertigtal bataljonsled<strong>en</strong> werd uit politiedi<strong>en</strong>st ontslag<strong>en</strong>.<br />
Vanaf half februari 1943 schakelde de Ordnungspolizei in Amsterdam de Vrijwillige Hulppolitie in bij<br />
het ophal<strong>en</strong> van jod<strong>en</strong>. Zij haald<strong>en</strong> ruim duiz<strong>en</strong>d jod<strong>en</strong> per week uit hun huiz<strong>en</strong>.<br />
10
Het PBA werd alle<strong>en</strong> belast met het toezicht op jod<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het transport naar Westerbork <strong>en</strong> de<br />
bewaking van risicopand<strong>en</strong> in de stad zoals arbeidsbureaus. Van de hulppolitie ging<strong>en</strong> 79<br />
manschapp<strong>en</strong> over naar het PBA om e<strong>en</strong> derde compagnie te vorm<strong>en</strong>.<br />
In Amsterdam eindigde het grootschalig oppakk<strong>en</strong> van jod<strong>en</strong> met razzia’s op 25 mei <strong>en</strong> 20 juni 1943.<br />
Bij de razzia in mei pakt<strong>en</strong> Duitse e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> <strong>en</strong> het PBA, de Vrijwillige Hulppolitie, e<strong>en</strong> detachem<strong>en</strong>t<br />
van de Haagse politie <strong>en</strong> de joodse Ordedi<strong>en</strong>st uit Westerbork ruim 4000 jod<strong>en</strong> op.<br />
Bij de laatste razzia in juni werd<strong>en</strong> behalve Duitse e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> de Vrijwillige Hulppolitie <strong>en</strong> de<br />
Ordedi<strong>en</strong>st van Westerbork ingezet.<br />
In september 1943 war<strong>en</strong>, volg<strong>en</strong>s het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal, als geslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> <strong>Politie</strong><br />
Compagnieën bij de <strong>Nederlands</strong>e politie ingedeeld, allemaal bij Staatspolitiekorps<strong>en</strong>:<br />
<strong>Politie</strong> Bataljon Amsterdam (PBA), bestaande uit de 1 e (Sybr<strong>en</strong> Tulp Compagnie) <strong>en</strong> 2 e <strong>Politie</strong><br />
Compagnie Amsterdam;<br />
1 ste <strong>Politie</strong> Compagnie ’s-Grav<strong>en</strong>hage (opgericht in oktober 1942);<br />
2de <strong>Politie</strong> Compagnie ’s-Grav<strong>en</strong>hage (opgericht in juli 1943) ;<br />
1 ste <strong>Politie</strong> Compagnie Rotterdam (voorshands gelegerd te Dev<strong>en</strong>ter);<br />
2 de <strong>Politie</strong> Compagnie Rotterdam (voorshands gelegerd te Dev<strong>en</strong>ter);<br />
<strong>Politie</strong> Compagnie Eindhov<strong>en</strong> (voorshands gelegerd te Tilburg, bij het bataljon van de<br />
Ordnungspolizei).<br />
De laatste vier van de compagnieën in de opsomming hadd<strong>en</strong> in april 1943 hun opleiding in<br />
Schalkhaar voltooid <strong>en</strong> werd<strong>en</strong> tot in juli ingezet bij de gr<strong>en</strong>sbewaking aan de Belgische gr<strong>en</strong>s. De<br />
twee compagnieën uit Dev<strong>en</strong>ter, die voor Rotterdam bestemd war<strong>en</strong>, zijn waarschijnlijk opgegaan in<br />
het PBA, want volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> door de Ordnungspolizei opgemaakt sterkteoverzicht uit augustus 1944<br />
bestond het PBA uit 507 man, hetge<strong>en</strong> duidt op vier compagnieën.<br />
In Rotterdam was pas in februari 1944 e<strong>en</strong> compagnie aanwezig.<br />
Na Dolle Dinsdag dok<strong>en</strong> veel led<strong>en</strong> van de geslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> onder. De bezetter besloot de<br />
e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> weg<strong>en</strong>s grote onbetrouwbaarheid nog in september op te heff<strong>en</strong>. De Compagnie<br />
Eindhov<strong>en</strong> werd van Tilburg naar Amsterdam overgeplaatst. Daar werd<strong>en</strong> zij in de Tulpkazerne door<br />
de Ordnungspolizei omsingeld <strong>en</strong> ontwap<strong>en</strong>d. De led<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> de keuze: of di<strong>en</strong>stneming bij de<br />
Duitse politie of op transport naar Duitsland als dwangarbeider. Slechts e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>tal koos voor<br />
opname in de Orpo. De ander<strong>en</strong> vertrokk<strong>en</strong> op transport naar Neu<strong>en</strong>gamme. Teg<strong>en</strong> de Haagse<br />
compagnieën trad de Ordnungspolizei vergelijkbaar op.<br />
Het <strong>Politie</strong> Bataljon Amsterdam was in detachem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verspreid. Het detachem<strong>en</strong>t dat in Nijmeg<strong>en</strong><br />
de gebouw<strong>en</strong> van het directoraat bewaakte werd door de Duitsers ongemoeid gelat<strong>en</strong>.<br />
Detachem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die belast war<strong>en</strong> met de bewakingstak<strong>en</strong> in Westerbork <strong>en</strong> Kamp Erica bij Omm<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> ook voor de keuze gesteld; de meerderheid van h<strong>en</strong> moest verdedigingswerk<strong>en</strong> gaan<br />
aanlegg<strong>en</strong> bij Delfzijl. Ongeveer120 man van het PBA trad<strong>en</strong> in Duitse di<strong>en</strong>st. De Ordnungspolizei was<br />
van plan de Nederlanders te verzamel<strong>en</strong> in het eind 1944 opgerichte “Polizeibataillon Niederlande”,<br />
maar of dat geschiedde is niet zeker. E<strong>en</strong> deel van h<strong>en</strong> kwam terecht bij de Kriegsmarine, Waff<strong>en</strong>-SS<br />
<strong>en</strong> de Arbeitskontrolldi<strong>en</strong>st.<br />
De politiecompagnie in Rotterdam slaagde erin om onder te duik<strong>en</strong> in de straatdi<strong>en</strong>st aan de<br />
verschill<strong>en</strong>de wijkbureaus, maar bij de grote razzia voor de arbeidsinzet in november 1944 werd<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>ders in uniform van de straat geplukt <strong>en</strong> op transport naar Duitsland gesteld.<br />
De oprichting van e<strong>en</strong> nationale recherche<br />
De organisatie van de recherche in Nederland was voor de Duitsers e<strong>en</strong> gruwel. Slechts vijfti<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>tepolitiekorps<strong>en</strong> beschikt<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> rechercheafdeling.<br />
11
De bij de politiekorps<strong>en</strong> van Rotterdam, Amsterdam <strong>en</strong> D<strong>en</strong> Haag ondergebrachte c<strong>en</strong>trales war<strong>en</strong><br />
niet veel meer dan gegev<strong>en</strong>sverzameling<strong>en</strong> <strong>en</strong> informatiebalies voor de lokale politie, schreef e<strong>en</strong><br />
verbindingsofficier van Rauter in 1941.<br />
Het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal van <strong>Politie</strong> bestond aanvankelijk uit de algem<strong>en</strong>e di<strong>en</strong>st <strong>en</strong> de<br />
in 1939 opgerichte Rijksvreemdeling<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st <strong>en</strong> Rijksid<strong>en</strong>tificatiedi<strong>en</strong>st. Eind 1940 ontstond de<br />
Rijksrecherchec<strong>en</strong>trale door de oprichting van de Rijksopsporingsdi<strong>en</strong>st <strong>en</strong> het onderbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van de<br />
vier landelijke c<strong>en</strong>trales <strong>en</strong> het rijksbureau in het geheel.<br />
De landelijke c<strong>en</strong>trales (uit het interbellum) <strong>en</strong> het rijksbureau (1908) war<strong>en</strong> opgericht in het kader<br />
van internationale verdrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werking.<br />
De Rijksrecherchec<strong>en</strong>trale werd onderverdeeld in drie afdeling<strong>en</strong>:<br />
De rijksvreemdeling<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st, waarin de c<strong>en</strong>trale betreff<strong>en</strong>de de bestrijding van<br />
internationale misdadigers werd ondergebracht;<br />
De rijksid<strong>en</strong>tificatiedi<strong>en</strong>st, belast met de c<strong>en</strong>trale registratie van <strong>Nederlands</strong>e person<strong>en</strong>, “te<br />
wier nadeele bepaalde feit<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d zijn”, <strong>en</strong> de registratie van dactyloscopische <strong>en</strong> andere<br />
signalem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De di<strong>en</strong>st was tev<strong>en</strong>s belast met het voorlichting gev<strong>en</strong> over <strong>en</strong> bijstand<br />
verl<strong>en</strong><strong>en</strong> op het gebied van de dactyloscopie, de fotografie <strong>en</strong> andere opsporingsmiddel<strong>en</strong>.<br />
De rijksopsporingsdi<strong>en</strong>st, waarin zijn ondergebracht: de c<strong>en</strong>trale ter bestrijding van de<br />
smokkelhandel in verdov<strong>en</strong>de middel<strong>en</strong>; de c<strong>en</strong>trale ter bestrijding van autodiefstall<strong>en</strong>; de<br />
<strong>Nederlands</strong>e c<strong>en</strong>trale inzake falsificat<strong>en</strong>; het rijksbureau betreff<strong>en</strong>de de bestrijding van de<br />
handel in vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> van de handel in ontuchtige uitgav<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> Sonderkommando of Bijzondere Afdeling onder de leiding van de Duitse Kriminalkommissar W.J.<br />
Horak werd gevormd voor de opsporing van fraude met distributiebescheid<strong>en</strong> <strong>en</strong> politiek getinte<br />
brandstichting<strong>en</strong> <strong>en</strong> was daarmee impliciet belast met het bestrijd<strong>en</strong> van het verzet. Later werd<br />
deze, ook als Gruppe fünf bek<strong>en</strong>de, e<strong>en</strong>heid ook nog belast met de opsporing van zwarthandelaars<br />
<strong>en</strong> clandesti<strong>en</strong>e slacht. Deze e<strong>en</strong>heid van de Rijksrecherchec<strong>en</strong>trale verrichte in het hele land<br />
arrestaties. Ruim 4000 slachtoffers van deze arrestaties overleefd<strong>en</strong> de oorlog niet. De e<strong>en</strong>heid<br />
werkte nauw sam<strong>en</strong> met de Auss<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> van de Sipo <strong>en</strong> SD.<br />
De c<strong>en</strong>trale kampte met personeelstekort<strong>en</strong>. In november 1941 werd<strong>en</strong> de rijksrechercheurs<br />
onttrokk<strong>en</strong> aan het gezag van de procureurs-g<strong>en</strong>eraal <strong>en</strong> bij de c<strong>en</strong>trale ingedeeld. Zij moest<strong>en</strong> van<br />
de ressortparkett<strong>en</strong> naar D<strong>en</strong> Haag verhuiz<strong>en</strong>. Enkele rijksrechercheurs nam<strong>en</strong> ontslag of dok<strong>en</strong><br />
onder. De rest werd verdeeld over de Rijksopsporingsdi<strong>en</strong>st, de groep van Horak of gedetacheerd bij<br />
de Sipo <strong>en</strong> SD. De Rijksopsporingsdi<strong>en</strong>st verrichtte onder meer anteced<strong>en</strong>t<strong>en</strong>onderzoek<strong>en</strong> in<br />
opdracht van de Duitse autoriteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> voerde controles van persoonsbewijz<strong>en</strong> in trein<strong>en</strong> uit.<br />
De Rijksrecherchec<strong>en</strong>trale groeide gestaag <strong>en</strong> werd met e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>tal c<strong>en</strong>trales uitgebeid, zoals de<br />
c<strong>en</strong>trale voor vermist<strong>en</strong> <strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>de dod<strong>en</strong> <strong>en</strong> de stroperijc<strong>en</strong>trale. De rijksspeurhond<strong>en</strong>geleiders<br />
werd<strong>en</strong> als speurhond<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st in de organisatie opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Met het in werking tred<strong>en</strong> van de Verord<strong>en</strong>ing Organisatie <strong>Politie</strong> (VOP) in maart 1943 veranderde de<br />
naam van Rijksrecherchec<strong>en</strong>trale in recherchec<strong>en</strong>trale, om te b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat er maar één<br />
rijksc<strong>en</strong>trale was: het Reichskriminalpolizeiamt in Berlijn.<br />
De c<strong>en</strong>trale nam de opsporingsberichtgeving over van het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal <strong>en</strong> de uitgave van<br />
het Algeme<strong>en</strong> <strong>Politie</strong>blad, het Opsporingsregister <strong>en</strong> vanaf maart 1944 ook Crim<strong>en</strong>, het tijdschrift<br />
voor de Recherche.<br />
De recherchec<strong>en</strong>trale werd de hoogste recherche-instantie, waaraan de organ<strong>en</strong> van de<br />
staatsrecherche <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>telijke recherche ondergeschikt war<strong>en</strong>. Het staatsgebied werd verdeeld in<br />
vijf gewest<strong>en</strong> met in elk gewest e<strong>en</strong> recherchehoofdafdeling (Amsterdam, Rotterdam, Groning<strong>en</strong>,<br />
Arnhem <strong>en</strong> Eindhov<strong>en</strong>) <strong>en</strong> rechercheafdeling<strong>en</strong> in D<strong>en</strong> Haag, Utrecht <strong>en</strong> Haarlem. In Amsterdam,<br />
Rotterdam <strong>en</strong> D<strong>en</strong> Haag war<strong>en</strong> er recherchepost<strong>en</strong> in de stadsdel<strong>en</strong>.<br />
De recherchec<strong>en</strong>trale kon in de opsporing ingrijp<strong>en</strong> door zelf e<strong>en</strong> zaak over te nem<strong>en</strong>, door<br />
ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> toe te voeg<strong>en</strong> of door het onderzoek aan e<strong>en</strong> bepaalde hoofdafdeling op te drag<strong>en</strong>.<br />
12
De hoofdafdeling<strong>en</strong> op hun beurt kond<strong>en</strong> in opsporingszak<strong>en</strong> die zich over meerdere geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
uitstrekt<strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong> door ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> toe te voeg<strong>en</strong> of door het onderzoek aan e<strong>en</strong> bepaalde<br />
rechercheafdeling op te drag<strong>en</strong>.<br />
Op papier kreeg de opbouw van het <strong>Nederlands</strong>e rechercheapparaat haar vorm met de Verord<strong>en</strong>ing<br />
Organisatie <strong>Politie</strong> <strong>en</strong> de daarop volg<strong>en</strong>de circulaire betreff<strong>en</strong>de de organisatie van de<br />
staatsrecherche van 1 juni 1943. De structur<strong>en</strong> war<strong>en</strong> vastgelegd, maar de daadwerkelijke invulling<br />
van de organisatie <strong>en</strong> personeelbezetting war<strong>en</strong> daarmee nog niet gerealiseerd.<br />
Wat er in de periode van ontregeling, terreur <strong>en</strong> chaos tot aan de bevrijding, is ingevuld <strong>en</strong> hoe deze<br />
invulling top-down operationeel gefunctioneerd heeft, is moeilijk te achterhal<strong>en</strong>.<br />
In 1945 beschreef Broekhoff de rechercheorganisatie met de recherchec<strong>en</strong>trale aan de top als e<strong>en</strong><br />
kind met e<strong>en</strong> waterkop.<br />
<strong>Politie</strong>ke Opsporingsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
In het najaar van 1940 werd op last van Rauter gestart met de oprichting van politieke<br />
opsporingsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> in de grote korps<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Haag beet in oktober 1940 de spits af met de<br />
zog<strong>en</strong>aamde Docum<strong>en</strong>tatiedi<strong>en</strong>st, als opvolger van de vooroorlogse politieke inlichting<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st,<br />
onder leiding van Van Aper<strong>en</strong> <strong>en</strong> later commissaris F. Simon.<br />
Rotterdam volgde in december 1940; de vooroorlogse Inlichting<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st werd omgevormd tot e<strong>en</strong><br />
politieke opsporingsdi<strong>en</strong>st, die na <strong>en</strong>kele maand<strong>en</strong> onder de leiding kwam te staan van de gedrev<strong>en</strong><br />
nationaalsocialist J. Breugem. De di<strong>en</strong>st werd g<strong>en</strong>oemd naar het nummer van het di<strong>en</strong>stonderdeel:<br />
Groep X (ti<strong>en</strong>).<br />
Na de Februaristaking werd ook in Amsterdam e<strong>en</strong> politieke opsporingsdi<strong>en</strong>st opgericht, het bureau<br />
Inlichting<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st, onder leiding van inspecteur Douwe Bakker <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s rechterhand Bram<br />
Harrebomée. Bakker, lid van de NSB <strong>en</strong> medeoprichter van het Rechtsfront, maakte van de di<strong>en</strong>st in<br />
<strong>en</strong>kele wek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> politiek gedrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> efficiënte opsporingse<strong>en</strong>heid. Hoewel het bureau formeel<br />
onder de C<strong>en</strong>trale Recherche van het korps viel, werkte de club van Bakker van begin af aan voor de<br />
Sipo <strong>en</strong> SD.<br />
In de tweede helft van 1941 werd<strong>en</strong> lokale politieke recherchedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> opgericht in de<br />
politiekorps<strong>en</strong> van Groning<strong>en</strong>, Nijmeg<strong>en</strong> (de “<strong>Politie</strong>ke Di<strong>en</strong>st” onder leiding van inspecteur W.A.<br />
Kaal), Utrecht <strong>en</strong> bij het parket van de Duitsgezinde procureur-g<strong>en</strong>eraal W. de Rijke in Arnhem, onder<br />
leiding van Antonie Ber<strong>en</strong>ds (e<strong>en</strong> oud-collega van Bakker in Amsterdam). Ber<strong>en</strong>ds werd later door<br />
Rauter tot korpschef van Enschede b<strong>en</strong>oemd.<br />
De <strong>Nederlands</strong>e politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in deze di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> war<strong>en</strong> goed thuis in de stad <strong>en</strong> streek waar zij<br />
