Handreiking schoolexamen natuurkunde havo/vwo 2007 - Slo

Herziening
examenprogramma's
havo/vwo
Handreiking schoolexamen
natuurkunde havo/vwo
Tweede fase
Lambert Heijnen
Enschede, maart 2007

Verantwoording
© 2007 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede
Alle rechten voorbehouden. Mits de bron wordt vermeld is het toegestaan om zonder
voorafgaande toestemming van de uitgever deze uitgave geheel of gedeeltelijk te
kopiëren dan wel op andere wijze te verveelvoudigen.
Auteur: Lambert Heijnen
Redactie: ZonneveldMarks, Deventer
Ontwerp omslag en productie: Axis media-ontwerpers, Enschede
In opdracht van: Ministerie van Onderwijs, Cultuur, Wetenschappen
De handreikingen zijn ook te downloaden.
U vindt ze op www.slo.nl ☞ sector
☞

Inhoud
Voorwoord 5
1. Natuurkunde in de nieuwe tweede fase 7
1.1 Plaats van het vak 7
1.2 Veranderingen in het examenprogramma vanaf 2007 7
1.3 Globaal geformuleerde subdomeinen 8
1.4 Aanpassing examenprogramma aan nieuwe omvang vak 8
1.5 Toewijzing van het deel van het programma voor het schoolexamen 9
1.6 Gespecificeerde subdomeinen voor het centraal examen 9
1.7 Examinering 9
1.8 Leermiddelen 10
1.9 Practicum en experimenteel onderzoek 10
1.10 Nieuwe Natuurkunde rond 2010 10
2. De programma's voor havo en vwo 13
2.1 Inleiding 13
2.2 De programma's havo en vwo 13
2.3 Overeenkomsten en verschillen 14
3. Het centraal examen en het schoolexamen 15
3.1 De complete examenprogramma's en de toewijzing aan CE en/of SE 15
3.2 Het centraal examen 18
3.3 Het schoolexamen 18
4. De eindtermen van het schoolexamen 19
4.1 Inleiding 19
4.2 Niet-bindende interpretatie van globale subdomeinen 19
4.3.1 Toelichting vwo 20
4.3 Toelichting op de geglobaliseerde subdomeinen 20
4.3.2 Toelichting havo 31
4.4 ANW binnen het natuurkundeprogramma van havo 43
5. Mogelijkheden voor toetsing en weging (PTA) 45
5.1 Inrichting van het PTA 45
5.2 Overwegingen bij het opstellen van een PTA 45
5.3 Weging 47
6. Afstemming met andere vakken 49
6.1 Afstemming tussen natuurkunde en biologie 49
6.2 Afstemming tussen natuurkunde en scheikunde 49
6.3 Afstemming tussen natuurkunde en wiskunde 50
6.4 Afstemming tussen natuurkunde en natuur, leven en technologie 50
6.5 Afstemming tussen natuurkunde en ANW op vwo 51
6.6 Afstemming tussen natuurkunde en Nederlands 51
6.7 Afstemming tussen natuurkunde en Engels/Duits 52

7. Onderdelen naar keuze van de school 53
7.1 Ruimte in het programma 53
7.2 Practicum, eigen onderzoek, ontwerp 53
7.3 Olympiade en andere wedstrijden 54
7.4 Vernieuwende projecten 54
7.5 Nieuwe Natuurkunde 57
8. Vernieuwing examinering 61
8.1 Centraal examen 61
8.2 Schoolexamen 61
8.3 Kwaliteitszorg schoolexamen 62
Bijlage 1 Examenprogramma natuurkunde havo/vwo 65
Bijlage 2 Basiskennis voor het centraal examen 73
Bijlage 3 Syllabus voor het centraal examen 75

Voorwoord
De Handreiking voor het schoolexamen die voor u ligt, hoort bij de vernieuwingen die
in 2007 zullen ingaan in de tweede fase van het voortgezet onderwijs.
Basis voor deze vernieuwingen is de ministeriële nota Ruimte laten en keuzes bieden
in de tweede fase havo en vwo (2003), waarvan de leidende gedachte is dat scholen
meer vrijheid en keuzemogelijkheden moeten krijgen voor de invulling van hun
onderwijs in de tweede fase.
Daartoe zijn de examenprogramma’s voor alle vakken geglobaliseerd, wat wil zeggen
dat ze minder eindtermen en minder detaillering van eindtermen bevatten dan
voorheen het geval was.
Ook zijn alle vormvoorschriften voor het schoolexamen geschrapt. Docenten zijn nu,
binnen de wettelijke kaders, vrij hun schoolexamens naar eigen inzicht in te richten.
Bij dit laatste biedt SLO, op verzoek van OCW, steun in de vorm van handreikingen
per vak, waarvan dit er één is. De handreikingen bevatten suggesties en adviezen voor
de inrichting van het schoolexamen, die gezien het bovenstaande een nietvoorschrijvend
karakter dragen.
Zij zijn gebaseerd op de expertise van de vakinhoudelijk medewerkers van SLO, en in
veel gevallen ook op overleg met de vakinhoudelijke vereniging en/of raadpleging van
het veld via Veldadvisering.
Iedere handreiking opent met een beschrijving van de positie van het vak in de
vernieuwde tweede fase, en een weergave van de veranderingen ten opzichte van het
nu nog vigerende examenprogramma.
Daarna wordt ingegaan op de overeenkomsten en verschillen tussen het havo- en het
vwo-programma, en op de verdeling van de leerstof over het centraal examen en het
schoolexamen. (Dit bij de vakken waar het van toepassing is).
Vervolgens worden de eindtermen voor het schoolexamen uitgelegd en toegelicht.
De mogelijkheden voor toetsing van de eindtermen in het schoolexamen worden
geschetst, en suggesties worden gedaan voor weging van de verschillende toetsen.
Tenslotte wordt ingegaan op afstemmingsmogelijkheden met andere vakken in de
tweede fase, en wordt besproken welke mogelijkheden scholen vanaf 2007 hebben om
eigen onderdelen toe te voegen aan de onderdelen die in het schoolexamen wettelijk
voorgeschreven zijn.
We hopen dat onze handreikingen de weg naar de scholen zullen vinden, en dat ze
voor docenten een steun zullen zijn bij het zelf vormgeven van de inrichting van hun
schoolexamen.
Helge Bonset
projectleider Herziening examenprogramma’s havo/vwo
Hetty Mulder
programmamanager tweede fase
⏐ 5

1. Natuurkunde in de nieuwe
tweede fase
1.1 Plaats van het vak
Het vak natuurkunde is een verplicht profielvak in het profiel Natuur en Techniek. Het
neemt daar een plaats in naast wiskunde B, scheikunde en één profielkeuzevak, te
kiezen uit wiskunde AB, biologie, informatica of het nieuwe bètavak natuur, leven,
technologie (NLT). In het profiel Natuur en Gezondheid is natuurkunde een
profielkeuzevak. In de profielen Economie en Maatschappij en Cultuur en
Maatschappij is natuurkunde een keuze-examenvak. Het is aan een school toegestaan
om het vak natuurkunde (of gedeelten daarvan, bijvoorbeeld in de vorm van modulen)
ook in het vrije deel aan te bieden.
1.2 Veranderingen in het examenprogramma vanaf 2007
Bij de invoering van de tweede fase in 1998/1999 werd voor natuurkunde vwo een
nieuw examenprogramma vastgesteld voor natuurkunde 1, gebaseerd op 360 slu, en
voor natuurkunde 1,2, gebaseerd op 560 slu. Voor natuurkunde havo was dat een
nieuw examenprogramma voor natuurkunde 1, gebaseerd op 240 slu, en voor
natuurkunde 1,2, gebaseerd op 440 slu.
Bij het invoeren van de geherstructureerde tweede fase vanaf 2007 is de
deelvakstructuur opgeheven. Dit geeft aanleiding tot aanpassingen van het bestaande
programma. Kort samengevat gaat het om:
1. Het zogenaamde ‘globaliseren’ van de subdomeinen. In plaats van de
gedetailleerde beschrijving in eindtermen van 1998 zijn er vanaf 2007
subdomeinen waarin met een globale, overkoepelende formulering de inhoud van
meerdere eindtermen is samengevat in één overkoepelende zin (zie verder
paragraaf 1.3).
2. Het aanpassen van het examenprogramma aan de omvang van het vak in 2007.
Het herziene programma gaat uit van het programma van natuurkunde 1,2,
waarbij door het schrappen of inperken van subdomeinen de omvang is aangepast
(zie verder 1.4).
3. Het toewijzen van een deel van het herziene programma aan het centraal examen.
Vanaf 2007 wordt slechts ongeveer 75% van het programma alleen in het centraal
examen getoetst. Het schoolexamen dient in elk geval de niet aan het centraal
examen toegewezen subdomeinen te omvatten. Daarnaast hebben scholen veel
meer vrijheid om te bepalen welke andere stof er in het schoolexamen komt en hoe
hun schoolexamen eruit zal zien (zie verder 1.5).
4. Het specificeren van de subdomeinen voor het centraal examen. In een syllabus
van CEVO (zie voor de inhoudsopgave bijlage 2) zijn de globaal geformuleerde
subdomeinen voor het centraal examen gespecificeerd uitgaande van de
eindtermen uit het programma van 1998. Ook worden de veranderingen in het CE
programma in vergelijking met het programma van 1998 duidelijk aangegeven
(zie verder 1.6).
⏐ 7

1.3 Globaal geformuleerde subdomeinen
De meest opvallende verandering is dat het nieuwe natuurkunde-examenprogramma
minder, en veel globalere subdomeinen bevat, evenals trouwens de
examenprogramma’s van alle andere vakken. Dit om docenten en scholen meer
keuzevrijheid te bieden bij de invulling van het examenprogramma. Zie onderstaand
voorbeeld van het geglobaliseerde vwo domein E: ‘Golven en Straling’.
Domein E: Golven en straling
Subdomein E1: Trilling en golf (CE)
De kandidaat kan golf- en trillingsverschijnselen beschrijven en analyseren,
resonantie- en interferentieverschijnselen verklaren.
Subdomein E2: Licht (CE)
De kandidaat kan de eigenschappen van licht en toepassingen daarvan beschrijven en
analyseren.
Subdomein E3: Elektromagnetisch spectrum (SE)
De kandidaat kan het elektromagnetisch spectrum en toepassingen daarvan
beschrijven, absorptie en emissie van licht in verband brengen met de spectraallijnen
van atomen, het foto-elektrisch effect en de golf-deeltje dualiteit toelichten.
Subdomein E4: Radioactiviteit (CE)
De kandidaat kan eigenschappen en ontstaan van de drie soorten ioniserende straling
beschrijven, toepassingen daarvan verklaren en de effecten beschrijven van
ioniserende straling op mens en milieu. Daarnaast kan hij kernreacties beschrijven, de
werking van een kerncentrale bespreken.
1.4 Aanpassing examenprogramma aan nieuwe omvang vak
Bij de herstructurering tweede fase 2007 hebben we te maken met een nieuwe
vakkenstructuur en een nieuwe verdeling van de studielast. Voor natuurkunde
betekent dit dat er geen deelvak natuurkunde 1 meer zal bestaan.
Voor het gehele vak natuurkunde vwo wordt de omvang gereduceerd van 560 slu naar
480 slu. Hiervan is 40 slu niet ingevuld; dat is vrije ruimte die nodig is voor o.a. het
practicum. Van de resterende 440 slu beslaat het CE deel ongeveer 330 slu (75%).
Voor het gehele vak natuurkunde havo wordt de omvang gereduceerd van 440 slu
naar 400 slu. Hiervan is 40 slu niet ingevuld; dat is vrije ruimte die nodig is voor o.a.
het practicum. Van de resterende 360 slu beslaat het CE deel ongeveer 270 slu (75%).
Eind 2004 gaf een ingestelde CEVO-commissie de minister advies over een
conceptprogramma, bestaande uit delen van het gehele vak natuurkunde 1,2. Bij het
tot stand komen van dit advies werd ook een veldraadpleging betrokken. Uit het
programma natuurkunde 1,2 van 1998 zijn een aantal subdomeinen 1998 geschrapt
en andere subdomeinen ingeperkt. Het overzicht in hoofdstuk 3 geeft deze wijzigingen
gedetailleerd weer.
⏐ 8

1.5 Toewijzing van het deel van het programma voor het
schoolexamen
Voor natuurkunde is het tot 2007 gebruikelijk dat het gehele programma zowel in het
schoolexamen als in het centraal examen wordt getoetst. Vanaf 2007 is een deel van
het programma aangewezen dat niet meer in het centraal examen wordt getoetst, maar
wel in het schoolexamen. 25% Van het programma valt buiten het centrale examen en
wordt alleen in het schoolexamen geëxamineerd. Zie hiervoor het overzicht in het
volgende hoofdstuk. Het centraal te examineren deel beslaat een studielast van
ongeveer 330 slu voor vwo en ongeveer 270 slu havo.
De uitgebreide vormvoorschriften voor het schoolexamen van 1998 zijn vervangen
door een veel beperktere aanwijzing, te weten:
Het schoolexamen heeft betrekking op domein A en:
- de domeinen en subdomeinen waarop het centraal examen geen betrekking heeft:
- indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: een of meer domeinen of subdomeinen
waarop het centraal examen betrekking heeft;
- indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: andere vakonderdelen, die per kandidaat
kunnen verschillen.
De examenstof, zoals vermeld in hoofdstuk 2, dient geheel te worden onderwezen. Het
is dus niet zo dat het bevoegd gezag in de school vrij is een gedeelte van de
schoolexamenstof te laten vervallen, omdat deze niet centraal geëxamineerd wordt.
1.6 Gespecificeerde subdomeinen voor het centraal examen
In de syllabus van de CEVO voor het centraal examen zijn de globale subdomeinen
gespecificeerd uitgaande van eindtermen uit het programma van 1998. In het
volgende hoofdstuk van deze handreiking staat in een overzicht vermeld om welke
subdomeinen en eindtermen het gaat. Een enkele eindterm uit een vervallen
subdomein is toegevoegd aan een voor het centraal examen aangewezen subdomein.
Voor de exacte formulering verwijzen we naar de CEVO-syllabus. In hoofdstuk 3 van
de CEVO-syllabus staat het totale examenprogramma geformuleerd in domeinen en
subdomeinen met een globale beschrijving van elk subdomein. Vervolgens worden in
hoofdstuk 4 de subdomeinen voor het CE nader door CEVO gespecificeerd. Aan het
begin van een domein is een subdomein '0' toegevoegd, waar basiskennis vanuit de
onderbouw, alsmede kennis uit het SE wordt aangegeven. In de toelichting aan het
einde van elk subdomein wordt steeds aangegeven welke veranderingen er zijn ten
opzichte van het oude programma. Domein A: 'Vaardigheden' is in zijn geheel ook in
de CEVO-syllabus opgenomen, omdat de vakinhoudelijke domeinen gekend moeten
zijn in combinatie met de daarbij behorende vaardigheden uit domein A (havo A1).
1.7 Examinering
Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen.
Het centraal examen gaat over de voor het centraal examen aangewezen subdomeinen
met inbegrip van domein A en de basiskennis. De CEVO stelt het aantal en de
tijdsduur van de zittingen van het centraal examen vast en maakt indien nodig een
nadere specificatie bekend van de examenstof van het centraal examen.
De inhoud en wijze van examinering van het schoolexamen wordt door de school
vastgelegd in het Programma voor Toetsing en Afsluiting (PTA).
⏐ 9

