inhoud/samenvatting - Kinderdienst

DE STEM VAN
HET BOEK
DRIEMAANDELIJKSBIBLIOGRAFISCH
TIJDSCHRIFT VOOR THEOLOGIE EN
CULTUUR
Postbus 1006, 4200 CA Gorinchem
23 e JAARGANG 2012, NO. 4

Jurjen Wiersma,
Nelson Mandela
ARTIKEL ARTIKEL
In het verre oosten van Zuid-Afrika, in het district
Kwazulu-Natal, liggen twee aan elkaar
grenzende compounds, twee reusachtige leefgemeenschappen.
In de ene ploetert de familie
Sithole jaar in jaar uit om te overleven, verstoken
van moderne gemakken, een wasmachine
bijvoorbeeld. De Sitholes zijn veehouders; ze
leven van de opbrengst van hun geiten, koeien
en schapen. In de andere huist Jacob Zuma.
Zuma is de machtigste man van Zuid-Afrika, de derde
president na het einde van de apartheid en opvolger van
Nelson Mandela en Thabo Mbeki. Zuma maakte ruim
een halve eeuw geleden zijn school niet af maar sloot
zich aan bij Umkhonto we Sizwe / Speer van het Land,
de gewapende vleugel van het African National Congress
(ANC). Hij zat tien jaar gevangen op Robbeneiland, waar
ook Mandela en Walter Sisulu lange jaren vast zaten.
Momenteel loopt er een gerechtelijk onderzoek naar
Zuma’s bouwnijverheid. Hij zou ruim 25 miljoen dollar
uit de staatskas hebben aangewend voor de verfraaiing
van zijn landgoed, al beweren Zuma en zijn familie dat
zij de kosten voor een zwembad en een sporthal en voor
beveiliging zelf hebben betaald. Geruchten deden de
ronde, een schandaal was geboren. Dat kwam slecht uit
in 2012, het jaar waarin het ANC zijn 100-jarig bestaan
vierde en trots hamerde op het aambeeld van ‘100 jaar
onbaatzuchtige strijd’.
Hoe dan ook, Nelson Mandela was wèl een onbaatzuchtig
mens en vechter. Richard Stengel, eindredacteur van
Time, neemt elke twijfel weg in zijn boek over Mandela.
Deze man is, vindt hij, misschien de laatste held op
onze planeet. Stengel heeft hem goed leren kennen toen
hij hem hielp bij het schrijven van zijn autobiografie,
De lange Weg naar Vrijheid / Long Walk to Freedom.
Mandela is een complexe man, solide maar licht geraakt,
in de lijn van Gandhi een krekel of spin ontziend
maar ooit bevelhebber van de gewapende tak van het
ANC, een man van het volk maar graag vertoevend in
het gezelschap van uitblinkende mannen en vrouwen,
warm tegenover vreemden maar kil tegenover vrienden.
Mandela onderging de invloed van verschillende leermeesters
maar de gevangenis bracht hem het meeste
bij en vormde hem: ‘Ik ben er volwassen uitgekomen’.
Zijn leven staat niet alleen model voor onze tijd, het is
een model voor alle tijden, noteert Stengel. Iedereen
kan er lessen uit trekken. Hij somt een vijftiental op, te
Lezersservice
Alle in de Stem van het boek
besproken boeken zijn te
bestellen via
www.kerkboek.nl
Stem van het boek 2
beginnen met moed. Moed
is het tegenovergestelde
van angst, het is de manier
waarop iemand zelf kiest om
te zijn. Dat deed Mandela
per definitie.
Niet minder interessant is
de levensles over basisprincipes.
Deze moet je hebben,
de rest is tactiek. Mandela
zelf beperkte zich tot één
enkel grondprincipe: ‘gelijke
rechten voor iedereen, onafhankelijk
van ras, klasse,
of geslacht’ (86). Ja, de rest
was tactiek. Dat wil zeggen dat hij openstond voor compromissen,
veranderingen, aanpassing en verfijning van
de strategie – open indertijd om het vurig begeerde doel
te bereiken: afschaffing van de apartheid en realisatie
van een niet-raciale democratie met een ‘one man, one
vote’ beginsel. Dat wilde Mandela. Hij ontpopte zich als
een idealistische pragmaticus die aan het einde van de
dag zijn doel wilde hebben bereikt. Zonder bondgenoten
zou het, wist hij, niet gaan. Daarom probeerde hij altijd
uit te gaan van het goede in anderen – ook een van zijn
levenslessen. Kijkt iemand verder dan kil eigenbelang,
wordt dat van anderen ook verdisconteerd? Zulke vragen
bleef hij stellen. Stengel haalt veel bijzonderheden uit
Mandela’s levenslessen aan, niet te vergeten de opvallende
daad waarmee hij zich etaleerde als een waar leider.
Hij wist van ophouden, een ervaring die nieuw was
in heel Afrika (160): ‘een president die vrijwillig afstand
deed van zijn leiderschap’. Iemand als Robert Mugabe,
sinds 1980 aan de macht in Zimbabwe, mist deze wijsheid.
Mobotu (Zaïre / Congo) beschikte er evenmin over;
hij kwam ten val en sleepte zijn land mee in de malaise.
Besproken werken:
Lydia Polgreen, ‘In rural South Africa, a home stands
out’, International Herald Tribune 24 oktober 2012;
Richard Stengel, MANDELA. Over leven, liefde & leiderschap.
15 inspirerende lessen. Met een inleiding
door Nelson Mandela. 7e dr. Kosmos 2011. 191p.
€ 12,50
3 2012/4

GESCHIEDENIS, MAATSCHAPPIJ, POLITIEK
Caspar Hirschi,
THE ORIGINS OF NATIONALISM. An Alternative History
from Ancient Rome to Early Modern Germany.
Cambridge UP 2012. xiv, 241p. pb ₤ 16.99, hb ₤ 60.00
Caspar Hirschi, jaargang 1975, hoogleraar wetenschapsgeschiedenis
te Zürich, schreef een heldere monografie
op basis van een verbluffende belezenheid in de primaire
laat-middeleeuwse en vroeg-moderne bronnen. Het is
een vervolg op zijn Freiburgse proefschrift getiteld Wettkampf
der Nationen (2005) over het laat-middeleeuwse
intellectuele discours van ‘nationes’, dat eerst aan de
Europese universiteiten en daarna, beslissend, bij het
concilie van Konstanz (1414-1418) leidde tot rivaliserende
‘nationale’ belangengroepen of lobbies. Tijdens een
driejarig gastdocentschap in Cambridge verbreedde hij
zijn aanzet tot het huidige
boek, terwijl hij de omvang
beperkte. Meer direkt zet
dit boek de aanval in op de
overheersende ‘modernistische’
visie op de oorsprong
van het nationalisme, die
sinds 1983 bepaald wordt
door drie namen: Ernest
Gellner, Benedict Anderson
en Eric Hobsbawm. Met alle
verschillen hebben deze
drie de opvatting gemeen
(1) dat het nationalisme
een exclusief modern
verschijnsel is en (2) dat
het slechts een imaginaire
entiteit is. De titel van Hobsbawms boek, The Invention
of Tradition (1983), geeft dit het meest karikaturaal
aan: alsof, zegt Hirschi, het uitvinden van traditie niet
een oeroud verschijnsel is en misschien wel het meest
geldt van ‘traditionele’ gemeenschappen! Het verschijnsel
‘natie’ als een gemeenschap die zich van andere
‘naties’ onderscheidt werd volgens Hirschi gegenereerd
uit de spanning die heerste tussen het anachronistische
maar zeer levende ideologische concept van het Romeinse
‘rijk’ en de fragmentarisering van Europa in vijf
rivaliserende machten (het Rijk, het Pausdom, Frankrijk,
Engeland en, later, Aragon). Het middeleeuwse concept
van de translatio imperii, de ‘overgang van het rijk’ op
andere dan het oorspronkelijke Romeinse imperium, ligt
daaraan ten grondslag; vgl. de officiële naam van ‘het
rijk’: das heilige römische Reich deutscher Nation. Een
belangrijke rol in de verbreiding van het voor-moderne
‘nationalisme’ speelden de renaissance-humanisten; een
remmende en tegelijkertijd kanaliserende werking hadden
de reformatoren. De verfijnde Latijnse retoriek van
Cicero speelde een grote rol door de verheerlijking van
het ‘patriottisme’. Het boek wordt aangekondigd als een
steen in de vijver. De indrukwekkende eruditie van deze
begaafde auteur maakt het in elk geval heel moeilijk, de
noodzaak van serieuze studie van de laat-middeleeuwse
en vroeg-moderne wortels van het nationalisme nog te
ontkennen. (PJT)
Stem van het boek 4
GESCHIEDENIS, MAATSCHAPPIJ, POLITIEK
Hans Vandecandelaere,
IN BRUSSEL. Een reis door de wereld. EPO 2012. 515p.
€ 27,00
Vandecandelaere is historicus en Brusselkenner, beide
trekken kwamen tot uiting in zijn promotie-onderzoek,
dat ging over een Brusselse revolte in de middeleeuwen.
In zijn boek over Brussel domineert
welwillende verbazing.
De stad is na Wereldoorlog
II snel uitgegroeid
tot een ongekende multiculturele
samenleving. Eenderde
van de bevolking, zo’n
3 honderdduizend mensen,
heeft een vreemde nationaliteit.
Doet men daar moeilijk
over? Er zijn strubbelingen
en opstootjes, zeker, maar
ook festiviteiten. Sinds 2000
wordt bijvoorbeeld de multiculturele
feitelijkheid als
onderdeel van de Brusselse
realiteit om de twee jaar gevierd in de Zinneke Parade.
Brussel is een kosmopolis geworden en de auteur een
kosmopoliet; hij kan er goed mee leven. Dat blijkt uit
zijn boek over het multicultikarakter van de Europese
hoofdstad. Het heeft tien delen, waarin de komst, het
wel en het wee van de inwijkelingen worden beschreven.
Achtereenvolgens vangt de lezer echo’s op uit de kring
van Zuid-Europeanen, Magrebijnen, Turken en anderen
met een achtergrond in het Midden-Oosten, van Aziaten,
inwoners van de vroegere Sovjet-Unie, Oost-Europa en
de Balkan, van hooggeschoolden uit Europa en Amerika
en ten slotte van Zuid-Amerikanen. Vandecandelaere
kent geen twijfel: ‘multiculturaliteit is onomkeerbaar’
(461). Hij voegt aan zijn verslaggeving een uitleiding,
de nodige noten en een bibliografie toe. Verhelderend
boek, een aanrader. (JW)
Joseph S. Nye, jr.,
THE FUTURE OF POWER. Public Affairs. (Een Perseus
boek) 2011. 300p. € 28,05
Nye heeft zich zijn leven lang beziggehouden met
machtsvragen en schreef er
boeken over, zoals Soft Power
(2004) en The Paradox
of American Power (2002).
Hij ziet Amerika liever goede
machten op de been brengen
dan een ‘evil empire’
tegen zich in het harnas
jagen. Van de zgn. Bush-doctrine
(preventief toeslaan)
wilde hij niet weten. Voor
zijn inspanningen werd hij
onder meer beloond met de
Woodrow Wilson Award van
de Universiteit van Princeton.
In bovengenoemd boek pleit
hij voor het uitoefenen van ‘smart power’, de combinatie
van harde dwangmaatregelen en zachte krachten, zoals
5 2012/4