opereerd<strong>en</strong>, beschikt<strong>en</strong> over informant<strong>en</strong> <strong>en</strong> werkt<strong>en</strong> nauw sam<strong>en</strong> met de Sicherheitspolizei <strong>en</strong> SD.<br />
In de Nazi-optiek war<strong>en</strong> politieke teg<strong>en</strong>standers van het regime automatisch misdadigers,<br />
“volksvijand<strong>en</strong>” die meedog<strong>en</strong>loos aangepakt mocht<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. De politieke recherchedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
maakt<strong>en</strong> zich deze optiek eig<strong>en</strong> <strong>en</strong> droeg<strong>en</strong> hun arrestant<strong>en</strong> over aan de Duitse politie in plaats van<br />
de <strong>Nederlands</strong>e justitie. De recherchedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels bemand door nationaalsocialist<strong>en</strong>,<br />
maar blek<strong>en</strong> voor de Sipo <strong>en</strong> SD zeer moeilijk te diriger<strong>en</strong>.<br />
Voor het verzet war<strong>en</strong> deze di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> bijzonder gevaarlijk.<br />
Daarnaast rapporteerd<strong>en</strong> de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> over de stemming in de bevolking én in het eig<strong>en</strong> politiekorps<br />
aan hun korpschefs <strong>en</strong> aan de Sicherheitspolizei.<br />
Bij de verzetsgroep<strong>en</strong> war<strong>en</strong> de led<strong>en</strong> van de politieke recherchedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> gevreesd, berucht <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
doelwit.<br />
13
In juni 1942 pleegde het verzet e<strong>en</strong> moordaanslag op inspecteur Breugem, het hoofd van de politieke<br />
opsporingsdi<strong>en</strong>st (Groep X) in Rotterdam. In Groning<strong>en</strong> werd het hoofd van de politieke<br />
recherchedi<strong>en</strong>st, A.J. Elzinga, op oudejaarsdag 1943 door het verzet geliquideerd. Zijn opvolger J.L.<br />
Keijer trof in april 1944 hetzelfde lot.<br />
In Amsterdam startte op 1 juni 1942 het bureau Joodsche Zak<strong>en</strong> zijn werkzaamhed<strong>en</strong>. Deze<br />
opsporingsdi<strong>en</strong>st onder leiding van de psychopaat R.W Dahm<strong>en</strong> von Buchholz was belast met de<br />
opsporing van overtreding<strong>en</strong> van anti-joodse maatregel<strong>en</strong> <strong>en</strong> maakte met name jacht op joodse<br />
onderduikers. Het bureau werd berucht vanwege hardhandig <strong>en</strong> onbeschoft optred<strong>en</strong>,<br />
mishandeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> diefstall<strong>en</strong>. Wachtcommandant Kaper <strong>en</strong> rechercheur P. Schaap werd<strong>en</strong> na de<br />
oorlog ter dood veroordeeld <strong>en</strong> terechtgesteld.<br />
Bij de Haagse politie werd e<strong>en</strong> vergelijkbare e<strong>en</strong>heid opgericht, de zog<strong>en</strong>oemde G<strong>en</strong>ealogische<br />
Di<strong>en</strong>st, onder leiding van inspecteur C.J. Kaptein. Kaptein was e<strong>en</strong> voormalig beroepsmilitair, lid van<br />
de NSB <strong>en</strong> Germaanse SS <strong>en</strong> net als zijn Amsterdamse collega e<strong>en</strong> psychopaat. Kaptein werd na de<br />
oorlog ter dood veroordeeld <strong>en</strong> terechtgesteld.<br />
In D<strong>en</strong> Haag werd in oktober 1944 nog e<strong>en</strong> afdeling Roofovervall<strong>en</strong> opgericht, die op gewelddadige<br />
wijze verzetsgroep<strong>en</strong> bestreed.<br />
De politieopleiding<strong>en</strong><br />
Het vooroorlogse opleidingsstelsel was verre van uniform <strong>en</strong> bestond deels uit korpsinterne opleiding<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> deels uit particuliere opleiding<strong>en</strong> onder de hoede van de politievakbond<strong>en</strong>. De opleidingscapaciteit<br />
van de politiekorps<strong>en</strong> was niet berek<strong>en</strong>d op e<strong>en</strong> grote instroom van nieuweling<strong>en</strong>.<br />
Rauter kondigde eind 1940 aan dat er e<strong>en</strong> nieuwe <strong>en</strong> landelijke “soldatische” politieopleiding moest<br />
kom<strong>en</strong>, gebaseerd op de Lehrbataillone van de Duitse politie <strong>en</strong> krijgsmacht. De rekrut<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
opleiding van zes maand<strong>en</strong> aan het c<strong>en</strong>trale opleidingsinstituut doorlop<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarna voor drie jaar<br />
di<strong>en</strong>st do<strong>en</strong> in gekazerneerde, geslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>, waarin praktijkwerk <strong>en</strong> voortgezette vorming<br />
sam<strong>en</strong>ging<strong>en</strong>. Pas daarna zoud<strong>en</strong> de mann<strong>en</strong> doorstrom<strong>en</strong> in de politieorganisatie, naar de straatdi<strong>en</strong>st<br />
of recherche.<br />
C<strong>en</strong>tralisatie, militarisering <strong>en</strong> de uitbreiding van de politie (als <strong>en</strong>ige gewap<strong>en</strong>de macht) was zijn devies.<br />
“Volkom<strong>en</strong> bereidheid tot medewerking aan d<strong>en</strong> opbouw van d<strong>en</strong> <strong>Nederlands</strong>ch<strong>en</strong> staat, ook onder de<br />
huidige omstandighed<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>als e<strong>en</strong> loyale houding teg<strong>en</strong>over de bezett<strong>en</strong>de macht” was e<strong>en</strong> van de<br />
aanstellingseis<strong>en</strong> die in wervingsadvert<strong>en</strong>ties voor de politie in krant<strong>en</strong> vermeld werd<strong>en</strong>.<br />
Tijd<strong>en</strong>s de bezetting war<strong>en</strong> er twee c<strong>en</strong>trale politieopleidingsc<strong>en</strong>tra:<br />
Het <strong>Politie</strong>-Opleidingsbataljon ( P.O.B.) in de West<strong>en</strong>bergkazerne te Schalkhaar bij Dev<strong>en</strong>ter werd eind<br />
1940 opgericht. Het opleidingsbataljon werd formeel ingedeeld bij de Marechaussee, maar stond onder<br />
str<strong>en</strong>g toezicht van e<strong>en</strong> Lehrkommando van de Ordnungspolizei. De <strong>Nederlands</strong>e doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
instructeurs voor de nieuwe opleiding kreg<strong>en</strong> zelf eerst e<strong>en</strong> opleiding aan de Waff<strong>en</strong>schule van de<br />
Ordnungspolizei in Kamp Waalsdorp (de voormalige kazerne van de gr<strong>en</strong>adiers <strong>en</strong> jagers) bij D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ongeveer 3000 politiemann<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> in Schalkhaar tuss<strong>en</strong> juli 1941 <strong>en</strong> september 1944 hun eerste<br />
opleiding of e<strong>en</strong> bijscholingsvorming met militaire <strong>en</strong> sportieve training <strong>en</strong> ideologische vorming<br />
conform de nazi-leer, inclusief politieke wereldoriëntatie <strong>en</strong> rass<strong>en</strong>leer . Veel tijd ging op aan<br />
“vroegsport”, marcher<strong>en</strong> <strong>en</strong> schiet<strong>en</strong>. Bij het soldateske marcher<strong>en</strong> <strong>en</strong> parader<strong>en</strong> hoorde<br />
vanzelfsprek<strong>en</strong>d gezang <strong>en</strong> marsmuziek. Er werd dan ook e<strong>en</strong> stafmuziekkorps opgericht. In 1942<br />
versche<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> exercitiereglem<strong>en</strong>t voor de <strong>Nederlands</strong>e politie. De foto’s in het boekje werd<strong>en</strong> in<br />
Schalkhaar gemaakt.<br />
De schoolleiding maakte zich minder druk over het praktische politievakonderwijs aan de leerling<strong>en</strong>. De<br />
opleiding voor aspirant<strong>en</strong> duurde zes maand<strong>en</strong>, de bijscholingscursuss<strong>en</strong> drie of vijf maand<strong>en</strong>. Het<br />
voortdur<strong>en</strong>de tekort aan politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de uniformdi<strong>en</strong>st van de grote stedelijke korps<strong>en</strong> leidde tot<br />
verkorting van de opleidingsduur.<br />
14
E<strong>en</strong> wervingsfilm voor het P.O.B. toont ferme blonde knap<strong>en</strong>, die de “Germaanse groet” br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<br />
hun politie-uniform trots Duitse onderscheiding<strong>en</strong> drag<strong>en</strong>, die aan het Oostfront verdi<strong>en</strong>d zijn. De film<br />
eindigt met het motto “<strong>Politie</strong>di<strong>en</strong>st is eredi<strong>en</strong>st aan het volk.”<br />
De <strong>Politie</strong>-Officiersschool ( P.O.S.) werd in juni 1942 opgericht <strong>en</strong> gehuisvest in het voormalige Depot van<br />
de Koninklijke Marechaussee aan de Zwolseweg te Apeldoorn. Tot in 1941 was daar de School Opleiding<br />
Officier<strong>en</strong> Marechaussee ( S.O.O.M) ondergebracht.<br />
De officier<strong>en</strong> in opleiding te Apeldoorn hadd<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels e<strong>en</strong> nationaal-socialistische inslag geme<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> war<strong>en</strong> lid van de NSB, het Rechtsfront of de <strong>Nederlands</strong>e (later Germaanse) SS.<br />
De eerste leergang startte met 102 cursist<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan de tweede leergang nam<strong>en</strong> 65 cursist<strong>en</strong> deel. In juni<br />
1943 verhuisde de POS naar Het Apeldoornse Bos, nadat de patiënt<strong>en</strong> <strong>en</strong> het personeel van deze joodse<br />
psychiatrische inrichting war<strong>en</strong> gedeporteerd.<br />
Volg<strong>en</strong>s K.H. Broekhoff, waarnem<strong>en</strong>d korpschef in Amsterdam na de bevrijding, had de leider van de<br />
officiersschool in Apeldoorn vóór zijn b<strong>en</strong>oeming met gedresseerde ap<strong>en</strong> kermiss<strong>en</strong> afgereisd. Broekhoff<br />
stond niet bek<strong>en</strong>d als e<strong>en</strong> man van subtiele uitsprak<strong>en</strong>. Archivalia <strong>en</strong> ooggetuig<strong>en</strong>verklaring<strong>en</strong> duidd<strong>en</strong><br />
erop dat zowel bij het opleidingsbataljon als de officiersschool nare interne verhouding<strong>en</strong> heerst<strong>en</strong> met<br />
bullebakk<strong>en</strong> als instructeurs, incompet<strong>en</strong>te doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, die geselecteerd war<strong>en</strong> op<br />
hun Duitsgezinde houding in plaats van geschiktheid voor hun functie. Drankmisbruik kwam veel voor.<br />
E<strong>en</strong> derde opleiding was de rechercheacademie in Overve<strong>en</strong> (geme<strong>en</strong>te Bloem<strong>en</strong>daal), maar deze<br />
op<strong>en</strong>de pas in maart 1944 haar deur<strong>en</strong>. Deze rechercheschool was het geesteskind van E.W.<br />
Beekman, commissaris van rijkspolitie <strong>en</strong> hoofd van de afdeling Opleiding <strong>en</strong> Vorming van<br />
Rechercheambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>. Hij had in januari 1942 al e<strong>en</strong> uitvoerig ontwerp voor e<strong>en</strong> rechercheschool<br />
klaar. Door on<strong>en</strong>igheid tuss<strong>en</strong> het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal van <strong>Politie</strong>, de Rijksgebouw<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st <strong>en</strong> het<br />
departem<strong>en</strong>t van Financiën duurde het twee jaar voor de opleiding startte.<br />
Na Dolle Dinsdag <strong>en</strong> de geallieerde luchtlanding<strong>en</strong> bij Eindhov<strong>en</strong>, Nijmeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Arnhem in september<br />
1944, liep<strong>en</strong> de opleiding<strong>en</strong> leeg. De staf van de bevelhebber van de Ordnungspolizei, die ijlings uit<br />
Nijmeg<strong>en</strong> was vertrokk<strong>en</strong>, vestigde zich in Schalkhaar.<br />
De overname van het vakbondswez<strong>en</strong><br />
In het begin van de bezetting ontstond door sam<strong>en</strong>werking van de grootste vakbond<strong>en</strong> voor<br />
politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> de C<strong>en</strong>trale <strong>Politie</strong> Federatie (CPF). De aangeslot<strong>en</strong> bond<strong>en</strong> hoopt<strong>en</strong> dat het mak<strong>en</strong><br />
van één gezam<strong>en</strong>lijk front in de vorm van e<strong>en</strong> overkoepel<strong>en</strong>de federatie e<strong>en</strong> “gelijkschakeling” naar<br />
Duits voorbeeld, waarbij de onafhankelijke vakbond<strong>en</strong> onder dwang war<strong>en</strong> opgegaan in e<strong>en</strong><br />
nationaal-socialistische e<strong>en</strong>heidsbeweging, zou kunn<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>.<br />
Van één gezam<strong>en</strong>lijk front bleek echter in de volg<strong>en</strong>de maand<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> sprake. De vooroorlogse<br />
teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> “confessionele”, “rode” <strong>en</strong> “neutrale” vakbond<strong>en</strong>, tuss<strong>en</strong> lokale <strong>en</strong> landelijke<br />
organisaties <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de verteg<strong>en</strong>woordiging<strong>en</strong> van lager personeel <strong>en</strong> hoger personeel, blev<strong>en</strong><br />
bestaan. Zo ook het onderlinge wantrouw<strong>en</strong>. Machinaties <strong>en</strong> onvoorspelbare fusies volgd<strong>en</strong>.<br />
In augustus 1940 richtte e<strong>en</strong> drietal Amsterdamse inspecteurs van politie het Rechtsfront op. E<strong>en</strong><br />
beroepsorganisatie onder het vaandel van de NSB voor rechters, advocat<strong>en</strong>, politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ander<strong>en</strong> wier beroep te mak<strong>en</strong> had met de “rechtsbedeling <strong>en</strong> opsporing”.<br />
Hoewel het nationaal-socialistische Rechtsfront wist te bereik<strong>en</strong> dat politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> lid mocht<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> van deze beroepsgroep<strong>en</strong>organisatie blokkeerd<strong>en</strong> Rauter <strong>en</strong> Broers<strong>en</strong> haar poging<strong>en</strong> om e<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong>heidsbeweging voor de politie te word<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo de invloed van de NSB in de politie te vergrot<strong>en</strong>.<br />
Met dwang zett<strong>en</strong> Rauter <strong>en</strong> Broers<strong>en</strong> de e<strong>en</strong>wording van de vakbeweging door. Eind augustus 1941<br />
beval Rauter dat alle politievakorganisaties op uiterlijk 1 december 1941 deel moest<strong>en</strong> uitmak<strong>en</strong> van<br />
de CPF <strong>en</strong> hun band<strong>en</strong> met vakfederaties, politieke partij<strong>en</strong> <strong>en</strong> kerkorganisaties moest<strong>en</strong> verbrek<strong>en</strong>.<br />
De Christelijke politiebond (BCPN) besloot prompt tot opheffing.<br />
15
De onwillige rooms-katholieke bond St. Michaël werd op bevel van Broers<strong>en</strong> op 21 januari 1942<br />
opgehev<strong>en</strong>. Daarna volgde de omvorming van de CPF tot e<strong>en</strong> van bov<strong>en</strong> opgelegde<br />
e<strong>en</strong>heidsbeweging met e<strong>en</strong> nieuwe naam: de Kameraadschapsbond der <strong>Nederlands</strong>e <strong>Politie</strong>.<br />
De Kameraadschapsbond der <strong>Nederlands</strong>e <strong>Politie</strong> startte op 1 november 1942 <strong>en</strong> was gebaseerd op<br />
de Kameradschaftsbund van de Duitse politie. De oprichting van de bond betek<strong>en</strong>de het einde van de<br />
onafhankelijke politievakbeweging als strijdster voor het welzijn van de politieambt<strong>en</strong>aar. De<br />
belang<strong>en</strong>behartiging gebeurde voortaan via int<strong>en</strong>sieve sam<strong>en</strong>werking met de overheid. De bond<br />
stond dan ook onder het directe di<strong>en</strong>sttoezicht van gevolmachtigde Broers<strong>en</strong> <strong>en</strong> was de <strong>en</strong>ige door<br />
hem erk<strong>en</strong>de organisatie van politieambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>. Hoofddoel van de bond was (op<strong>en</strong>lijk) de<br />
bevordering van de kameraadschap <strong>en</strong> het saamhorigheidsgevoel <strong>en</strong> (verborg<strong>en</strong>) de ideologische<br />
nazificatie van de <strong>Nederlands</strong>e politie.<br />
De Kameraadschapsbond gaf twee keer per maand het tijdschrift “De <strong>Nederlands</strong>che <strong>Politie</strong>” uit <strong>en</strong><br />
organiseerde kameraadschapsavond<strong>en</strong> met lezing<strong>en</strong> <strong>en</strong> propagandistische toesprak<strong>en</strong>.<br />
Met ingang van 1 januari 1943 war<strong>en</strong> all<strong>en</strong>, die in vaste of tijdelijke actieve di<strong>en</strong>st bij de <strong>Nederlands</strong>e<br />
politie e<strong>en</strong> volledige dagtaak vervuld<strong>en</strong> (inclusief het administratief personeel) verplicht lid van de<br />
bond. Hun contributie werd automatisch op het salaris ingehoud<strong>en</strong>.<br />
De leiding over de Kameraadschapsbond berustte bij bondsleider Y. de Boer, <strong>en</strong> vanaf juni 1944 bij<br />
de Duitsgezinde A. Boellaard, de gep<strong>en</strong>sioneerde inspecteur van de Marechaussee.<br />
Propaganda in de politiekorps<strong>en</strong><br />
In de eerste maand<strong>en</strong> van de bezetting draaide de Duitse propagandamachine op hoogtoer<strong>en</strong> om<br />
het beeld te verspreid<strong>en</strong> dat het lev<strong>en</strong> zijn normale gang hernom<strong>en</strong> had <strong>en</strong> te b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat de<br />
Duitse bezettingstroep<strong>en</strong> zich correct <strong>en</strong> gedisciplineerd gedroeg<strong>en</strong>.<br />