1.8 Leermiddelen
Uitgangspunt bij de herziening voor 2007 is dat voor het onderwijs van het nieuwe
programma de bestaande leermiddelen toereikend moeten zijn. Daartoe zal aan alle
leerlingen met behulp van bijvoorbeeld studiewijzers bij de bestaande leerboeken voor
natuurkunde 1,2 verduidelijkt moeten worden welke paragrafen en bladzijden
corresponderen met de vervallen subdomeinen en eindtermen. Indien de school
gebruik maakt van de vrijheid om vakonderdelen buiten het examenprogramma in het
SE op te nemen, dan zullen ook bijbehorende leermiddelen gezocht moeten worden.
Uitdrukkelijk valt daarbij te denken aan de mogelijkheden die ICT en internet op dit
gebied te bieden hebben. Zie hiervoor ook het overzicht in paragraaf 7.
1.9 Practicum en experimenteel onderzoek
In het natuurkundeprogramma is ruimte geschapen voor o.a. practicum. Zowel
illustratief klassikaal practicum als onderdeel van het natuurkundeonderwijs, als
praktische opdrachten waarbij leerlingen zelfstandig of in groepjes experimenteel
onderzoek doen, vormen volgens breed gedragen opvattingen in het docentenveld een
elementair onderdeel van goed natuurkundeonderwijs en een noodzakelijke
voorbereiding op het profielwerkstuk.
Het aantal lessen natuurkunde in de lessentabel staat veelal op gespannen voet met
het belang dat docenten en leerlingen aan practicum en experimenteel onderzoek in
praktische opdrachten hechten. Bij de invoering van de tweede fase gaf de
Nederlandse Vereniging van Onderwijs in Natuurwetenschappen scholen hierover een
advies.
1.10 Nieuwe Natuurkunde rond 2010
Door OC&W is de Commissie Vernieuwing Natuurkundeonderwijs VO in het leven
geroepen. Deze commissie onder voorzitterschap van Prof. dr. Ch.G. van Weert heeft
de opdracht te adviseren over een fundamentele vernieuwing van het vak
natuurkunde in de natuurprofielen van vwo en havo. De vernieuwing moet erop
gericht zijn het natuurkundeonderwijs voor leerlingen in het voortgezet onderwijs
aantrekkelijker te maken met aandacht voor het vervolgonderwijs en de
beroepspraktijk. Het nieuwe onderwijs dient in samenhang ontwikkeld te worden met
de in gang gezette vernieuwing van de andere natuurwetenschappelijke vakken
biologie en scheikunde.
De Commissie Vernieuwing Natuurkundeonderwijs brengt advies uit over de
kernconcepten en de kernvaardigheden natuurkunde die in de nieuwe natuurprofielen
havo en vwo onderwezen moeten gaan worden, zowel wat betreft de inhoud, de
examens als de didactiek.
In het projectvoorstel van de commissie wordt de aanleiding tot vernieuwing als volgt
verwoord:
“De belangrijkste tekortkomingen van het huidige natuurkundeonderwijs op de
middelbare school zijn de overladenheid en het negatieve imago van het
lesprogramma natuurkunde in de natuurprofielen NG en NT. Het schoolvak geeft de
leerlingen geen uitdagend beeld van het vak natuurkunde en de beroepsperspectieven
na een natuurwetenschappelijke opleiding. Het ontbreken van actuele contexten in de
eindtermen van havo en vwo betekent ook dat leerlingen die andere vervolgstudies
kiezen, het begrip van een aantal voor de kennissamenleving cruciale
natuurwetenschappelijke ontwikkelingen ontberen. ”
⏐ 10

De commissie formuleert de mogelijkheden voor vernieuwing en verbetering zoals in
onderstaand citaat weergegeven:
“Om een brede groep leerlingen aan te spreken zal het nieuwe lesprogramma daarom
anders ingericht moeten worden. De natuurkunde en de daarmee verbonden
technologie zullen moeten worden ingebed in aansprekende maatschappelijke,
beroepsgerichte, experimentele en theoretische contexten. De basisconcepten van de
natuurkunde vormen hiervoor de grondslag. Het is het kenmerk van de natuurkunde
als wetenschappelijke discipline dat deze gedragen wordt door een betrekkelijk klein
aantal robuuste basisconcepten zoals deeltje, golf, massa, lading, wisselwerking, etc.
Het begrijpen van de kernconcepten die aan het vak natuurkunde ten grondslag liggen
vormt het kader voor de kennisopbouw over de leerjaren heen.”
In het projectvoorstel staat als indicatie voor het tijdstip van afronding:
”Na validatie door het veld wordt het definitieve examenprogramma uiterlijk per
1 december 2009 aangeboden aan OCW ter vaststelling door de minister.”
⏐ 11

De (sub)domeinen voor vwo
Domein A
Vaardigheden
Domein B
Elektriciteit en
magnetisme
Domein C
Mechanica
Domein D
Warmteleer
2. De programma's voor havo en
vwo
2.1 Inleiding
De examenstof is gebaseerd op de domeinen en subdomeinen in het programma van
natuurkunde 1,2 van 1998. Voor het vwo had dit programma een omvang van 560 slu
en voor de havo van 440 slu. Op basis daarvan is een beperking van 120 slu voor vwo
en 80 slu voor havo ten opzichte van het huidige programma bereikt. Door deze
beperking is de omvang van het examenprogramma nu voor vwo 440 uur en voor
havo 360 uur. Bij een studiebelasting van 480 respectievelijk 400 uren blijven er zo
voor zowel havo als vwo 40 uren vrij door de school te besteden.
De globale eindtermen die aan het examenprogramma ten grondslag liggen zijn in
deze publicatie toegevoegd als bijlage 1.
2.2 De programma's havo en vwo
1. Taalvaardigheden
2. Reken-/wiskundige vaardigheden
3 Informatievaardigheden
4. Technisch-instrumentele vaardigheden
5. Ontwerpvaardigheden
6. Onderzoeksvaardigheden
7. Maatschappij, studie en beroep
1. Elektrische stroom
2. Signaalverwerking
3. Elektromagnetisme
4. Inductie en wisselstromen
1. Rechtlijnige beweging
2. Kracht en moment
3. Arbeid en energie
4. Kromlijnige beweging
1. Gas en vloeistof
2. Thermische processen
⏐ 13
De (sub)domeinen voor havo
Domein A1
Vaardigheden
Domein A2
Analyse van
en reflectie op
natuurwetenschap
en
techniek
Domein B
Elektrische
processen
Domein C
Licht en geluid
Domein D
Kracht en
beweging
1. Taalvaardigheden
2. Reken-/wiskundige vaardigheden
3. Informatievaardigheden
4. Technisch-instrumentele vaardigheden
5. Ontwerpvaardigheden
6. Onderzoeksvaardigheden
7. Maatschappij, studie en beroep
1. Kennisvorming
2. Toepassing van kennis
3. De invloed van natuurwetenschap en
techniek
1. Elektriciteit
2. Regelsystemen en signaalverwerking
3. Elektromagnetisme
4. Opwekking en transport van
elektrische energie
1. Licht
2. Trillingen en golven
1. Beweging
2. Kracht, arbeid en energie

De (sub)domeinen voor vwo
Domein E
Golven en
straling
1. Trilling en golf
2. Licht
3. Elektromagnetisch spectrum
4. Radioactiviteit
⏐ 14
De (sub)domeinen voor havo
Domein E
Materie en
energie
2.3 Overeenkomsten en verschillen
1. Energie
2. Straling, gezondheid en kernenergie
Vwo heeft voor natuurkunde 80 slu meer aan beschikbare studietijd dan havo. Dit
verschil leidt in het vakinhoudelijk deel tot een differentiatie op het gebied van het
aantal subdomeinen dat aan de orde gesteld wordt. Op de havo is de diepgang van een
aantal onderwerpen beduidend beperkter.
Een opvallend verschil tussen het havo en het vwo programma is dat in het havo
programma 40 slu is ingeruimd voor domein A2: 'Analyse van en reflectie op
natuurwetenschap en techniek'. Omdat ANW als vak op havo is verdwenen is er nu bij
natuurkunde, scheikunde en biologie ruimte ingebouwd voor dit voormalige ANW
domein.
In domein A (havo A1): 'Vaardigheden' zijn er ogenschijnlijk geen verschillen. Uit de
specificatie voor het centraal examen blijken er echter wel verschillen bij A2-3 voor
wat betreft de reken-/wiskundige vaardigheden.
Doordat er verder vanuit het vakinhoudelijk deel eindtermen naar de subdomeinen
A3: 'Informatievaardigheden', A4: 'Technisch-instrumentele vaardigheden', A5:
'Ontwerpvaardigheden' en A6: 'Onderzoeksvaardigheden' verplaatst zijn, zijn deze
genoemde subdomeinen bij havo en vwo ook verschillend geworden voor wat betreft
de contexten voor deze vaardigheden. Zo is bijvoorbeeld in het vwo-programma het
onderwerp modelleren toegevoegd aan het subdomein Informatievaardigheden als
eindterm A3-9.
Voor het overige onderscheiden de programma’s van havo en vwo zich op meer
traditionele punten die ook al in de programma’s van 1998 aanwezig waren.
In het algemeen valt te stellen dat het vwo-programma in het vakinhoudelijk deel
meer diepgang kent en er meer beroep wordt gedaan op het abstraherend vermogen
van de leerling. Bij het onderwerp licht kent het havo-programma alleen de
geometrische optica, terwijl bij vwo ook facetten van de golfoptica behandeld worden.
In het havo-programma komt een aantal meer concrete uit het leven van alledag en
uit de wereld van de beroepen afkomstige onderwerpen en contexten voor.
In het vwo programma ligt meer nadruk op een meer theoretische aanpak en
onderwerpen en contexten die afkomstig zijn uit de natuurwetenschappen. Zo komen
bijvoorbeeld bij elektromagnetische straling in het havo-programma alleen de
belangrijkste (waarneembare) eigenschappen aan de orde terwijl bij het vwoprogramma
veel dieper op de aard en het ontstaan van elektromagnetische straling
wordt ingegaan.
In het havo-programma wordt er vaker naar een kwalitatieve verklaring gevraagd,
terwijl voor het vwo vaker een kwantitatieve aanpak vereist is. Bij een vwo-leerling
zijn er ook hogere eisen te stellen op het gebied van reflectie en argumentatie.

3. Het centraal examen en het
schoolexamen
3.1 De complete examenprogramma's en de toewijzing aan CE
en/of SE
De examenprogramma’s bestaan uit onderstaande domeinen/subdomeinen.
De nummers tussen haakjes in onderstaande tabellen verwijzen naar de nummers van
de eindtermen uit de publicatie van mei 1998. In de rechter kolom is aangegeven of
een domein/subdomein thuishoort in het CE, SE of in beide.
3.1.1 De toedeling van het vwo programma aan CE en SE
Domeinen Subdomeinen
Domein A Vaardigheden 1. Taalvaardigheden (1-8)
2. Reken-/wiskundige vaardigheden
(9-14)
3. Informatievaardigheden (15-22,
alsmede uit het vakinhoudelijk deel
eindterm 34 en 38)
4. Technisch-instrumentele
vaardigheden 23-27)
5. Ontwerpvaardigheden (28-34,
alsmede uit het vakinhoudelijk deel
eindterm 8 )
6. Onderzoeksvaardigheden (35-43
alsmede uit het vakinhoudelijk deel
eindterm 4, 21 en 30)
7. Maatschappij, studie en beroep (44-
47)
Domein B Elektriciteit en
magnetisme
⏐ 15
1. Elektrische stroom (1-3)
2. Signaalverwerking (5-7)
3. Elektromagnetisme (9-12)
4. Inductie en wisselstromen (13-15)
Domein C Mechanica 1. Rechtlijnige beweging (17-20)
2. Kracht en moment (22-26, 31)
3. Arbeid en energie (27-29)
4. Kromlijnige beweging (35-37)
1. CE/SE
2. CE/SE
3. CE/SE
4. CE/SE
5. CE/SE
6. CE/SE
7. CE/SE
1. CE
2. SE
3. CE
4. SE
1. CE
2. CE
3. CE
4. CE

Domein D Warmteleer 1. Gas en vloeistof (39-41)
2. Thermische processen (43-44)
Domein E Golven en
straling
⏐ 16
1. Trilling en golf (48-53 en een
deel van 54)
2. Licht (56-59 en deel van 60)
3. Elektromagnetisch spectrum
(60-62,67-69)
4. Radioactiviteit (63-66, 70-72)
1. SE
2. SE
1. CE
2. CE
3. SE
4. CE