GESCHIEDENIS, MAATSCHAPPIJ, POLITIEK
overtuigen en verleiden / attraction. Hij maakt ideaaltypisch
onderscheid tussen macht op globale schaal, militaire
macht, economische macht en zachte macht / soft
power. Ook staat hij stil bij verschuivingen in machtsverhoudingen.
Deze hangen samen met de snelle groei van
informatie- en communicatietechnologieën en resulteren
in een nieuw fenomeen: cyberpower. Nye blijkt voorstander
te zijn van policy, zeg: beleid, diplomatie en overleg.
Hij ziet liever minder dan meer macht. Het is, vindt hij,
als de calorieën in een dieet; meer is lang niet altijd
beter. Fijntjes herinnert hij aan de bijbelse sage van de
kleine David en de reus Goliath. Nye’s boek geeft te
denken, minstens. (JW)
Robert Skidelsky & Edward Skidelsky,
HOW MUCH IS ENOUGH? The love of money, and the
case for the good life. Allan Lane 2012. 242p. £ 20,00
De auteurs zijn vader en zoon. De vader (emeritus
econoom aan de Universiteit van Warwick) schreef onder
meer een driedelige biografie
over Keynes, de zoon (filosoof
aan de Universiteit van
Exeter) wijdde een studie aan
Cassirer. Beiden verdienden
hun sporen. In het boek dat
zij samen schreven binden
zij de strijd aan met de
onverzadigbare begeerte en
de psychologische gezindheid
die moderne mensen,
individueel en collectief,
belet om ‘genoeg is genoeg’
te zeggen. De schuld van het
kapitalisme? In zekere zin.
Kapitalisme is een tweesnijdend
zwaard, vinden de auteurs. Aan de ene kant
heeft het materiële bestaanscondities verbeterd, aan de
andere kant heeft het onaangename menselijke eigenschappen
wakker geroepen, zoals afgunst, hebzucht en
gierigheid. Duidelijk is dat zij komaf willen maken met
ongelimiteerde groei. De bomen groeien echt niet tot
in de hemel. Dat leert zowel de natuur als de moraal.
Goed en gelukkig leven is geen kwestie van permanent
consumeren van materiële goederen, het is een kwestie
van permanent produceren van immateriële goederen.
Denk aan vrijheid, respect en vriendelijkheid. Hoe ook,
afscheid van de ‘rat race’ raden de Skidelsky’s nadrukkelijk
aan. (JW)
Aline Sax,
VOOR VLAANDEREN, VOLK EN FÜHRER. De motivatie
en het wereldbeeld van Vlaamse collaborateurs
tijdens de Tweede Wereldoorlog 1940-1945. Manteau
2012. 422p. € 24,95
Historica Aline Sax legt in haar studie de ziel van de
Vlaamse collaborateur bloot en stelt de beeldvorming
bij. België is (nog) ziek van de jaren ’40, het is een open
zenuw. Zulke uitspraken laten zien dat Wereldoorlog II,
speciaal de collaboratie en de repressie / de zuivering
naderhand, nog geen gesloten boek is. De repressie
(kaal geschoren vrouwen, mannen in kooien opgesloten,
Stem van het boek 6
GESCHIEDENIS, MAATSCHAPPIJ, POLITIEK
vernielingen e.d.) kreeg
het volle pond, terwijl de
collaboratie zich redelijk
wist te rehabiliteren in het
collectieve geheugen en
de historiografie, niet te
verwarren met hagiografie.
Over collaboratie werd tamelijk
vergoelijkend geschreven
en eenzijdig gerapporteerd.
Aline Sax biedt een
inleiding, noemt bronnen
waaruit zij putte, geeft een
schets van het algemene
kader, verkent in het tweede
deel motieven van collaborateurs,
beschrijft in het derde deel ideologische beïnvloeding
en wereldbeeld en reikt in het vierde een samenvatting
en conclusies aan. Zij kon onder andere vaststellen
dat de modale collaborateur een jongeman onder de
dertig uit de lagere sociale klassen was. Zij onderscheidt
onder hen drie groepen. De eerste groep handelde uit
ideologische motieven, samengevat met het woordpaar
de Nieuwe Orde-gezindheid. Bij de tweede groep vielen
persoonlijke motieven op naast ideologische. De derde
groep werd louter door persoonlijke motieven geleid,
zoals werkloosheid, geldgebrek, ruzie. Sax schreef een
belangrijk boek dat, meldt Bruno (niet Bart!) De Wever
van de Universiteit Gent, ‘tot de standaardliteratuur over
de collaboratie in Vlaanderen zal gaan behoren’. (JW)
Peter Beinart,
THE CRISIS OF ZIONISM. Henri Holt and Company (een
Times boek) 2012. 289p. € 26,00
Beinart was redacteur bij The New Republic, werd docent
journalistiek en politicologie aan de City University van
New York en verzorgt een blog over Israel en de toekomst
van de Joden op thedailybeast.com. Hij schreef
genoemd boek vanwege zijn grootmoeder die een zionist
van hem maakte. Zij was
pessimistisch. ‘Je moet je
niet te veel hechten’, zei zij
eens tegen hem toen hij nog
een jongetje was. ‘De Joden
zijn net ratten. Wij verlaten
een zinkend schip. Eens
zullen we elkaar allemaal
ontmoeten in Israel’. Beinart
zelf is eerlijk. ‘Ik slaap
beter in de wetenschap dat
er een joodse staat is in de
wereld’ (3). Niet onverschillig
welke joodse staat. Hij
denkt aan Fadel Jaber, een
Palestijn van de West Bank,
de Westelijke Jordaanoever. Deze vroeg de Israelische
autoriteiten herhaaldelijk toestemming om een beetje
water te tappen uit leidingen naar een nabij gelegen
joodse nederzetting, waar het onder meer wordt benut
voor zwembaden en besproeiing. Jaber werd ruw weggesleept
door de politie tot ontzetting van zijn zoontje
7 2012/4

GESCHIEDENIS, MAATSCHAPPIJ, POLITIEK
Khaled, die maar ‘Baba, Baba’ bleef schreeuwen. Khaled
is van dezelfde leeftijd als het zoontje van Beinart. Ook
vanwege de kleine Khaled schreef hij het boek met de
onrustbarende titel ‘de crisis van het zionisme’. Dit kan
niet doorgaan, maar onder premier Benjamin Netanyahu
zal het doorgaan, denkt hij. Hij is een ‘monist’, een man
die, aldus de auteur, zweert bij een joodse meerderheid
aan beide kanten van de Jordaan – een obstakel voor een
tweepartijenstaat, een voor Israeliërs en een voor Palestijnen.
Veel hangt af van de houding van het buitenland,
van Amerika en de jongeren onder de joodse bevolking
daar. De toekomst zal het leren. Beinarts criterium is
duidelijk (179): niet ethnocratie (eigen volk eerst) maar
democratie zal de reddingsboei voor Israel / Palestina
worden. (JW)
✄
JA, dit blad wil ik welk elk kwartaal ontvangen!
Voor € 12,50 per jaar
ontvang ik graag dit blad in de bus:
naam:………………………………................……………..
adres:……………………………………………...................
pc/plaats:…..…………………………………….................
Stuur mij de digitale versie gratis toe naar e-mail:
………………..........……..@..........................................
ingevulde bon op sturen naar:
De Stem vh Boek
Postbus1006
4200 CA Gorinchem
of overtikken in een email naar: lvdherik@narratio.nl
CULTUUR, KUNST, LITERATUUR
Nop Maas,
GERARD REVE. Kroniek van een schuldig leven 3.
De late jaren 1975-2006. Van Oorschot 2012. 781p.
€ 35,00
Dit is het sluitstuk van Nop Maas’ driedelige biografie
van het leven en werk van Gerard Reve; het gaat over de
jaren 1975-2006. Weer is het een bouwen en breken,
zaaien en oogsten, vallen en
opstaan, kletsen en klagen.
Neem het volgende over
conflicten met uitgevers.
Reve schrijft op 9 juni 1977
aan Josine Meyer: Johan P.
(Polak) is volgens mij een
perverse intrigant, en Geert
van O. (Oorschot) slechts
gedeeltelijk goed bij zijn
hoofd.
Altijd is er vibratie en turbulentie
te melden. Nop Maas
doet dat met de nodige zorg
en distantie. Interessant is
de periode in het Belgische
Machelen (1993-1999): ‘Langzamerhand begon België
zijn nieuwe beroemde schrijver te ontdekken’ (624).
Reve werd geïnterviewd en men schreef over hem. Veel
kwam aan de orde, ook theologie, en wel in een interview
met De Standaard. Reve: ‘Als je mij vraagt bestaat
God, dan zeg ik: nee, Hij doet alleen maar alsof. De
vraag is namelijk niet legitiem. God is een voorstelling
van mensen, en daarom is hij werkelijkheid (...) Desgevraagd
verklaarde Reve wel in de hel te geloven, maar ‘er
is niemand in’. Humor was Reve niet vreemd. Nop Maas
heeft het allemaal vlijtig uitgezocht en aan het papier
toevertrouwd, een topprestatie. (JW)
Heimo Schwilk,
HERMANN HESSE. Das Leben des Glasperlenspielers.
2e dr. Piper 2012. . 431p. € 12,99
Filosoof en schrijver Heimo Schwilk (*1952, Stuttgart)
schreef eerder een biografie over Ernst Jünger. Nu waagt
hij zich aan Hermann Hesse, icoon van de jaren ‘60 (zie
Stem van het Boek 2012, 3
voor een andere biografie
over Hesse, die van Gunnar
Decker). Schwilk gebruikt
16 hoofdstukken. Daarin
beschrijft hij de lotgevallen
uit Hesses afwisselende
leven en scheppende arbeid,
van het verblijf in het instituut
van dominee Christoph
Blumhardt in Bad Boll, een
piëtist net als Hermanns
ouders, tot raadpleging van
psychiaters en vriendschappen
met Thomas Mann, Bert
Brecht en uitgever Peter
Suhrkamp. Hesse vond het moeilijk relaties aan te gaan
en te onderhouden, bijvoorbeeld met zijn eerste vrouw
Mia, de moeder van hun zoon Heiner. In een brief uitte
Stem van het boek 8 9 2012/4