Propaganda werd ook ingezet als middel in de ideologische nazificatie van de <strong>Nederlands</strong>e politie. In<br />
de talrijke bonds- <strong>en</strong> vakblad<strong>en</strong> <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s lezing<strong>en</strong> op korpsavond<strong>en</strong> besprak<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordigers<br />
van de Duitse <strong>en</strong> <strong>Nederlands</strong>e politie de verander<strong>en</strong>de tijdgeest <strong>en</strong> de aankom<strong>en</strong>de zeg<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> van<br />
de “nieuwe Europese orde”. De tekortkoming<strong>en</strong> van het vooroorlogse politiebestel <strong>en</strong> het afkets<strong>en</strong><br />
van hervormingsplann<strong>en</strong> door de machtstrijd tuss<strong>en</strong> departem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> het ontbrek<strong>en</strong> van politieke<br />
cons<strong>en</strong>sus werd<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukt. De Duitse aanwezigheid in Nederland <strong>en</strong> plann<strong>en</strong> van de bezetter met<br />
de politie werd<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd als e<strong>en</strong> w<strong>en</strong>ding t<strong>en</strong> goede, die zou leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> effectieve<br />
bestrijding van de criminaliteit door e<strong>en</strong> optimaal toegeruste <strong>en</strong> gemotiveerde politie. Regelmatig<br />
leidd<strong>en</strong> dergelijke toesprak<strong>en</strong> tot geroezemoes of onrust onder het politiepubliek, waarteg<strong>en</strong> de<br />
aanwezige ranghoogste verman<strong>en</strong>d optrad. In maart 1943 kreeg de Amsterdamse politie films<br />
voorgeschoteld over de Band<strong>en</strong>bekämpfung door Einsatzgrupp<strong>en</strong> achter het Oostfront <strong>en</strong> over de<br />
Ordnungspolizei in Nederland. Daarin war<strong>en</strong> beeld<strong>en</strong> te zi<strong>en</strong> van de Tag der Deutsch<strong>en</strong> Polizei waarbij<br />
<strong>Nederlands</strong>e kinder<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> maaltijd getrakteerd werd<strong>en</strong>. De comm<strong>en</strong>taarstem vermeldde dat de<br />
Duitse politiemann<strong>en</strong> maand<strong>en</strong> van hun rantso<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> gespaard om de duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> te<br />
kunn<strong>en</strong> verw<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. In de zaal steeg hoongelach op. Als straf legde Rauter het gehele Amsterdamse<br />
politiekorps e<strong>en</strong> salariskorting van 15 proc<strong>en</strong>t over twee maand<strong>en</strong> op.<br />
De <strong>Nederlands</strong>e politie hield in november 1942 voor het eerste<strong>en</strong> landelijke politiedag. Kinder<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> getrakteerd op erwt<strong>en</strong>soep <strong>en</strong> er werd e<strong>en</strong> collecte voor de Winterhulp gehoud<strong>en</strong>. De<br />
landelijke politiedag was e<strong>en</strong> kopie van de Tag der Deutsch<strong>en</strong> Polizei die e<strong>en</strong>s per jaar door de<br />
Ordnungspolizei in Nederland gehoud<strong>en</strong> werd. Himmler had de op<strong>en</strong> dag bij de politie in Duitsland in<br />
1938 ingevoerd. De “Hut ab und Maul zu”-b<strong>en</strong>adering van de burgerij door de politie moest<br />
veranderd word<strong>en</strong> in “Die Polizei – dein Freund, dein Helfer”. Origineel was deze leus allerminst. De<br />
korpschef van de politie in Berlijn, Bernhard Weiss, had al in 1925-1926 zijn korps gepres<strong>en</strong>teerd als<br />
vri<strong>en</strong>d, helper <strong>en</strong> kameraad van het volk.<br />
16
De werving van politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> voor de SS<br />
In juli 1941 liet Rauter de mededeling uitgaan dat <strong>Nederlands</strong>e politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> lid mocht<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
van de <strong>Nederlands</strong>e SS, die in november 1942 omgedoopt werd in Germaanse SS. Wel was het h<strong>en</strong><br />
verbod<strong>en</strong> deel te nem<strong>en</strong> aan exercities <strong>en</strong> op<strong>en</strong>bare mars<strong>en</strong> van de SS, om zo de schijn op te houd<strong>en</strong><br />
dat de politieorganisatie onpartijdig was.<br />
De <strong>Nederlands</strong>e SS was onderverdeeld in v<strong>en</strong>dels <strong>en</strong> afdeling<strong>en</strong>; het werd de politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
toegestaan zich binn<strong>en</strong> de SS te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> in politieafdeling<strong>en</strong>. Deze politieafdeling<strong>en</strong> van de<br />
<strong>Nederlands</strong>e SS war<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s Rauters mededeling de politieke c<strong>en</strong>tra voor de <strong>Nederlands</strong>e<br />
nationaal-socialistisch gezinde politieambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>. Uit de afdeling<strong>en</strong> zou e<strong>en</strong> afzonderlijk<br />
politiev<strong>en</strong>del moet<strong>en</strong> ontstaan. Rauter <strong>en</strong> zijn chef Himmler hoopt<strong>en</strong> dat zich e<strong>en</strong> elite van<br />
<strong>Nederlands</strong>e SS-politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zou vorm<strong>en</strong>, die later, als de oorlog gewonn<strong>en</strong> <strong>en</strong> de heerschappij in<br />
Europa definitief gevestigd was, zou opgaan in e<strong>en</strong> door de SS gedomineerd Groot-Germaans rijk.<br />
H<strong>en</strong>k Feldmeijer, de voorman van de <strong>Nederlands</strong>e SS, begon aan e<strong>en</strong> wervingstour door het hele<br />
land. <strong>Politie</strong>m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> verplicht om naar di<strong>en</strong>s toesprak<strong>en</strong> te gaan luister<strong>en</strong>. De campagne<br />
leverde weinig led<strong>en</strong> op. Het politiev<strong>en</strong>del telde halverwege 1944 472 led<strong>en</strong>.<br />
De zuivering van de politie door de bezetter<br />
Naar aanleiding van vechtpartij<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> WA’ers <strong>en</strong> joodse Amsterdammers, die g<strong>en</strong>oeg hadd<strong>en</strong> van<br />
de aanhoud<strong>en</strong>de provocaties door de NSB-led<strong>en</strong>, vond op 22 <strong>en</strong> 23 februari 1941 de eerste razzia op<br />
jod<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de bezetting plaats. In de Amsterdamse jod<strong>en</strong>hoek pakte de Ordnungspolizei ongeveer<br />
400 joodse jongemann<strong>en</strong> op. Zij werd<strong>en</strong> weggevoerd naar de conc<strong>en</strong>tratiekamp<strong>en</strong> Buch<strong>en</strong>wald <strong>en</strong><br />
Mauthaus<strong>en</strong>. De Februaristaking volgde als protest teg<strong>en</strong> de razzia’s. De Ordnungspolizei <strong>en</strong> Duitse<br />
militaire e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> sloeg<strong>en</strong> de staking bloedig neer.<br />
Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s in februari 1941 vond het eerste grote proces teg<strong>en</strong> verzetsstrijders (van de Oranjegarde<br />
<strong>en</strong> de Geuz<strong>en</strong>) plaats. De Duitse krijgsraad sprak 18 doodvonniss<strong>en</strong> uit.<br />
Deze gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> twijfel over bestaan: de Duitsers liet<strong>en</strong> hun gematigde houding<br />
var<strong>en</strong> <strong>en</strong> de bezetting kreeg e<strong>en</strong> grimmig karakter. Iedere politieke teg<strong>en</strong>stander van het Hitler-bewind<br />
was voortaan e<strong>en</strong> misdadiger.<br />
Het rijkscommissariaat was door de Februaristaking volkom<strong>en</strong> verrast, maar reageerde snel.<br />
In hoog tempo werd<strong>en</strong> in de maand<strong>en</strong> daarna burgemeesters <strong>en</strong> politiechefs ontslag<strong>en</strong> die zich niet<br />
tegemoetkom<strong>en</strong>d opsteld<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over de bezetter.<br />
Volg<strong>en</strong>s Rauter had de <strong>Nederlands</strong>e politie volledig gefaald; zij had snel <strong>en</strong> hard moet<strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong>.<br />
Van zijn w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> plann<strong>en</strong> voor reorganisatie, die hij in het najaar van 1940 had neergelegd bij de<br />
<strong>Nederlands</strong>e politie-instanties was te weinig gerealiseerd. Na de Februaristaking zette hij de<br />
realisatie van zijn plann<strong>en</strong> door. Vertragingstactiek door de politieleiding in het algeme<strong>en</strong> <strong>en</strong> onwil bij<br />
of teg<strong>en</strong>werking door individuele politiefunctionariss<strong>en</strong> beantwoordde hij met ontslag<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
b<strong>en</strong>oeming van Duitsgezinde opvolgers.<br />
Rauter was vastbeslot<strong>en</strong> de <strong>Nederlands</strong>e politie te zuiver<strong>en</strong> van deutschfeindliche elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Bedoeld <strong>en</strong> onbedoeld kreeg hij daarbij de hulp van collectieve strafmaatregel<strong>en</strong> die het Duitse<br />
bezettingsbestuur de <strong>Nederlands</strong>e sam<strong>en</strong>leving oplegde.<br />
Op 15 mei 1942 werd<strong>en</strong> de voormalige beroepsofficier<strong>en</strong>, ook die van de Marechaussee, in<br />
krijgsgevang<strong>en</strong>schap gevoerd. Van de gehele krijgsmacht werd<strong>en</strong> 2027 officier<strong>en</strong> weggevoerd. In<br />
totaal werd<strong>en</strong> 89 officier<strong>en</strong> van de Marechaussee weggevoerd, waarvan er 19 deel uitmaakt<strong>en</strong> van<br />
de G<strong>en</strong>erale-Inspectie van de <strong>Nederlands</strong>e politie <strong>en</strong> de inspectie van de Marechaussee. Daarmee<br />
werd de Marechaussee in één klap van haar leiding beroofd.<br />
17
Ook veel voormalige beroepsofficier<strong>en</strong>, die e<strong>en</strong> officiersfunctie bij geme<strong>en</strong>tepolitiekorps<strong>en</strong><br />
bekleedd<strong>en</strong>, moest<strong>en</strong> vertrekk<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> dieg<strong>en</strong><strong>en</strong> die inmiddels hun Duitsgezinde instelling hadd<strong>en</strong><br />
bewez<strong>en</strong> mocht<strong>en</strong> in politiedi<strong>en</strong>st blijv<strong>en</strong>.<br />
In de zomer van 1943 trof e<strong>en</strong> vergelijkbare strafmaatregel de voormalige onderofficier<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
manschapp<strong>en</strong> van de krijgsmacht. Opnieuw e<strong>en</strong> aderlating voor de <strong>Nederlands</strong>e politie.<br />
E<strong>en</strong> andere collectieve strafmaatregel was het zonder aanklacht gevang<strong>en</strong> zett<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> als<br />
gijzelaars in interneringskamp<strong>en</strong>. Deze gijzeling<strong>en</strong> als represaille of als “borg” teg<strong>en</strong> verwachte<br />
sabotage- <strong>en</strong> verzetsdad<strong>en</strong>, vond<strong>en</strong> onder meer plaats in mei <strong>en</strong> juli 1942, na de eerste protest<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> de jod<strong>en</strong>deportaties in illegale pamflett<strong>en</strong> <strong>en</strong> krant<strong>en</strong>. Ruim 1000 person<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> opgepakt:<br />
hooglerar<strong>en</strong>, predikant<strong>en</strong> <strong>en</strong> journalist<strong>en</strong>, maar ook politieofficier<strong>en</strong>. De lijst<strong>en</strong> met nam<strong>en</strong> voor<br />
gijzelingskandidat<strong>en</strong> war<strong>en</strong> opgesteld door de Sipo <strong>en</strong> SD. De nam<strong>en</strong> war<strong>en</strong> deels aangeleverd door<br />
de lokale <strong>Nederlands</strong>e politieke recherchedi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, die echte of verme<strong>en</strong>de anti-Duitsgezinde<br />
politieofficier<strong>en</strong> toevoegd<strong>en</strong> of zelfs meerder<strong>en</strong> die ooit e<strong>en</strong> bevordering teg<strong>en</strong>gehoud<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>.<br />
Enerzijds bod<strong>en</strong> de collectieve strafmaatregel<strong>en</strong> Rauter de geleg<strong>en</strong>heid om Duitsgezinde lied<strong>en</strong> op de<br />
vrijgekom<strong>en</strong> post<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong>, anderzijds vergroott<strong>en</strong> de strafacties de voortdur<strong>en</strong>de<br />
personeelstekort<strong>en</strong> bij de politie.<br />
Rauter was door zijn netwerk van Duitse verbindingsofficier<strong>en</strong> <strong>en</strong> de rapportages van de SD, die hun<br />
informatie kreg<strong>en</strong> via informant<strong>en</strong> in de politieke rechercheafdeling<strong>en</strong> van de <strong>Nederlands</strong>e<br />
politiekorps<strong>en</strong>, uitstek<strong>en</strong>d op de hoogte van wat er speelde in de <strong>Nederlands</strong>e politie. Rauter was e<strong>en</strong><br />
dossiervreter <strong>en</strong> bemoeide zich regelmatig persoonlijk met strafmaatregel<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> individuele di<strong>en</strong>ders.<br />
Bestur<strong>en</strong> op afstand was hem volkom<strong>en</strong> vreemd.<br />
Naarmate de bezetting voortduurde verzwaarde Rauter de maatregel<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zich<br />
teg<strong>en</strong> de bezetting keerd<strong>en</strong> of zich niet loyaal g<strong>en</strong>oeg opsteld<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over de Duitse<br />
bezettingsmacht. Op anti-Duitse uiting<strong>en</strong> <strong>en</strong> het weiger<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> di<strong>en</strong>stbevel volgde doorgaans<br />
ontslag. Tuss<strong>en</strong> de herfst van 1941 <strong>en</strong> de herfst van 1942 werd<strong>en</strong> naar schatting tuss<strong>en</strong> de 350 <strong>en</strong><br />
400 politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bij de diverse politiekorps<strong>en</strong> ontslag<strong>en</strong>. Bij het Utrechtse korps bijvoorbeeld<br />
kreg<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de bezetting minst<strong>en</strong>s 77 korpsled<strong>en</strong> ontslag; 33 van h<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ontslag<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
april <strong>en</strong> september 1942. Hoeveel politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de bezetting zelf ontslag nam<strong>en</strong> is<br />
onbek<strong>en</strong>d.<br />
In maart 1942 bepaalde Rauter dat ontslag<strong>en</strong> politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zonder zijn toestemming niet meer in<br />
overheidsdi<strong>en</strong>st <strong>en</strong> in het onderwijs aangesteld mocht<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Voor ex-politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> was het<br />
daardoor moeilijker werk te vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> dreigde het vooruitzicht op arbeidsinzet in Duitsland. De<br />
maatregel di<strong>en</strong>de ook ter intimidatie van in di<strong>en</strong>st zijnde politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong>; h<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong><br />
voorgespiegeld van e<strong>en</strong> niet loyale houding jeg<strong>en</strong>s de Duitse bezettingsmacht.<br />
In het voorjaar van 1943 keerd<strong>en</strong> de oorlogskans<strong>en</strong> van Nazi-Duitsland. In Nederland was de deportatie<br />
van de jod<strong>en</strong> in volle gang <strong>en</strong> nam<strong>en</strong> sabotagedad<strong>en</strong> <strong>en</strong> moordaanslag<strong>en</strong> door verzetsgroep<strong>en</strong> toe. De<br />
bezetter ging zich steeds meer van noodmaatregel<strong>en</strong> bedi<strong>en</strong><strong>en</strong> zoals de gijzeling van stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
grootschalig oppakk<strong>en</strong> van mann<strong>en</strong> voor tewerkstelling in Duitsland. De <strong>Nederlands</strong>e bisschopp<strong>en</strong><br />
riep<strong>en</strong> op om niet meer mee te werk<strong>en</strong> aan het oppakk<strong>en</strong> van joodse medeburgers, gijzelaars <strong>en</strong><br />
jongemann<strong>en</strong> voor de arbeidsinzet.<br />
De bereidheid van <strong>Nederlands</strong>e politieambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> om Duitse maatregel<strong>en</strong> uit te voer<strong>en</strong>, verminderde<br />
zi<strong>en</strong>derog<strong>en</strong>.<br />
De marechausseebrigade van Grootegast weigerde in maart 1943 om jod<strong>en</strong> op te hal<strong>en</strong>. Ook in<br />
Nunspeet, Kamp<strong>en</strong>, Ass<strong>en</strong>, Ermelo, Enschede <strong>en</strong> Utrecht weigerd<strong>en</strong> politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aan ophaalacties<br />
mee te do<strong>en</strong>.<br />
De arrestatie van de elf man van de brigade Grootegast <strong>en</strong> hun overbr<strong>en</strong>ging naar het conc<strong>en</strong>tratiekamp<br />
Vught werd via het Landelijk Bericht<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Alarmeringssysteem (LABAS) aan alle politiekorps<strong>en</strong> gemeld.<br />
In Vught verblev<strong>en</strong> medio 1943 30 tot 40 politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die hadd<strong>en</strong> geweigerd m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op te pakk<strong>en</strong>.<br />