3.1.2 De toedeling van het havo programma aan CE en SE
Domein
A1
Domein
A2
Domein
B
Domein
C
Domein
D
Domein
E
⏐ 17
Vaardigheden 1. Taalvaardigheden (1-8)
2. Reken-/wiskundige vaardigheden (9-
14)
3. Informatievaardigheden (15-22,
alsmede uit het vakinhoudelijk deel
eindterm 8)
4. Technisch-instrumentele
vaardigheden 23-27)
5. Ontwerpvaardigheden (28-34,
alsmede uit het vakinhoudelijk deel
eindterm 11)
6. Onderzoeksvaardigheden (35-43,
alsmede uit het vakinhoudelijk deel
de eindtermen 4, 6, 17, 45 en 58)
7. Maatschappij, studie en beroep (44-
47)
Analyse van en
reflectie op
natuurwetenschappen
en techniek
1. Kennisvorming
2. Toepassing van kennis
3. De invloed van natuurwetenschap
en techniek
Elektrische processen 1. Elektriciteit (1-3 en 5)
2. Regelsystemen en signaalverwerking
7, 9 en 10)
3. Elektromagnetisme (13-16)
4. Opwekking en transport van
elektrische energie (18-21)
Licht en geluid 1. Licht (22-27)
2. Trillingen en golven (28-33)
Kracht en beweging 1. Beweging (39, 40, 41, 42, 50, delen
van 47 en 48)
2. Kracht, arbeid en energie (34, 35,
38, 39, 44, 46, delen van 47 en 48)
Materie en energie 1. Energie (54 - 57)
2. Straling, gezondheid en kernenergie
(60-65, 67 en 69)
1. CE/SE
2. CE/SE
3. CE/SE
4. CE/SE
5. CE/SE
6. CE/SE
7. CE/SE
1. SE
2. SE
3. SE
1. CE
2. CE
3. SE
4. SE
1. CE
2. CE
1. CE
2. CE
1. SE
2. CE

3.2 Het centraal examen
Het centraal examen heeft voor vwo betrekking op de subdomeinen B1, B3, C1, C2,
C3, C4, E1, E2 en E4, voor havo op B1, B2, C1, C2, D1, D2 en E2, in combinatie met de
daarbij behorende vaardigheden uit domein A1 van havo en domein A van vwo.
De CEVO kan bepalen, dat het centraal examen ten dele betrekking heeft op andere
subdomeinen, mits de subdomeinen van het centraal examen tezamen dezelfde
studielast hebben als de in de vorige zin genoemde.
De CEVO stelt het aantal en de tijdsduur van de zittingen van het centraal examen
vast.
De CEVO maakt indien nodig een specificatie bekend van de examenstof van het
centraal examen.
3.3 Het schoolexamen
Het schoolexamen heeft betrekking op domein A1 van havo en A van vwo, en:
- de domeinen en subdomeinen waarop het centraal examen geen betrekking heeft;
- indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: een of meer domeinen of subdomeinen
waarop het centraal examen betrekking heeft;
- indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: andere vakonderdelen, die per kandidaat
kunnen verschillen.
⏐ 18

4. De eindtermen van het
schoolexamen
4.1 Inleiding
Vwo
Tot het schoolexamen vwo behoren tenminste de subdomeinen:
B2 Signaalverwerking
B4 Inductie en wisselstromen
D1 Gas en vloeistof
D2 Thermische processen
E3 Elektromagnetisch spectrum.
De hierboven genoemde subdomeinen worden geëxamineerd in combinatie met de
eindtermen uit het domein A: 'Vaardigheden'.
In paragraaf 4.3.1 worden de (sub)domeinen A, B2, B4, D1, D2, en E3 toegelicht.
Bovenaan elk subdomein staat de globale eindterm, daarna volgt een toelichting.
Tenslotte volgen er enkele suggesties voor mogelijke uitvoering en toetsing. Waar
nodig wordt een vergelijking met het oude programma uit 1998 gemaakt.
Havo
Tot het schoolexamen behoren tenminste de subdomeinen:
A2-1 Kennisvorming
A2-2 Toepassing van kennis
A2-3 De invloed van natuurwetenschap en techniek
B3 Elektromagnetisme
B4 Opwekking en transport van elektrische energie
E1 Materie en energie.
De hierboven genoemde subdomeinen worden geëxamineerd in combinatie met de
eindtermen uit het domein A1: 'Vaardigheden'. In paragraaf 4.3.2 worden de
(sub)domeinen A1, A2-1, A2-2, A2-3, B3, B4, en E1 toegelicht. Bovenaan elk
subdomein staat de globale eindterm, daarna volgt een toelichting. Tenslotte volgen er
enkele suggesties voor mogelijke uitvoering en toetsing. Waar nodig wordt een
vergelijking met het oude programma uit 1998 gemaakt.
4.2 Niet-bindende interpretatie van globale subdomeinen
Bij de herziening van het examenprogramma voor 2007 is het uitdrukkelijk de
bedoeling de mogelijkheden voor scholen, vaksecties en docenten te verruimen om
een eigen invulling aan het schoolexamen te geven door het toewijzen van
subdomeinen aan het CE en/of het SE. De aan het CE toegewezen subdomeinen zijn in
de CEVO syllabus heel precies gespecificeerd.
Het is belangrijk te beseffen dat onderstaande toelichting op de eindtermen voor het
schoolexamen niet bindend is. De gepresenteerde voorstellen hebben het karakter van
voorbeelden, suggesties, advies - kortom: van een handreiking. Dat geldt voor dit
hoofdstuk, maar ook voor alle hierna volgende.
⏐ 19

Door het toelichten van de geglobaliseerde subdomeinen met eindtermen uit het
examenprogramma van 1998 beogen we duidelijk te maken wat de mogelijke inhoud
van de geglobaliseerde subdomeinen van het schoolexamen kan zijn.
Tevens geven we enkele suggesties voor een alternatieve vakinhoudelijke invulling
van de betreffende subdomeinen. Deze ontlenen we in de eerste plaats aan de
voorstellen tot verandering van de eindtermen die in de jaren 2000 tot en met 2003
zijn gedaan door docenten, leerlingen, methodeschrijvers en uitgevers,
toetsontwikkelaars, didactici en vakinhoudelijke verenigingen, in het kader van de
door SLO uitgebrachte Vakdossiers Natuurwetenschappen en ANW.
De suggesties zijn bedoeld als illustratie van de keuzeruimte die scholen in de tweede
fase na 2007 hebben. Ook dienen ze als inspiratie voor de natuurkundesecties voor het
uitwerken van het natuurkundeprogramma voor het schoolexamen.
4.3 Toelichting op de geglobaliseerde subdomeinen
In subparagraaf 4.3.1 staat de toelichting voor vwo en in subparagraaf 4.3.2 volgt de
toelichting voor havo. Elk subdomein begint met de titel van het subdomein met
daarna de globale formulering van de inhoud van het subdomein volgens het
examenprogramma van 2007. Hierna volgt een toelichting van de subdomeinen voor
het schoolexamen door het geheel of gedeeltelijk overnemen van de eindtermen uit de
corresponderende subdomeinen van het examenprogramma van 1998. In een enkel
geval is de formulering aangescherpt. Meteen na de toelichting staat, waar van
toepassing, een vergelijking met het programma uit 1998. Vervolgens geven we enkele
suggesties voor een alternatieve uitwerking en suggesties voor de wijzen van
examineren in het schoolexamen.
4.3.1 Toelichting vwo
Domein A: Vaardigheden
Subdomein A1: Taalvaardigheden
De kandidaat kan adequaat schriftelijk en mondeling communiceren over
natuurwetenschappelijke onderwerpen.
Toelichting
De kandidaat kan zowel mondeling als schriftelijk
1 correct formuleren.
2 conventies hanteren bij tekst- en alinea- opbouw, tekstsoort en uiterlijke
presentatie.
3 beknopt formuleren.
4 taalgebruik afstemmen op het doel en het publiek.
5 informatie inhoudelijk logisch presenteren.
6 op adequate wijze informatie overbrengen.
7 een standpunt beargumenteren en verdedigen.
8 verslag doen.
Suggesties
Zowel in schriftelijke toetsen, practicumverslagen als in praktische opdrachten kunnen
schriftelijke taalvaardigheden geëxamineerd worden.
⏐ 20

Bij praktische opdrachten kan gedacht worden aan:
- een natuurwetenschappelijk onderzoek, uitgevoerd in school en/of een instelling
voor het vervolgonderwijs;
- een technisch ontwerp, uitgevoerd in school en/of een instelling voor het
vervolgonderwijs;
- een literatuuronderzoek;
- een kritische analyse van de berichtgeving over natuurkundige onderwerpen in de
media;
- een andersoortige opdracht.
De presentatie van het verrichte werk in praktische opdrachten kan op één van de
volgende wijzen plaatsvinden:
- een geschreven verslag (onderzoeksverslag, verhalend verslag, recensie, verslag
van een enquête of weergave van een interview);
- een essay of artikel (uiteenzetting, beschouwing of betoog);
- een mondelinge voordracht (uiteenzetting, rapportage, beschouwing of betoog,
forumdiscussie);
- een reeks stellingen met onderbouwing;
- een posterpresentatie met toelichting;
- een productpresentatie van een ontwerpopdracht en de bijbehorende documentatie;
- een presentatie met gebruik van media (bijvoorbeeld audio, video, internet, ICT).
Bij een aantal presentatievormen kunnen de mondelinge taalvaardigheden worden
geëxamineerd. Hierbij kunnen o.a. medeleerlingen, vakdeskundigen uit het
vervolgonderwijs of bedrijfsleven of docenten van andere vakken worden betrokken.
Subdomein A2: Reken-/wiskundige vaardigheden
De kandidaat kan een aantal voor het vak relevante reken-/wiskundige vaardigheden
toepassen om natuurwetenschappelijke problemen op te lossen.
Toelichting
De kandidaat kan
1 basisrekenvaardigheden uitvoeren:
- een (grafische) rekenmachine gebruiken;
- rekenen met verhoudingen, procenten, machten, wortels;
- de oppervlakte berekenen van een driehoek, cirkel en een bol;
- het volume berekenen van een cilinder en een bol;
- absolute waarde toepassen.
2 berekeningen uitvoeren met bekende grootheden en relaties en daarbij de juiste
formules en eenheden hanteren:
- formules zoals vermeld bij de vakinhoudelijke subdomeinen.
3 wiskundige technieken toepassen:
- omwerken van eenvoudige wiskundige betrekkingen;
- rekenen met evenredigheden (recht en omgekeerd);
- oplossen van lineaire en tweedegraadsvergelijkingen;
- twee lineaire vergelijkingen met twee onbekenden oplossen;
- stelling van Pythagoras toepassen;
- sinus-, cosinus- en tangensfunctie toepassen;
- vectoren optellen, aftrekken, ontbinden en vermenigvuldigen met een scalar;
berekeningen bij ontbinden alleen bij twee onderling loodrechte richtingen;
berekeningen van grootte en richting bij samenstellen van vectoren alleen bij
twee onderling loodrechte assen;
- grafieken tekenen met behulp van een functievoorschrift;
⏐ 21

- interpoleren en extrapoleren in grafieken, tabellen en diagrammen;
- de grafiek tekenen en het functievoorschrift opstellen bij rechtevenredige
verbanden;
- raaklijn tekenen aan een kromme en de richtingscoëfficiënt bepalen;
- de oppervlakte onder een grafiek schatten, benaderen of door integreren
bepalen;
- relaties van de vorm y = ax 2 , y = ax -1 , y = ax -2 , y=ax ½ door
coördinatentransformatie weergeven als grafieken met een rechte lijn;
- radiaal als hoekmaat;
- benadering van sinus en tangens voor kleine hoeken;
- log x, ln x, e -ax , e ax , a x , en x a .
4 afgeleide eenheden herleiden tot eenheden van het SI.
5 uitkomsten schatten en beoordelen.
6 uitkomsten van berekeningen weergeven in een aanvaardbaar aantal significante
cijfers:
- een uitkomst mag één significant cijfer meer of minder bevatten dan op grond
van de nauwkeurigheid van de vermelde gegevens verantwoord is.
Vergelijking met het programma uit ‘98
Vervallen uit de oude eindterm A-11:
“het differentiëren van polynomen, e- machten, goniometrische functies en rationale
functies”;
“Gebruik van enkel- en dubbel- log- papier”.
“x -1 + y -1 = constant”.
Toegevoegd aan A2-3:
y=ax ½ .
Suggesties
Examinering van reken- en wiskundige vaardigheden kan plaatsvinden in:
- schriftelijke toetsen;
- verslagen van experimenteel onderzoek;
- digitale presentaties van onderzoeksresultaten;
- bewerking van meetresultaten in coach, exel of andere geschikte
computerprogramma's .
Subdomein A3: Informatievaardigheden
De kandidaat kan, mede met behulp van ICT, informatie selecteren, verwerken,
beoordelen en presenteren.
Toelichting
De kandidaat kan
1 informatie verwerven en selecteren uit schriftelijke, mondelinge en audiovisuele
bronnen, mede met behulp van ICT.
2 informanten kiezen en informanten bevragen.
3 benodigde gegevens halen uit grafieken, tekeningen, simulaties, schema's,
diagrammen en tabellen en deze gegevens interpreteren, mede met behulp van ICT:
- onder andere het in tabellen opzoeken van grootheden, symbolen, eenheden en
formules.
4 gegevens weergeven in grafieken, tekeningen, schema's, diagrammen en tabellen,
mede met behulp van ICT.
5 hoofd- en bijzaken onderscheiden.
6 feiten met bronnen verantwoorden.
⏐ 22