CULTUUR, KUNST, LITERATUUR
de vader zich nochtans klip en klaar: ‘Ich möchte Dir
auch sagen, dass ich Dich lieb habe’ (270). Het liefst
spiegelde hij zich aan zijn ouders, die erin slaagden
door hun christelijke ethiek tegenstellingen en ruzies
te overwinnen. Eerst en vooral is hij kunstenaar. Dat is
zijn ideaal, en dat wil hij weten en uitdragen zoals het
werd verteld in een chinese legende. Deze verhaalt van
een kunstenaar die opgaat en verdwijnt in zijn werk.
Dat wordt Hesses ideaal. ‘Diese Kongruenz von Leben
und Kunst, das völlige Aufgehen der Person im Werk ist
Hesses Ideal’ (270). Hesse wil zichzelf verliezen in, wil
opgaan in, samenvallen met zijn scheppende werk. Zijn
ideaal. Geen wonder dat hij een beetje mensenschuw
werd. Hoe ouder hij wordt des te meer trekt hij zich
terug in zijn privédomein, het Zwitserse dorpje Montagnola.
Bezoek en Hesse-toerisme worden geweerd. Montagnola
verleent hem op 1 juli 1962, zijn 85 e verjaardag,
het ereburgerschap. Hermann Hesse sterft op 9 augustus
1962. (JW)
Jan Renkema,
SCHRIJFWIJZER. 5e dr. Boom 2012. 590p. € 37,50
Jan Renkema is hoogleraar tekstkwaliteit aan de Universiteit
van Tilburg. Hij was taalkundig adviseur bij de
Nederlandse Tweede Kamer en buitengewoon hoogleraar
cultuurwetenschappen
aan de Open Universiteit. Hij
schreef de eerste taalwijzer
ruim 30 jaar geleden ‘in
jongvolwassen overmoed’ als
taalkundig adviseur van de
Tweede Kamer. Onlangs is
de vijfde druk van de persen
gerold. Het moet gezegd, het
is een magnifiek werk, een
must voor allen die iets, al is
het maar iets, met het Nederlands
(te maken) hebben. Het
boek is in tien hoofdstukken
ingedeeld: inleiding; tekstkwaliteit;
inhoud en structuur;
formulering; eenheid van stijl; taalkwesties, algemeen;
taalkwesties per woordsoort; spelling; leestekens;
overige kwesties. Een register van ruim 40 bladzijden is
toegevoegd. De lezer wordt veel wijzer door dit boek te
lezen, bijvoorbeeld over de puntkomma. Dit is een iets
sterkere scheiding dan een komma en een iets zwakkere
scheiding dan een punt (467). Tja, en wat is zuiver
Nederlands? In het buitenland worden woorden uit het
Nederlandse taalgebied overgenomen. Niet polder maar
baas is het meest overgenomen, daarna volgen kraan
en pen. Nederlanders op hun beurt namen (en nemen
nog) veel woorden over uit het buitenland, bijvoorbeeld
van de Russen bakbort of andere scheepstermen van het
Engels zoals deck, skipper, furlough (verlof). Taal leeft,
en dat is spannend. Wie kan het woord mannequin (manneke
in het Vlaams – mannekijn, mannetje, poppetje,
Manneke Pis!) of boulevard (bolwerk, borstwering) nog
thuisbrengen? (JW)
Stem van het boek 10
JODENDOM
Stéphane Saulnier,
CALENDRICAL VARIATIONS IN SECOND TEMPLE
JUDAISM. New Perspectives on the ‘Date of the Last
Supper’ Debate. (Sup JSJ 159) Brill 2012. X, 280p.
€ 121,–
Vanaf 1954 publiceerde de classica Annie Jaubert, verbonden
aan de Sorbonne, een serie studies over de kalender
waarop het pseudepigrafische Boek der Jubileeën
is gebaseerd en het probleem van de datum van Jezus’
laatste avondmaal. Zij voegde deze samen tot het veelbesproken
werk, La date de
la Cène: calendrier biblique
et liturgie chrétienne (1957).
Tussen de drie synoptische
evangeliën en het vierde
evangelie is er een onoplosbare
tegenspraak: volgens
Mar 14:12 was Jezus’ laatste
maal een Pesachmaal, maar
volgens Joh 13:1 viel het
voor Pesach. Jaubert ontdekte
in Jubileeën een andere
kalender dan de gebruikelijke
joodse kalender, die uit
maanmaanden bestaat plus
af en toe een geïntercaleerde
extra-maand. De Jubileeën-kalender telt 364 dagen ofwel
exact 52 weken; in deze kalender valt een joods feest
nooit op een sabbat. De eerste Qumran-ontdekkingen
bewezen volgens Jaubert dat de woestijngemeenschap
zich op de een of andere manier aan de Jubileeënkalender
hield. Kerkvaderpassages bevestigden de datering
van Jezus’ laatste avondmaal als een Pesachmaal volgens
een of andere variant van de Jubileeënkalender. Jaubert
noemde dit een ‘oude priesterkalender’ en vond deze
ook terug in het Oude Testament. Onnodig te zeggen
dat deze lucide theorie, behalve enthousiaste volgelingen,
ook felle bestrijders vond. Het bestaan van de
Jubileeënkalender in de praktijk in Qumran is inmiddels
aanvaard; de toepassing op het Nieuwe Testament
stuit nog op de traagdheid der traditie en een reeks
onopgeloste problemen. Stéphane Saulnier schreef een
glasheldere studie (PhD Un. of Kent 2007) over Jauberts
theorie, de reacties erop, de belangrijkste bezwaren
vanuit de bronnen, en de nog te onderzoeken problemen.
Conclusie is dat de theoretische bezwaren tegen
Jauberts theorie geen steek houden. De toepassing op
het Nieuwe Testament moet echter nog verder onderbouwd
worden. Helaas ontbreekt de rabbijnse literatuur
als bron, en daarmee onder meer de talloze passages
die de Farizees-rabbijnse praktijk van de algemeenjoodse
maankalender weeerspiegelen. Niettemin is dit
een onmisbaar overzicht voor wie zich met deze materie
bezighoudt. (PJT)
Ishay Rosen-Zvi,
THE MISHNAIC SOTAH RITUAL. Temple, Gender and
Midrash. viii, 293p. € 123,–
Dit is de goed leesbare vertaling en bewerking van een
studie die oorspronkelijk als dissertatie diende (Tel Aviv
2004) en in 2008 in het Hebreeuws verscheen bij Mag-
11 2012/4

JODENDOM
nes. De Hebreeuwse titel is evocatiever: Ha-tekes sje-lo
haja: mikdasj, midrasj oe-migdar ba-Massechet Sota,
ofwel: ‘Het ritueel dat nooit bestond: tempel, midrasj
en gender in Tractaat Sota.’ Onderwerp is ritueel dat
beschreven staat in het Misjnatractaat Sota (‘De vrouw
verdacht van overspel’). Een dergelijk ritueel wordt reeds
in detail beschreven in de bijbel (Num 5:11-31) en heeft
schijnbaar evenzeer van doen met de jaloezie van de
man als met de verdenking van de vrouw. Het ritueel dat
de Misjna beschrijft, wijkt
echter op tal van punten
af van de bijbel en is veel
wreder: de vrouw wordt bij
voorbaat als schuldig beschouwd
en het lijkt eerder
een strafritueel. Deze tekst
is wat veronachtzaamd in
Talmoed-studies maar heeft
recentelijk wel de aandacht
getrokken van feministische
geleerden. Rosen-Zvi, hoofd
van de sectie ‘Talmoed en
Late Oudheid’ in het departement
Hebrew Culture Studies
in Tel Aviv, vat de zaak
creatief en ambitieus aan met een combinatie van ‘traditionele’
filologische tekststudie (deel 1, ‘Textual studies’)
en op Foucault georiënteerde analyse van cultureel
geconditioneerd discours (deel 2 ‘Contextualizations’).
De conclusie is dat dit ritueel ‘nooit bestaan heeft’: het
wordt voorgesteld als spelend in de tempel, terwijl allerlei
details wijzen op de tijd na de verwoesting daarvan,
en de methodes van bestraffing zijn strijdig met alles
wat de rabbijnse literatuur verder zegt over de omgang
met het vrouwelijk lichaam. Rosen-Zvi plaatst het geheel
in het kader van vigerende strategieën ter beheersing
van het vrouwelijk lichaam en de seksualiteit. Een nabeschouwing
plaatst dit alles in het bredere verband van
de retorisch-ideologische functie van de tempel in het
rabbijnse denken na de verwoesting van de tempel in
70. Belangrijk en actueel boek van een geleerde van wie
wij nog veel kunnen verwachten. (PJT)
Jörg Frey, Carsten Claussen und Nadine Kessler (red.),
QUMRAN UND DIE ARCHÄOLOGIE. Texte und Kontexte.
(WUNT 278) Mohr Siebeck 2011. xi, 561p. € 139,–
Deze forse bundel, eindprodukt van een conferentie in
2008, is opgedragen aan de herinnering van de Israëlische
archeoloog Hanan Eshel, een beoogd mede-auteur
die nog voor de conferentie overleed aan een ongeneeslijke
ziekte. Zijn werk is toch niet afwezig: gezien
het auteursregister behoort hij tot de veelgeciteerde
autoriteiten. De vier afdelingen van de bundel worden
gevuld door specialisten van de eerste orde. In het
inleidingsdeel geven organisatoren Jörg Frey en Carsten
Claussen een inleiding op het thema en op de locatie,
terwijl Dieter Vieweger en Sabine Hüttig op theoretisch
niveau spreken over de verhouding tussen graafwerk en
tekstinterpretatie. Deel 2 heet ‘Archälogische Kontexte’;
Jürgen Zangenberg stelt en beantwoordt nog eens de
vraag naar de functie van Khirbet Qumran; Jan Gunne-
Stem van het boek 12
JODENDOM
weg bespreekt het nut van moderne technische analysemethoden
in de context van Qumran. Voorts belichten
Joan Taylor en Shimon Gibson de geografische ligging
van de site en Jonathan Ben-Dov de betekenis van de
zonnewijzer die is gevonden in Qumran. Mladen Popovic
bespreekt de archeologische gegevens betreffende de
verwoesting van Qumran rond het jaar 70 en de vermeende
Romeinse boekvernietiging; en Anne Lykker en
Friedrich Schipper belichten de verhouding van Qumran
met Jericho. Deel 3 bevat bijdragen van Daniel Stökl Ben
Ezra over de bibliotheek(en) van Qumran en van Devorah
Dimant over de woordenschat vande Qumranteksten.
Deel 4 heet ‘Architektur und “Aussenwelt”’: Simone
Paganini schrijft over Ezechiel en de Tempelrol; Johann
Maier over de Tempelrol en de Herodiaanse tempel;
Hugo Antonissen over het ‘nieuwe Jeruzalem’ volgens de
Qumranteksten; Craig Evans over ophanging en kruisiging
in het licht van Qumranteksten en andere Documenten;
en Michael Tilly over ‘Tod und Trauer in der
Tempelrolle’. Registers van bronnen, auteurs, zaken en
personen completeren het geheel. Onmisbaar werk voor
de vakbibliotheek. (PJT)
Anders Runesson, Donald D. Binder &Birger Olsson,
THE ANCIENT SYNAGOGUE FROM ITS ORIGINS TO 200
C.E. A Source Book. Brill 2010. xii, 331p. hb € 151,–; pb
€ 49,–
Het onderzoek naar antieke synagoges, dat al een eeuwenlange
geschiedenis heeft, heeft de laatste twee decaden
sterke nieuwe impulsen gekregen. De reden daartoe
ligt enerzijds in nieuwe archeologische ontdekkingen,
anderzijds in het afbrokkelen
– deels ten gevolge van
nieuwe ontdekkingen – van
gekoesterde (voor)oordelen
over aard en oorsprong van
de synagoge. De voorliggende
studie is onderdeel
van een langlopend project
en is gemaakt door een team
van experts in verschillende
gebieden. Belangrijke vragen
betreffen (a) bouwstijlen
en de datering daarvan; (b)
liturgische functies (Toralezing,
gebed?, feesten?); (c)
sociale aspecten (gemeenschapscentrum,
rechtbank); (d) institutionele aspecten
(gezag van de Farizeeën? ambten, hiërarchie); (e) de rol
van vrouwen; en (f) de participatie van niet-joden. In
het kader van een langjarig project hebben de auteurs
uit alle beschikbare archeologische en literaire bronnen
een uitputtende lijst van vroege synagogen opgesteld.
Men treft in de lijst dus zowel synagoges die werkelijk
zijn opgegraven als synagoges die alleen uit literaire
documenten bekend zijn. Ze zijn als volgt gegroepeerd:
geïdentificeerde locaties in het land van Israël; ongeïdentificeerde
locaties; de Diaspora; algemene verwijzingen;
en, verrassend, joodse ‘tempels’ buiten Jeruzalem (b.v.
Leontopolis, Elephantine). Omdat het onderzoek hier zo
in beweging is, kiezen de auteurs niet voor definiëring
13 2012/4