18
De boodschap was duidelijk: de weigering om e<strong>en</strong> di<strong>en</strong>stbevel uit te voer<strong>en</strong> werd voortaan beschouwd<br />
als sabotage of desertie <strong>en</strong> leidde tot arrestatie, conc<strong>en</strong>tratiekamp <strong>en</strong> mogelijk de doodstraf.<br />
In juli 1943 schreef Rauter aan Himmler dat politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> het niet meer waagd<strong>en</strong> om te protester<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> te weiger<strong>en</strong>, maar er gewoonweg van door ging<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderdok<strong>en</strong>.<br />
De deelname van de politie aan de deportatie van de jod<strong>en</strong><br />
De bezetter beperkte de bewegingsvrijheid van de jod<strong>en</strong>, beroofde h<strong>en</strong> van hun kostwinning <strong>en</strong> bezit <strong>en</strong><br />
stootte h<strong>en</strong> uit het op<strong>en</strong>bare lev<strong>en</strong>. Het <strong>Nederlands</strong>e bestuur werd belast met de uitvoering van de<br />
meeste anti-joodse maatregel<strong>en</strong>. De politie di<strong>en</strong>de de naleving te controler<strong>en</strong>. Ondanks e<strong>en</strong> zekere<br />
teg<strong>en</strong>zin werd<strong>en</strong> de orders van de bezetter uitgevoerd.<br />
Tijd<strong>en</strong>s razzia´s werd<strong>en</strong> jod<strong>en</strong> van de straat geplukt als represaille voor sabotagedad<strong>en</strong>. Dit gebeurde<br />
allereerst in Amsterdam in februari 1941, met de Februaristaking als gevolg, <strong>en</strong> juni.<br />
Bij de razzia in juni werd<strong>en</strong> ongeveer 250 Amsterdamse politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van de politieke<br />
opsporingsdi<strong>en</strong>st, de recherche <strong>en</strong> de straatdi<strong>en</strong>st ingezet om ruim 200 Duitse <strong>en</strong> <strong>Nederlands</strong>e jod<strong>en</strong><br />
aan te houd<strong>en</strong> “voor verhoor door de SD”. To<strong>en</strong> kort daarna bleek dat de arrestant<strong>en</strong> naar Mauthaus<strong>en</strong><br />
gedeporteerd war<strong>en</strong>, voeld<strong>en</strong> de politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zich bedrog<strong>en</strong> <strong>en</strong> ded<strong>en</strong> hun beklag bij korpschef Tulp.<br />
Deze verzekerde h<strong>en</strong> dat zij niet meer zo behandeld zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
In september 1941volgde e<strong>en</strong> razzia in Tw<strong>en</strong>te <strong>en</strong> in oktober vond<strong>en</strong> razzia´s plaats in de Achterhoek,<br />
Arnhem, Apeldoorn <strong>en</strong> Zwolle. De geme<strong>en</strong>tepolitiekorps<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> daarbij ondersteuning bied<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
Marechaussee voertuig<strong>en</strong> lever<strong>en</strong>.<br />
Croiset van Uchel<strong>en</strong>, de inspecteur-g<strong>en</strong>eraal van de <strong>Nederlands</strong>e politie, protesteerde bij secretarisg<strong>en</strong>eraal<br />
Schrieke van Justitie teg<strong>en</strong> het oppakk<strong>en</strong> van joodse m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die niets misdaan hadd<strong>en</strong> als<br />
gijzelaars. De <strong>Nederlands</strong>e politie moest voortaan van dergelijke opdracht<strong>en</strong> verschoond word<strong>en</strong>, vond<br />
hij. Schrieke antwoordde dat de <strong>Nederlands</strong>e politie, waaronder de Marechaussee, te do<strong>en</strong> had wat van<br />
haar werd verlangd, <strong>en</strong> beriep zich daarbij op Rauter.<br />
H. Kaasjager, e<strong>en</strong> divisiecommandant van de Marechaussee, maakte bek<strong>en</strong>d dat hij niet w<strong>en</strong>ste mee te<br />
werk<strong>en</strong> aan de arrestatie van jod<strong>en</strong> <strong>en</strong> gijzelaars <strong>en</strong> kreeg prompt ontslag op last van Rauter.<br />
Het verwachte succes van de Duitse legers aan het Oostfront bleef uit. De bezetter begon met harde<br />
hand de <strong>Nederlands</strong>e sam<strong>en</strong>leving aan te zett<strong>en</strong> tot steun aan de Duitse oorlogsvoering, onder meer<br />
door het oproep<strong>en</strong> van mann<strong>en</strong> voor de arbeidsinzet in Duitsland. De bezetter trad met steeds grotere<br />
verbet<strong>en</strong>heid op teg<strong>en</strong> de jod<strong>en</strong>.<br />
In Berlijn had de nazitop inmiddels beslot<strong>en</strong> tot de massamoord op de jod<strong>en</strong> als rass<strong>en</strong>politische<br />
Hauptfeinde van het Derde Rijk. De leiding over de vernietiging van de Europese jod<strong>en</strong> had het<br />
Reichssicherheitshauptamt (RSHA) onder leiding van Heydrich in Berlijn. In de afdeling voor joodse<br />
aangeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> (Referat IV B 4) van het RSHA bepaalde Eichmann hoeveel jod<strong>en</strong> per maand uit de<br />
bezette land<strong>en</strong> naar de vernietigingskamp<strong>en</strong> gevoerd zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
In het voorjaar van 1942 bezocht<strong>en</strong> zowel SS-chef Himmler als di<strong>en</strong>s ondergeschikt<strong>en</strong> Heydrich <strong>en</strong><br />
Eichmann Nederland voor overleg met het rijkscommissariaat <strong>en</strong> de Duitse politieleiding.<br />
De uitvoering van de Jod<strong>en</strong>vervolging in Nederland viel onder de gedeelde verantwoordelijkheid van het<br />
rijkscommissariaat <strong>en</strong> de Sicherheitspolizei <strong>en</strong> SD. Bij de staf van Rauters ondergeschikte Harster, de<br />
bevelhebber van de Sipo <strong>en</strong> SD te D<strong>en</strong> Haag, werd e<strong>en</strong> afdeling voor joodse aangeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> (ook<br />
Referat IV B 4 g<strong>en</strong>oemd) ingesteld met de functionaris Fischer als de Haagse Eichmann. Fischer op zijn<br />
beurt gaf aanwijzing<strong>en</strong> door aan de Auss<strong>en</strong>stelle van de Sipo <strong>en</strong> SD in Amsterdam onder leiding van Willi<br />
Lages. Bij de Sipo <strong>en</strong> SD in Amsterdam werd e<strong>en</strong> onderafdeling ingesteld, de Z<strong>en</strong>tralstelle für jüdische<br />
Auswanderung, onder leiding van Ferdinand aus der Fünt<strong>en</strong>. Buit<strong>en</strong> dit netwerk van de Sipo <strong>en</strong> SD om<br />
had het rijkscommissariaat e<strong>en</strong> directe verteg<strong>en</strong>woordiger, Beauftragter Hans Böhmcker, bij<br />
burgemeester Voûte van Amsterdam.<br />
19
Eichmann gaf vanuit Berlijn de streefaantall<strong>en</strong> voor de transport<strong>en</strong> naar de vernietigingkamp<strong>en</strong> door. De<br />
uitvoering van de jod<strong>en</strong>vervolging in Nederland werd verder helemaal overgelat<strong>en</strong> aan het in Nederland<br />
geïnstalleerde vervolgingsapparaat.<br />
In Nederland mondd<strong>en</strong> de anti-joodse maatregel<strong>en</strong> uit in de conc<strong>en</strong>tratie <strong>en</strong> deportatie van de jod<strong>en</strong>. In<br />
de eerste maand<strong>en</strong> van 1942 werd<strong>en</strong> de buit<strong>en</strong>landse jod<strong>en</strong> opgeslot<strong>en</strong> in kamp Westerbork <strong>en</strong> startte<br />
de gedwong<strong>en</strong> verhuizing van <strong>Nederlands</strong>e jod<strong>en</strong> naar Amsterdam.<br />
De inschakeling van geme<strong>en</strong>tepolitiekorps<strong>en</strong> bij de verhuizing<strong>en</strong> leidde tot protest<strong>en</strong> van burgemeesters<br />
<strong>en</strong> commissariss<strong>en</strong> van de provincies bij secretaris-g<strong>en</strong>eraal Frederiks van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong>.<br />
Hun argum<strong>en</strong>tatie was, dat als maatregel<strong>en</strong> door de rijksoverheid in D<strong>en</strong> Haag afgekondigd werd<strong>en</strong>, de<br />
rijksoverheid voor de uitvoering daarvan ook maar rijkspolitiepersoneel (de Marechaussee dus) moest<br />
inzett<strong>en</strong>. Enkele burgemeesters weigerd<strong>en</strong> hun medewerking <strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> ontslag. Frederiks verzocht<br />
Rauter om vrijstelling van de geme<strong>en</strong>tepolitie voor assist<strong>en</strong>tieverl<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> bij het oppakk<strong>en</strong> van jod<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gijzelaars. Rauter zegde aanvankelijk toe dat van <strong>Nederlands</strong>e politieambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> handeling<strong>en</strong><br />
verlangd zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> die teg<strong>en</strong> hun gewet<strong>en</strong> indruist<strong>en</strong>, maar op 30 oktober 1942 volgde e<strong>en</strong> niet<br />
mis te verstane circulaire van gevolmachtigde Broers<strong>en</strong>. Aan opdracht<strong>en</strong> van bevoegde Duitse<br />
autoriteit<strong>en</strong> tot arrestatie, transport <strong>en</strong> voorgeleiding van jod<strong>en</strong>, gijzelaars <strong>en</strong> andere person<strong>en</strong> di<strong>en</strong>de<br />
door de politie gevolg te word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>. Vooral de term voorgeleiding in de circulaire was e<strong>en</strong> farce.<br />
Op aanhouding volgde immers overdracht aan de Duitsers, waardoor de gearresteerde medeburgers<br />
buit<strong>en</strong> de <strong>Nederlands</strong>e rechtsgang blev<strong>en</strong>.<br />
De vervolging van de jod<strong>en</strong> mondde uit in hun wegvoering uit Nederland. Onder het valse voorw<strong>en</strong>dsel<br />
van “werkverruiming in Duitsland” deporteerde de bezetter h<strong>en</strong> naar vernietigingskamp<strong>en</strong> in Pol<strong>en</strong>.<br />
Vanaf juli 1942 vertrok er 84 maal e<strong>en</strong> trein vanuit kamp Westerbork naar het oost<strong>en</strong>, de laatste op 13<br />
september 1944.<br />
<strong>Nederlands</strong>e instanties, waaronder de politie, hielp<strong>en</strong> bij de deportatie. In Nijmeg<strong>en</strong> bijvoorbeeld kreg<strong>en</strong><br />
ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> led<strong>en</strong> van de Marechaussee <strong>en</strong> ongeveer 80 man van het ongeveer 180 led<strong>en</strong> tell<strong>en</strong>de<br />
geme<strong>en</strong>tepolitiekorps de opdracht om zich op e<strong>en</strong> avond in november 1942 te meld<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
schoolgebouw. Daar werd<strong>en</strong> zij ontvang<strong>en</strong> door korpschef Van Dijk, di<strong>en</strong>s rechterhand Verstapp<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> Duitse officier van de Sipo <strong>en</strong> SD. Lijst<strong>en</strong> met nam<strong>en</strong> <strong>en</strong> adress<strong>en</strong> van jod<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> uitgedeeld <strong>en</strong><br />
de politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> twee aan twee op pad gestuurd. Overdonderd <strong>en</strong> voor het blok gezet ging<strong>en</strong> de<br />
di<strong>en</strong>ders aan het werk. Tijd<strong>en</strong>s die nacht werd<strong>en</strong> bijna 250 jod<strong>en</strong> uit hun huiz<strong>en</strong> gehaald. E<strong>en</strong><br />
verzetskern, die binn<strong>en</strong> de Nijmeegse recherche was ontstaan, slaagde erin e<strong>en</strong> aantal joodse<br />
medeburgers door te sluiz<strong>en</strong> naar onderduikadress<strong>en</strong>.<br />
Terwijl het uit huis hal<strong>en</strong> van jod<strong>en</strong>, inclusief de ziek<strong>en</strong> <strong>en</strong> oud<strong>en</strong> van dag<strong>en</strong>, in volle gang was, werd<strong>en</strong><br />
begin 1943 de joodse ziek<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> zorginstelling<strong>en</strong>, zoals het Apeldoornse Bos, ontruimd. Circa 8000<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (personeelsled<strong>en</strong>, ziek<strong>en</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> verstandelijke beperking) werd<strong>en</strong> op transport<br />
gesteld. Betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> begonn<strong>en</strong> zich af te vrag<strong>en</strong> hoe de deportatie van ziek<strong>en</strong>, bejaard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gehandicapt<strong>en</strong> te rijm<strong>en</strong> was met de arbeidsinzet in Duitsland.<br />
In het voorjaar van 1943 keerd<strong>en</strong> de oorlogskans<strong>en</strong> van Nazi-Duitsland.<br />
De <strong>Nederlands</strong>e bisschopp<strong>en</strong> riep<strong>en</strong> op om niet meer mee te werk<strong>en</strong> aan het ophal<strong>en</strong>.<br />
De bereidheid van <strong>Nederlands</strong>e ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> <strong>en</strong> politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om Duitse maatregel<strong>en</strong> uit te voer<strong>en</strong>,<br />
verminderde zi<strong>en</strong>derog<strong>en</strong>. In Nunspeet, Kamp<strong>en</strong>, Ass<strong>en</strong>, Ermelo, Enschede <strong>en</strong> Utrecht weigerd<strong>en</strong><br />
politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aan ophaalacties mee te do<strong>en</strong>.<br />
De elf mann<strong>en</strong> van de marechausseebrigade Grootegast weigerd<strong>en</strong> in maart 1943 om jod<strong>en</strong> op te hal<strong>en</strong>.<br />
Hun arrestatie <strong>en</strong> overbr<strong>en</strong>ging naar het conc<strong>en</strong>tratiekamp Vught werd ter afschrikking aan alle<br />
politiekorps<strong>en</strong> gemeld. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> richtte Y. de Boer, de commandant van het marechausseegewest<br />
Groning<strong>en</strong>, zich per brief tot zijn personeel. De di<strong>en</strong>stweigering van de Brigade Grootegast schaadde<br />
volg<strong>en</strong>s hem de reputatie van loyale plichtsvervulling <strong>en</strong> absolute betrouwbaarheid van de <strong>Nederlands</strong>e<br />
politie. Het jod<strong>en</strong>dom vormde e<strong>en</strong> bedreiging voor de Europese beschaving. Daarom werd<strong>en</strong> de jod<strong>en</strong><br />
uit de sam<strong>en</strong>leving verwijderd <strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> voor h<strong>en</strong> gereserveerde landstreek in Pol<strong>en</strong> overgebracht.<br />
20
H<strong>en</strong> zou ge<strong>en</strong> haar gekr<strong>en</strong>kt word<strong>en</strong>. De Duitsers vermed<strong>en</strong> zelfs elke onnodige hardheid door het<br />
gezinsverband bij het transport intact te lat<strong>en</strong>, aldus De Boer.<br />
Gewestcommandant De Boer, tev<strong>en</strong>s bondsleider van de Kameraadschapsbond, zou nog opklimm<strong>en</strong> tot<br />
chef-staf van het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal van <strong>Politie</strong>.<br />
Amsterdam<br />
In Amsterdam had korpschef Tulp in e<strong>en</strong> jaar tijd het korps naar zijn hand gezet <strong>en</strong> door zijn nietafstandelijke<br />
stijl van leidinggev<strong>en</strong> het vertrouw<strong>en</strong> van het lagere personeel gewonn<strong>en</strong>.<br />
Tulp ondersteunde de Duitse anti-joodse maatregel<strong>en</strong> volledig <strong>en</strong> ging in de uitvoering daarvan <strong>en</strong>kele<br />
mal<strong>en</strong> zelfs verder dan de Sipo <strong>en</strong> SD verlangde. Hij overlegde <strong>en</strong> correspondeerde regelmatig met<br />
Rauter. Waarschijnlijk op instigatie van Rauter startte in Amsterdam op 1 juni 1942 het bureau<br />
Joodsche Zak<strong>en</strong> zijn werkzaamhed<strong>en</strong>. Deze opsporingsdi<strong>en</strong>st fungeerde als aanjager voor de rest van<br />
het korps betreff<strong>en</strong>de de uitvoering van anti-joodse maatregel<strong>en</strong>. De straatdi<strong>en</strong>st had in de<br />
voorafgaande maand<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> grote ijver getoond in de controle op de naleving van die maatregel<strong>en</strong>.<br />
Op 6 juni 1942 gaf Tulp e<strong>en</strong> order uit waarin hij van zijn personeel stipte controle op de naleving van<br />
anti-joodse maatregel<strong>en</strong> eiste, op straffe van ontslag.<br />
Begin juli 1942 startte de Sipo <strong>en</strong> SD in Amsterdam het ophal<strong>en</strong> van jod<strong>en</strong>, met hulp van Amsterdamse<br />
rechercheurs van het bureau Inlichting<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st <strong>en</strong> het bureau Joodsche Zak<strong>en</strong>.<br />
Vanaf e<strong>en</strong> grote razzia op 6 augustus werd het <strong>Politie</strong>bataljon Amsterdam (PBA) int<strong>en</strong>sief ingezet bij het<br />
uit huis hal<strong>en</strong> van jod<strong>en</strong>, in september zelfs vijf avond<strong>en</strong> per week. Het bataljon stond bij deze acties<br />
onder het bevel van Wieprecht, de plaatselijke commandant van de Ordnungspolizei. De inzet van het<br />
PBA was e<strong>en</strong> Duits initiatief. Tulp bood daarna aan het Amsterdamse korps in zijn geheel in te zett<strong>en</strong> bij<br />
de deportatie van de jod<strong>en</strong>. Vanaf begin september werd<strong>en</strong>, naast het politiebataljon <strong>en</strong> de politieke<br />
opsporingsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, vele korpsled<strong>en</strong> (deels in burger gekleed) van de uniformdi<strong>en</strong>st <strong>en</strong> recherche<br />
ingezet bij het uit huis hal<strong>en</strong> van jod<strong>en</strong>. In september alle<strong>en</strong> al werd<strong>en</strong> ruim 6000 jod<strong>en</strong> opgepakt. De<br />
ophaalploeg<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> op pad gestuurd met lijst<strong>en</strong> met de nam<strong>en</strong> <strong>en</strong> adress<strong>en</strong> van de op te hal<strong>en</strong><br />