7 informatie en meetresultaten analyseren, schematiseren en structureren, mede met
behulp van ICT.
8 de betrouwbaarheid beoordelen van informatie en de waarde daarvan vaststellen
voor het op te lossen probleem of te maken ontwerp.
9 gebruik maken van computermodellen om bewegingen te beschrijven.
Vergelijking met het programma uit ‘98
Uit het oude domein C zijn de eindtermen 34 “met een computermodel de invloed van
wrijving op bewegingen onderzoeken” en 38 “gebruik maken van computermodellen
om bewegingen te beschrijven" toegevoegd als A3-9.
Suggesties
Zowel in practicumverslagen als in praktische opdrachten kunnen de
informatievaardigheden geëxamineerd worden. Naast de bij het subdomein
Taalvaardigheden genoemde voorbeelden van praktische opdrachten kan ook worden
gedacht aan:
- opdrachten met computermodellen;
- computersimulaties van processen en verschijnselen;
- gebruik van interactieve applets;
- gebruik van digitale databases;
- verzamelen van meetgegevens, datalogging;
- videometing;
- actualiteitsopdrachten;
- webquests.
Subdomein A4: Technisch-instrumentele vaardigheden
De kandidaat kan op een verantwoorde manier omgaan met voor het vak relevante
organismen en stoffen, instrumenten, apparaten en ICT-toepassingen.
Toelichting
De kandidaat kan
1 gebruik maken van stoffen, instrumenten en apparaten:
- voor het in de praktijk uitvoeren van experimenten en technische ontwerpen
met betrekking tot de in de domeinen B t/m E genoemde vakinhoud, voor
zover veiligheid, milieueisen, kosten en beschikbaar instrumentarium dit
toelaten;
- specificatie apparatuur:
- krachtmeter, hefboom, katrol en tandwiel;
- videocamera (videometen);
- sensor en computer, lichtpoortje, reedcontact, stroboscopische foto;
- stemvork, toongenerator, luidspreker, microfoon, oscilloscoop;
- prisma, filters, optische bank, optische schijf, brekingslichamen, positieve
lens, glasvezels, fototoestel, diaprojector, overhead- projector;
- vloeistofthermometer, meetlint, maatglas, stopwatch en weegschaal;
- elektroscoop, batterij, voedingsapparaat, schuifweerstand, stroommeter,
spanningsmeter, kWh- meter, ohmse weerstand, LDR, NTC, LED,
permanente magneten, stroomspoel, dynamo, transformator;
- GM- teller.
2 bij het raadplegen, verwerken en presenteren van informatie en bij het inzichtelijk
maken van processen gebruik maken van toepassingen van ICT.
3 gebruik maken van micro- elektronica systemen voor het sturen, meten en regelen
van grootheden.
⏐ 23

4 aangeven met welke technieken en apparaten de belangrijkste grootheden uit de
natuurwetenschappen worden gemeten.
5 verantwoord omgaan met stoffen, instrumenten en organismen, zonder daarbij
schade te berokkenen aan mens, dier en milieu.
Vergelijking met het programma uit ‘98
Uit de oude eindterm A-23 is 'decibelmeter' vervallen.
Uit de oude eindterm C-21 is 'plaatssensor en computer, lichtpoortje, reedcontact,
stroboscopische foto' toegevoegd aan A4-1.
'Meetlint, maatglas, stopwatch en weegschaal' en 'videocamera (videometen)'
toegevoegd aan A4-1.
Eindterm 3 geldt alleen voor het SE. Aan deze eindterm is 'sturen' toegevoegd voor
'meten en regelen'.
Suggesties
Technisch-instrumentele vaardigheden kunnen worden geëxamineerd bij o.a.:
- practicumopdrachten en experimenteel natuurwetenschappelijk onderzoek
uitgevoerd in school en/of in een instelling voor het vervolgonderwijs;
- het gebruik van simulatieprogramma's als bijvoorbeeld Coach;
- deelname aan stralingspracticum van de RUU;
- experimenteel onderzoek en behoeve van een ontwerpplan;
- tijdens een presentatie in de vorm van praktische demonstraties aan
medeleerlingen.
Subdomein A5: Ontwerpvaardigheden
De kandidaat kan een technisch ontwerp voorbereiden, uitvoeren, testen en evalueren.
Toelichting
De kandidaat kan
1 een technisch probleem herkennen en specificeren.
2 een technisch probleem herleiden tot een ontwerpopdracht.
3 prioriteiten, mogelijkheden en randvoorwaarden vaststellen voor het uitvoeren van
een ontwerp.
4 een werkplan maken voor het uitvoeren van een ontwerp.
5 een ontwerp bouwen.
6 ontwerpproces en -product evalueren, rekening houdende met ontwerpeisen en
randvoorwaarden.
7 voorstellen doen voor verbetering van het ontwerp.
Vergelijking met het programma uit ‘98
Onderstaande oude eindterm B-8, die uit het vakinhoudelijk deel is weggehaald,
behoort aandacht te krijgen als context voor ontwerpvaardigheden:
een eenvoudig geautomatiseerd meet-, stuur- of regelsysteem ontwerpen en bouwen:
- blokschema;
- aansturen van actuatoren;
- terugkoppeling.
Suggesties
Ontwerpvaardigheden kunnen worden geëxamineerd in o.a.
- deelopdrachten als productanalyse, cyclus zooming, omgekeerd ontwerpen;
- opdrachten voor herontwerp bijvoorbeeld duurzaam herontwerp, opschaling van
een productieproces;
⏐ 24

- volledige ontwerpopdrachten;
- schrijfopdrachten met behulp van tot artikelen over het ontwerp van innovatieve
producten en processen uit de huidige industrie en technisch-wetenschappelijk
onderzoek.
Subdomein A6: Onderzoeksvaardigheden
De kandidaat kan een natuurwetenschappelijk onderzoek voorbereiden, uitvoeren, de
verzamelde onderzoeksresultaten verwerken en hieruit conclusies trekken.
Toelichting
De kandidaat kan
1 een natuurwetenschappelijk probleem herkennen en specificeren.
2 verbanden leggen tussen probleemstellingen, hypothesen, gegevens en aanwezige
natuurwetenschappelijke voorkennis.
3 een natuurwetenschappelijk probleem herleiden tot een onderzoeksvraag.
4 hypothesen opstellen en verwachtingen formuleren.
5 prioriteiten, mogelijkheden en randvoorwaarden vaststellen om een
natuurwetenschappelijk onderzoek uit te voeren.
6 een werkplan maken voor het uitvoeren van een natuurwetenschappelijk
onderzoek ter beantwoording van een onderzoeksvraag.
7 relevante waarnemingen verrichten en (meet) gegevens verzamelen.
8 conclusies trekken op grond van verzamelde gegevens van uitgevoerd onderzoek.
9 oplossing, onderzoeksgegevens, resultaat en conclusies evalueren.
Vergelijking met het programma uit ‘98
Onderstaande oude eindtermen B-4, C-21 en C-30, die uit het vakinhoudelijk deel zijn
weggehaald, behoren aandacht te krijgen als contexten voor onderzoeksvaardigheden:
proeven doen met elektrische schakelingen:
- onderzoek naar de invloed van licht en van temperatuur op componenten;
- meting van stroom, spanning en weerstand;
- toepassing van eenvoudige schakelingen bij alarmsystemen en bij bewaking van
het milieu.
met een aantal technieken verplaatsing, snelheid en tijd meten:
- plaatssensor en computer;
- lichtpoortje, reedcontact;
- stroboscopische foto.
proeven doen om het rendement van energie- omzettingen te onderzoeken:
- knikkergoot, stuiterbal, kar van helling, gedempte trilling;
- manieren om energie op te slaan;
- manieren om wrijvingsarbeid te verkleinen.
Suggesties
Onderzoeksvaardigheden kunnen worden geëxamineerd via o.a:
- praktische opdrachten voor eigen experimenteel onderzoek (EXO);
- schrijfopdrachten o.a. een artikel of reportage over natuurwetenschappelijk
onderzoek aan universiteiten, bij overheids- en kennisinstellingen.
Subdomein A7: Maatschappij, studie en beroep
De kandidaat kan toepassingen en effecten van natuurwetenschappen en techniek in
verschillende maatschappelijke situaties herkennen en benoemen. Tevens kan hij een
verband leggen tussen de praktijk van verschillende beroepen en de eigen kennis,
vaardigheden en attitude.
⏐ 25

Toelichting
De kandidaat kan
1 toepassingen van de natuurwetenschappen herkennen in verschillende
maatschappelijke situaties.
2 maatschappelijke effecten benoemen van natuurwetenschappelijke en
technologische toepassingen in verschillende maatschappelijke situaties.
3 een relatie leggen tussen natuurwetenschappelijke kennis en vaardigheden en de
praktijk van verschillende beroepen.
4 een relatie leggen tussen eigen vaardigheden, kennis en attitudes èn de eisen van
opleidingen en beroepsuitoefening.
Suggesties
Vaardigheden met betrekking tot maatschappij, studie en beroep kunnen worden
geëxamineerd via o.a.:
- schrijfopdrachten o.a. een artikel of reportage over natuurwetenschappelijk
onderzoekers aan universiteiten, bij overheids- en kennisinstellingen;
- verslagen en presentaties over bedrijfsbezoeken en studiedagen aan wo-hbo
instellingen;
- deelname aan conferenties over mondiale milieuproblemen t.g.v.
natuurwetenschappelijke en technologische ontwikkelingen.
Domein B: Elektriciteit en magnetisme
Subdomein B2: Signaalverwerking
De kandidaat kan een geautomatiseerd systeem ontwerpen en de werking van de
componenten beschrijven.
Toelichting
De kandidaat kan
1 de werking van gegeven meet-, stuur- en regelsystemen beschrijven:
- interpretatie van blokschema's;
- signaalwaarden.
2 natuurkundige grootheden via de computer meten met een sensor:
- aansluiting op voedingsspanning en verwerker;
- interpretatie van het in- en uitgangssignaal;
- de geschiktheid van een sensor beoordelen op grond van bereik, gevoeligheid
en nauwkeurigheid (testexperimenten en fabrieksgegevens).
3 bij het doen van proeven de elektronische verwerkers bepalen die bij gegeven
signalen de gewenste actie uitvoeren:
- omzetting van analoge in digitale signalen;
- EN/OF-poort, invertor, comparator;
- geheugenelement, teller;
- AD-omzetter.
4 een eenvoudig geautomatiseerd meet-, stuur- of regelsysteem ontwerpen en
bouwen:
- blokschema;
- aansturen van actuatoren;
- terugkoppeling.
⏐ 26

Suggesties
Mogelijkheden voor examinering:
- kennis over signaalverwerking kan prima getoetst worden in combinatie met
ontwerpopdrachten over technische automatisering. Voor ideeën hierover kunt u
terecht op de website van techniek 15 plus (http://www.techniek15plus.nl/);
- in plaats van complete ontwerpopdrachten is het ook goed mogelijk om aan een
bestaand werkend systeem (kleine) veranderingen aan te brengen, zodanig dat er
nieuwe functionaliteit bereikt wordt;
- in recente CE’s zijn grote aantallen voorbeelden van schriftelijke examinering te
vinden.
Subdomein B4: Inductie en wisselstromen
De kandidaat kan het principe van elektromagnetische inductie toepassen, het gedrag
van wisselspanningen en –stromen beschrijven en analyseren.
Toelichting
De kandidaat kan
1 het principe van elektromagnetische inductie kwalitatief toepassen:
- bewegende magneet in een spoel;
- draaiend draadraam in homogeen magneetveld;
- dynamo;
- in- en uit-schakelverschijnselen.
2 stroom door en spanning over de spoelen van een transformator berekenen:
- formules voor de ideale transformator;
- creëren van zeer hoge spanningen of stromen;
- energietransport over lange afstand;
- scheiden van circuits met het oog op veiligheid en ontkoppeling.
3 wisselspanningen en wisselstromen meten en gelijkrichten:
- oscilloscoop, multimeter en computer;
- diodebrugcel;
- maximale waarde van de wisselspanning;
- effectieve waarde van de wisselspanning;
- periode en frequentie.
4 ten minste de volgende formules toepassen:
Φ= Uind = N ,
⏐ 27
BA n ,
max
ΔΦ
Δt
U N
U N
p
=
p
, Pp= Ps
, = max
s s
I() t = I sin(2π ft),
U 2 U ,
Vergelijking met het programma uit ‘98
Vervallen B-16:
de functie van de condensator onderzoeken:
- opladen en ontladen;
- rekenen met RC-tijden;
- eenvoudig filter;
- computermodel.
Ut () U sin(2π ft),
1
eff 2 max = 1 Ieff I 2 max =
2 ,
Pnuttig
η = ⋅ 100%, .
P
in

Suggesties
Over inductie en wisselstromen zijn er in recente CE’s voldoende aanknopingspunten
voor schriftelijke examinering te vinden. Ook praktisch gerichte opdrachten, die tevens
aansluiten bij A6: 'Onderzoeksvaardigheden' en A4: 'Technisch- instrumentele
vaardigeheden' bieden ruime mogelijkheden voor examinering.
Domein D: Warmteleer
Subdomein D1: Gas en vloeistof
De kandidaat kan macroscopische verschijnselen verklaren aan de hand van de
eigenschappen en wisselwerking van moleculen en de algemene gaswet toepassen.
Toelichting
De kandidaat kan
1 macroscopische verschijnselen in stoffen verklaren aan de hand van de
eigenschappen van moleculen en hun wisselwerking:
- ideale en reële gassen;
- vloeistoffen, vaste stoffen;
- fase en faseovergangen;
- kinetische opvatting van druk, inwendige energie en temperatuur.
2 beschrijven hoe druk wordt gemeten en hoe drukverschillen stroming kunnen
veroorzaken:
- manometer, barometer, bloeddrukmeter;
- overdruk, onderdruk.
3 de algemene gaswet voor een ideaal gas toepassen:
- absolute temperatuurschaal;
- berekenen van druk, volume of temperatuur;
- diagram van druk en volume;
- diagram van druk en temperatuur.
4 ten minste de volgende formules toepassen:
p
⏐ 28
F
,
A
pV
= + = nR = constant.
T
= Tkelvin Tcelsius
273,15,
Vervallen de oude eindterm D-42:
Experimenteel onderzoek doen in een situatie waarbij de wet van Bernoulli een rol
speelt:
- stroomsnelheid;
- liftkracht.
Subdomein D2: Thermische processen
De kandidaat kan de hoeveelheid warmte berekenen die bij verwarming en afkoeling
tussen systemen wordt uitgewisseld, de vormen van energietransport bij warmte
beschrijven.
Toelichting
De kandidaat kan
1 de hoeveelheid warmte berekenen die bij verwarming en afkoeling wordt
uitgewisseld tussen systemen:
- soortelijke warmte, warmtecapaciteit;
- verbrandingswarmte;