JODENDOM
en interpretatie maar leveren zij een buitengewoon nuttig
werkinstrument dat de lezers in staat stelt zijn eigen
studie van de materie te maken. (PJT)
Martin Goodman & Philip Alexander (red.),
RABBINIC TEXTS AND THE HISTORY OF LATE-ROMAN
PALESTINE. (Proceedings of the British Academy 165)
Oxford UP 2010. xvi, 419p. € 70.–
Deze zorgvuldig geredigeerde bundel, vrucht van een
conferentie van de British Academy in 2007, is van nu af
aan een verplicht handboek voor ieder die zich verdiept
in de historische studie van
het vroege jodendom van de
tweede tot de zevende eeuw.
De redacteurs, beiden prominent
in de judaica in het Verenigd
Koninkrijk, spreken in
de ‘Acknowledgements’ hun
erkentelijkheid uit aan het
initiatief van Fergus Millar, de
gelauwerde emeritus Romeinse
geschiedenis van Oxford.
De conferentie, en daarmee
de voorliggende bundel,
vullen een merkwaardige
lacune op het gebied van de
geschiedschrijving van het Romeinse keizerrijk. Terwijl de
specialisten, vooral uit Israël en de VS, heftige debatten
voeren over de historisch nut van de rabbijnse literatuur,
staan de historici met lege handen. Martin Goodman eindigt
zijn inleiding met de stelling dat het boek zijn doel
bereikt wanneer oudhistorici de rabbijnse literatuur meer
als bron zullen gaan citeren, en met meer vertrouwen ten
aanzien van de specifieke toepasselijkheid, dan totnutoe
het geval is. In het inleidende deel geeft Philip Alexander
een overzicht van het thema, terwijl Fergus Millar de Palestijnse
context belicht. In drie hoofdstukken vervolgen
Peter Schäfer en Chaim Milikowsky hun vinnige, principiële
debat uit de jaren ’80 over de status quaestionis van de
studie van de klassiek-rabbijnse teksten: hebben wij enkel
te maken met manuscripten en fragmenten (Schäfer), of
met identificeerbare werken (Milikowsky)? Deel II gaat
over de teksten zelf, besproken door Amram Tropper
(Misjna), Ronen Reichman (Tosefta), Günter Stemberger
(Halachische Midrasjim), Sacha Stern (Jeroesjalmi), Richard
Kalmin (Bavli), Aggadische Midrasjim (Alexander Samely),
Pijoet of liturgische poëzie (Wout van Bekkum – Groningen),
Targum (Robert Hayward), de belangrijke tiendeeeuwse
Brief van Rav Sjerira Gaon (Robert Brody), en de
Hechalot-literatuur (de expertise van Peter Schäfer). Het
laatste deel bevat de belangrijke essays van Seth Schwartz
(‘Rabbinic Culture’ and Roman Culture); Catherine Heszer
(Material Culture and Daily Life); Moshe Lavee (Rabbinic
Literature and the History of Judaism in Late Antiquity);
William Horbury (Rabbinic Perceptions of Christianity and
the History of Roman Palestine); Aharon Oppenheimer
(Politics and Administration); en Hayim Lapin (Economy
and Society). Martin Goodman besluit met een ‘Conclusion’.
Elk hoofdstuk eindigt met suggesties voor verdere
studie en een bibliografie. Een monument van samenwerking
tussen eersteklas geleerden. (PJT)
NIEUW TESTAMENT
Jack Barentsen,
EMERGING LEADERSHIP IN THE PAULINE MISSION. A
Social Identity Perspective on Local Leadership Development
in Corinth and Ephesus. With a foreword by
Philip Esler. (Princeton Theological Monograph Series
168) Pickwick Publications, Wipf and Stock 2011. xviii,
178p. $ 44.00
Dit onderzoek naar leiderschapsstructuren in Paulus’
brieven diende in 2010 als proefschrift aan de ETF,
waar de auteur assistent-professor Nieuwe Testament
en Praktische Theologie is; promotor was Martin Webber,
eveneens van de ETF. Na de inleiding die de opzet
van het boek verklaart geeft hoofdstuk 2 een overzicht
van het onderzoek naar leiderschapsstructuren in het
vroegste christendom. Terecht wordt de hypothese van
Holtzmann en Sohm gekritiseerd,
volgens welke Paulus
gemeenten stichtte met een
charismatische leiderschapsstructuur,
die in de tweede
generatie, vertegenwoordigd
door de deutero-paulijnse
brieven, overging in een
formele ambten-structuur.
Hoofdstuk 3 presenteert
het gekozen analysemodel,
aangeduid als SIMOL,
‘social identity models of
leadership’, aan de hand
van uitvoerige documentatie.
Belangrijke inzichten
betreffen het ontstaan en de erkenning van leiderschap
door de voorbeeldfunctie van de persoon in kwestie, de
structurering van het gezag, en de organisatie van de
opvolging. Met dit instrumentarium wordt vervolgens
het bronnenmateriaal, de paulijnse brieven, benaderd.
Gekozen is voor een behandeling per brief, achtereenvolgens
1 Korintiërs, 2 Korintiërs, Efesiërs, 1 Timoteüs
en 2 Timoteüs. De auteur noemt de gebruikelijke argumenten
om de laatste drie brieven als deutero-paulijns
te beschouwen maar neemt niettemin aan dat Paulus ze
geschreven heeft via een secretaris. Het hoofdstuk over
1 Timoteüs bevat een excurs van 15 pp. dat met dezelfde
conclusie eindigt. Juist vanwege de SIMOL verbaast
het dat in het geval van Korinte de vraag naar de verhouding
tot de plaatselijke synagoge en haar leiderschapsstructuur
niet aan de orde komt: Hand. 18 meldt immers
dat Paulus, met twee archisynagogoi, de Korintische
kerk opzette in het huis naast de synagoge. De verhouding
tot het jodendom wordt nergens gethematiseerd;
Lezersservice
Alle in de Stem van het boek
besproken boeken zijn te
bestellen via
www.kerkboek.nl
Stem van het boek 14 15 2012/4

jammer, want de Holtzmann-Sohm-hypothese kan juist
vanuit een dergelijke vergelijking weerlegd worden. Het
eindresultaat is een goed en soepel geschreven studie
die, kennis nemend van de heersende wetenschappelijke
discussies, harmoniserend binnen de traditionele parameters
blijft. (PJT)
Daniel B. Stevick,
JESUS AND HIS OWN. A Commentary on John 13-17.
Eerdmans 2011. xiv, 396p. $ 38.00 / ₤ 25.99
Stevick, emeritus hoogleraar liturgie en homiletiek
aan de Episcopal Divinity School in Cambridge Massachesetts
(VS), offreert de rijpe oogst van zijn werk
aan Jesus’ afscheidsrede in Johannes – een gedeelte
waaruit vanouds gelezen wordt in de weken tussen
Pasen en Pinksteren. Hoofdstuk 1 leidt de lezer in dit
tekstgedeelte, de plaats in het vierde evangelie en in het
bewustzijn van de Kerk, en in de noodzakelijke vragen
van interpretatie en historische kritiek. Hoofdstuk 2
bespreekt de laatste maaltijd en de voetwassing, die aan
het begin staan. Hoofdstuk 3 analyseert de inhoud en
opbouw van de afscheidsrede(n). Hoofdstuk 4, 5 en 6
gaan over de eerste, tweede en derde rede; hoofdstuk 7
over de Paracleet; en hoofdstuk 8 over het Hogepriesterlijk
gebed (Joh. 17) – besloten met een ‘essay’ over het
sleutelwoord ‘heerlijkheid / verheerlijken’. Een nawoord
vat nog eens de betekenis van deze hoofdstukken in de
leven van de Kerk samen. Mooi boek, nuttig voor predikanten
en andere voorgangers. (PJT)
✄
NIEUW TESTAMENT
JA, dit blad wil ik welk elk kwartaal ontvangen!
Voor € 12,50 per jaar
ontvang ik graag dit blad in de bus:
naam:………………………………................……………..
adres:……………………………………………...................
pc/plaats:…..…………………………………….................
Stuur mij de digitale versie gratis toe naar e-mail:
………………..........……..@..........................................
ingevulde bon op sturen naar:
De Stem vh Boek
Postbus1006
4200 CA Gorinchem
of overtikken in een email naar: lvdherik@narratio.nl
Stem van het boek 16
KERK EN GESCHIEDENIS
Gerard van ’t Spijker,
L’ÉGLISE CHRÉTIENNE AU RWANDA PRÉ ET POST-
GÉNOCIDE. L’Harmattan 2011. 152p. € 15,– (te bestellen
bij a.g.spijker@planet.nl)
De auteur was in 1973-1982 en 1995-1999 predikant
van de Église presbytérienne au Rwanda en sinds 2006
is hij gasthoogleraar aan de Faculté de théologie protestante
in Butaré en Yaoundé; van 1999-2004 was hij
tevens verbonden aan het
IIMO te Utrecht. Het boekje
dat hij hier neerlegt is een
hartekreet, en het past alleszins
om het voor te stellen
in het boekentijdschrift van
de Brusselse zusterfaculteit,
ook in het Nederlands. Een
eerste editie kwam uit in
2007 in Yaoundé; dit is een
licht bewerkt heruitgave.
Behalve een hartekreet is
het ook een zorgvuldig en
behoedzaam geformuleerde
analyse van de recente geschiedenis
van Rwanda en de
Rwandese kerken voor en na
de genocide van 1994, indringend nabij gebracht door
persoonlijke herinneringen. Zo leest men van de mooiste
herinnering die de schrijver bewaart: het 75-jarig jubileum
van de protestantse kerk in Rwanda in 1982, toen
hij zijn eerste verblijf afsloot. De dankdienst werd op de
radio uitgezonden, de (later vermoorde) president Habyarimana
sprak, en de protestanten, dankbaar bijeen,
voelden zich blij en erkend als burgers van hun land.
Anderzijds is er het hoofdstuk « Le mal, un énigme »,
waar de auteur twee rivaliserende theorieën over de
achtergronden van de genocide naast elkaar zet. Steeds
noopt de delicate positie van buitenlands missiewerker
tot prudentie in de stellingname. De ernst en de overtuigingskracht
van de naar voren gebrachte argumenten is
er des te sterker om. Het boekje besluit met het hoofdstuk
« Les voies de la réconciliation ». Onontbeerlijk
voor wie geeft om Rwanda en de Rwandezen – en om het
onbereikbaar ideaal van waarheid in de geschiedschrijving.
(PJT)
17 2012/4