jod<strong>en</strong>. Bevond<strong>en</strong> zich in e<strong>en</strong> woning ook jod<strong>en</strong>, wier nam<strong>en</strong> niet op de lijst stond<strong>en</strong>, dan moest<strong>en</strong> ook zij<br />
meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Korpsled<strong>en</strong> verklaard<strong>en</strong> na de bevrijding dat het bevel daartoe mondeling door<br />
de Sipo <strong>en</strong> SD verspreid was. Het kwam herhaaldelijk voor dat de ophaalploeg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> woning verlat<strong>en</strong><br />
aantroff<strong>en</strong>. Tulp gaf op 24 september 1942 de instructie uit dat in dergelijke gevall<strong>en</strong> jod<strong>en</strong> uit<br />
nabijgeleg<strong>en</strong> woning<strong>en</strong> opgepakt moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> (om zo toch de quota te hal<strong>en</strong>). Bij de<br />
verzamelplaats<strong>en</strong> in de stad werd de politie geconfronteerd met protester<strong>en</strong>de <strong>en</strong> scheld<strong>en</strong>de<br />
omstanders. Af <strong>en</strong> toe leidde dat tot vechtpartij<strong>en</strong>, waarbij de politie schot<strong>en</strong> afvuurde. Het<br />
politiebataljon ging eind september bij dergelijke tumult<strong>en</strong> over tot het oppakk<strong>en</strong> van joodse<br />
omstanders.<br />
Joodse mann<strong>en</strong> war<strong>en</strong> tewerk gesteld in werkverruimingskamp<strong>en</strong> op het platteland. De bezetter besloot<br />
deze fuik in het begin van oktober te sluit<strong>en</strong> <strong>en</strong> alle mann<strong>en</strong> op transport te stell<strong>en</strong> naar Westerbork.<br />
Tegelijkertijd moest<strong>en</strong> in Amsterdam de ruim 4000 gezinsled<strong>en</strong> van deze mann<strong>en</strong> opgepakt word<strong>en</strong> op 2<br />
<strong>en</strong> 3 oktober. Op 2 oktober startte de grote ophaalactie ‘s avonds <strong>en</strong> duurde voort tot de vroege<br />
ocht<strong>en</strong>d. Het politiebataljon, rechercheurs <strong>en</strong> bijna 1200 man van de uniformdi<strong>en</strong>st werd<strong>en</strong> ingezet. In<br />
de middag van 3 oktober werd Tulp door ziekte geveld. To<strong>en</strong> ‘s avonds de ophaalactie werd vervolgd<br />
bleek het de korpsleiding, in afwezigheid van Tulp, te ontbrek<strong>en</strong> aan voldo<strong>en</strong>de overwicht over de<br />
di<strong>en</strong>stdo<strong>en</strong>de inspecteurs <strong>en</strong> di<strong>en</strong>ders. Zo onopvall<strong>en</strong>d mogelijk vertraagd<strong>en</strong> <strong>en</strong> saboteerd<strong>en</strong> deze de<br />
actie. Halverwege de avond beslot<strong>en</strong> de Duitsers de ophaalactie te stak<strong>en</strong>.<br />
Het uitvall<strong>en</strong> van Tulp had geleid tot het voortijdig stopp<strong>en</strong> van het oppakk<strong>en</strong> van de gezinsled<strong>en</strong>. Tulp<br />
overleed op 22 oktober. Voorlopig werd het Amsterdamse politiekorps niet meer op grote schaal<br />
ingezet.<br />
21
In oktober was het <strong>Politie</strong>bataljon Amsterdam betrokk<strong>en</strong> bij ophaalacties in Rotterdam.<br />
In november was het bataljon drie wek<strong>en</strong> lang weer vijf avond<strong>en</strong> per week in Amsterdam actief.<br />
Uitlating<strong>en</strong> van Rotterdamse ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> over misdraging<strong>en</strong> van de bataljonsled<strong>en</strong> in Rotterdam <strong>en</strong><br />
wederzijdse uitlating<strong>en</strong> over misdraging<strong>en</strong> door Amsterdamse bataljonsled<strong>en</strong> <strong>en</strong> Duitsers van de<br />
Ordnungspolizeibataillone duidd<strong>en</strong> erop dat bij deze ophaalacties gem<strong>en</strong>gd sam<strong>en</strong>gestelde<br />
ophaalploeg<strong>en</strong> op pad gestuurd werd<strong>en</strong>. Deze gem<strong>en</strong>gde sam<strong>en</strong>stelling verkleinde de mogelijkheid<br />
dat politiemann<strong>en</strong> onderling kond<strong>en</strong> afsprek<strong>en</strong> om jod<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> ontkom<strong>en</strong>. De invoering van<br />
e<strong>en</strong>heidsuniform<strong>en</strong>, die van individuele <strong>en</strong> lokale k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zoals kraagnummers <strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>tewap<strong>en</strong>s war<strong>en</strong> ontdaan, maakte het makkelijk om <strong>Nederlands</strong>e politie-e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de<br />
eig<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te in te zett<strong>en</strong> zonder dat het omstanders opviel. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> verkleinde ook deze<br />
maatregel de kans dat politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> jod<strong>en</strong> vooraf kond<strong>en</strong> waarschuw<strong>en</strong> of tijd<strong>en</strong>s de actie liet<strong>en</strong><br />
ontkom<strong>en</strong>. Zij k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> immers niemand in de vreemde stad.<br />
Voor de Duitsers war<strong>en</strong> de laatste wek<strong>en</strong> van 1942 e<strong>en</strong> rustige periode met kleine razzia´s. Zij<br />
hadd<strong>en</strong> aan de door Eichmann verlangde streefcijfers voldaan.<br />
Eind januari 1943 bereidd<strong>en</strong> de Duitsers nieuwe grootschalige acties in Amsterdam voor, waarbij de<br />
hulp van het Amsterdamse politiekorps onder leiding van Tulp’s opvolger J.C. Kr<strong>en</strong>ning geëist werd.<br />
Op 8 <strong>en</strong> 9 februari moest de Vrijwillige Hulppolitie optred<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> grote razzia voor de arbeidsinzet<br />
<strong>en</strong> Kr<strong>en</strong>ning 850 korpsled<strong>en</strong> beschikbaar stell<strong>en</strong> voor de ontruiming van de plaatselijke joodse<br />
ziek<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> zorginstelling<strong>en</strong>. Hoe deze acties verliep<strong>en</strong> is onduidelijk. Kr<strong>en</strong>ning stortte op 9<br />
februari volledig in <strong>en</strong> werd onder psychiatrische behandeling gesteld. Bek<strong>en</strong>d is in ieder geval wel<br />
dat op 9 februari e<strong>en</strong> transport met 400 jod<strong>en</strong> uit Amsterdam in Westerbork aankwam <strong>en</strong> de dag<br />
erna e<strong>en</strong> trein met 250 joodse weeskinder<strong>en</strong> uit Amsterdam.<br />
Waarschijnlijk beslot<strong>en</strong> of beseft<strong>en</strong> de Duitsers na deze acties dat het Amsterdamse politiekorps niet<br />
meer grootschalig inzetbaar was. Vanaf half februari 1943 schakelde de Ordnungspolizei in<br />
Amsterdam de Vrijwillige Hulppolitie in bij het ophal<strong>en</strong> van jod<strong>en</strong>. Zij blek<strong>en</strong> willige helpers <strong>en</strong><br />
haald<strong>en</strong> ruim 1000 jod<strong>en</strong> per week uit hun huiz<strong>en</strong>.<br />
In Amsterdam eindigde het grootschalig oppakk<strong>en</strong> van jod<strong>en</strong> met razzia’s op 25 mei <strong>en</strong> 20 juni 1943.<br />
Bij de razzia in mei pakt<strong>en</strong> Duitse e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> <strong>en</strong> het PBA, de Vrijwillige Hulppolitie, e<strong>en</strong> detachem<strong>en</strong>t<br />
van de Haagse politie <strong>en</strong> de joodse Ordedi<strong>en</strong>st uit Westerbork ruim 4000 jod<strong>en</strong> op. Bij de laatste<br />
razzia in juni werd<strong>en</strong> behalve Duitse e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> ook de Vrijwillige Hulppolitie <strong>en</strong> de Ordedi<strong>en</strong>st van<br />
Westerbork ingezet. Harster, de bevelhebber van de Sipo <strong>en</strong> SD, meldde aan de rijkscommissaris dat<br />
bij de razzia in juni 5500 jod<strong>en</strong> opgepakt war<strong>en</strong>, <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong>: “Zu Zwisch<strong>en</strong>fäll<strong>en</strong> ist es nicht<br />
gekomm<strong>en</strong>. Die niederländische Bevölkerung steht d<strong>en</strong> Abtransport<strong>en</strong> vollkomm<strong>en</strong> ablehn<strong>en</strong>d<br />
geg<strong>en</strong>über, zeigte sich jedoch äusserlich überwieg<strong>en</strong>d teilnahmslos. Die grosse Masse war<br />
hauptsächlich darüber verärgert, dass sie die abgesperrt<strong>en</strong> Stadtviertel nur unter Schwierigkeit<strong>en</strong><br />
verlass<strong>en</strong> konnte.”<br />
Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d berichtte Harster dat 100.000 jod<strong>en</strong> uit de <strong>Nederlands</strong>e sam<strong>en</strong>leving verwijderd<br />
war<strong>en</strong>. “Somit wurde in 11 Monat<strong>en</strong> die Entjudung der Niederlande annähernd zu drei Vierteln<br />
gelöst.”<br />
Eind september 1943 vond in Amsterdam nog e<strong>en</strong> razzia door uitsluit<strong>en</strong>d Duitse e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> plaats.<br />
Daarna werd<strong>en</strong> de nog in Nederland achtergeblev<strong>en</strong> jod<strong>en</strong> vogelvrij verklaard. Jod<strong>en</strong>ploeg<strong>en</strong> van de<br />
politieke opsporingsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, de Landwacht <strong>en</strong> premiejagers van buit<strong>en</strong> de politie speurd<strong>en</strong> fanatiek<br />
naar ondergedok<strong>en</strong> jod<strong>en</strong>. Van de circa 25000 ondergedok<strong>en</strong> jod<strong>en</strong> werd e<strong>en</strong> derde toch gegrep<strong>en</strong>.<br />
De beruchtste groep jod<strong>en</strong>jagers was de zog<strong>en</strong>oemde kolonne H<strong>en</strong>neicke van de<br />
Hausraterfassungsstelle in Amsterdam. Deze onderafdeling van de Z<strong>en</strong>tralstelle für jüdische<br />
Auswanderung in Amsterdam was belast met het rov<strong>en</strong> van de inboedels van uit huis gehaalde<br />
jod<strong>en</strong>. Bij de Hausraterfassung war<strong>en</strong> <strong>Nederlands</strong>e rechercheurs gedetacheerd.<br />
22
Enkele van deze rechercheurs, met name P. Elias <strong>en</strong> A. Japin hielp<strong>en</strong> mee om jod<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong><br />
ontsnapp<strong>en</strong> uit de Hollandse Schouwburg.<br />
De ploeg of colonne van W. Ch. H<strong>en</strong>neicke, e<strong>en</strong> Amsterdamse automonteur <strong>en</strong> zwarthandelaar,<br />
maakte, na het einde van de grootschalige deportaties, fanatiek jacht op joodse onderduikers.<br />
H<strong>en</strong>neicke had ontdekt dat rechercheurs betrokk<strong>en</strong> war<strong>en</strong> bij verzetsactiviteit<strong>en</strong>. Elias werd door de<br />
Duitsers opgepakt <strong>en</strong> in december 1944 gefusilleerd. Japin wist onder te duik<strong>en</strong> <strong>en</strong> overleefde de<br />
bezetting. H<strong>en</strong>neicke werd in december 1944 in Amsterdam geliquideerd.<br />
De Verord<strong>en</strong>ing Organisatie <strong>Politie</strong><br />
De Verord<strong>en</strong>ing Organisatie <strong>Politie</strong> (VOP), die op 1 maart 1943 in werking trad, was het sluitstuk van de<br />
reorganisatie van de <strong>Nederlands</strong>e politie. De VOP bepaalde dat de politie e<strong>en</strong> aangeleg<strong>en</strong>heid van<br />
staatszorg was. De politiekorps<strong>en</strong> van Amsterdam, Rotterdam, ’s Grav<strong>en</strong>hage, Utrecht, Haarlem,<br />
Groning<strong>en</strong>, Eindhov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Arnhem werd<strong>en</strong> Staatspolitie. In 121 middelgrote geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bleef de<br />
geme<strong>en</strong>tepolitie bestaan, maar zij werd ondergeschikt aan de Staatspolitie-instanties.<br />
In de overige geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het land was de politiedi<strong>en</strong>st in hand<strong>en</strong> van de Marechaussee /<br />
G<strong>en</strong>darmerie als Staatspolitie.<br />
In de acht staatspolitiegeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> stond e<strong>en</strong> politiepresid<strong>en</strong>t aan het hoofd van de staatspolitie.<br />
Het land werd verdeeld in vijf gewest<strong>en</strong> (ressort<strong>en</strong>), die onder e<strong>en</strong> gewestelijk politiepresid<strong>en</strong>t stond<strong>en</strong>.<br />
De politiepresid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van Amsterdam, Rotterdam, Groning<strong>en</strong>, Arnhem <strong>en</strong> Eindhov<strong>en</strong> war<strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s<br />
gewestelijk politiepresid<strong>en</strong>t. E<strong>en</strong> gewestelijk commandant stond in elk gewest aan het hoofd van de<br />
Marechaussee/G<strong>en</strong>darmerie. De gewest<strong>en</strong> war<strong>en</strong> onderverdeeld in district<strong>en</strong>, afdeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> groep<strong>en</strong>.<br />
De Marechaussee/G<strong>en</strong>darmerie verrichte aanvankelijk overal de parketdi<strong>en</strong>st; later werd e<strong>en</strong> korps<br />
parketwachters ingesteld.<br />
De burgemeesters in geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met geme<strong>en</strong>tepolitie of Marechaussee war<strong>en</strong> als politiegezagsdragers<br />
ondergeschikt aan de secretaris-g<strong>en</strong>eraal van het departem<strong>en</strong>t van Justitie <strong>en</strong> de gewestelijke<br />
politiepresid<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Het departem<strong>en</strong>t van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> moest alle aangeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> inzake politie<br />
overdrag<strong>en</strong> aan de secretaris-g<strong>en</strong>eraal van Justitie. Ook de positie van het Op<strong>en</strong>baar Ministerie t<strong>en</strong><br />
opzichte van de politie slonk <strong>en</strong>orm omdat de tak<strong>en</strong> <strong>en</strong> bevoegdhed<strong>en</strong> van de procureurs-g<strong>en</strong>eraal (als<br />
de vooroorlogse funger<strong>en</strong>d directeur<strong>en</strong> van politie) over ging<strong>en</strong> naar de gewestelijke politiepresid<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Voor de gehele <strong>Nederlands</strong>e politie werd e<strong>en</strong> uniform rang<strong>en</strong>stelsel met militaire b<strong>en</strong>aming<strong>en</strong><br />
ingevoerd <strong>en</strong> e<strong>en</strong> landelijk bezoldigingsstelsel.<br />
Bov<strong>en</strong>lokale voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> voor de politie<br />
In het kader van de c<strong>en</strong>tralisering werd<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de bezetting bov<strong>en</strong>lokale voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> voor de<br />
politie gerealiseerd. De opheffing van de krijgsmacht <strong>en</strong> de unificatie <strong>en</strong> verstatelijking van<br />
politiekorps<strong>en</strong> maakte het noodzakelijk de korpsgebond<strong>en</strong> of lokale ziek<strong>en</strong>fondsregeling<strong>en</strong> te<br />
herzi<strong>en</strong>. Met ingang van 1 januari 1943 ressorteerde de g<strong>en</strong>eeskundige verzorging van de<br />
<strong>Nederlands</strong>e politie onder de gevolmachtigde. Met de uitvoering van die verzorging belastte<br />
Broers<strong>en</strong> de G<strong>en</strong>eeskundige- <strong>en</strong> Gezondheidsdi<strong>en</strong>st van de <strong>Nederlands</strong>e <strong>Politie</strong> onder leiding van Dr.<br />
Ch.G.J. Dorninckx, die ambtshalve tev<strong>en</strong>s voorzitter was van het gelijktijdig gevormde <strong>Nederlands</strong>ch<br />
<strong>Politie</strong>-Ziek<strong>en</strong>fonds (NPZ). De oprichting van het ziek<strong>en</strong>fonds <strong>en</strong> de G<strong>en</strong>eeskundige- <strong>en</strong><br />
Gezondheidsdi<strong>en</strong>st van de <strong>Nederlands</strong>e <strong>Politie</strong> kond<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd word<strong>en</strong> als maatregel<strong>en</strong> om de<br />
secundaire arbeidsvoorwaard<strong>en</strong> van politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong>; de g<strong>en</strong>eeskundige- <strong>en</strong><br />
gezondheidsdi<strong>en</strong>st di<strong>en</strong>de echter ongetwijfeld ook om inzicht te krijg<strong>en</strong> in <strong>en</strong> vat op het stijg<strong>en</strong>de<br />
ziekteverzuim. Ziekmelding was e<strong>en</strong> middel om tijdelijk aan het verricht<strong>en</strong> van hand- <strong>en</strong><br />
spandi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> voor de bezetter te ontkom<strong>en</strong>. In de herfst van 1943 vaardigde Rauter de order uit dat<br />
politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die langer dan 24 uur ziek war<strong>en</strong> hun uniform <strong>en</strong> di<strong>en</strong>stwap<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> inlever<strong>en</strong>.<br />
Tot de bov<strong>en</strong>lokale voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, die t<strong>en</strong> di<strong>en</strong>ste van de <strong>Nederlands</strong>e politie gerealiseerd werd<strong>en</strong>,<br />
behoord<strong>en</strong> verder:<br />
23
De Technische Verbindingsdi<strong>en</strong>st der <strong>Nederlands</strong>che <strong>Politie</strong>, belast met de inrichting van e<strong>en</strong><br />
landelijk bericht<strong>en</strong>- <strong>en</strong> alarmeringssysteem (LABAS). De di<strong>en</strong>st was aanvankelijk aan de<br />
Raamweg in D<strong>en</strong> Haag gevestigd, maar verhuisde in maart 1943 naar de Parkstraat 2 in<br />
Utrecht. E<strong>en</strong> politie-telexnet was eind 1942 operationeel. Het LABAS, met uitgebreide telex-<br />
<strong>en</strong> telefoonverbinding<strong>en</strong>, trad op 1 november 1943 in werking. Door het LABAS kond<strong>en</strong><br />