- warmteopslag.
2 de verschillende vormen van energietransport beschrijven en uitleggen hoe
energieverlies kan worden beperkt:
- geleiding, stroming, straling;
- isolatie;
- afvalwarmte.
3 het rendement van energieomzettingen berekenen.
4 ten minste de volgende formules toepassen:
⏐ 29
Q = cmΔT
, Q CΔT
P
nuttig
= , η = 100%
P
in
Vergelijking met het programma uit ‘98
Vervallen de oude eindterm D-45 en D-47:
- de eerste hoofdwet van de warmteleer kwalitatief toepassen bij smelten, verdampen
en expanderen:
. uitwendige arbeid;
. adiabatische processen;
. isotherme processen.
- het kwaliteitsverlies bij energieomzettingen en de gevolgen daarvan voor de
energievoorziening kwalitatief beschrijven:
. tweede hoofdwet;
. warmtekracht koppeling;
. functie koelwater en gevolgen voor het milieu.
Suggesties
De in dit subdomein beschreven kennis en toepassing ervan lijkt misschien zeer
triviaal voor vwo.
Door het onderwerp te plaatsen in de context van duurzame ontwikkelingen op het
gebied van energieproductie en klimaatbeheersing binnen gebouwen kan dit onderdeel
echter leiden tot een verbreding van het programma.
Voor de examinering kan dan bijvoorbeeld gedacht worden aan het ontwerpen van
een energiezuinige woonwijk of iets dergelijks en de presentatie van dit ontwerp aan
een panel van bestuurders die over het bouwen van die wijk moeten beslissen. De
voorstellen moeten met betrekking tot het energieverbruik kwalitatief onderbouwd
worden.
Domein E: Golven en straling
Subdomein E3: Elektromagnetisch spectrum
De kandidaat kan het elektromagnetisch spectrum en toepassingen daarvan
beschrijven, absorptie en emissie van licht in verband brengen met de spectraallijnen
van atomen, het foto-elektrisch effect en de golfdeeltje dualiteit toelichten.
Toelichting
De kandidaat kan
1 een overzicht geven van het elektromagnetisch spectrum met voorbeelden en
toepassingen:
- verband tussen stralingssoort en frequentie;
- lichtsnelheid, golflengte, frequentie;

- frequentie en kleur.
2 uitleggen dat emissie en absorptie van licht samenhangen met
energieveranderingen in een atoom:
- gloeilampen; gasontladingsbuizen (waterstof, kwik, helium, neon, natrium);
- de werking van fluorescentiepoeders;
- spectrum van keukenzout in gasvlam;
- fraunhoferlijnen in het spectrum van de zon.
3 uitleggen hoe eigenschappen van laserlicht worden gebruikt in de
gezondheidszorg, de telecommunicatie en voor de bewerking van materialen:
- coherentie, intensiteit;
- evenwijdige bundel;
- monochromatische lichtbron.
4 de uitkomst van experimenten met de fotocel verklaren met de fotonhypothese:
- fotonstroom en remspanning;
- fotonenergie en de uittree-energie;
- bepaling van de constante van Planck;
- historische betekenis voor de moderne natuurkunde.
5 met behulp van gegeven energieschema's golflengtes en frequenties van
spectraallijnen berekenen:
- atoommodel van Bohr kwalitatief;
- ionisatie-energie;
- emissie- en absorptiespectra.
6 de dualiteit van golf en deeltje toelichten op grond van de buigings- en
interferentie-verschijnselen die worden waargenomen in elektrondiffractieexperimenten:
- de Broglie-golflengte;
- elektronenmicroscoop.
7 ten minste de volgende formules toepassen:
c
E = hf = h , Δ E = hf.
λ
Vergelijking met het programma uit ‘98
De eindtermen F-67, F-68 en F-69 uit het oude subdomein: Atoomfysica zijn
hierboven toegevoegd aan subdomein E3: Elektromagnetisch spectrum. Behalve bij
E3-5 is het uitdrukkelijk niet de bedoeling om leerlingen aan het rekenen te zetten,
maar een en ander vooral kwalitatief te benaderen.
Suggesties
Dit subdomein biedt erg veel aanknopingspunten voor aansluiting bij de
ontwikkelingen op het gebied van de moderne fysica en de technologische
toepassingen van natuurwetenschappelijke ontdekkingen. De onderwerpen zijn zeer
aansprekend voor leerlingen en kunnen interesse en motivatie voor het vak
bevorderen. Zonder alleen maar rekenkundig aan de slag te gaan met formules
kunnen de leerlingen hier hun kennis van de moderne fysica verbreden. Met name
het gebied van toepassingen in de gezondheidszorg kan voor leerlingen met een NGprofiel
zeer betekenisvol zijn.
Voor de examinering valt naast schriftelijke toetsen onder meer te denken aan
presentaties en voordrachten over gedane literatuurstudie betreffende de moderne
fysica.
⏐ 30

4.3.2 Toelichting havo
Domein A1: Vaardigheden
Subdomein A1.1: Taalvaardigheden
De kandidaat kan adequaat schriftelijk en mondeling communiceren over
natuurwetenschappelijke onderwerpen.
Toelichting
De kandidaat kan zowel mondeling als schriftelijk:
1 correct formuleren.
2 conventies hanteren bij tekst- en alinea- opbouw, tekstsoort en uiterlijke
presentatie.
3 beknopt formuleren.
4 taalgebruik afstemmen op het doel en het publiek.
5 informatie inhoudelijk logisch presenteren.
6 op adequate wijze informatie overbrengen.
7 een standpunt beargumenteren en verdedigen.
8 verslag doen.
Suggesties
Zowel in schriftelijke toetsen, practicumverslagen als in praktische opdrachten kunnen
schriftelijke taalvaardigheden geëxamineerd worden.
Bij praktische opdrachten kan gedacht worden aan:
- een natuurwetenschappelijk onderzoek, uitgevoerd in school en/of een instelling
voor het vervolgonderwijs;
- een technisch ontwerp, uitgevoerd in school en/of een instelling voor het
vervolgonderwijs;
- een literatuuronderzoek;
- een kritische analyse van de berichtgeving over natuurkundige onderwerpen in de
media;
- een andersoortige opdracht.
De presentatie van het verrichte werk in praktische opdrachten kan op één van de
volgende wijzen plaats vinden:
- een geschreven verslag (onderzoeksverslag, verhalend verslag, recensie, verslag
van een enquête of weergave van een interview);
- een essay of artikel (uiteenzetting, beschouwing of betoog);
- een mondelinge voordracht (uiteenzetting, rapportage, beschouwing of betoog,
forumdiscussie);
- een reeks stellingen met onderbouwing;
- een posterpresentatie met toelichting;
- een productpresentatie van een ontwerpopdracht en de bijbehorende documentatie;
- een presentatie met gebruik van media (bijvoorbeeld audio, video, internet, ICT).
Bij een aantal presentatievormen kan de mondelinge taalvaardigheden worden
geëxamineerd. Hierbij kunnen o.a. medeleerlingen, vakdeskundigen uit het
vervolgonderwijs of bedrijfsleven of docenten van andere vakken worden betrokken.
⏐ 31

Subdomein A1.2: Reken-/wiskundige vaardigheden
De kandidaat kan een aantal voor het vak relevante reken-/wiskundige vaardigheden
toepassen om natuurwetenschappelijke problemen op te lossen.
Toelichting
De kandidaat kan
1 basisrekenvaardigheden uitvoeren:
- een (grafische) rekenmachine gebruiken;
- rekenen met verhoudingen, procenten, machten, wortels;
- de oppervlakte berekenen van een driehoek, cirkel en een bol;
- het volume berekenen van een cilinder en een bol;
- absolute waarde toepassen.
2 berekeningen uitvoeren met bekende grootheden en relaties en daarbij de juiste
formules en eenheden hanteren:
- formules zoals vermeld bij de vakinhoudelijke subdomeinen.
3 wiskundige technieken toepassen:
- omwerken van eenvoudige wiskundige betrekkingen;
- rekenen met evenredigheden (recht en omgekeerd);
- oplossen van lineaire en tweedegraadsvergelijkingen;
- twee lineaire vergelijkingen met twee onbekenden oplossen;
- stelling van Pythagoras toepassen;
- sinus-, cosinus- en tangensfunctie toepassen;
- vectoren optellen, aftrekken, ontbinden en vermenigvuldigen met een scalar;
- berekeningen bij ontbinden alleen bij twee onderling loodrechte richtingen;
- berekeningen van grootte en richting bij samenstellen van vectoren alleen
bij twee onderling loodrechte assen;
- grafieken tekenen met behulp van een functievoorschrift;
- interpoleren en extrapoleren in grafieken, tabellen en diagrammen;
- de grafiek tekenen en het functievoorschrift opstellen bij rechtevenredige
verbanden;
- raaklijn tekenen aan een kromme en de richtingscoëfficiënt bepalen;
- de oppervlakte onder een grafiek schatten, benaderen.
4 afgeleide eenheden herleiden tot eenheden van het SI.
5 uitkomsten schatten en beoordelen.
6 uitkomsten van berekeningen weergeven in een aanvaardbaar aantal significante
cijfers:
- een uitkomst mag één significant cijfer meer of minder bevatten dan op grond
van de nauwkeurigheid van de vermelde gegevens verantwoord is.
Suggesties
Examinering van reken- en wiskundige vaardigheden kan plaatsvinden in:
- schriftelijke toetsen;
- verslagen van experimenteel onderzoek;
- digitale presentaties van onderzoeksresultaten;
- bewerking van meetresultaten in coach, excel of andere geschikte
computerprogramma’s.
Subdomein A1.3: Informatievaardigheden
De kandidaat kan, mede met behulp van ICT, informatie selecteren, verwerken,
beoordelen en presenteren.
⏐ 32

Toelichting
De kandidaat kan
1 informatie verwerven en selecteren uit schriftelijke, mondelinge en audiovisuele
bronnen, mede met behulp van ICT.
2 informanten kiezen en informanten bevragen.
3 benodigde gegevens halen uit grafieken, tekeningen, simulaties, schema's,
diagrammen en tabellen en deze gegevens interpreteren, mede met behulp van ICT:
- onder andere het in tabellen opzoeken van grootheden, symbolen, eenheden en
formules.
4 gegevens weergeven in grafieken, tekeningen, schema's, diagrammen en tabellen,
mede met behulp van ICT.
5 hoofd- en bijzaken onderscheiden.
6 feiten met bronnen verantwoorden.
7 informatie en meetresultaten analyseren, schematiseren en structureren, mede met
behulp van ICT.
8 de betrouwbaarheid beoordelen van informatie en de waarde daarvan vaststellen
voor het op te lossen probleem of te maken ontwerp.
9 natuurkundige grootheden via de computer meten met een sensor.
Suggesties
Zowel in practicumverslagen als in praktische opdrachten kunnen de
informatievaardigheden geëxamineerd worden. Naast de bij het subdomein
Taalvaardigheden genoemde voorbeelden van praktische opdrachten kan ook worden
gedacht aan:
- computersimulaties van processen en verschijnselen;
- gebruik van interactieve applets;
- gebruik van digitale databases;
- verzamelen van meetgegevens, datalogging;
- videometing;
- actualiteitsopdrachten;
- webquests.
Subdomein A1.4: Technisch-instrumentele vaardigheden
De kandidaat kan op een verantwoorde manier omgaan met voor het vak relevante
organismen en stoffen, instrumenten, apparaten en ICT-toepassingen.
Toelichting
De kandidaat kan
1 gebruik maken van stoffen, instrumenten en apparaten:
- voor het in de praktijk uitvoeren van experimenten en technische ontwerpen
met betrekking tot de in de domeinen genoemde vakinhoud, voorzover
veiligheid, milieu- eisen, kosten en beschikbaar instrumentarium dit toelaten.
- specificatie apparatuur:
- krachtmeter;
- stemvork, toongenerator, luidspreker, microfoon, oscilloscoop;
- prisma, filters, optische bank, optische schijf, brekingslichamen, positieve
lens, glasvezels, fototoestel, diaprojector, overhead- projector;
- vloeistofthermometer, meetlint, maatglas, stopwatch en weegschaal;
- elektroscoop, batterij, voedingsapparaat, schuifweerstand, stroommeter,
spanningsmeter, kWh- meter, ohmse weerstand, LDR, NTC, LED;
- permanente magneten, stroomspoel, transformator;
- GM- teller.
⏐ 33

2 bij het raadplegen, verwerken en presenteren van informatie en bij het inzichtelijk
maken van processen gebruik maken van toepassingen van ICT.
3 gebruik maken van micro-elektronicasystemen voor meten, sturen en regelen.
4 aangeven met welke technieken en apparaten de belangrijkste grootheden uit de
natuurwetenschappen worden gemeten.
5 verantwoord omgaan met stoffen, instrumenten en organismen, zonder daarbij
schade te berokkenen aan mensen, dieren en milieu.
Vergelijking met het programma uit ’98
Bij A1.4-1 zijn 'Hefboom, katrol, tandwiel, en decibelmeter' en 'dynamo' weggelaten.
'permanente magneten, stroomspoel, transformator' behoren tot het SE..
Aan A1.4-1 zijn 'Meetlint,maatglas, stopwatch en weegschaal' toegevoegd.
Bij A1.4-3 is 'Sturen' toegevoegd tussen 'meten en regelen'.
De oude eindterm B-21: "wisselspanningen en wisselstromen meten met een
oscilloscoop, een multimeter en een computer (maximale waarde van de
wisselspanning, effectieve waarde van de wisselspanning, periode en frequentie)”
wordt geacht te behoren tot dit subdomein.
Suggesties
Technisch-instrumentele vaardigheden kunnen worden geëxamineerd bij o.a.:
- practicumopdrachten en experimenteel natuurwetenschappelijk onderzoek
uitgevoerd in school en/of in een instelling voor het vervolgonderwijs;
- het gebruik van simulatieprogramma's als bijvoorbeeld Coach;
- deelname aan stralingspracticum van de RUU;
- experimenteel onderzoek ten behoeve van een ontwerpplan;
- tijdens een presentatie in de vorm van praktische demonstraties aan
medeleerlingen.
Subdomein A1.5: Ontwerpvaardigheden
De kandidaat kan een technisch ontwerp voorbereiden, uitvoeren, testen en evalueren.
Toelichting
De kandidaat kan
1 een technisch probleem herkennen en specificeren.
2 een technisch probleem herleiden tot een ontwerpopdracht.
3 prioriteiten, mogelijkheden en randvoorwaarden vaststellen voor het uitvoeren van
een ontwerp.
4 een werkplan maken voor het uitvoeren van een ontwerp.
5 een ontwerp bouwen.
6 ontwerpproces en -product evalueren, rekening houdende met ontwerpeisen en
randvoorwaarden.
7 voorstellen doen voor verbetering van het ontwerp.
Vergelijking met het programma uit ’98
Onderstaande oude eindterm B-11, die uit het vakinhoudelijk deel is weggehaald, kan
aandacht krijgen als context voor ontwerpvaardigheden:
een deel van een geautomatiseerd meet-, stuur- of regelsysteem ontwerpen en
bouwen:
- signalen verwerken met elektronische verwerkers;
- aansturen van actuatoren;
- blokschema van regelapparatuur.
⏐ 34