THEOLOGIE
Kristien Justaert,
TRANSCENDENTIE IN IMMANENTIE. Goddelijke hoogtes
en laagtes met Heidegger, Deleuze en Derrida.
Garant 244p. € 27,90
Kristien Justaert is momenteel postdoctoraal onderzoeker
aan de theologische faculteit van de KULeuven. Gods
transcendentie, schrijft zij, wordt niet meer gedacht in
bovennatuurlijke termen, in een andere en betere wereld
hoog boven ons trieste tranendal. Justaert verkent
met behulp van Heidegger, Deleuze en Derrida nieuwe
wegen om het overstijgbare, ongrijpbare, theïstische
karakter van God te verkennen. Zij vermoedt dat haar
onderzoek haar op weg zet ‘naar een postmoderne
bevrijdingstheologie’ of liever een feministische bevrijdingstheologie.
Op die weg zal zij de in dit boek nog
marginaal aangehaalde Dorothee Sölle meer aantreffen.
Denk aan Sölles mooie concept ‘Transzendenz-in-
Immanenz’ uit haar boek Gott Denken, Einführung in die
Theologie, 225. (JW)
Koen Boey,
GEZICHTEN VAN DE MENS BIJ PAUL RICOEUR. Garant
2011. 133p. € 15,00
Paul Ricoeur was een Franse filosoof-theoloog die van
vele markten thuis was. Bewust. Hij bekwaamde zich
in de Duitse taal in München tot 1939 toen de oorlog
uitbrak en hij terechtkwam in een krijgsgevangenkamp.
Het stelde hem in staat teksten van Husserl in het Frans
te vertalen. Het Engels kreeg hij onder de knie door
verblijven in Canada en de Verenigde Staten. Vooral
aan de Universiteit van Chicago werd hij gerespecteerd,
een opsteker na zijn ontgoocheling in Nanterre waar hij
niet opgewassen was tegen de felle eisen van hervormingsgezinde
studenten, die zich lieten leiden door de
slogan ‘imagination au pouvoir’ / verbeelding aan de
macht. Juist daarom is het grappig dat Boey (emeritus
hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen) mensbeelden
die hij bij Ricoeur op het spoor kwam in genoemd boek
heeft beschreven, en wel: het mensbeeld van de willende
maar feilbare mens, het mensbeeld dat is getekend door
het kwaad, het mensbeeld van de verhalende mens, van
de mens die zich weet te herinneren, van de mens die
politiek handelt en, ten slotte, van de ethische mens.
Exhaustief, is het niet aldus Boey, maar het is voldoende.
(JW)
ETHIEK, FILOSOFIE
Martha C. Nussbaum,
NOT FOR PROFIT. Why democracy needs the humanities.
Princeton UP 2010. 158p. € 18,00
Het winstprincipe heeft zich ook genesteld in de academia
en dat gaat ten koste van de geesteswetenschappen
die mens, maatschappij en cultuur bestuderen, zeg: de
alfavakken, ‘humanities and
arts’. Nussbaum (Universiteit
van Chicago) verzet zich
tegen dit wetenschapsbeleid;
het voert naar verschraling
van het totale vakkenpakket.
Zij wil dat onderwijs, in het
bijzonder hoger en universitair
onderwijs, bijdraagt
aan algemene vorming van
‘a more inclusive type of citizenship’
(7). Noem het wereldburgerschap.
Zij erkent
dat economie, medicijnen,
techniek e.d. van belang zijn
voor de samenleving maar
breekt een lans voor vakgebieden die worden beknot
en/of bedreigd. De spirit van de mens- en cultuurwetenschappen
(kritisch denken, empathie met menszijn,
verbeeldingskracht, inzicht in de complexe wereld) kan
niet worden gemist. Nussbaum signaliseert een wereldwijde
vervlakking van vorming en onderwijs maar belicht
vooral de ontwikkeling in India en de Verenigde Staten,
de twee landen waarmee zij vertrouwd is. Wat zij beoogt
is – dit zegt zij Rabindranath Tagore na – een compleet
en geen commercieel mensbeeld. Voor Ambo / Anthos
uitgevers bezorgden Anneke Brassinga en Rogier van
Kappel in 2011 de Nederlandse vertaling. De titel luidt
Niet voor de Winst. Waarom de democratie de geesteswetenschappen
nodig heeft. (JW)
Ingmar Persson en Julian Savulescu,
UNFIT FOR THE FUTURE. The need for moral enhancement.
Oxford UP 2012. 143p. € 33,00
Mensverbetering of transhumanisme, human enhancement
in het Engels, is mogelijk en gebeurt. De mens
blijkt (vervol)maakbaar te zijn. Denk aan plastischchirurgische
ingrepen of neem transplantaties, prognose en
preventie van ziekte(n) etc. Dat zijn de feiten. Wat zijn
de normen? Dat is de vraag die Ingmar Persson en Julian
Savulescu opwerpen, de vraag naar moral enhancement,
naar een ethiek die is opgewassen tegen problemen en
eisen van de moderne tijd, meestal technologische.
De auteurs vinden een ethisch aggorniamento dringend
gewenst. Technologische evoluties gaan razendsnel. Ze
zijn in de regel comfortabel, maar niet zonder gevaar.
Ze kunnen zelfs de downfall, de teloorgang, van de
mens inluiden. De auteurs vinden dat onze democratieën
dringend behoefte hebben aan de participatie van
burgers die ‘morally enhanced’ zijn en, daarom, ‘fit’
voor de toekomst. Om deze ethische conditie te bereiken,
willen zij een beroep doen op bètawetenschappen,
zoals genetica en neurobiologie. Genetische ingrepen en
farmaceutische hulpmiddelen lijken hun aanvaardbaar,
nee, noodzakelijk te zijn. Kortom, ‘een pil voor doorn-
Stem van het boek 18 19 2012/4

ETHIEK, FILOSOFIE
roosje’ (psychiater R.H. van den Hoofdakker / dichter
Rutger Kopland) is hun devies. Het is een controversiële
stellingname, niet besteed aan iemand als Martha Nussbaum.
(JW)
Louis Ide,
LOF DER GEZONDHEID. Van apologie tot utopie? Pelckmans
2012. 144p. € 14,50
Ide (hij is arts, bioloog, ziekenhuishygiënist en senator
voor de N-VA) schreef met bovengenoemd boek een
vervolg op zijn boek uit 2006. Dat had dezelfde titel
maar een andere ondertitel:
Diagnose van een terminaal
gezondheidsbeleid. Hij ijkte
het woordpaar taalgrens =
zorggrens, dat inmiddels
is ingeburgerd en ook door
academici en politici wordt
gebruikt. In zijn boek uit
2006 schreef hij al dat in
België, hoewel er één federaal
beleid is, twee gezondheidsculturen
bestaan. De
federale overheid kan 25
miljard euro uitgeven voor
gezondheidszorg en voert
één beleid, maar toch stellen we vast, aldus Ide, dat de
‘taalgrens een zorggrens’ is en dat de huisarts Vlaams
is en het ziekenhuis Franstalig. Dit is een fundamenteel
gegeven in België, maar net als onderwijs en cultuur
moet gezondheidszorg volgens hem persoonsgebonden
zijn. Het beleid in deze berust op drie pijlers: preventie
(voorkomen), cure (behandelen en care (verzorgen), die
wel te onderscheiden zijn, maar niet gescheiden kunnen
worden (88). Beleidsdomeinen, zoals cultuur, kunst, onderwijs,
sport e.d., moeten aansluiten bij de leefwereld
van de mensen. Dat moet ook gezegd van het domein
van de gezondheidszorg. Vlaanderen, België, Europa,
het maakt niet uit, steeds moet erop worden gelet dat
gezondheidszorg wordt gedragen door de gemeenschap
waarvoor zij dient. Of is dat een utopie? Ides boek is
weliswaar geen eye-opener maar roept op tot een stevig
debat. (JW)
TIJDSCHRIFTEN
BONHOEFFER RUNDBRIEF
Mitteillungen der Internationalen Bonhoeffer Gesellschaft
Sektion Bundesrepublik Deutschland
Koetschaustrasse 14, D-40474 Düsseldorf
2012-juli. In dit nummer schreef priester en Franciscaan
Henk Janssen (studentenpastor en vanaf de oprichting
lid van het Nederlandse Bonhoeffer Werkgezelschap)
een uitgebreid stuk over Franciscus van Assisi en
Dietrich Bonhoeffer. Hij noteert een aantal overeenkomsten,
zoals het adagium ‘ora et labora’ (bidden en
werken gingen bij hen hand in hand) of hun visie op
het klooster. Daar waren zij niet afkerig van, in die zin
dat zij de wereld als klooster opvatten. Iedereen hoorde
erbij: ‘Kein Ausschluss, sondern eine barmherzige
Umarmung’. Interessant in dit nummer is verder ‘Wer
ist Jesus Christus für uns heute? Von Bonhoeffer zu
Friedrich-Wilhelm Marquardt und weiter zu uns heute’.
Aandacht wordt geschonken aan Harvey Cox aan wie de
Humboldt-Universität in Berlijn in juli 2011 een eredoctoraat
verleende. Cox trok 60 jaar geleden de aandacht
met The Secular City, een boek waarin de invloed van
Bonhoeffer ruimschoots merkbaar was (Zie Stem vh Boek
2012, 3 voor de bespreking van Cox’ jongste boek, The
Future of Faith).
2012-november. Deze editie blikt terug op het 11 e Internationale
Bonhoeffer Symposium dat eind juni begin juli
2012 werd gehouden in het Zweedse Sigtuna, waar Bonhoeffer
in 1942 met bisschop George Bell uit Chicester
sprak over de oorlog en het (kerkelijk) verzet. Het thema
van het symposium was ‘A spoke in the wheel. Reconsidering
the political in the theology of Dietrich Bonhoeffer’.
In Sigtuna werd het contekstuele karakter van zijn
werk opnieuw beklemtoond, terwijl het begrip voor de
aanwezigheid van politiek èn spiritualiteit bij hem werd
verdiept. Sigtuna werd door de 150 deelnemers als zeer
geslaagd ervaren.
COLLATIONES
Tijdschrift voor Theologie en Pastoraal
Potterierei 72, B-8000 Brugge
2012-3. Het septembernummer 2012 van Collationes
heeft vier bijdragen over het thema ‘Sacramenten:
anders bekeken’. Antony Dupont, ‘Augustinus’ denken
over doopcatechese voor volwassenen en zijn theologisch
pleidooi voor kinderdoopsel. Vruchtbare spanning
tussen ontwikkelingspsychologie en genadetheologie’.
Joris Geldhof, ‘Het vormsel tussen doopsel en communie.
Van een minimalistische sacramententheorie naar
een maximalistische liturgietheologie’. Thomas Knieps,
‘Het huwelijk vandaag. Uitdagingen en kansen voor
pastoraat, theologie en spiritualiteit vanuit katholiek
perspectief’. Elisabeth Parmentier, ‘De inzegening van
het huwelijk in de Kerken vandaag: een Luthers-Gereformeerde
bijdrage tot de oecumene’. Kroniek recensies
met uitvoerig aandacht voor het Jezus-boek, deel II, van
Joseph Ratzinger-paus Benedictus XVI.
Stem van het boek 20 21 2012/4