opsporingsbericht<strong>en</strong> snel tot in alle uithoek<strong>en</strong> van het land word<strong>en</strong> verspreid;<br />
De Veterinaire Di<strong>en</strong>st der <strong>Nederlands</strong>che politie. Deze di<strong>en</strong>st was belast met de keuring,<br />
aankoop van <strong>en</strong> medische zorg voor speurhond<strong>en</strong> <strong>en</strong> paard<strong>en</strong>. Het aantal bered<strong>en</strong> brigades<br />
werd tijd<strong>en</strong>s de bezetting gereduceerd <strong>en</strong> de paard<strong>en</strong> gevorderd.<br />
De <strong>Politie</strong> Motor Di<strong>en</strong>st te Putt<strong>en</strong>;<br />
De Afdeling Int<strong>en</strong>dance met het C<strong>en</strong>traal Magazijn te Apeldoorn.<br />
Deze opsomming in e<strong>en</strong> circulaire van het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal van 9 september 1943 vermeldt ook<br />
de Recherche-Opleidings-School te ’s-Grav<strong>en</strong>hage, die echter pas in maart 1944 te Overve<strong>en</strong> startte.<br />
Met uitzondering van de rechercheschool blev<strong>en</strong> alle bov<strong>en</strong>lokale voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> na de bezetting<br />
voortbestaan.<br />
De zwarte politie<br />
Tijd<strong>en</strong>s de Duitse bezetting werd ook de uniformering van de <strong>Nederlands</strong>e politie grondig gewijzigd.<br />
Na de opname van de Rijksveldwacht in de Marechaussee in maart 1941 werd de eerste<br />
uniformwijziging uitgevoerd.<br />
Bij de Marechaussee bleef de spring<strong>en</strong>de granaat het k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>de embleem.<br />
De kolbak werd afgeschaft <strong>en</strong> de oranje kokarde op de kepie vervang<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> exemplaar in de<br />
nationale driekleur. E<strong>en</strong> tuniek met één rij granaatknop<strong>en</strong> <strong>en</strong> opgestikte zakk<strong>en</strong> kwam in plaats van de<br />
korte jas met twee rij<strong>en</strong> granaatknop<strong>en</strong>.<br />
Zowel bij de Marechaussee als bij de geme<strong>en</strong>tepolitie was e<strong>en</strong> pistoolkoord voorgeschrev<strong>en</strong>.<br />
Geme<strong>en</strong>tepolitie <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>teveldwacht werd<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> landelijk e<strong>en</strong>heidsuniform. Tuniek,<br />
pantalon <strong>en</strong> pet war<strong>en</strong> zwart met blauwe biez<strong>en</strong>. Het geme<strong>en</strong>tewap<strong>en</strong> op pet <strong>en</strong> knop<strong>en</strong> werd<br />
afgeschaft, zo ook de kraagnummers (of de di<strong>en</strong>stnummers op de gelijktijdig afgeschafte helm<strong>en</strong>). De<br />
platte pet met klep had als embleem de kokarde in de nationale driekleur, uitgevoerd in metaal <strong>en</strong><br />
emaille, <strong>en</strong> daaronder op de petband de klimm<strong>en</strong>de leeuw uit het rijkswap<strong>en</strong> in witmetaal.<br />
Op de officierspett<strong>en</strong> was de geborduurde klimm<strong>en</strong>de leeuw omgev<strong>en</strong> door geborduurde lauwertakk<strong>en</strong>.<br />
De leeuwknoop, voorstell<strong>en</strong>de de klimm<strong>en</strong>de rijksleeuw op e<strong>en</strong> geblokte <strong>en</strong> gestreepte ondergrond, die<br />
in 1912 bij het leger was ingevoerd, werd de uniformknoop voor de geme<strong>en</strong>tepolitie. Met deze<br />
emblem<strong>en</strong> wilde de bezetter symboliser<strong>en</strong> dat ook de geme<strong>en</strong>telijke politiezorg e<strong>en</strong><br />
staatsaangeleg<strong>en</strong>heid was.<br />
Met de invoering van dit e<strong>en</strong>heidsuniform <strong>en</strong> de afschaffing van de individuele kraagnummers <strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>tewap<strong>en</strong>s als embleem werd de geme<strong>en</strong>tepolitie geanonimiseerd.<br />
Per 1 december 1942 werd de Geme<strong>en</strong>teveldwacht opgehev<strong>en</strong>. Het personeel ging grot<strong>en</strong>deels over in<br />
di<strong>en</strong>st van de Marechaussee of in di<strong>en</strong>st van de geme<strong>en</strong>tepolitie.<br />
De Verord<strong>en</strong>ing Organisatie <strong>Politie</strong>, die op 1 maart 1943 in werking trad, bepaalde dat de politie e<strong>en</strong><br />
aangeleg<strong>en</strong>heid van staatszorg was. De politiekorps<strong>en</strong> van Amsterdam, Rotterdam, ’s-Grav<strong>en</strong>hage,<br />
Utrecht, Haarlem, Groning<strong>en</strong>, Eindhov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Arnhem werd<strong>en</strong> Staatspolitie. In 121 middelgrote<br />
geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bleef de geme<strong>en</strong>tepolitie bestaan, maar zij werd ondergeschikt aan de Staatspolitieinstanties.<br />
In de overige geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het land was de politiedi<strong>en</strong>st in hand<strong>en</strong> van de Staatspolitie<br />
zijnde de Marechaussee/G<strong>en</strong>darmerie.<br />
24
Voor de gehele <strong>Nederlands</strong>e politie werd e<strong>en</strong> uniform rang<strong>en</strong>stelsel met militaire b<strong>en</strong>aming<strong>en</strong><br />
vastgesteld <strong>en</strong> nieuwe uniform<strong>en</strong>. Met ingang van 10 november 1942 di<strong>en</strong>de al te word<strong>en</strong> overgegaan<br />
tot het drag<strong>en</strong> van het nieuw in te voer<strong>en</strong> politie-uniform.<br />
Voor de gehele <strong>Nederlands</strong>e politie kwam er e<strong>en</strong> uniform met e<strong>en</strong> platte pet met klep <strong>en</strong> e<strong>en</strong> tuniek met<br />
e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> dubbele kraag. De kraag was voorzi<strong>en</strong> van kraagspiegels met daarop de<br />
rangonderscheidingstek<strong>en</strong>s. De petemblem<strong>en</strong> bestond<strong>en</strong> uit de spring<strong>en</strong>de granaat op de petbol <strong>en</strong><br />
daaronder, op de petband, e<strong>en</strong> kokarde in driekleur, omgev<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> lauwerkrans. Alle<br />
uniformknop<strong>en</strong> war<strong>en</strong> granaatknop<strong>en</strong>.<br />
Het pistoolkoord <strong>en</strong> de schouderriem aan de koppel werd<strong>en</strong> afgeschaft.<br />
Voor de Staatspolitie in de acht grote sted<strong>en</strong> <strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>tepolitie was het uniform geheel zwart met<br />
blauwe biez<strong>en</strong> <strong>en</strong> blauwe kraagspiegels.<br />
Het uniform van de Marechaussee/G<strong>en</strong>darmerie had e<strong>en</strong> blauwe band op de pet, e<strong>en</strong> blauwe<br />
tuniekkraag met zwarte kraagspiegels, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> blauwe broek met zwarte bies. De Marechaussee raakte<br />
de kepie <strong>en</strong> de nestel, het voor de Marechaussee typische siersnoer op de tuniek, kwijt.<br />
Het uniform voor de hoogste leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> bij de politie, namelijk de acht politiepresid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (van<br />
Amsterdam, Rotterdam, ’s-Grav<strong>en</strong>hage, Utrecht, Haarlem, Groning<strong>en</strong>, Eindhov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Arnhem) <strong>en</strong> de chef<br />
van de Algem<strong>en</strong>e Staf van het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal van <strong>Politie</strong>, had als k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d verschil e<strong>en</strong> tuniek<br />
met revers, te drag<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> wit hemd <strong>en</strong> stropdas. De spiegels met de rangonderscheidingstek<strong>en</strong>s<br />
war<strong>en</strong> op de beide revers aangebracht.<br />
Vanwege de schaarste aan textiel <strong>en</strong> andere grondstoff<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de bezetting moest de<br />
uniformwijziging zo veel mogelijk uitgevoerd word<strong>en</strong> door het vermak<strong>en</strong> van oude uniformstukk<strong>en</strong>, die<br />
niet opzij gehang<strong>en</strong> <strong>en</strong> achtergehoud<strong>en</strong> mocht<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
De uniformvernieuwing is waarschijnlijk niet voor honderd proc<strong>en</strong>t doorgevoerd.<br />
Uniformstukk<strong>en</strong> in onze museumcollectie, foto’s gemaakt tijd<strong>en</strong>s de bezetting, <strong>en</strong> ook de<br />
uniformvoorschrift<strong>en</strong> uit 1947 van het Korps Rijkspolitie <strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>tepolitie, die tot op zekere hoogte<br />
e<strong>en</strong> continuïteit in de uniformontwikkeling stav<strong>en</strong>, do<strong>en</strong> vermoed<strong>en</strong> dat bij geme<strong>en</strong>tepolitiekorps<strong>en</strong> de<br />
klimm<strong>en</strong>de rijksleeuw als petembleem <strong>en</strong> de leeuwknop<strong>en</strong> ook na november 1942 in gebruik zijn<br />
geblev<strong>en</strong>.<br />
Kort na de bevrijding was e<strong>en</strong>heid in uniform geheel afwezig. Uitmonstering<strong>en</strong> uit de <strong>bezettingstijd</strong><br />
werd<strong>en</strong> van uniform<strong>en</strong> verwijderd <strong>en</strong> zelfs dok<strong>en</strong> uniformstukk<strong>en</strong> van vóór de bezetting weer op. Deze<br />
m<strong>en</strong>gelmoes aan overgangsuniform<strong>en</strong> bleef tot in 1948 bestaan.<br />
Ontregeling van de sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> de politie<br />
Voor de Duitse oorlogsinspanning <strong>en</strong> het bezettingsbestuur in Nederland stapeld<strong>en</strong> de problem<strong>en</strong><br />
zich op. Aan het Oostfront begon het jaar 1943 met de vernietiging van het zesde leger bij Stalingrad;<br />
in juli won het Sovjetleger de tankslag bij Koersk <strong>en</strong> rukt<strong>en</strong> de Russ<strong>en</strong> massaal op richting west<strong>en</strong>. In<br />
mei werd<strong>en</strong> de Duitse <strong>en</strong> Italiaanse troep<strong>en</strong> uit Noord-Afrika verdrev<strong>en</strong>, later gevolgd door<br />
geallieerde landing<strong>en</strong> op Sicilië <strong>en</strong> in Zuid-Italië. Italië koos in oktober de kant van de geallieerd<strong>en</strong>. De<br />
oorlogskans<strong>en</strong> voor Duitsland lek<strong>en</strong> gekeerd.<br />
In 1943 war<strong>en</strong> ongeveer 125.000 man van de Duitse krijgsmacht in Nederland gestationeerd. De<br />
Duitsers hield<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing met e<strong>en</strong> geallieerde landing op de <strong>Nederlands</strong>e kust.<br />
In het bezette Nederland nam<strong>en</strong> de onrust <strong>en</strong> weerstand teg<strong>en</strong> de onderdrukking <strong>en</strong> uitbuiting toe.<br />
Het bezettingsbestuur maakte bek<strong>en</strong>d dat er voor tewerkstelling in Duitsland 100.000 mann<strong>en</strong> nodig<br />
war<strong>en</strong>.<br />
25
In februari werd de nominale bevelhebber van het Vrijwilligerslegio<strong>en</strong> Nederland, de gep<strong>en</strong>sioneerde<br />
chef van de g<strong>en</strong>erale staf H.A. Seyffardt, door e<strong>en</strong> verzetsgroep doodgeschot<strong>en</strong>. De sterv<strong>en</strong>de<br />
g<strong>en</strong>eraal kon nog vertell<strong>en</strong> dat de schutter er uitzag als e<strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t. Als represaille nam<strong>en</strong> de<br />
Duitsers honderd<strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in gijzeling. Bij razzia’s werd<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> opgepakt voor de arbeidsinzet<br />
in de Duitse oorlogsindustrie <strong>en</strong> landbouw.<br />
De <strong>Nederlands</strong>e bisschopp<strong>en</strong> riep<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> herderlijk schrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> vanaf de preekstoel de politie op<br />
om niet meer mee te werk<strong>en</strong> aan het oppakk<strong>en</strong> van joodse medeburgers <strong>en</strong> jongemann<strong>en</strong>.<br />
De bezetter kondigde aan dat alle 300.000 militair<strong>en</strong> van mei 1940 als krijgsgevang<strong>en</strong><strong>en</strong> naar<br />
Duitsland gevoerd zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Als teg<strong>en</strong>reactie brak<strong>en</strong> staking<strong>en</strong> uit. Tijd<strong>en</strong>s deze April-<br />
Meistaking<strong>en</strong> van 1943, begonn<strong>en</strong> bij de Storkfabriek<strong>en</strong> in H<strong>en</strong>gelo, voerde de bezetter het<br />
standrecht uit, dat in januari was afgekondigd. De Polizeistandgerichte bestond<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> SS-Richter<br />
<strong>en</strong> twee SS- of politieofficier<strong>en</strong> als bijzitters. De vonniss<strong>en</strong> war<strong>en</strong> snel <strong>en</strong> hard.<br />
In de zomer van 1943 werd<strong>en</strong> de militair<strong>en</strong> in hernieuwd krijgsgevang<strong>en</strong>schap naar Duitsland<br />
afgevoerd. Naar schatting war<strong>en</strong> halverwege het jaar al 60.000 mann<strong>en</strong> ondergedok<strong>en</strong> om aan<br />
tewerkstelling in Duitsland te ontkom<strong>en</strong>.<br />
Rauter eiste in juli dat ieder bataljon van de Ordnungspolizei e<strong>en</strong>maal per week met het gehele<br />
bataljon e<strong>en</strong> razzia moest uitvoer<strong>en</strong>. Het land werd opgedeeld in “Befriedungsräume” die op zoek<br />
naar “Bandit<strong>en</strong>” uitgekamd moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
De staf van de Grüne Polizei in Nijmeg<strong>en</strong> schatte de sterkte van de <strong>Nederlands</strong>e geüniformeerde<br />
politie op 12.886 politiemann<strong>en</strong>, maar voegde daaraan toe: “Die niederländische Polizei versagte<br />
vielfach.” Haar conclusie was dat het uitkamm<strong>en</strong> van het land op arbeidsweigeraars, jod<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met <strong>Nederlands</strong>e kracht<strong>en</strong> onuitvoerbaar was. Het aantal <strong>Nederlands</strong>e politiemann<strong>en</strong> dat<br />
onderdook om ge<strong>en</strong> hand- <strong>en</strong> spandi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> aan de Duitse politie meer te hoev<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> steeg.<br />
Volg<strong>en</strong>s Rauter verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> er 2 tot 3 per dag. Op 16 februari 1943 gaf Rauter e<strong>en</strong> instructie uit,<br />
bepal<strong>en</strong>de dat aan politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die langer dan twee dag<strong>en</strong> van hun di<strong>en</strong>st verwijderd blev<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong><br />
salaris, p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong> of wachtgeld uitbetaald mocht word<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> Duits opsporingsregister uit 1943 vermeldt de nam<strong>en</strong> van 98 ondergedok<strong>en</strong> politiemann<strong>en</strong> in<br />
één maand. In september 1943 kondigde Rauter de zog<strong>en</strong>oemde Sipp<strong>en</strong>haft voor de <strong>Nederlands</strong>e<br />
politie af: dook e<strong>en</strong> politieman onder, dan moest<strong>en</strong> zijn naaste verwant<strong>en</strong> door de Sicherheitspolizei<br />
opgepakt <strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratiekamp overgebracht word<strong>en</strong> . De maatregel stopte het<br />
onderduik<strong>en</strong> niet. Eind 1943 zat<strong>en</strong> in Vught 150 familieled<strong>en</strong> van politiemann<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong>.<br />
In juli 1944 vermeldde e<strong>en</strong> opsporingsregister 227 nam<strong>en</strong> (op e<strong>en</strong> politiesterkte van 17.266 man). In<br />
de periode zomer 1943 – zomer 1944 war<strong>en</strong> ongeveer 600 politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ondergedok<strong>en</strong>.<br />
Draufgänger Rauter stuitte ook op problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> weerstand in de top van de Duitse én <strong>Nederlands</strong>e<br />
politie. Hij verving in 1943 twee van zijn drie onderbevelhebbers: W. Harster, de bevelhebber van de<br />
Sipo <strong>en</strong> SD, <strong>en</strong> B. Lank<strong>en</strong>au, de bevelhebber van de Ordnungspolizei. Beid<strong>en</strong> verklaard<strong>en</strong> na de<br />
oorlog dat hun ontslag te wijt<strong>en</strong> was aan kritiek op Rauters harde repressiemaatregels. Het is echter<br />
niet uitgeslot<strong>en</strong> dat zij daarmee hun eig<strong>en</strong> aandeel in het harde bezettingsregime wild<strong>en</strong><br />
bagatelliser<strong>en</strong>.<br />
De functie van chef-staf van het directoraat-g<strong>en</strong>eraal van politie werd vanaf maart 1943 bekleed door<br />
L.J. Broers<strong>en</strong>. Broers<strong>en</strong> werd op 1 oktober 1943 opgevolgd door P. J. Kooymans, <strong>en</strong> die weer door<br />
politieoverste Y. de Boer.<br />
Broers<strong>en</strong>, Kooymans <strong>en</strong> ook de voorman van de Germaanse SS in Nederland, J.H. Feldmeijer, blek<strong>en</strong> niet<br />
geheel aan het SS-ideaal van de standvastige <strong>en</strong> sobere Kämpfer te voldo<strong>en</strong>, maar gedroeg<strong>en</strong> zich als<br />
g<strong>en</strong>otzuchtige Kampftrinker, wier veroveringsdrang gericht was op de vrouw<strong>en</strong> van medestrijders.<br />
Kooymans vertrok begin januari 1944 naar het Oostfront, waar hij in Russisch krijgsgevang<strong>en</strong>schap<br />
belandde. H<strong>en</strong>k Feldmeijer sneuvelde in februari 1945 op weg naar het front aan de Maas. Zijn auto<br />