Suggesties
Ontwerpvaardigheden kunnen worden geëxamineerd via o.a.
- deelopdrachten als productanalyse, cyclus zooming, omgekeerd ontwerpen;
- opdrachten voor herontwerp bijvoorbeeld duurzaam herontwerp, opschaling van
een productieproces;
- volledige ontwerpopdrachten;
- schrijfopdrachten met behulp van artikelen over het ontwerp van innovatieve
producten en processen uit de huidige industrie en technisch-wetenschappelijk
onderzoek.
Subdomein A1.6: Onderzoeksvaardigheden
De kandidaat kan een natuurwetenschappelijk onderzoek voorbereiden, uitvoeren, de
verzamelde onderzoeksresultaten verwerken en hieruit conclusies trekken.
Toelichting
De kandidaat kan
1 een natuurwetenschappelijk probleem herkennen en specificeren.
2 verbanden leggen tussen probleemstellingen, hypothesen, gegevens en aanwezige
natuurwetenschappelijke voorkennis.
3 een natuurwetenschappelijk probleem herleiden tot een onderzoeksvraag.
4 hypothesen opstellen en verwachtingen formuleren.
5 prioriteiten, mogelijkheden en randvoorwaarden vaststellen om een
natuurwetenschappelijk onderzoek uit te voeren.
6 een werkplan maken voor het uitvoeren van een natuurwetenschappelijk
onderzoek ter beantwoording van een onderzoeksvraag.
7 relevante waarnemingen verrichten en (meet)gegevens verzamelen.
8 conclusies trekken op grond van verzamelde gegevens van uitgevoerd onderzoek.
9 oplossingen, onderzoeksgegevens, resultaten en conclusies evalueren.
Vergelijking met het programma uit ’98
Onderstaande oude eindtermen, die uit het vakinhoudelijk deel zijn weggehaald,
kunnen aandacht krijgen als contexten voor onderzoeksvaardigheden:
B-4 “Schakelingen bouwen met behulp van elektrische schema's”
B-6 “Proeven doen met eenvoudige schakelingen en componenten (kwalitatief
onderzoek naar de invloed van licht, druk en van temperatuur op
componenten; meting van stroom, spanning en weerstand; toepassing van
eenvoudige schakelingen bij alarmsystemen en bij bewaking van het milieu.)”
B-17 “Het rendement onderzoeken van de energieomzetting van elektromotoren.”
D-45 “Onderzoek doen aan energieomzettingen en krachten bij werktuigen, fietsen,
modellen van auto's of in situaties van sport of conditietraining.”
E-58 “Onderzoeken op welke wijze het rendement van energieomzettingen kan
worden verhoogd.”
Suggesties
Onderzoeksvaardigheden kunnen worden geëxamineerd in o.a.:
- praktische opdrachten voor eigen experimenteel onderzoek (EXO);
- schrijfopdrachten o.a. een artikel of reportage over natuurwetenschappelijk
onderzoek aan universiteiten, bij overheids- en kennisinstellingen.
⏐ 35

Subdomein A1.7: Maatschappij, studie en beroep
De kandidaat kan toepassingen en effecten van natuurwetenschappen en techniek in
verschillende maatschappelijke situaties herkennen en benoemen. Tevens kan hij een
verband leggen tussen de praktijk van verschillende beroepen en de eigen kennis,
vaardigheden en attitude.
Toelichting
De kandidaat kan
1 toepassingen van de natuurwetenschappen herkennen in verschillende
maatschappelijke situaties.
2 maatschappelijke effecten benoemen van natuurwetenschappelijke en
technologische toepassingen in verschillende maatschappelijke situaties.
3 een relatie leggen tussen natuurwetenschappelijke kennis en vaardigheden en de
praktijk van verschillende beroepen.
4 een relatie leggen tussen eigen vaardigheden, kennis en attitudes èn de eisen van
opleidingen en beroepsuitoefening.
Suggesties
Vaardigheden met betrekking tot maatschappij, studie en beroep kunnen worden
geëxamineerd in o.a.:
- schrijfopdrachten o.a. een artikel of reportage over natuurwetenschappelijk
onderzoekers aan universiteiten, bij overheids- en kennisinstellingen;
- verslagen en presentaties over bedrijfsbezoeken en studiedagen aan wo-hbo
instellingen;
- deelname aan conferenties over mondiale milieuproblemen ten gunste van
natuurwetenschappelijke en technologische ontwikkelingen.
Domein A2: Analyse van en reflectie op natuurwetenschap en
techniek
A2.1 Subdomein: Kennisvorming
De kandidaat kan weergeven hoe natuurwetenschappelijke kennis ontstaat, welke
vragen natuurwetenschappelijke onderzoekers kunnen stellen en hoe ze aan
betrouwbare antwoorden komen.
Toelichting
De kandidaat kan
A2.1.1 met voorbeelden uitleggen hoe natuurwetenschappelijke kennis tot stand komt
en hierbij het cyclisch karakter van onderzoek aangeven:
- theorieën als basis voor onderzoek;
- uitvoering van experimenteel onderzoek;
- aanpassing van de theorie op basis van de geïnterpreteerde resultaten.
en een uitspraak doen over de betrouwbaarheid van een gegeven
natuurwetenschappelijk onderzoek door het beoordelen van:
- de bronnen en gegevens;
- de werkwijze;
- de interpretatie van de resultaten;
- de presentatie van de conclusies.
A2.1.2 met voorbeelden het gebruik en de ontwikkeling toelichten van methoden,
technieken, instrumenten en materialen en hierbij aangeven hoe deze
⏐ 36

ontwikkeling en de vakinhoudelijke kennisvorming van invloed zijn op elkaar,
waar het gaat om:
- onderzoeksmethoden en experimenteertechnieken;
- methoden voor analyse en interpretatie;
- instrumenten en materialen.
A2.1.3 met voorbeelden uitleggen wanneer onderzoek in interdisciplinair of
multidisciplinair verband wordt opgezet en welke eisen deze samenwerking
stelt aan de omgang met begrippen, modellen en onderzoek.
A2.1.4 met voorbeelden toelichten dat bij onderzoek van persoonlijke en
maatschappelijke vragen kennis gebruikt kan worden uit meerdere
vakgebieden, ook uit niet-natuurwetenschappelijke vakgebieden.
A2.1.5 met voorbeelden uitleggen hoe waarneming en theorievorming met elkaar
samenhangen.
In de lespraktijk wordt dit domein weergeven met de zogenaamde ANW-vragen:
1. Hoe ontstaat kennis?
2. Hoe weet je wat waar is?
3. Hoe is de wisselwerking tussen natuurwetenschap, techniek en maatschappij?
De eerste vraag leidt tot het uitwerken van het eerste deel van eindterm A2 1.1, de
tweede vraag tot een uitwerking van het tweede deel van deze eindterm.
In A2 1.2 gaat het om de ontwikkeling van onderzoeksmethoden en
experimenteertechnieken o.a. door steeds geavanceerdere instrumenten en
analysemethoden. Dit is een aspect van de wisselwerking tussen natuurwetenschap en
techniek, de derde ANW-vraag.
Eindtermen A2.1.3, A.2.1.4 en A.2.1.5 kunnen alle drie worden gezien als een
uitwerking van de eerste ANW-vraag over kennisvorming, waarbij de
uitwerkingsrichting steeds verschilt.
Voor het uitwerken van dit subdomein heeft het de voorkeur om te kiezen voor
contexten die aansluiten bij het programma voor het schoolexamen. Het is ook goed
mogelijk om aan te sluiten bij de wetenschappelijke actualiteit, recente
onderzoeksresultaten en interdisciplinaire raakvlakken tussen de disciplines waar de
grootste ontwikkelingen plaatsvinden zoals life sciences en nanotechnologie.
Contexten uit het programma voor het centraal examen zijn ook goed in te passen,
maar vergen dan zowel examinering in het schoolexamen voor wat betreft de analyse
van en reflectie op de kennisvorming en examinering in het centraal examen voor wat
betreft de natuurwetenschappelijke inhoud.
Suggesties
Voor het uitwerken van eindterm A2.1.1 (Hoe ontstaat kennis?) kan worden gedacht
aan:
- een praktische opdracht waarbij de theorie gegeven is en de leerling de opdracht
krijgt een experiment te ontwerpen voor het toetsen van deze theorie. Dit gebeurt
veelal al in het illustratief practicum. In het verslag volgt dan een paragraaf over
de analyse van en reflectie op de kennisvorming en een beoordeling van de
betrouwbaarheid van de conclusie op grond van de vermelde punten in de
eindterm;
- een verificatie van een onderzoeksmethode en onderzoeksresultaten van een
profielwerkstuk, inclusief een analyse van en reflectie op de kennisvorming en een
beoordeling van de betrouwbaarheid;
- een artikel over een recent gepubliceerd onderzoeksresultaat uit secundaire bron
(krant, Kennislink, populaire wetenschappelijke bladen) waarin de eerste twee
ANW-vragen worden uitgewerkt.
⏐ 37

Bij contexten die aansluiten bij het programma voor het schoolexamen valt te denken
aan een analyse van en reflectie op:
- studies naar de invloed van CO 2 uitstoot door het verkeer en de gevolgen hiervan
voor de opwarming van de aarde. Interessant is om resultaten van
overheidsinstellingen en milieugroeperingen te vergelijken;
- onderzoek naar alternatieve vormen van energiewinning, -transport en -opslag,
bijvoorbeeld zonne-energie, windenergie, bio-energie, getijdenenergie;
- onderzoek naar mogelijke toepassingen van de nanotechnologie in de
ontwikkeling van nieuwe materialen.
Voor het examineren kan worden gedacht aan een practicumverslag met een
paragraaf analyse en reflectie, een literatuuronderzoek of een artikel. Ook een
mondelinge presentatie van de analyse en reflectie is goed mogelijk, zeker in verband
met recente ontwikkelingen in de natuurwetenschap.
Voor het uitwerken van eindterm A.2. 1.2 valt te denken aan:
- een schets van de ontwikkeling van natuurkundige onderzoekstechnieken en de
invloed daarvan op de ontwikkeling van nieuwe natuurkundige kennis;
- een bezoek aan een bedrijfslab of instelling voor vervolgonderwijs, waarbij de
leerling de aldaar aanwezige onderzoekstechnologie vergelijkt met de
instrumentele uitrusting van de practicumruimte op school.
Bij al deze suggesties draait het om de wisselwerking tussen natuurwetenschap en
techniek.
Voorbeelden hiervan zijn er te over:
- nieuwe stralingstechnieken vergroten de mogelijkheden bij medisch onderzoek.
MRI en PET scan zijn hier voorbeelden van met vele toepassingen in de biofysica;
- de hele computertechnologie zorgt ervoor dat welk wetenschapsgebied dan ook
effectiever data kan verzamelen en verwerken. Voor natuurkunde interessant en
relevant;
- communicatietechnologie;
- nanotechnologie.
A2.2 Subdomein: Toepassing van kennis
De kandidaat kan analyseren hoe natuurwetenschappelijke en technische kennis wordt
toegepast en kan reflecteren op de wisselwerking tussen natuurwetenschap, techniek
en samenleving.
Toelichting
De kandidaat kan
A2.2.1 met voorbeelden uitleggen hoe natuurwetenschappelijke kennis toegepast
wordt om maatschappelijk relevante producten en technieken te ontwikkelen,
en aangeven hoe samenleving en technologische ontwikkelingen elkaar
beïnvloeden.
A2.2.2 met voorbeelden toelichten dat de ontwikkeling van natuurwetenschappelijke
kennis niet vanzelf leidt tot nieuwe relevante toepassingen maar dat bij de
ontwikkeling voldaan moet worden aan:
- functionele criteria;
- sociaal-economische criteria;
- ethische criteria.
⏐ 38