TIJDSCHRIFTEN
DE EERSTE DAG
Handreiking voor de jaarorde
aangeboden door de Sectie Eredienst van de Raad
van Kerken in Nederland
Postbus 29, NL-2700AA Zoetermeer
Winter 2013. Voor de tijd van Advent tot en met Epifanie
worden opnieuw de verschillende leesroosters aangeboden
(Gemeenschappelijk / Oecumenisch; Oud-Katholiek;
Romeins; Luthers). De kleine profeten beheersen de
Adventszondagen, Jesaja de Kerst- en Epifanietijd.
Beide seizoenen wordt er Lucas gelezen, behalve Matt
2 op Epifanie (Driekoningen!) en Joh 2 op Kanazondag.
Behalve exegese- en preekschetsen worden er openingsgebeden
en voorbeden geboden voor Advent.
DE OPEN POORT
Protestants tijdschrift voor het gesprek over geloof
en samenleving
Postbus 82, B-2140 Borgerhout-Kattenberg
2012-oktober. Deze editie is gewijd aan diaconaat, een
theologisch woord dat dienst van kerken aan mens en
maatschappij betekent. Oorspronkelijk was het in protestantse
kerken armenzorg maar de actieradius kon in
de loop van de tijd aanzienlijk worden verruimd. Trinus
Hoekstra (oud-student van de FPG in Brussel, projectmanager
bij Kerk in Actie en mededirecteur van DISK, het
landelijk bureau voor het arbeidspastoraat in Nederland)
typeert diaconaat als de hartslag van de kerk. Hij preciseert:
het is verlangen naar gerechtigheid, vrede, heelheid
van de schepping (een typering die doet denken aan ‘just,
participatory, and sustainable society’, een warm concept,
ooit bedacht door de Wereldraad van Kerken in Genève).
Dat verlangen is niet gering maar wordt omringd door
andere geloofsdimensies, zoals vieren, leren, (be)hoeden
en verkondigen. Verder in dit nummer van DOP Dick
van Dijk, gemeenteadviseur van de PKN, ‘Brood, daar zit
alles in’; Ina Koeman, werkgroep Missionaire Gemeente
Opbouw van de VPKB, ‘Van stroom en onderstroom,
kracht en bijten in het stof’, een reflectie bij de Vlaamse
Diaconale Dag van 20 oktober 2012. Zij herinnert eraan
dat gelovigen de ‘onderstroom’ soms genade of Heilige
Geest noemen, of, met Dorothee Sölle, ‘de grote woede in
de buik’. Ten slotte een gesprek met Sophie Vanonckelen,
29 jaar en betrokken bij het project Ecokerk. Al met al
een afwisselend en instructief nummer!
ETHISCHE PERSPECTIEVEN
Nieuwsbrief van het overlegcentrum voor ethiek
KULeuven
Deberiotstraat 26, B-3000 Leuven
2012-september. Voorwoord: De Ziel was het thema
van het derde Feest van de Filosofie dat dit voorjaar in
Leuven werd gevierd. Dan hebben we het niet over het
brein (vurig gepromoot door de filosofische reductionist
Dick Swaab) maar inderdaad over de ziel. Peter Venmans,
filosoof en hispanist, belicht het thema in zijn
artikel met behulp van het Griekse woord psychè, sinds
Thales en Heraclitus maar vooral sinds Socrates het
algemene woord voor ziel, en het Griekse woord ‘thymos’,
dat door Plato werd gebruikt als typering van één
van de drie delen van de ziel. Globaal schematiserend
TIJDSCHRIFTEN
laat Venmans het verhaal van de ziel vanaf de 18 e eeuw
teloorgaan. ‘De oude theorieën van het paradigma van
de ziel – platoonse ideeënleer en aristotelisch hylemorfisme
– zijn vervangen door wetenschap en pragmatiek.’
Maar mensen zijn gecompliceerde wezens met gecompliceerde,
thymotische, gevoelens: schaamte, trots,
woede. Venmans: mensen zijn in de eerste plaats niet
rationele behoeftewezens of nerveuze geluksautomaten,
ze zijn eerder gecompliceerde wezens die willen worden
gewaardeerd om wie we zijn. ‘Om onze ziel. Een ziel die
niet uit twee maar minstens uit drie delen bestaat’.
FILOSOFIE
Tweemaandelijks tijdschrift voor algemeen toegankelijke
wijsbegeerte en voor nieuws over filosofie en
levensbeschouwing
Damon, Postbus 2014, NL-6020 AA Budel, Nederland
2012-september / oktober. In deze editie zijn de schijnwerpers
gericht op Hannah Arendt. Marieke Borren laat
in een uitvoerige beschouwing over Eichmann nog eens
een aantal kerngedachten van Arendt de revue passeren.
Eichmann, een ondergeschikte van nazibeul Reinhard
Heydrich, werd Hitlers beruchtste ‘Schreibtischtäter’. Hij
was de uitvoerder van het radicale kwaad (Auschwitz),
een woordpaar dat volgens Arendt betrekking heeft
op kwaad dat noch te bestraffen noch te vergeven is.
Dat het banaal was, nam zij terug. Wat Eichmann deed
was eerder te wijten aan zijn volstrekte gedachteloosheid,
aan zijn gebrek aan oordeelsvermogen. Hij kon
zich niet verplaatsen in het lot van de Joden die naar
de vernietigingskampen werden afgevoerd. Zie Arendts
boeken Responsibility and Judgement, Schocken 2003,
en Eichmann in Jeruzalem, Atlas 1963. Andere artikelen
in dit nummer zijn Hans Achterhuis, ‘Hannah Arendt:
antisemitisme en de Joodse staat’. Remy Peeters, ‘Hannah
Arendt. Gezag: onmisbaar complement van macht’.
Dirk De Schutter, ‘Ontwrichting en Hannah Arendt’. Over
de Sjoa kan men meer lezen in The New York Review
of Books van 20 december 2012: ‘Hitler’s logical Holocaust’.
Zeven boeken over de ‘Final Solution’, speciaal in
Polen, worden besproken. De methode van massamoord
werd door de nazi’s toegepast in een zone waar de Sovjets
eerst onafhankelijke staten en de Duitsers vervolgens
Sovjet-instituties verwoestten. Daarop verspreidde
de Sjoa / de Holocaust zich snel. Zie voor Arendt ook
Filosofie Magazine van december 2012. Het historisch
profiel is aan haar gewijd.
FILOSOFIE MAGAZINE
Veen Magazines, Postbus 256, NL-1110 AG Diemen,
Nederland
2012-10. Dit nummer is een jubileumeditie naar aanleiding
van 20 jaar Filosofie Magazine. De balans wordt
opgemaakt van 20 jaar publieksfilosofie – kwalitatief of
kwantitatief bedoeld? De redactie laat het in het midden.
Filosofie is populair in Nederland. Martha Nussbaum:
‘Wat publieksfilosofie betreft zijn jullie echt een rolmodel’.
Hans Achterhuis: ‘Het gaat niet om mijn mening.
Ik wil anderen helpen om de wereld te begrijpen’. René
Gude, zojuist teruggetreden als directeur van de Internationale
School voor Wijsbegeerte in Leusden: ‘Vroe-
Stem van het boek 22 23 2012/4

TIJDSCHRIFTEN
ger was religie een middel tot beschaving, nu moet de
filosofie die rol overnemen’. Ad Verbrugge: ‘Sinds de
dood van Pim Fortuyn is het filosofische wereldje weer
politieker geworden’. Een sweeping statement. Is het politieke
wereldje (Wilders, Roemer e.a.) weer filosofischer
geworden? Han van Ruler ging op zoek naar Hollandse
filosofie in de Nationale Bibliotheek van St.-Petersburg.
Enkele jonge, aanstormende filosofische talenten komen
aan het woord. Onder hen Ariska Bonnema (18 jaar),
winnaar van de prestigieuze KNAW-onderwijsprijs.
Streng gelovig opgevoed maar het licht gezien: ‘Filosofie
was een bevrijding voor mij’.
2012-11. In de reeks grote denkers worden de politieke
lessen van Niccolò Machiavelli belicht, zoals de virtù,
waarover Aristoteles en Cicero schreven. Het heeft niets
te maken met filosofische en theologale deugden, maar
staat voor doortastend handelen ten einde politieke
eenheid te bewaren of macht te behouden. Om dat te
bewerken moet men virtuoos optreden. Komt virtuoos
niet van het Latijnse woord vir, man? Machiavelli kind
van zijn tijd? Sympathieker is een andere les: vivere
libero, leven in vrijheid, de tegenpool van vivere sicuro,
leven in zekerheid. Machiavelli was voorstander van
actieve, participerende burgers. Zij staan borg voor een
vrije samenleving.
2012-12. Wellicht met het oog op de donkere decembermaand
en/of het lichtfeest van de Kerstdagen wierp
de redactie de vraag op: ‘Hebben we God nodig?’ Ze
vroeg Erik Borgman het antwoord te geven. Hij redeneert
anders dan René Gude (FM van 2012-10) en zoekt het
in het messianisme, een begrip uit het jodendom en het
christendom, ‘waarbij de grondgedachte is dat het radicaal
nieuwe elk moment in de wereld kan binnenbreken’.
Sommige postmoderne filosofen, Derrida bijvoorbeeld’,
staan open voor dit concept.
FILOSOFIE & PRAKTIJK
Praktische problemen in filosofisch perspectief
Damon, Postbus 2014, NL-6020 AA BUDEL, Nederland
2012-herfst. De inleiding onthult lezers dat zij een
themanummer over Kunst & Kennis in handen hebben.
Kunsten hebben het moeilijk door de crisis en bezuinigingen,
maar het echte punt is dat in de kunsten al lang
een legitimatiecrisis heerst. Welk maatschappelijk belang
bijvoorbeeld dienen kunstenaars met hun kunsten?
Interessante vragen komen aan bod. Hoe werkt kunst?
Wat is kunst? Wat is waarnemen? Na de inleiding staat
de lezer het volgende te wachten: Petran Kockelkoren,
‘Kunst biedt kennis, maar wat voor soort?’ Barend van
Heusden, ‘Een bewustzijn verbeeld, David Hockney’s
A bigger picture’. Charles Wildevuur, ‘David Hockney’s
wijze van kijken’. Ronald Hünneman, ‘Peek and Poke in
Perspectief. De terugkeer van het bewegende lichaam in
kunst, filosofie en cognitiewetenschap’. Sara van Epenhuysen,
‘Minima Philosophica: taal en teken van een
schilder’. Anke Coumans, ‘Vervreemding als politieke
interventie’. Joost van Baak, ‘Kunst, cognitie en communicatie.
Over de kunsttheorie van Jan Mukaṙovský’.
Signalementen: redactiesecretaris Vink signaleert een
zevental boeken. Ten slotte ruim baan voor de katern
van de VFP, de Vereniging voor Filosofische Praktijk.
TIJDSCHRIFTEN
HISTORISCH NIEUWSBLAD
Postbus 256, NL-1110 AG Diemen
2012-oktober. De grootste Nederlander leek Pim Fortuyn
te worden in 2004. Na hertelling van de stemmen bleek
Willem van Oranje met kop en schouders uit te steken
boven de andere gegadigden. Fortuyn duikelde naar
de vierde plaats. Willem van Oranje wordt bewierookt
in het thematische deel dat gaat over helden. Nog een
drietal komt over het voetlicht: pater Damiaan, held en
heilige in België, Konrad Adenauer, de aartsvader van
Duitsland, en Ronald Reagan, charismatisch heraut van
de tijdgeest. Maarten van Rossem heeft hem niet hoog
al waardeert hij zijn inschikkelijkheid: ‘Hij was weliswaar
een ideoloog, maar hij had zo’n wollig brein dat hij zichzelf
alles kon wijsmaken, en dat maakte het mogelijk om
met vrijwel iedereen prettig samen te werken’.
2012-november. Aandachttrekkend in het novembernummer
is het Europa-dossier. Otto von Bismarck had
een groots plan. Hij wilde een vreedzaam en welvarend
Europa scheppen. President Eisenhower, Amerika’s
president van 1953 tot 1961, wilde Europa toerusten tot
een federatie die zichzelf kon verdedigen tegen de Russen.
Een artikel gaat over de Gouden Eeuw, een gulzig
tijdperk. Nederlanders stonden in het buitenland bekend
als drinkers. Laura Starink schrijft over haar tante
Lotte. Na de bevrijding zaten in kamp Auschwitz 20 à
30 duizend Sileziërs vast. Tante Lotte was een van hen.
Met een hongerige maag moesten de geïnterneerden de
fabriek van IG Farben voor de Russen helpen te demonteren.
2012-december. Het polderen wordt in beeld gebracht,
de heftige strijd tegen de waterwolf. Ondernemers
met lef investeerden in de Gouden Eeuw (de 17 e eeuw)
in grootschalige inpolderingen. Met de Beemster, de
Purmer, de Schermer en de Wijde Wormer schiepen zij
riante achtertuinen voor de snelgroeiende Hollandse
steden. De kolossale werken werden prachtig vastgelegd
in weelderige schilderijen en zijn fraai afgedrukt in deze
editie van HN. Neem het schilderij van Paulus Potter: Vee
per boot overgezet. De nieuwe polders waren heel geschikt
voor veeteelt. Het dossier is heel uiteenlopend en
gaat over Israel,: een lang verhaal over Herodes, de man
van de kindermoord in Bethlehem. ‘Maar zijn aanklager
Matteüs heeft geen bewijs.’ Daarnaast een stuk over
Israels nachtmerrie ofwel ‘Israels Vietnam: In 1978 en
nogmaals in 1982, viel Israel het door een burgeroorlog
geteisterde Libanon binnen’.
INTERPRETATIE
Tijdschrift voor bijbelse theologie
Postbus 29, NL-2700 AA Zoetermeer
20/2, maart 2012. Leo Mock, Dag 3 van de schepping.
Willien vanWieringen, Die pijnlijke derde dag… Het verbondsteken
misbruikt in Genesis 34? Klaas A.D. Smelik,
Driemaal is scheepsrecht: drievoud in de Hebreeuwse
Bijbel. Peter-Ben Smit, Ten derden dage verrezen van de
doden. Annette Merz, Existentiële duisternis of incident
in het heelal: De zonsverduistering tijdens de kruisiging.
Bas van den Berg, Het getal drie in lev-verhalen.
Klaas Spronk, Bijbelse theologie: Het bijbel-theologische
profiel van de PThU, Kampen. Lidwien van Buuren, Dins-
Stem van het boek 24 25 2012/4