werd door e<strong>en</strong> geallieerd jachtvliegtuig aan barrels geschot<strong>en</strong>.<br />
26
De nadering van de geallieerd<strong>en</strong><br />
Begin februari 1944 bracht<strong>en</strong> Seyss-Inquart, Rauter <strong>en</strong> Himmler e<strong>en</strong> bezoek aan het <strong>Politie</strong><br />
Opleidings Bataljon te Schalkhaar. Deze vertoning van wederzijds vertrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> waardering strookte<br />
nauwelijks nog met de werkelijkheid. In de og<strong>en</strong> van de Duitsers was het grootste deel van het<br />
<strong>Nederlands</strong>e politiepersoneel to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d onbetrouwbaar. Door het ontslaan <strong>en</strong> het onderduik<strong>en</strong><br />
van deutschfeindliche politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> werd het personeelstekort bij de politie steeds groter.<br />
Vacatures blev<strong>en</strong> op<strong>en</strong> door gebrek aan goed opgeleid personeel dat de nieuwe orde was toegedaan.<br />
Het POB te Schalkhaar <strong>en</strong> de <strong>Politie</strong> Opleidings School te Apeldoorn kond<strong>en</strong> niet voldo<strong>en</strong> aan de<br />
groei<strong>en</strong>de behoefte. Collaborer<strong>en</strong>de <strong>Nederlands</strong>e politiemann<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> doelwit voor het<br />
verzet. Het aantal liquidaties van “foute” politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> nam toe: 9 liquidaties in 1943, 23 liquidaties<br />
in 1944.<br />
Nadat het mer<strong>en</strong>deel van de joodse Nederlanders gedeporteerd was, richtt<strong>en</strong> de Duitsers hun<br />
aandacht op de Roma <strong>en</strong> Sinti. De nazi’s beschouwd<strong>en</strong> ook h<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> minderwaardig ras. Vanaf juli<br />
1943 was het h<strong>en</strong> verbod<strong>en</strong> om rond te trekk<strong>en</strong>.<br />
Zigeuners <strong>en</strong> woonwag<strong>en</strong>bewoners war<strong>en</strong> niet zo degelijk geregistreerd als de jod<strong>en</strong>. De bezetter<br />
beschikte nauwelijks over nam<strong>en</strong>- <strong>en</strong> adreslijst<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> de Duitsers de c<strong>en</strong>trale<br />
cartothek<strong>en</strong> van de rijksinspectie van de bevolkingsregisters <strong>en</strong> de rijksid<strong>en</strong>tificatiedi<strong>en</strong>st niet<br />
raadpleg<strong>en</strong>. De rijksinspectie in het gebouw Kleykamp in D<strong>en</strong> Haag was in april 1944 door Britse<br />
bomm<strong>en</strong>werpers platgegooid; bij de rijksid<strong>en</strong>tificatiedi<strong>en</strong>st, e<strong>en</strong> onderdeel van de recherchec<strong>en</strong>trale,<br />
wist commissaris H.J. Reg<strong>en</strong>boog de Duitsers af te wimpel<strong>en</strong> door te meld<strong>en</strong> dat de cartotheek<br />
“weg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> verhuizing” niet toegankelijk was.<br />
Op 15 mei 1944 kreg<strong>en</strong> alle politiekorps<strong>en</strong> via het Landelijk Bericht<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Alarmeringssysteem<br />
(LABAS) e<strong>en</strong> zeer dring<strong>en</strong>d <strong>en</strong> geheim telexbericht: “Op last van de Befehlshaber der Sipo und des SD<br />
moet<strong>en</strong> op dinsdag 16 mei 1944 alle Zigeunerfamilies, alle kinder<strong>en</strong> inbegrep<strong>en</strong>, door personeel der<br />
<strong>Nederlands</strong>e politie onverwijld naar het kamp Westerbork word<strong>en</strong> overgebracht <strong>en</strong> wel tot uiterlijk<br />
20.00 uur.” De actie tot aanhouding moest overal in het land op hetzelfde tijdstip beginn<strong>en</strong>, om 4.00<br />
uur ’s morg<strong>en</strong>s.<br />
De bij deze ophaalacties opgepakte zigeuners werd<strong>en</strong> via Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd.<br />
Van de ongeveer 250 gedeporteerde Roma <strong>en</strong> Sinti overleefd<strong>en</strong> maar <strong>en</strong>kele ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong>.<br />
In september 1944 leek de bevrijding van Nederland nabij.<br />
Terwijl geallieerde troep<strong>en</strong> oprukt<strong>en</strong> in Noord-Frankrijk <strong>en</strong> België, riep<strong>en</strong> zij de verzetsgroep<strong>en</strong> in<br />
bezet gebied op tot grootschalige spoorwegsabotage <strong>en</strong> nam het aantal wap<strong>en</strong>droppings toe. De<br />
<strong>Nederlands</strong>e Binn<strong>en</strong>landse Strijdkracht<strong>en</strong>, onder het bevel van Prins Bernhard, werd<strong>en</strong> begin<br />
september opgericht. De BS ontstond door sam<strong>en</strong>voeging van de Knokploeg<strong>en</strong>, de Ordedi<strong>en</strong>st <strong>en</strong> de<br />
Raad van Verzet.<br />
Op 3 september bereikt<strong>en</strong> de geallieerd<strong>en</strong> Brussel, Antwerp<strong>en</strong> werd op 4 september bevrijd.<br />
Gerucht<strong>en</strong> dat de geallieerd<strong>en</strong> Breda hadd<strong>en</strong> bereikt leidd<strong>en</strong> op 5 september 1944, Dolle Dinsdag,<br />
tot kortstondige feestvreugde op straat, paniek bij de Duitse bezettingmacht <strong>en</strong> het massaal op de<br />
vlucht slaan van NSB’ers.<br />
De Geallieerde luchtlanding<strong>en</strong> bij Eindhov<strong>en</strong>, Nijmeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Arnhem slaagd<strong>en</strong> slechts t<strong>en</strong> dele. De Britt<strong>en</strong><br />
slaagd<strong>en</strong> er niet in de brug over de Rijn bij Arnhem te verover<strong>en</strong>. De opmars van grondtroep<strong>en</strong> bij de<br />
operatie Market Gard<strong>en</strong> leidde wel tot de bevrijding van del<strong>en</strong> van Zuid-Nederland.<br />
De oorlogshandeling<strong>en</strong> in september hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme ontregel<strong>en</strong>de uitwerking op de <strong>Nederlands</strong>e<br />
politie. <strong>Politie</strong>mann<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> alsnog onder te duik<strong>en</strong>; de opleidingsschol<strong>en</strong> hield<strong>en</strong> op te bestaan. De<br />
geslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> viel<strong>en</strong> uite<strong>en</strong> of werd<strong>en</strong> ontbond<strong>en</strong>. Het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal <strong>en</strong> de staf van de<br />
Befehlshaber der Ordnungspolizei verhuisd<strong>en</strong> inderhaast vanuit Nijmeg<strong>en</strong> naar respectievelijk Zwolle <strong>en</strong><br />
Schalkhaar.<br />
27
Noord-Nederland werd e<strong>en</strong> belegerde vesting. Daar verscherpte zich het conflict tuss<strong>en</strong> bezetter <strong>en</strong><br />
verzet. Sabotagedad<strong>en</strong> <strong>en</strong> moordaanslag<strong>en</strong> door het verzet nam<strong>en</strong> in de laatste oorlogsmaand<strong>en</strong> toe.<br />
De Duitse reactie was het opvoer<strong>en</strong> van de terreur. De Befehlshaber van de Sipo <strong>en</strong> SD, Schöngarth,<br />
vaardigde het zog<strong>en</strong>aamde Niedermachungsbefehl uit, waardoor de Polizeistandgerichte werd<strong>en</strong><br />
afgeschaft <strong>en</strong> de beslissing over lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> dood van elke arrestant bij de Sipo <strong>en</strong> SD kwam te ligg<strong>en</strong>.<br />
De ter dood veroordeeld<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> vaak als Todeskandidat<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>. Werd er na e<strong>en</strong><br />
aanslag beslot<strong>en</strong> tot represailles, dan werd<strong>en</strong> zij voor het vuurpeloton gezet <strong>en</strong> gefusilleerd.<br />
In de nacht van 6 op 7 maart 1945 wilde e<strong>en</strong> Apeldoornse verzetsgroep op de weg bij Woeste Hoeve<br />
e<strong>en</strong> Duitse vrachtwag<strong>en</strong> overmeester<strong>en</strong>. Zij stuitt<strong>en</strong> echter op de di<strong>en</strong>stwag<strong>en</strong> van politiechef<br />
Rauter. Rauter raakte in de schot<strong>en</strong>wisseling met de verzetsgroep zwaar gewond.<br />
Als vergelding voor deze toevalstreffer van het verzet werd<strong>en</strong> 263 arrestant<strong>en</strong> gefusilleerd.<br />
In 1945 alle<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> 1579 m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> door de bezettingsmacht geëxecuteerd, in de periode 1940 t/m<br />
1944 war<strong>en</strong> er 1228 slachtoffers.<br />
Tijd<strong>en</strong>s de laatste oorlogsmaand<strong>en</strong> vorderde <strong>en</strong> roofde de bezetter alles wat bruikbaar was voor de<br />
oorlogsvoering: transportmiddel<strong>en</strong>, brandstof, lev<strong>en</strong>smiddel<strong>en</strong> én arbeidskracht.<br />
In het najaar van 1944 voerd<strong>en</strong> de Duitsers felle razzia’s uit voor de gedwong<strong>en</strong> arbeidsinzet in<br />
Duitsland <strong>en</strong> de aanleg van verdedigingsstelling<strong>en</strong> in Nederland. In november werd<strong>en</strong> in Rotterdam<br />
50.000 mann<strong>en</strong> opgepakt <strong>en</strong> op transport gesteld. Bij de razzia werd<strong>en</strong> ook politiemann<strong>en</strong> in uniform<br />
opgepakt; de rest van het korps werd ontwap<strong>en</strong>d. Op 21 november werd<strong>en</strong> in D<strong>en</strong> Haag, Voorburg<br />
<strong>en</strong> Rijswijk 13.000 mann<strong>en</strong> opgepakt.<br />
Tijd<strong>en</strong>s de laatste oorlogswinter heerste gebrek aan eerste lev<strong>en</strong>sbehoeft<strong>en</strong> <strong>en</strong> brandstof. Het bezette<br />
noord<strong>en</strong> was afgesned<strong>en</strong> van de kol<strong>en</strong>mijn<strong>en</strong> in het bevrijde zuid<strong>en</strong>. De aanhoud<strong>en</strong>de str<strong>en</strong>ge vorst<br />
verergerde de nood. In bezet gebied zijn naar schatting 16.000 tot 20.000 m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> de hongerdood<br />
gestorv<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s de zog<strong>en</strong>oemde hongertocht<strong>en</strong> reisd<strong>en</strong> stedeling<strong>en</strong>, ongeveer 50.000 per dag,<br />
naar het platteland om voedsel te kop<strong>en</strong> of te ruil<strong>en</strong>. Bij controles onderweg <strong>en</strong> terugkeer naar de<br />
stad dreigde inbeslagname door Duitse militair<strong>en</strong> of politie, Landwachters of ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> van de<br />
C<strong>en</strong>trale Controledi<strong>en</strong>st (CCD), die controleerd<strong>en</strong> op de naleving van distributiemaatregel<strong>en</strong>. Niet<br />
zeld<strong>en</strong> verdeeld<strong>en</strong> Duitse <strong>en</strong> <strong>Nederlands</strong>e controleurs de in beslag g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> buit onderling.<br />
Op 5 mei 1945 capituleerde het Duitse leger. Terwijl het Duitse leger vertrok <strong>en</strong> de Geallieerde legers<br />
kwam<strong>en</strong>, trachtte de politie de orde te handhav<strong>en</strong>.<br />
De bevrijding<br />
De regering in Lond<strong>en</strong> had bepaald, dat in de bevrijde del<strong>en</strong> van Nederland mete<strong>en</strong> bij de bevrijding<br />
van die gebied<strong>en</strong> de bijzondere staat van beleg zou ingaan. In deze staat van beleg had e<strong>en</strong> militair<br />
orgaan, het Militair Gezag (MG) gehet<strong>en</strong>, de leiding over het bestuur <strong>en</strong> de ordehandhaving in<br />
bevrijd gebied.<br />
De chef-staf van het MG, g<strong>en</strong>eraal Kruls, ressorteerde onder de minister van Oorlog <strong>en</strong> zetelde vanaf<br />
11 september 1944 te Brussel. Op 12 september vaardigde het MG e<strong>en</strong> Verord<strong>en</strong>ing Organisatie<br />
<strong>Politie</strong> uit, waarin bepaald werd dat de door de bezetter ingevoerde rang<strong>en</strong>, titels <strong>en</strong> uniform<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong> door die van vóór de bezetting <strong>en</strong> dat iedere ambt<strong>en</strong>aar van politie tot nader<br />
order werd gezi<strong>en</strong> als lid van één algem<strong>en</strong>e politie. De organisatorische indeling van de politie op het<br />
platteland in gewest<strong>en</strong>, district<strong>en</strong>, afdeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> groep<strong>en</strong> bleef gehandhaafd.<br />
Twee wek<strong>en</strong> later trad e<strong>en</strong> Buit<strong>en</strong>gewoon <strong>Politie</strong>besluit in werking dat de minister van Justitie in<br />
Lond<strong>en</strong>, Van Anger<strong>en</strong>, had ontworp<strong>en</strong>. Dit besluit merkte alle politiezorg aan als rijkspolitiezorg <strong>en</strong><br />
plaatste alle politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> onder de bevel<strong>en</strong> van de minister van Justitie.<br />
28
De <strong>Nederlands</strong>e regering wilde e<strong>en</strong> bijltjesdag met excess<strong>en</strong>, zoals die na de bevrijding in Frankrijk <strong>en</strong><br />
België plaatsgevond<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>, voorkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> wilde dat na de bevrijding niet het verzet, maar het MG<br />
<strong>en</strong> de politie rust <strong>en</strong> orde zou handhav<strong>en</strong>. Daarvoor was het ess<strong>en</strong>tieel dat de politie tijd<strong>en</strong>s de<br />
bevrijdingsperiode zou blijv<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong> <strong>en</strong> snel gezuiverd zou word<strong>en</strong>.<br />
In de eerste wek<strong>en</strong> na de bevrijding heerste er min of meer rechtsonzekerheid, inclusief misstand<strong>en</strong>,<br />
publieke vernedering<strong>en</strong> <strong>en</strong> wraakneming<strong>en</strong>. Slechts langzaam kreg<strong>en</strong> het MG, de geme<strong>en</strong>tebestur<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de plaatselijke politie de regie over de gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> in hand<strong>en</strong>.<br />
De begin september 1944 gevormde Binn<strong>en</strong>landse Strijdkracht<strong>en</strong> <strong>en</strong> plaatselijke groep<strong>en</strong><br />
“verzetslied<strong>en</strong>” begonn<strong>en</strong> direct met het oppakk<strong>en</strong> van verdacht<strong>en</strong> van collaboratie. De regering in<br />
ballingschap had bepaald dat led<strong>en</strong> van de NSB, WA <strong>en</strong> SS onmiddellijk gearresteerd moest<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Voor de aanhouding van andere verdacht<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> er eerst arrestatiebevel<strong>en</strong><br />
uitgevaardigd zijn. Vaak was er echter ge<strong>en</strong> wettelijke bevoegdheid om tot arrestatie over te gaan.<br />
Rond de 120.000 Nederlanders werd<strong>en</strong> opgeslot<strong>en</strong> in gevang<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>, politiebureaus <strong>en</strong><br />
geïmproviseerde gevang<strong>en</strong>kamp<strong>en</strong>. In het voormalige conc<strong>en</strong>tratiekamp Vught werd<strong>en</strong><br />
collaborateurs <strong>en</strong> <strong>Nederlands</strong>e Waff<strong>en</strong>-SS’ers geïnterneerd.<br />
De politiezuivering<br />
De regering in Lond<strong>en</strong> had e<strong>en</strong> Besluit Buit<strong>en</strong>gewoon Strafrecht <strong>en</strong> Zuiveringsbesluit afgekondigd om<br />
de vervolging <strong>en</strong> berechting van collaborateurs mogelijk te mak<strong>en</strong>. Het Militair gezag werd belast<br />
met het arrester<strong>en</strong> van collaborateurs, met hulp van de snel te zuiver<strong>en</strong> reguliere politie. Het MG<br />
was bevoegd om ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> te schors<strong>en</strong> of te stak<strong>en</strong> (schorsing met behoud van salaris) <strong>en</strong> om<br />
plaatselijke zuiveringscommissies in te stell<strong>en</strong> die het gedrag van die ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de<br />
bezetting moest<strong>en</strong> beoordel<strong>en</strong>.<br />
De zuiveringscommissies werd<strong>en</strong> ondersteund door docum<strong>en</strong>tatiecommissies <strong>en</strong> heett<strong>en</strong> voluit<br />
zuiveringsadviescommissies. Zij gav<strong>en</strong> e<strong>en</strong> strafadvies aan het C<strong>en</strong>traal Orgaan op de Zuivering van<br />
Overheidspersoneel. Het C<strong>en</strong>traal Orgaan stelde e<strong>en</strong> conceptbeslissing op voor het ministerie van<br />
Justitie. Elk voorstel voor ontslag van e<strong>en</strong> politieambt<strong>en</strong>aar werd voorgelegd aan de minister van<br />
Justitie<br />
Om de collaborateurs op te spor<strong>en</strong> richtte het MG politieke opsporingsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> (POD’s) op,<br />
bestaande uit verzetsm<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> betrouwbare politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
Het handhav<strong>en</strong> van de op<strong>en</strong>bare orde én de arrestatie van collaborateurs was politiewerk. De politie<br />
zelf moest dus zo snel mogelijk gezuiverd word<strong>en</strong>.<br />
Conform de bevoegdheid van het Militair gezag werd<strong>en</strong> plaatselijke zuiveringscommissies sam<strong>en</strong>gesteld<br />
voor de politiekorps<strong>en</strong> in de acht voormalige staatspolitiegeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> de 121<br />
geme<strong>en</strong>tepolitiekorps<strong>en</strong>. Voor de staatspolitie op het platteland, zijnde de Marechaussee<br />
(G<strong>en</strong>darmerie), werd<strong>en</strong> zuiveringscommissies gevormd in de district<strong>en</strong> <strong>en</strong> afdeling<strong>en</strong>.<br />