Bij eindterm A2.2.1 gaat het om producten en technieken waarin
natuurwetenschappelijke kennis wordt toegepast. Deze producten en technieken
kunnen een enorme invloed hebben op de maatschappij, denk bijvoorbeeld aan de
digitale revolutie. Andersom kan de maatschappij ook de toepassing van nieuwe
technologie aan banden leggen, bijvoorbeeld bepaalde vormen van biotechnologie.
Eindterm A2.2.2 beoogt leerlingen inzicht te geven in criteria voor duurzaam
ontwerpen.
In de lespraktijk wordt dit subdomein uitgewerkt vanuit de ANW-vragen:
ANW-vraag 3. Hoe is de wisselwerking tussen natuurwetenschap, techniek en de
maatschappij?
ANW-vraag 4. Hoe wordt kennis toegepast?
Suggesties
Voor het uitwerken van dit subdomein zijn ontwerpopdrachten die aansluiten op de
vakinhoudelijke subdomeinen. In de leermethodes en op www.techniek15plus.nl zijn
deze te vinden
Naast het zelf uitvoeren van een ontwerpopdracht is het ook goed mogelijk om
leerlingen verslag te laten doen van het ontwerpproces van nieuwe producten of
ontwikkeling van nieuwe technieken. Dit naar aanleiding van secundaire bronnen
(dagbladen, publieksbladen op het gebied van technologie en innovatie).
Voor examinering kan worden gedacht aan een productpresentatie na een
ontwerpopdracht.
A2.3 Subdomein: De invloed van natuurwetenschap en techniek
De kandidaat kan oordelen over de betrouwbaarheid van toegepaste
natuurwetenschappelijke kennis en een eigen mening over maatschappelijknatuurwetenschappelijke
vraagstukken vormen.
Toelichting
De kandidaat kan
A2.3.1 een oordeel geven over de betrouwbaarheid van beweringen – waaronder ook
de eigen beweringen- door passende criteria te hanteren bij het beoordelen
van:
- bronnen;
- de kwaliteit van een product of techniek of behandeling;
- de kwaliteit van onderzoek waaraan de bewering refereert.
A2.3.2 met voorbeelden de invloed -in verleden, heden en toekomst- toelichten van:
- culturele, economische, maatschappelijke en politieke belangen op de
ontwikkeling van natuurwetenschap en techniek;
- natuurwetenschappelijke kennis en techniek op het dagelijks leven;
- natuurwetenschappelijke kennis en techniek op het beeld dat mensen
hebben van de natuur en hun eigen rol daarin.
A2.3.3 een standpunt innemen en beargumenteren over:
- toepassingen van natuurwetenschap of techniek in de maatschappij;
- het eigen leerproces in het omgaan met natuurwetenschappelijke kennis en
techniek.
Bij eindterm A2.3.1 beoordelen leerlingen de betrouwbaarheid van beweringen over
producten, technieken of behandelingen, waarbij ze reflecteren op de wijze waarop die
bewering wordt onderbouwd. In eindterm A 2.3.2. zijn een aantal mogelijke aspecten
⏐ 39

opgenomen van de uitwerking van de wisselwerking tussen natuurwetenschap,
techniek en maatschappij.
Eindterm A 2.3.3 gaat over het innemen van standpunten in vraagstukken met
maatschappelijke, natuurwetenschappelijke en technische aspecten.
In de klas is dit subdomein te benaderen vanuit de volgende ANW-vragen:
ANW-vraag 2. Hoe weet je wat waar is?
ANW-vraag 3. Hoe is de wisselwerking tussen natuurwetenschap, techniek en
maatschappij?
ANW-vraag 5. Wat vind jij? En welke natuurwetenschappelijke kennis gebruik je
bij het onderbouwen van je mening?
Suggesties
Beweringen over recent ontwikkelde technieken of nieuwe producten vormen een
goede basis voor uitwerking van dit subdomein, dat is samen te vatten in de ANWvraag
over betrouwbaarheid. Te denken valt aan beweringen over:
- gevaar van straling;
- ontwikkelingen van communicatie-technologie;
- ontwikkeling van medische technologie;
- duurzaamheid van producten, technieken, processen.
Voor de examinering in het schoolexamen kan worden gedacht aan een kritische
beschouwing, een kritische schriftelijke reactie op een publicatie waarin de bewering
wordt gedaan, een mondelinge presentatie.
De ANW-vraag over de wisselwerking tussen natuurwetenschap, techniek en
maatschappij kan met de aspecten uit eindterm A2.3.2 nog in veel verschillende
richtingen worden uitgewerkt. Hierbij moet worden voorkomen dat het in de
uitwerking 'overal en nergens' over gaat. Het is aan te bevelen om een keus te (laten)
maken en vervolgens de gekozen aspecten met enige diepgang uit te werken. Voor
havo-leerlingen is het goed te doen om aan de hand van voorbeelden uit te werken
hoe de invloed is van natuurwetenschap en techniek op het dagelijks leven. Hierbij is
eerder aan te bevelen om hen zelf een eigentijds voorbeeld te laten kiezen dat met
scheikunde te maken heeft dan als docent zelf te bepalen welk voorbeeld moet worden
uitgewerkt.
Ook de invloed van natuurwetenschappelijke kennis en techniek op het beeld dat
mensen hebben van de natuur en hun eigen rol daarin is voor havo-leerlingen goed
uit te werken aan de hand van voorbeelden.
Deze eindterm kan ook aanleiding geven tot een analyse van de ontwikkeling van
grote Nederlandse bedrijven bijvoorbeeld Philips, Thales, KPN enz., waarbij ook de
economische belangen aan bod kunnen komen.
Ook bij eindterm A2.3.3 is het aan te bevelen om voor de uitwerking van de ANWvraag
'Wat vind jij?'. De leerlingen zelf voorbeelden van de toepassing van
natuurwetenschap en techniek te laten kiezen, waarbij wel als randvoorwaarde kan
worden gesteld dat deze raakvlakken hebben met natuurkunde. Hierbij hebben actuele
en toekomstgerichte voorbeelden in het algemeen meer belangstelling dan
voorbeelden uit de vorige eeuw.
Om leerlingen te laten reflecteren op het eigen leerproces in het omgaan met
natuurwetenschappelijke kennis en techniek kan het handig zijn om hen voor en na
een lestaak of praktische opdracht te laten opschrijven welke mening ze innemen.
Vervolgens lichten ze toe of hun standpunt is veranderd en waarom dat wel of niet is
gebeurd.
⏐ 40

Suggesties
Voor toepassingen van natuurwetenschap en techniek die aansluiten bij het
natuurkundeprogramma kan worden gedacht aan communicatiemiddelen als mobiele
telefoons enzovoort.
Voor het examineren kan worden gekozen voor:
- een debat;
- een discussie aan de hand van stellingen;
- een ethische discussie.
Zie voor een verdere uitwerking van het domein A2 de handreiking voor het
schoolexamen ANW vwo van SLO. Daarin vindt u het domein 'Analyse van en
reflectie op natuurwetenschap en techniek' als domein B. Met name subdomein C2
Mens en gezondheid, D2 Duurzame ontwikkeling, subdomein E2 Productie van
materialen en subdomein F2 Zonnestelsel en heelal in het dagelijks leven van het
ANW-programma voor vwo bieden inspiratie voor interdisciplinaire contexten.
Subdomein B3: Elektromagnetisme
De kandidaat kan elektromagnetische verschijnselen verklaren.
Toelichting
De kandidaat kan
1 magnetische verschijnselen verklaren in termen van magneetpolen,
magneetvelden, magnetische kracht, permanente magneten, stroomvoerende
draden, spoelen en elektro-magneten:
- luidspreker, microfoon, magneetband;
- elektromagneet;
- aardlekschakelaar en relais;
- aardmagnetisme en kompas.
2 bij elektromotor, luidspreker en microfoon, de werking uitleggen met behulp van
de begrippen elektrische stroom, magnetisch veld en lorentzkracht.
3 beschrijven hoe de afbuiging van een bundel elektronen in een magnetisch veld
plaatsvindt in:
- beeldvorming bij de beeldbuis van een TV of monitor.
4 de grootte bepalen van de lorentzkracht op een stroomvoerende draad, als de
stroom loodrecht staat op de richting van het magneetveld.
5 ten minste de volgende formules toepassen:
Pnuttig
FL = BIl
, η = ⋅ 100%.
P
⏐ 41
in
Vergelijking met het programma uit ’98
De oude eindterm B-17: “het rendement onderzoeken van de energie-omzetting van
elektromotoren met behulp van literatuur of experimenten.” wordt geacht te behoren
tot subdomein A1.6: 'onderzoeksvaardigheden'
Suggesties
Over elektromagnetisme zijn er in recente CE’s voldoende aanknopingspunten te
vinden voor schriftelijke examinering.
Ook praktisch gerichte opdrachten, die tevens aansluiten bij A1.6:
'Onderzoeksvaardigheden' en A1.4: 'Technisch- instrumentele vaardigheden' bieden
ruime mogelijkheden voor examinering van elektromagnetische onderwerpen.

Subdomein B4: Opwekking en transport van elektrische energie
De kandidaat kan de opwekking en het transport van elektrische energie en de
werking van de benodigde onderdelen uitleggen.
Toelichting
De kandidaat kan
1 uitleggen hoe in ons eigen land, maar ook elders in de wereld, de
elektriciteitsvoorziening wordt gerealiseerd:
- verschillende soorten energiecentrales;
- hoogspanningsnet;
- rendement van energieopwekking en transport;
- milieu-effecten.
2 de opwekking van wisselspanning kwalitatief uitleggen in termen van
fluxverandering, tijdsduur en inductiespanning:
- bouw en werking van dynamo.
3 de functie en toepassing van de transformator aangeven:
- toepassing van de regels voor spanning, stroom en vermogen bij een ideale
transformator;
- uitleggen waarom een transformator gebruikt wordt bij transport en distributie
van elektrische energie;
- de functie aangeven van een transformator bij het scheiden van circuits in
verband met de veiligheid;
- elektrisch lassen.
4 ten minste de volgende formules toepassen:
UpNp = , Pp= Ps
.
U N
⏐ 42
s s
Vergelijking met het programma uit ’98
De oude eindterm B-21: “wisselspanningen en wisselstromen meten met een
oscilloscoop, een multimeter en een computer (maximale waarde van de
wisselspanning, effectieve waarde van de wisselspanning, periode en frequentie.)”
wordt geacht te behoren tot subdomein A1.4: 'Technisch- instrumentele
vaardigheden'.
Suggesties
Over elektromagnetisme zijn er in recente CE’s voldoende aanknopingspunten te
vinden voor schriftelijke examinering.
Bij eindterm B4-1 valt er zeker te denken aan vormen van examinering die aansluiten
bij de subdomeinen A1.1: 'Taalvaardigheden', A1.3: 'informatievaardigheden', en
A1.7: 'maatschappij, studie en beroep'. Niet in de laatste plaats kan er hier aandacht
geschonken worden aan het begrip 'duurzaamheid'.
Subdomein E1: Materie en energie
De kandidaat kan eigenschappen van materie en energie beschrijven en met behulp
van modellen verklaren.
Toelichting
De kandidaat kan
1 macroscopische verschijnselen verklaren met behulp van modellen van de materie:
- temperatuur en warmtetransport (atomen en moleculen);
- elektromagnetische straling (atomen);
- ioniserende straling (atoomkernen).

2 berekeningen maken met de energiebalans:
- soortelijke warmte, warmtecapaciteit;
- verwarming van ruimtes;
- warmtehuishouding van het menselijk lichaam.
3 de werking van warmte-isolerende maatregelen verklaren aan de hand van de
verschillende vormen van warmtetransport:
- geleiding en stroming;
- straling;
- isolatiemateriaal, thermoskan, ruimteverwarming.
4 het rendement van energieomzettingen berekenen.
5 onderzoeken op welke wijze het rendement van energie-omzettingen kan worden
verhoogd:
- wet van behoud van energie;
- rendement van energie-omzettingen.
6 aan de hand van verzamelde informatie factoren bespreken die een rol spelen bij
het duurzamer gebruik maken van energie in situaties van verkeer en vervoer:
- opslag van energie in een vliegwiel;
- energiegebruik en massa;
- hergebruik van materialen;
- dilemma tussen energiegebruik en veiligheid.
7 tenminste de volgende formules toepassen
Q = cmΔ T,
Q = CΔ T.
Suggesties
Over 'materie en energie' zijn er in recente CE’s voldoende aanknopingspunten te
vinden voor schriftelijke examinering.
Bij eindterm E1-6 valt er zeker te denken aan vormen van examinering die aansluiten
bij de subdomeinen A1.1: 'Taalvaardigheden', A1.3: 'Informatievaardigheden', en
A1.7: 'Maatschappij, studie en beroep'. Niet in de laatste plaats kan er hier aandacht
geschonken worden aan het begrip 'duurzaamheid'.
4.4 ANW binnen het natuurkundeprogramma van havo
Het onderbrengen van het ANW-domein "Analyse van en reflectie op
natuurwetenschap en techniek' vormt een onderdeel van het aanpassen van het
natuurkundeprogramma voor havo. In het havo-programma voor scheikunde en
biologie is ook 40 slu aangewezen voor dit ANW-domein.
Er is niet voor gekozen om dit domein onder een aparte letter in het
examenprogramma te vermelden maar om het in domein A te plaatsen. Hierdoor zou
de misvatting kunnen ontstaan dat domein A bestaat uit twee subdomeinen (A1:
Vaardigheden en A2: Analyse en Reflectie). Dit is niet zo.
Onder A zijn vanaf 2007 dus twee domeinen geplaatst, domein A1 en A2.
Onder A1 vallen de zeven geglobaliseerde subdomeinen van het oorspronkelijke
domein A Vaardigheden uit het programma van 1998. Onder domein A2 vallen de
drie geglobaliseerde subdomeinen van het oorspronkelijke B-domein uit het ANWprogramma
voor havo van 1998. Zie hiervoor ook het overzicht in paragraaf 3.1.2. In
paragraaf 4.3.2 is het ANW-domein A2 uitgebreid toegelicht en worden suggesties
gegeven voor het integreren van dit domein met een aantal vakinhoudelijke
subdomeinen voor het schoolexamen.
⏐ 43

5. Mogelijkheden voor toetsing
en weging (PTA)
5.1 Inrichting van het PTA
Volgens het examenbesluit havo/vwo dient het PTA jaarlijks vóór 1 oktober te worden
vastgesteld en moet het in elk geval betrekking te hebben op het desbetreffende
schooljaar.
In het PTA zijn ten minste de volgende onderdelen opgenomen:
- de onderdelen van het examenprogramma die in het schoolexamen worden
getoetst;
- de inhoud van de onderdelen van het schoolexamen;
- de wijze van examinering van de verschillende onderdelen van het schoolexamen;
- de mogelijkheden tot herkansing van de verschillende onderdelen van het
schoolexamen;
- de weging van de verschillende onderdelen van het schoolexamen;
- het herexamen van het schoolexamen.
In het examenprogramma van 1998 is een aantal vormvoorschriften voor het
schoolexamen opgenomen.
Vanaf 2007 zijn deze vormvoorschriften vervallen. De formulering is nu als volgt:
“Het schoolexamen heeft betrekking op domein A1 van havo en A van vwo, en:
1. de domeinen en subdomeinen waarop het centraal examen geen betrekking heeft.
2. indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: een of meer domeinen of subdomeinen
waarop het centraal examen betrekking heeft.
3. indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: andere vakonderdelen, die per kandidaat
kunnen verschillen.”
De keuzemogelijkheden voor scholen zijn dus verruimd. Nieuw is bijvoorbeeld de
mogelijkheid voor de school om eigen onderdelen toe te voegen aan het
natuurkundeprogramma en deze op te nemen in het schoolexamen. Deze onderdelen
mogen zelfs van leerling tot leerling verschillen. Alhoewel de gedetailleerde
vormvoorschriften vervallen zijn, kan de formulering uit het programma van 1998
scholen en secties inspiratie bieden bij het opstellen van het PTA.
5.2 Overwegingen bij het opstellen van een PTA
Voorafgaand aan het opstellen van een PTA voor het vak natuurkunde behoort het tot
de verantwoordelijkheid van de vaksectie om zich goed te informeren over het formele
karakter van het PTA.
De vaksectie moet zich ook een goed beeld vormen van de randvoorwaarden
waarbinnen het vak natuurkunde op de eigen school wordt onderwezen.
⏐ 45