TIJDSCHRIFTEN
dag of zondag? De dere dag in Johannes 2:1-11. Eddy
van den Brink, Beeldkroniek: de Derde dag, viermaal in
beeld. Jean bastiaans, Leesrooster: De hele wereld in een
boek! De Handelingen van de Apostelen. Piet van Midden,
Lijdensgeschiedenis bij Matteüs. En verder.
20/3, mei 2012. Marieke den Braber, Een eindeloze zondag.
Albert Ringer, Helios in de synagoge: Afbeeldingen
van zon en zodiak in synagogen. Piet Schelling, Bijbels
grondwoord: Licht dat ons aanstoot in de morgen.
Hildo van Es, Land van licht. Henk Abma, Lilith. Gerben
Zweers, Zeven werken van barmhartigheid: Augustinus
aan het woord. Joep Dubbing, ‘Misschien’: Een eenvoudig
bijwoord als theologische blikopener. Nico Riemersma,
Leesrooster: De krachten gebundeld; Opbouw,
motiefwoorden en theologie van het boek Ruth. Kees
Posthumus, Kroniek: De zon gaat op en onder. Ciska
Stark, Keuzes tussen tekst en toepassing. En verder.
20/4, juli 2012. Aarnoud Jobsen, De gave van de profetie:
over de roeping van Jeremia (1:4-9). Piet van Veldhuizen,
Roepingensandwich: De roeping van Ananias in
Handelingen 9:10-17. Riemer Roukema, Bijbels grondwoord:
‘Roepen’ in het Nieuwe Testament. Klaas A.D.
Smelik, De roeping van de profeet als een ‘type scene’.
Sam Janse, Bidden en vechten in 1 en 2 Makkabeeën.
Nico Riemersma, De fanatieke Paulus. Archibald L.H.M.
van Wieringen, Bijbele theologie: Het bijbels-theologische
profiel van de FKT. Piet van Midden, Een verrassende
‘date’ met Abigaïl. Geert van Oyen, Leesrooster: Een
minicursus ‘hermeneutiek van het bijbellezen’, Marcus
6:30-9:50. Eddy van den Brink, Beeldkroniek: Vrouwen in
de bijbel; uit de kerk en de kunst van de oudheid en de
middeleeuwen. Willien van Wieringen, De Heilige Geest
en de Geestelijke Oefeningen van Ignatius van Loyola.
KERK EN THEOLOGIE
Postbus 203, NL-3970 AE Driebergen
63/2, april 2012. Liuwe H. Westra, Ten geleide. Ed
Noort, Meditatie. Luco J. van den Brom, Heeft een ‘historisch
Jezusbeeld’ theologisch enig nut? Heleen Maat, De
geloofsgemeenschap centraal: verdiensten en vragen.
Willem J. van Asselt, Relationaliteit als nieuw ‘centraal
dogma’? Johan Buitendag, A conversational reflection on
Luco van den Brom’s understanding of time and space.
Alco Meesters, De Cappadociërs en hun trinitarische opvattingen
van God. Kroniek, Kees van de Kooi en Liuwe
Westra. Boekbesprekingen.
63/3, juli 2012. Liuwe H. Westra, Ten geleide. Willemien
Otten, Meditatie: De kerk als corpus mysticum.
Bob Becking, Een tijd om te doden en een tijd om te
genezen. Jart Voortman, Zionisme als geloof. Antonie
Vos, Het dilemma van het monotheïstische dilemma.
Klaas Zwanepol, Joop Boendermaker en Sonny Hof, De
Nederlandse vertaling van de Augsburgse Confessie.
Reinhard van Elderen, Continuïteit en discontinuïeit in
de eschatologie. Jan Dirk Wassenaar, Ds. Roel Bijlsma
en het Lemeler Convent. Kroniek, Luco van den Brom.
Boekbesprekingen.
Voortman gaat het niet om het zionisme als zodanig
maar om het ‘christenzionisme’, ten onzent vertegenwoordigd
door de ‘Christenen voor Israël’. Het wordt
enerzijds gekenmerkt door een fundamentalistische
TIJDSCHRIFTEN
interpretatie van de bijbel (landbelofte, eschatologie) en
anderzijds door een idealisering dan wel personalisering
van de hedendaagse politiek van Israël, die daarmee boven
kritiek verheven wordt. Een stem die gehoord moet
worden.
Van den Brom bespreekt een congres over ‘De toekomst
van de theologie in een veranderende universiteit’ (Noorwegen
2012). Enkele citaten: ‘Men bespeurt een sterke
tendens om binnen de klassieke theologische faculteiten
het curriculum meer vanuit de godsdienstwetenschappen
op te zetten dan vanuit de vragen vanuit een confessioneel
deelnemersperspectief. Tevens ziet men … dat
onder de druk van de financiering universiteiten theologische
faculteiten afslanken, of als departement in een
grotere faculteit laten opgaan, of eenvoudigweg sluiten.
… Men ziet de noodzaak … van een faculteit waarbinnen
theologie en godsdienstwetenschap als wederkerig
complementaire disciplines worden beschouwd.’
LUTHER
Zeitschrift der Luther-Gesellschaft
Vandenhoeck & Ruprecht, Theaterstr. 13, D-37073
Göttingen
2012/2. Hellmut Zschoch, Zu diesem Heft. Luther – für
heute neu entdeckt: Hartmut Hövelmann (Bearb.), “Mein
Zeugnis und Bekenntnis”. Vor 475 Jahren übersandte
Martin Luther Kurfürst Johann Friedrich die “Schmalkaldischen
Artikel”. Aufsätze: Ossi Kettunen, Der Schlüssel zu
Luthers reformatorischer Theologie. Michael Lapp, “Denn
es ist geld ein ungewis, wanckelbar ding”. DieWirtschaftsethik
Martin Luthers anhand seiner Schriften gegen
denWucher. Bücherschau.
NEDERLANS THEOLOGISCH TIJDSCHRIFT
Boekencentrum, Goudstraat 50, NL-2718 RC Zoetermeer
66/1, voorjaar 2012. Pieter Dronkers, Alleen een Lutheraan
weet religie en politiek te scheiden. Over Deens
exceptionalisme. Arnold Huijgen, Calvijns accomodatietheorie
en de huidige theologie: Problemen en perspectieven.
Paul Post, Terug naar Dura: Een herinterpretatie
van het christelijk huis in Dura Europos. Eric Ottenheijm,
The Consolation of Rabban Yohanan ben Zakkai. Pieter
W. van der Horst, Isidorus van Sevilla over God: Etymologiae
7.1 vertaald en toegelicht. Boeken.
66/2, zomer 2012. Rick Benjamins, De rol van het vertrouwen
in de theologie van Wilhelm Herrmann. Reijer
J. de Vries, Een gemiste kans: Pleidooi voor onderzoek
naar Calvijns pastoraat. Gerrit van der Kamp, De pneumatische
christologie van David Coffley. Alle G. Hoekema,
Genesis 1-11 vanuit Indonesisch perspectief: En
nieuw commentaar van Gerrit Singgih. Pieter W. van der
Horst, Voor de laatste maal: Het ossuarium van jakobus.
Boeken.
66/3, najaar 2012. Sam Janse, Actio en passio: De afwending
van Gods toorn in 1 en 2 Makkabeeën. Maarten
Kater, Een christologie als een symfonie: Het harmonisch
geluid van Colin E. Gunton. Bob Becking, Semitisch sprekende
slangen: Over de betekenis voor de wetenschap
van het Oude Testament van een bijzondere vondst in
de Piramideteksten. Hank Vroom, Karl Barth en het we-
Stem van het boek 26 27 2012/4