De commissies werd<strong>en</strong> gevormd uit m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die te goeder naam <strong>en</strong> faam bek<strong>en</strong>dstond<strong>en</strong>, uit de<br />
geleder<strong>en</strong> van de illegaliteit, politiekorps<strong>en</strong>, geme<strong>en</strong>tebestur<strong>en</strong> <strong>en</strong> het Op<strong>en</strong>baar Ministerie. Via<br />
dagbladadvert<strong>en</strong>ties werd de bevolking opgeroep<strong>en</strong> om klacht<strong>en</strong> over politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aan te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
De zuivering van de politie verliep niet in het gehele land op e<strong>en</strong>zelfde manier. In veel gevall<strong>en</strong> kond<strong>en</strong><br />
politiekorps<strong>en</strong> zichzelf van foute led<strong>en</strong> ontdo<strong>en</strong>, doordat de zitt<strong>en</strong>de korpsleiding<strong>en</strong> veel invloed hadd<strong>en</strong><br />
op de vorming <strong>en</strong> het optred<strong>en</strong> van de zuiveringscommissies.<br />
In D<strong>en</strong> Haag kreg<strong>en</strong> burgers maar drie dag<strong>en</strong> de tijd om klacht<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bij de korpschef te<br />
meld<strong>en</strong>. In Amsterdam slaagde de korpsleiding erin om de zuiveringscommissie ervan te overtuig<strong>en</strong> dat<br />
het niet nodig was om de burgers te wijz<strong>en</strong> op de mogelijkheid om klacht<strong>en</strong> over politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aan te<br />
drag<strong>en</strong>. In beide sted<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> derhalve vooral zak<strong>en</strong> onderzocht die door de korpsleiding zelf war<strong>en</strong><br />
aangebracht.<br />
29
In Rotterdam daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> klacht<strong>en</strong> vanuit de bevolking nauwkeurig onderzocht <strong>en</strong> beoordeeld,<br />
maar werd<strong>en</strong> klacht<strong>en</strong> die door politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> korpsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> war<strong>en</strong> aangebracht, grot<strong>en</strong>deels<br />
g<strong>en</strong>egeerd.<br />
De politiezuivering duurde langer dan voorzi<strong>en</strong>. De onderzoek<strong>en</strong> vergd<strong>en</strong> veel tijd. Intuss<strong>en</strong> kampte de<br />
politie met ernstige personeelstekort<strong>en</strong>, door thuiszitt<strong>en</strong>d geschorst of gestaakt personeel, terwijl de<br />
druk om de reguliere politietak<strong>en</strong> (weer) uit te voer<strong>en</strong> to<strong>en</strong>am.<br />
Apert foute politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ontslag<strong>en</strong> <strong>en</strong> berecht, of alle<strong>en</strong> ontslag<strong>en</strong>. Het lidmaatschap van de<br />
NSB, de WA <strong>en</strong> de <strong>Nederlands</strong>e/Germaanse SS stond garant voor ontslag.<br />
Naarmate het zuiveringsproces duurde lijkt de beoordeling milder te zijn geword<strong>en</strong>. Aanvankelijk war<strong>en</strong><br />
politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, die lid war<strong>en</strong> geweest van het Rechtsfront of e<strong>en</strong> opleiding hadd<strong>en</strong> gehad in Schalkhaar,<br />
geschorst of gestaakt met het vooruitzicht op ontslag. Later werd beslist dat lidmaatschap van het<br />
Rechtsfront of het hebb<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> opleiding aan het <strong>Politie</strong>-Opleidingsbataljon op zich (zonder<br />
andere misdraging<strong>en</strong>) ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> voor ontslag was.<br />
Talrijke politiemann<strong>en</strong> mocht<strong>en</strong> in politiedi<strong>en</strong>st blijv<strong>en</strong>, maar kreg<strong>en</strong> disciplinaire straff<strong>en</strong> opgelegd,<br />
variër<strong>en</strong>d van degradatie, overplaatsing, tijdelijke of perman<strong>en</strong>te uitsluiting van bevordering,<br />
vermindering van salaris, het inhoud<strong>en</strong> van periodieke verhoging<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> schriftelijke berisping.<br />
Op de straflijst<strong>en</strong> van disciplinair gestraft<strong>en</strong> staat vaak als strafred<strong>en</strong> vermeld:<br />
“het in ernstige mate tekort schiet<strong>en</strong> in het betracht<strong>en</strong> van de juiste houding gedur<strong>en</strong>de de bezetting”.<br />
In het kader van de zuivering zijn 7500 dossiers over politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (zowel executief als<br />
administratietechnisch personeel) aangelegd. Uit telling van de nam<strong>en</strong> van ontslag<strong>en</strong> politiepersoneel in<br />
de jaargang<strong>en</strong> 1945-1950 van De Staatscourant blijkt dat 1954 politiemann<strong>en</strong> op grond van het<br />
zuiveringsbesluit uit de verschill<strong>en</strong>de korps<strong>en</strong> zijn ontslag<strong>en</strong>.<br />
Proc<strong>en</strong>tueel gezi<strong>en</strong> komt het erop neer dat 40 tot 45 proc<strong>en</strong>t van de zitt<strong>en</strong>de politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong><br />
onderzoek werd onderworp<strong>en</strong>, dat bijna 12 proc<strong>en</strong>t van h<strong>en</strong> werd ontslag<strong>en</strong> <strong>en</strong> ruim 7 proc<strong>en</strong>t<br />
disciplinair werd gestraft. Van de politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, die aan het eind van de bezetting in di<strong>en</strong>st war<strong>en</strong>, werd<br />
in totaal 19 proc<strong>en</strong>t gestraft; 81 proc<strong>en</strong>t van de totale politiesterkte kreeg g<strong>en</strong>erlei straf opgelegd.<br />
In het kader van de Bijzondere Rechtspleging werd<strong>en</strong> 9 politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ter dood veroordeeld <strong>en</strong><br />
geëxecuteerd. Ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong>isstraff<strong>en</strong> opgelegd, met name nationaalsocialistische<br />
korpschefs <strong>en</strong> di<strong>en</strong>sthoofd<strong>en</strong> <strong>en</strong> medewerkers van speciale e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> die jod<strong>en</strong>,<br />
onderduikers <strong>en</strong> verzetsm<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> opgespoord <strong>en</strong> opgepakt. Vijfti<strong>en</strong> jaar na de bevrijding zat<br />
daarvan niemand meer in de cel. Zij hadd<strong>en</strong> hun straf uitgezet<strong>en</strong> of gratie gekreg<strong>en</strong>.<br />
Het Militair Gezag werd op 4 maart 1946 opgehev<strong>en</strong>. Bijna 6000 politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> werk verricht<br />
voor de <strong>Politie</strong>ke Opsporingsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>. Zij keerd<strong>en</strong> terug in hun oude functie of ging<strong>en</strong> over naar de<br />
<strong>Politie</strong>ke Recherche Afdeling<strong>en</strong>, die als opvolgers van de POD’s bij de reguliere korps<strong>en</strong><br />
doorspeurd<strong>en</strong> naar voortvluchtige oorlogsmisdadigers <strong>en</strong> zak<strong>en</strong> afwikkeld<strong>en</strong> voor de bijzondere<br />
gerechtshov<strong>en</strong> <strong>en</strong> de tribunal<strong>en</strong>.<br />
De bezetting als onverwerkt verled<strong>en</strong><br />
De vreugde van de bevrijding duurde niet lang. De sociale <strong>en</strong> economische problem<strong>en</strong> war<strong>en</strong> groot.<br />
Spoedig eiste de wederopbouw alle aandacht op. Net als tijd<strong>en</strong>s de bezetting trad de politie op teg<strong>en</strong><br />
criminaliteit met betrekking tot het distributiesysteem <strong>en</strong> zwarthandelar<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong>ig politieambt<strong>en</strong>aar was zich ervan bewust dat de <strong>bezettingstijd</strong> het imago van de politie terdege<br />
had geschaad <strong>en</strong> het lang zou kunn<strong>en</strong> dur<strong>en</strong> voordat de burgerij het respect voor <strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong> in de<br />
politie zou herwinn<strong>en</strong>.<br />
De woord<strong>en</strong> “Schalkhaarder” <strong>en</strong> “zwarte politie” werd<strong>en</strong> scheldwoord<strong>en</strong> <strong>en</strong> de ballonbroek<strong>en</strong> van het<br />
Korps Rijkspolitie <strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>tepolitiekorps<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> “Moff<strong>en</strong>broek<strong>en</strong>” g<strong>en</strong>oemd.<br />
30
In de interne verhouding<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> politiekorps<strong>en</strong> bleef lang meespel<strong>en</strong> hoe iemand zich in de oorlog<br />
gedrag<strong>en</strong> had. <strong>Politie</strong>m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die tijd<strong>en</strong>s de bezetting e<strong>en</strong> accommoder<strong>en</strong>de houding hadd<strong>en</strong><br />
aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> war<strong>en</strong> daardoor veel sneller bevorderd dan collega’s die hun gewet<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong>lijk hun onwil of weerzin aangaande di<strong>en</strong>storders hadd<strong>en</strong> k<strong>en</strong>baar gemaakt, war<strong>en</strong> ondergedok<strong>en</strong><br />
of zelfs war<strong>en</strong> ontslag<strong>en</strong> <strong>en</strong> na de bevrijding weer in de politie opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Bij de herwaardering van<br />
rang<strong>en</strong> na de oorlog werd de scheefgroei voor e<strong>en</strong> deel hersteld door bevordering van of het toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> hoger rangnummer aan dieg<strong>en</strong><strong>en</strong> die hun gewet<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> prevaler<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> hun<br />
plichtsgetrouwheid, maar onvrede over bevordering<strong>en</strong> <strong>en</strong> salariëring bleef de kop opstek<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
bezwaarde de interne verhouding<strong>en</strong>.<br />
Voor politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die psychische stoorniss<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> als gevolg van hun bezettingservaring<strong>en</strong> was er<br />
intern nauwelijks aandacht of begrip.<br />
De eerste naoorlogse g<strong>en</strong>eratie ging zich in de jar<strong>en</strong> '60 afzett<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de wederopbouwm<strong>en</strong>taliteit van<br />
soberheid, saamhorigheid <strong>en</strong> gezagsgetrouwheid. De politie kreeg veel kritiek te verdur<strong>en</strong>. Vaak werd<br />
verwez<strong>en</strong> naar de omstred<strong>en</strong> rol van de politie in de oorlog.<br />
De bezetting was voor politie én sam<strong>en</strong>leving nog onverwerkt verled<strong>en</strong>.<br />
Excursie: Cor-FC<br />
Direct na de Duitse inval saboteerde W. de Jonge, politieman in Nijmeg<strong>en</strong>, op eig<strong>en</strong> initiatief Duitse<br />
maatregel<strong>en</strong>. Langzaam kwam<strong>en</strong> contact<strong>en</strong> tot stand met gelijkgezind<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het<br />
politiekorps. Onder de verzetsm<strong>en</strong>s<strong>en</strong> was de rechercheur bek<strong>en</strong>d als "Cor". Begin '43 legd<strong>en</strong><br />
Nijmeegse politiemann<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kaartsysteem aan van NSB’ers, Rijksduitsers <strong>en</strong> andere Duitsgezind<strong>en</strong>.<br />
Cor´s werk bestond onder andere uit het opspor<strong>en</strong> <strong>en</strong> schaduw<strong>en</strong> van ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de Sicherheitspolizei<br />
(SD) <strong>en</strong> van SD-activiteit verdachte person<strong>en</strong>. Ook raakte hij betrokk<strong>en</strong> bij het illegale vervalsingwerk in<br />
Nijmeg<strong>en</strong>.<br />
Vanaf 1941 war<strong>en</strong> overal in het land falsificatiegroepjes ontstaan, die onderduikers <strong>en</strong> verzetsm<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zo<br />
nodig voorzag<strong>en</strong> van valse persoonsbewijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere "officiële" papier<strong>en</strong>. Diverse groepjes ging<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>. Uit deze sam<strong>en</strong>werking ontstond in maart 1944 de Falsificatie C<strong>en</strong>trale (FC) te Nijmeg<strong>en</strong>.<br />
Contact<strong>en</strong> met de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) leidd<strong>en</strong> tot opneming van de<br />
Falsificatie C<strong>en</strong>trale in LO-verband. Bijkantor<strong>en</strong> war<strong>en</strong> gevestigd in Eindhov<strong>en</strong> (Zuid<strong>en</strong>), D<strong>en</strong> Haag<br />
(West<strong>en</strong>) <strong>en</strong> Zwolle (Noord<strong>en</strong>).<br />
Medio 1944 was Cor g<strong>en</strong>oodzaakt onder te duik<strong>en</strong> in de buurt van zijn geboorteplaats Zwolle. Nadat het<br />
zuid<strong>en</strong> bevrijd was <strong>en</strong> het FC-hoofdkantoor naar D<strong>en</strong> Haag verhuisd was, werd het bijkantoor te Zwolle<br />
draai<strong>en</strong>de gehoud<strong>en</strong> door Cor <strong>en</strong> zijn verzetscollega's Jan-FC, Age-FC van het arbeidsbureau, Sw<strong>en</strong>-FC,<br />
schoonzoon van e<strong>en</strong> politieman, <strong>en</strong> koeriers.<br />
Binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de FC-LO hebb<strong>en</strong> naar schatting ongeveer 900 person<strong>en</strong> vervalsingwerk verricht.<br />
Onder h<strong>en</strong> war<strong>en</strong> drukkers, tek<strong>en</strong>aars, papierleveranciers, cliché- <strong>en</strong> stempelmakers.<br />
Literatuur<br />
Broekhoff, K.H., Enkele aspect<strong>en</strong> van het politievraagstuk, Alph<strong>en</strong> a/d Rijn 1945.<br />
Bunt, H.G. van de <strong>en</strong> E. Niemeijer, Honderd jaar Rijksrecherche. Terugblik <strong>en</strong> toekomst, Amsterdam 1997.<br />
Coh<strong>en</strong>, A.E., E<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>de tijdg<strong>en</strong>oot: de laatste Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD in<br />
Nederland, in: Paape, A.H. (red.), Studies over Nederland in oorlogstijd 1, ’s-Grav<strong>en</strong>hage 1972, pp.170-<br />
191.<br />
Coh<strong>en</strong>, A.E., Schuldig slachtoffer: de derde Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD in Nederland,<br />
in: Paape, A.H. (red.), Studies over Nederland in oorlogstijd 1, ’s-Grav<strong>en</strong>hage 1972, pp.192-210.<br />
Dongelmans, M-J.,Acht eeuw<strong>en</strong> politie in Nijmeg<strong>en</strong>, Zutph<strong>en</strong> 1993.<br />
Fijnaut, C., De geschied<strong>en</strong>is van de <strong>Nederlands</strong>e politie. E<strong>en</strong> staatsinstelling in de maalstroom van de<br />
geschied<strong>en</strong>is, Amsterdam 2007.<br />
31
Gro<strong>en</strong>eweg, N., <strong>en</strong> A. Hallema, Van nachtwacht tot computermacht. Vijftig eeuw<strong>en</strong> politie <strong>en</strong> justitie,<br />
Zaltbommel 1976.<br />
Hoek, W. van d<strong>en</strong>, De geschied<strong>en</strong>is van het Wap<strong>en</strong> der Koninklijke Marechaussee, 's-Grav<strong>en</strong>hage 1963.<br />
Houwink t<strong>en</strong> Cate, J. <strong>en</strong> A. K<strong>en</strong>kman, Deutsche und holländische Polizei in d<strong>en</strong> besetzt<strong>en</strong><br />
niederländisch<strong>en</strong> Gebiet<strong>en</strong>. Dokum<strong>en</strong>tation einer Arbeitstagung, Münster 2002.<br />
Huizing, B. <strong>en</strong> K. Aartsma , De zwarte politie 1940-1945, Weesp 1986.<br />
Kelder, J.J., De Schalkhaarders. <strong>Nederlands</strong>e politiemann<strong>en</strong> naar nationaal-socialistische snit,<br />
Utrecht/Antwerp<strong>en</strong> 1990.<br />
K<strong>en</strong>kman, A.<strong>en</strong> Chr. Spieker (Hg.), Im Auftrag. Polizei, Verwaltung und Verantwortung. Begleitband<br />
zur gleichnamig<strong>en</strong> Dauerausstellung – Geschichtsort Villa t<strong>en</strong> Hompel, Ess<strong>en</strong> 2001.<br />
Kok, R. <strong>en</strong> E. Somers, het 40-45 boek. Fotocollectie <strong>Nederlands</strong> Instituut voor Oorlogsdocum<strong>en</strong>tatie,<br />
Zwolle 2002.<br />
Manneke, N., Korps zonder kapsones. Geschied<strong>en</strong>is van de Rotterdamse Geme<strong>en</strong>tepolitie 1340-1993,<br />
Bussum 1993.<br />
Meershoek, G., Di<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> van het gezag. De Amsterdamse politie tijd<strong>en</strong>s de bezetting, Amsterdam<br />
1999.<br />
Meershoek, G., De geschied<strong>en</strong>is van de <strong>Nederlands</strong>e politie. De Geme<strong>en</strong>tepolitie in e<strong>en</strong> verander<strong>en</strong>de<br />
sam<strong>en</strong>leving, Amsterdam 2007.<br />
Müller-Scholtes, H., Die niederländische Polizei, ihr Wes<strong>en</strong>, ihre Geschichte und ihre<br />
Neuorganisation, in: Die Deutsche Polizei, 9. Jahrgang, Nummer 14, Berlin, 15. Juli 1941, pp. 257-261<br />
Perrick, F., <strong>Politie</strong> in Nederland; e<strong>en</strong> inleiding tot haar geschied<strong>en</strong>is, organisatie <strong>en</strong> taak, Zwolle 1982.<br />
Presser, J., Ondergang, D<strong>en</strong> Haag 1965.<br />
Smeets, J., De geschied<strong>en</strong>is van de <strong>Nederlands</strong>e politie. Verdeeldheid <strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid in het<br />
rijkspolitieapparaat, Amsterdam 2007.<br />
Veld, N.K.C.A. in ’t , De SS <strong>en</strong> Nederland, Amsterdam 1987.<br />
Wal, R. van der, De geschied<strong>en</strong>is van de <strong>Nederlands</strong>e politie. De vakorganisatie <strong>en</strong> het<br />
beroepsonderwijs, Amsterdam 2007.<br />
32