TIJDSCHRIFTEN
zen van de valse en van de ware religie. Boeken.
66/4, winter 2012. Hanneke Schaap-Jonker, Ik geloof in
mijzelf: Religie en spiritualiteit in een uitblinkcultuur.
Evert van den Berg, Van elohiem tot JHWH: Het boek Job
als zoektocht naar het monotheïsme. Jan Hage & Marcel
Barnard, Muziek als missie: Over Willem Mudde en zijn
betekenis voor de kerkmuziek. Reinoud Oosting, De rol
van Ruben in Genesis 37: Analyse van een complexe
bijbelse geschiedenis. Arend Smilde, C.S. Lewis en Hieronymus:
De oorsprong van een gedurige verwijsfout.
Boeken.
TYNDALE BULLETIN
Tyndale House, 36 Selwyn Gardens
Cambridge, CB3 9BA, UK. lw298@cam.ac.uk
63.2, 2012. Could God have Commanded the Slaugther
of the Canaanites? Stephen N. Williams. But Ruth Clung
to Her: Textual Constrants on Ambiguity in Ruth 1:14.
And How Much Do You Owe…? Take Your Bill, Sit Down
Quickly, and Write…’ (Luke 16:5-6), Luca Marulli. Grace
Tasted Death for All: Thomas Aquinas on Hebrews 2:9,
Lee Gatiss. Heaven Opened: Intertextuality and Meaning
in John 1:52, David R. Kirk. Foreignising Bible Translation:
Retaining Foreign Origins when Rendering Scripture,
Andy Cheung. Sitting on two Asses?: Second Thoughts
on Two-Animal Interpretation of Matthew 21:7. The Eschatological
Interdependence of Jews and Gentiles in Galatians,
John W. Taylor. Dissertation Summary: My Psalm
Has Turned into Weeping: The Dialogical Intertextuality
of Allusions to the Psalms in Job, Will Kynes.
ZEITSCHRIFT FÜR EVANGELISCHE ETHIK
Gütersloher Verlagshaus/Gütersloh 20011 55. Jahrgang
Heft 4.
Themenheft : Theologische Ethik und biblische Exegese.
Dit nummer van het Tijdschrift voor Protestantse
Ethiek draait om de vraagstelling wat de bijdrage van de
bijbelse exegese/de bijbelse teksten aan de ethiek zou
kunnen zijn. In hun bijdragen brengen de auteurs inzichten
uit verschillende vakdisciplines bijeen.
De oudtestamenticus Thomas Krüger probeert – inplaats
van normatieve waarden uit bijbelse teksten te gaan
catalogiseren – inzicht te geven hoe oudtestamentische
teksten met de vraag rond normativiteit worstelen. De
meerwaarde van het Oude Testament is volgens hem dat
de teksten zelf reflexief zijn, dat zij zoals wij vandaag
vragen of en hoe inzicht in goed en kwaad mogelijk
is, of inzicht tot handelen leidt of hoe men met schuld
zal omgaan. De teksten maken sensibel voor recht en
onrecht, roepen op tot passie en genade.
Een verwante gedachte formuleert de nieuwtestamenticus
Matthias Konradt afsluitend in zijn bijdrage: Het
gaat niet slechts erom om criteria voor de oplossing
van ethische problemen te formuleren met behulp van
nieuwtestamentische teksten maar eerder – voorafgaand
– om überhaupt dankzij de bijbelse teksten ethische
problemen te schetsen en te begrijpen. Zijn artikel
schenkt aandacht aan het historische en contextuele
kader van nieuwtestamentische teksten. We moeten de
teksten gaan begrijpen als reactie op concrete vragen.
De exegeet moet de interactie en de discursieve praktijk,
TIJDSCHRIFTEN
de Umwelt achter de nieuwtestamentische teksten gaan
analyseren.
De ethicus Johannes Fischer gaat een stap terug en
vraagt wat we überhaupt gaan zoeken als we de Bijbel
open doen met het oog op het formuleren van een
ethiek (tussen haakjes: is dat mijn inziens een heel
belangrijke hermeneutische vraag). Voorafgaand moet
nog gezegd worden dat ethiek voor Fischer de opdracht
heeft morele oordelen te bevestigen (beargumenteren).
De bijbel dient vaak als een soort reservoir van waarden
waaruit men conclusies trekt voor actuele vragen . Maar
volgens de ethicus heeft dit model aan plausibiliteit verloren
omdat wij ten gevolge van de historisch-kritische
exegese het inzicht in de pluraliteit van stemmen in
bijbelse teksten verspeeld hebben. Maar ook omdat er
in bijbelse teksten een verschil is tussen morele oordelen
en religieuze bevindingen. In de bijbelse literatuur
vinden we (vaak) geen morele oordelen maar een
visie in het narratief. Met bijbelse teksten kunnen we
dus niet ethische stellingen staven of waarderen maar
inzicht geven in problemen (“nicht begründen sondern
verstehen”). Daarentegen houdt Ulrich Körtner vast aan
de blijvende waarde van bijbelse teksten voor de ethiek:
normatief is de schrift in die zin dat zij oproept tot geloof
en tot handelen uit het geloof.
Concluderend zou ik zegen: De klemtoon op de narratieve
teksten ten behoeve van een ethiek valt op bij
(bijna) alle auteurs – ook al wordt het in hun bijdragen
vaak niet expliciet aan teksten gedemonstreerd. Om een
eclectisch of puur-apologetisch schriftgebruik te voorkomen
helpt het te vragen: Hoe lezen we bijbelse teksten
en met welk doel? De verschillende auteurs stellen òf
het reformatorisch schriftprinciep van de sufficientia
scriptura in vraag òf in ieder geval tonen zij aan dat in
de moderne tijd de kritiek op het gezag van bijbelse
teksten gegroeid is. Tegelijkertijd is juist door deze houding
ook het inzicht gegroeid – zoals Thomas Krüger het
formuleert – dat de Bijbel geen leerboek is dat aangeeft
wat we moeten doen of niet, maar dat bijbelse teksten
onderwijzende literatuur zijn waarin we exemplarisch
inzicht kunnen krijgen in het waarnemen van morele
problemen en het kritisch reflecteren erop. Hier ligt een
blijvende uitdaging zowel voor elke vakdiscipline als
voor het gesprek tussen de verschillende theologische
vakdisciplines. Het themanummer levert daarvoor een
eerste bijdrage en interessante impulsen. (DEK)
Stem van het boek 28 29 2012/4

NIEUWS UIT DE FACULTEIT
Promotie drs. Jos Ossewaarde
Dhr. Jos Ossewaarde is geen onbekende in de FPG. Hij
gaf o.m. colleges kunstgeschiedenis en superviseerde
de module-evaluatie in de Nederlandstalige afdeling.
Ook was hij adviseur van de ‘commissie-toekomst’. Dr.
Ossewaarde promoveerde op 12 december j.l. aan de
Universiteit van Tilburg op een proefschrift getiteld:
Beelden van hoop en verwachting; Een onderzoek naar
de afbeeldingen en hun betekenis op Romeinse christelijke
kindersarcofagen uit de 3e en 4e eeuw. Prof. Tomson,
had als extern lid zitting in de promotiecommissie.
Het proefschrift bevat een catalogus en een extensieve
inventarisatie van antiek-Romeinse christelijke kindersarcofagen
en van de afbeeldingen daarop. Wij feliciteren
dr. Ossewaarde met deze mijlpaal in zijn loopbaan.
Gastcollege prof. Daniel Marguerat
Van 9 tot 11 februari 2013 verblijft prof. Daniel Marguerat
van Lausanne in Brussel. Op uitnodiging van de VPKB
spreekt hij op een ‘journée théologique’ op 9 februari
die ook toegankelijk is voor onze studenten. Thema
van deze Franstalige studiedag: “Du Jésus de l’histoire
au Christ de la foi… ou du Christ de la foi au Jésus de
l’histoire. Les chances pour le christianisme aujourd’hui
de l’intérêt pour Jésus de Nazareth.” Prof. Marguerat vervolgt
op maandag 11 februari met een gastcollege in de
FPG over een nauw hiermee verbonden thema : “La quête
du Jésus de l’histoire et la judaïcité de Jésus - Un bilan.”
Het algehele programma is te vinden op de website.
Toekomst Faculteit
Intussen gaan de moenoeuvres om de toekomst van
de FPG te verzekeren door. De Onderwijsraad heeft
gekozen voor een meer evenwichtige verdeling van de
vakken in de Franstalige opleidingsprogramma’s, die
tevens meer overeenkomt met de programma’s elders
en in onze Nederlandstalige afdeling. Het gaat m.n. om
de herinvoering van de specifiek ‘theologische’ vakken
in de Franstalige bachelor (die daaruit verwijderd waren
vanwege de samenwerking met de ULB) en een meer
globale vakkenverdeling in de master. Tegelijkertijd
is gekozen voor een parallelle indeling in de Frans- en
Nederlandstalige programma’s, wat een besparing kan
opleveren op het personeelsvlak en een verruiming van
aanbod voor de meertalige studenten. We gaan voorzichtig
experimenteren met onderwijs in het Engels in
de master. Naar buiten toe komen onze inspanningen
om een stabiele samenwerking te bereiken met grote
Belgische universitaire instellingen binnenkort in een
serieuze fase. Ons plan is om de specifiek-protestantse
onderdelen in eigen hand te houden, terwijl wij voor de
andere onderdelen samenwerken met de grote instellingen.
Een en ander zal de test moeten doorstaan in de
vorm van de visitatie van de Nederlandstalige opleidingen,
najaar 2013.
www.narratio.nl
Postbus 1006, 4200 CA Gorinchem
tel 0183-628188 e-mail: lvdherik@narratio.nl
Narratio heeft weer een mooie Veertigdagenkalender,
ds. Joke van der Velden
ISBN 978 90 5263 966 6 prijs per stuk € 3,50 vanaf 10
ex. € 3.,25 vanaf 20 ex. € 3,00 vanaf 40 ex. € 2,50
Voor wie dit leest …u telt mee! Maar telt u ook mee?
In de aanloop naar en voorbereiding op Pasen speelt tellen
een grote rol. Je kunt tot veertig en tot zeven tellen in deze
kalender. En als je meetelt
met anderen is het voordeel
dat je elkaar kunt inspireren
om nog meer mensen te overtuigen
dat iedereen meetelt.
Tellen, bidden, eten, kinderen
voorlezen: de gebeden,
spreuken, recepten en verhalen
liggen zeven weken voor
u klaar om aan te beginnen.
Ik heb een zwak voor getallen
en een voorliefde voor spelen
met taal. Beide elementen
vindt u terug in het thema van
deze veertigdagenkalender
“mee tellen”. Want behalve het letterlijk tellen, verwachtingsvol
aftellen eigenlijk, wil deze kalender niemand uitsluiten.
Inclusief taalgebruik en het gebruik van wereldwijde
teksten horen daarbij.
Bevlogen jaren
Gerard Rinsma, ISBN 978 90 5263 841 6 € 17,50
In 1977 schreef Gerard Rinsma zich met 59 anderen in
voor de studie theologie aan de Vrije Universiteit. Vers
van de middelbare school waren de meesten van hen
direct doorgestoomd naar de universiteit in de meest
woelige stad van Nederland. En ze hoopten in de theologie
antwoorden te vinden, al of niet dominee te worden
en inspiratie op te doen om de wereld te veranderen: te
beginnen bij de gereformeerde kerken van toen. 35 jaar
later ging de samensteller
van de bundel, zelf dominee
in het zuiden van het land,
aan de hand van een oude
adressenlijst op zoek naar
zijn jaargenoten. Wat is er
geworden van de studenten
van toen? Wat waren hun
dromen, hun drijfveren? Ook
vroeg hij hen naar hun visie
op de kerk. Het resultaat
is een eerlijk en soms ook
onthutsend portret van een
bevlogen jaar.
Stem van het boek 30 31 2012/4

DE STEM VAN HET BOEK
three-monthly bibliographical magazine published
by the Faculteit voor Protestantse Godgeleerdheid,
Brussels
revue bibliographique trimestrielle publiée par la
Faculté Universitaire de Théologie Protestante de
Bruxelles
dreimonatliche bibliographische Zeitschrift herausgegeben
von der Faculteit voor Protestantse Godgeleerdheid,
Brüssel
driemaandelijks bibliografisch tijdschrift over theologie
en cultuur op algemeen en wetenschappelijk
niveau
Beoogt nieuwe boeken binnen korte tijd na verschijnen
voor te stellen vanuit een brede belangstelling
© publicatie van de Faculteit voor Protestantse
Godgeleerdheid te Brussel, Bollandistenstr 40, B-1040
Brussel, stem@protestafac.ac.be
redactie: dr. M. Blok, dr. D.M. Erbele Küster, dr. J.J. de
Lange, dr. D. Lambers-Petry, dr. G. Liagre, dr. A.M.
Reijnen, drs. R. Van Moere, dr. P.J. Tomson (eindredactie),
lic. theol. H.E. Vogelaar, dr. J. Wiersma. medewerkers:
lic. C.H. Bultinck, dr. K.A.D. Smelik
© foto op de achterzijde is van dr. P.J. Tomson
uitgever:
Narratio, verkoop@narratio.nl www.narratio.nl
Postbus 1006, 4200 CA Gorinchem
Stem van het boek 32
theologische uitgeverij NARRATIO