Belangrijke vragen waarover eerst duidelijkheid moet bestaan zijn o.a.:
- Hoe wordt de 440 slu voor natuurkunde verdeeld over het vierde, vijfde en zesde
leerjaar van vwo?
- Hoeveel lessen natuurkunde staan er in de opeenvolgende schooljaren op het
rooster?
- Werkt de school met perioden? Is periodisering mogelijk/wenselijk?
- Welke ruimte is er voor studiebegeleidingsuren, Z-uren en keuzewerktijd?
- Welke practicumfaciliteiten en TOA-ondersteuning zijn beschikbaar?
- Hoe is het schooljaar gestructureerd? Drie, vier of meer perioden?
- Zijn er wel/geen lesvrije toetsweken?
- Hoe is de herkansing van onderdelen van het schoolexamen schoolbreed geregeld?
Wanneer vindt dat plaats?
- Hoe is de voortgangsrapportage geregeld? Hoeveel rapporten, wanneer?
- Op welke gronden vindt bevordering naar een volgend schooljaar plaats?
- Hoe verhouden de schoolexamenonderdelen zich tot voortgangstoetsen?
- Welke lesmethode gebruiken de leerlingen, welke overige informatiebronnen en
hoe is de verhouding tussen de leerstof in het schoolboek en nietmethodegebonden
lesmateriaal?
Vervolgens is het wenselijk dat er tussen de natuurwetenschappelijke vaksecties en
met ANW afspraken worden gemaakt over o.a.:
- het toetsen van de natuurwetenschappelijke vaardigheden. Omdat natuurkunde
geen verplicht profielvak meer is bij het profiel N&G, zullen deze afspraken per
profiel gemaakt moeten worden;
- afstemming over de aard van de toetsen en praktische opdrachten;
- afstemming op de inhoud en inroostering van het nieuwe bètavak;
- afstemming op de inhoud en wijze van toetsing van ANW;
- vakoverstijgende onderdelen van het schoolprogramma.
Tevens is het in het belang van de leerlingen gewenst dat binnen de jaarlaag
afstemming is over o.a.:
- spreiding van schriftelijke toetsen en praktische opdrachten over het schooljaar;
- koppeling met examenonderdelen van andere vakken;
- het aantal dagen lesuitval door schoolgebonden buitenschoolse activiteiten als
werkweken, internationale uitwisseling, cultuurreizen, sporttoernooien, excursies,
verlof voor eigen bijscholing, vergaderingen et cetera;
- het toetsen van de algemene vaardigheden uit domein A zoals taalvaardigheden,
informatievaardigheden, et cetera;
- de organisatie van oriëntatie op studie en beroep en de rol van de vakken daarin.
Al deze factoren hebben invloed op de beslissing over:
- de verdeling van de leerstof over de opeenvolgende jaren;
- de voorbereiding op de schoolexamenonderdelen en het centraal examen;
- het al of niet opnemen van voor het centraal examen aangewezen subdomeinen in
het schoolexamen, hoeveel en wanneer;
- de invulling van de door de school te bepalen onderdelen van het
natuurkundeprogramma en de wijze van examinering.
De gewenste detaillering in de beschrijving van de onderdelen van het PTA wordt op
schoolniveau aangegeven. Het PTA dient een raamdocument te zijn, waarbinnen later
door middel van gedetailleerde studiewijzers de precieze inhoud en werkwijze aan
leerlingen duidelijk gemaakt wordt. Daarom verdient een korte typering en een globale
⏐ 46

omschrijving van de vakinhoud de voorkeur boven een gedetailleerde beschrijving, die
in de loop van het schooljaar kan leiden tot knelpunten voor leerlingen en docenten
en zelfs een officiële wijziging van het PTA tot gevolg kan hebben.
De vakinhoud voor een schriftelijke toets kan in het PTA globaal beschreven worden
als 'door vaksectie te bepalen onderdelen over het subdomein: Gas en vloeistof'.
In de studiewijzer kan dan gedetailleerd worden opgenomen welke pagina's, opgaven,
schema's uit het leerboek, welke video's, aantekeningen en andere bronnen tot de stof
voor deze toets behoren.
Bij een praktische opdracht volstaat de omschrijving 'door vaksectie te bepalen
praktische opdracht'.
Als de school kiest voor het opnemen van andere vakonderdelen volstaat het om dat
in het PTA te typeren als bijvoorbeeld 'door vaksectie te bepalen thema' of
'actualiteitsopdracht' of 'verbredingsopdracht' of 'verdiepingsopdracht'. Het is niet
aan te bevelen om in het PTA op te nemen 'door leerling te bepalen thema' , ook al is
de school voornemens om leerlingen de ruimte te geven hierin eigen keuzes te maken.
Het PTA is een wettelijke regeling en het zou niet zo moeten zijn dat ouders en/of
leerlingen met het PTA in de hand de weg naar de rechter zoeken om wettelijk af te
dwingen dat hun zoon of dochter een thema voor een schoolexamenonderdeel kiest
dat niet aan de criteria van de vaksectie/docent voldoet.
5.3 Weging
De school mag zelf bepalen hoe de weging is tussen de verschillende onderdelen van
het schoolexamen.
⏐ 47

6. Afstemming met andere
vakken
6.1 Afstemming tussen natuurkunde en biologie
Bij het centraal examen biologie kunnen vragen worden gesteld waarbij leerlingen
natuurkundige begrippen moeten kunnen hanteren die niet in het biologieprogramma
zijn opgenomen. Over de behandeling van deze onderwerpen is afstemming nodig.
Voor een goede afstemming over het onderwijs en de toetsing van subdomeinen voor
het schoolexamen die inhoudelijk in elkaars verlengde liggen en elkaar zelfs kunnen
overlappen is overleg nodig tussen de vaksecties biologie en natuurkunde. Hierbij kan
ook besloten worden om deze subdomeinen in één opdracht te toetsen, waarvan een
gedeelte onderdeel is van het schoolexamen natuurkunde en een ander gedeelte
onderdeel van het schoolexamen biologie.
Als de school er voor kiest om zelf onderdelen van het programma natuurkunde aan te
wijzen, is een breed scala aan onderwerpen denkbaar uit het grensgebied tussen
biologie en natuurkunde. Hierbij kan dan bijvoorbeeld worden gekozen voor thema's
uit de interdisciplinaire biomedische technologie dan wel thema's waarbij de
natuurkundige en biologische aspecten apart worden uitgewerkt.
De volgorde van de domeinen en subdomeinen in het programma natuurkunde is een
opsomming van vaardigheden en vakinhoud en geenszins een volgorde waarin deze in
het onderwijs aan de leerlingen worden aangeboden. Het is aan te bevelen om met de
gekozen leermiddelen voor biologie en natuurkunde een zodanige volgorde te bepalen,
dat bij natuurkunde natuurkundige begrippen geïntroduceerd kunnen worden die in
het biologieprogramma voorkomen. Omgekeerd biedt het biologieprogramma
contexten, waarop bij natuurkunde kan worden aangesloten en voortgebouwd. Na
2007 is voor leerlingen in het profiel Natuur & Gezondheid natuurkunde ook geen
verplicht profielvak meer, maar een van de profielkeuzevakken. Dat neemt niet weg
dat leerlingen er baat bij hebben als docenten biologie en natuurkunde:
- voor de natuurkundige begrippen dezelfde definities gebruiken;
- bij natuurkunde refereren aan de contexten waarbinnen leerlingen de betreffende
begrippen bij biologie kregen aangereikt.
6.2 Afstemming tussen natuurkunde en scheikunde
Tussen het programma natuurkunde en scheikunde is geen directe
'afhankelijkheidsrelatie'.
Na 2007 is voor leerlingen in het profiel Natuur & Gezondheid natuurkunde ook geen
verplicht profielvak meer, maar een van de profielkeuzevakken.
⏐ 49

Dat neemt niet weg dat leerlingen er baat bij hebben als docenten scheikunde en
natuurkunde:
- voor de natuurkundige begrippen dezelfde definities gebruiken;
- bij natuurkunde refereren aan de contexten waarbinnen leerlingen de betreffende
begrippen bij scheikunde kregen aangereikt.
Als de school er voor kiest om zelf onderdelen van het programma natuurkunde aan te
wijzen, is een breed scala aan onderwerpen denkbaar uit het grensgebied tussen
natuurkunde en scheikunde. Hierbij kan dan bijvoorbeeld worden gekozen voor
thema's uit de interdisciplinaire fysische, dan wel biofysische chemie dan wel thema's
waarbij de scheikundige en fysische aspecten apart worden uitgewerkt. Interessant zijn
ook contexten uit de chemische technologie en duurzaamheidsvraagstukken, vooral
als daarbij energetische berekeningen en beschouwingen een rol spelen.
Ook een verdere verkenning van de fysische eigenschappen van o.a. synthetische
polymeren biedt mogelijkheden voor afstemming tussen scheikunde en natuurkunde.
Te denken valt aan geleidende polymeren, nanomaterialen, kogelwerende materialen
enzovoort.
6.3 Afstemming tussen natuurkunde en wiskunde
Voor het juist verwerken van meetresultaten in grafieken en statistieken is wiskundige
basiskennis nodig. Naarmate een kwantitatieve aanpak belangrijker is, zal ook de
vertaling van meetresultaten via grafieken naar formules meer aandacht krijgen. Met
de grafische rekenmachine zijn dergelijke berekeningen geautomatiseerd. Meerdere
computerprogramma’s, waaronder Coach-5, bieden mogelijkheden om meetresultaten
te analyseren en verwerken.
Het gebruik maken van numerieke modellen om fysische processen te simuleren is een
belangrijk raakvlak met wiskunde.
Het is dan ook zeker een zinvolle bezigheid om op schoolniveau met de sectie
wiskunde om tafel te gaan om tot afstemming te komen. Afstemming op inhoud, op
tijdsplanning en taalgebruik.
6.4 Afstemming tussen natuurkunde en natuur, leven en
technologie
Natuur, leven en technologie zal als profielkeuzevak kunnen worden gekozen door
leerlingen met de profielen Natuur & Gezondheid en Natuur & Techniek. Alle scholen
kunnen het vak aanbieden vanaf 1 augustus 2007. De ontwikkeling van het vak vindt
plaats door de Stuurgroep Natuur, Leven en Technologie en het Landelijk
Ontwikkelpunt NLT. Informatie over het vak kunt u vinden op de website
www.betavak-nlt.nl en in de handreiking die voor dit vak zal verschijnen.
Het vak wordt modulair van opzet. Het Landelijk Ontwikkelpunt NLT coördineert de
ontwikkeling van diverse NLT-modules. De modules worden geschreven door docenten
uit voortgezet onderwijs en hoger onderwijs. In de modules is veel aandacht voor
samenwerking met het hoger onderwijs. De invulling van het vak kan, wanneer de
school daarvoor kiest, van leerling tot leerling verschillen.
Afstemming met natuurkunde kan plaatsvinden op verschillende manieren. Enerzijds
kunnen NG-leerlingen zonder natuurkunde in de vrije ruimte van NLT relevante
onderdelen uit het natuurkunde-curriculum volgen. Anderzijds zullen diverse NLTmodules
verdieping en verbreding van het natuurkunde-programma bieden.
⏐ 50

Bijvoorbeeld op het gebied van hoge energiefysica, elementaire deeltjes fysica,
kosmische straling, astrofysica, biomedische wetenschappen, milieuwetenschappen en
aardwetenschappen.
6.5 Afstemming tussen natuurkunde en ANW op vwo
Vanaf 2007 gaat de omvang van het vak ANW op vwo terug van 200 naar 120 slu.
Sedert 2000 heeft de school een zeer grote vrijheid bij het bepalen van inhoud en
wijze van examinering in het schoolexamen van ANW.
De inhoud van het ANW-programma heeft overlap met enkele subdomeinen. Het
betreft uit Domein A: 'Vaardigheden' de volgende subdomeinen:
Subdomein A1: Taalvaardigheden
Subdomein A3: Informatievaardigheden
Subdomein A5: Ontwerpvaardigheden
Subdomein A6: Onderzoeksvaardigheden
Subdomein A7: Maatschappij, studie en beroep.
Bij ANW biedt het kerndomein 'Domein B: Analyse van en reflectie op natuurwetenschap
en techniek' brede mogelijkheden om in te zoomen op historische, actuele
en toekomstige ontwikkelingen in de natuurwetenschappen en technologie o.a.:
- ontwikkeling van biomedische toepassingen, diagnostisch, therapeutisch en
revaliderend;
- ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid en milieu;
- hstorische ontwikkeling van het wereldbeeld in het perspectief van de periode.
Als de school kiest voor ANW-klassen met leerlingen van de Maatschappijprofielen of
Natuurprofielen kunnen natuurkundige contexten binnen ANW per profiel
verschillend worden uitgewerkt. Hiermee kan voor leerlingen uit de Natuurprofielen
een overlap met het natuurkundeprogramma worden voorkomen.
Vanaf 2007 zijn de eindtermen ANW domein B voor havo identiek opgenomen in het
vak natuurkunde, scheikunde en biologie. Bij elk van de 3 vakken is er 40 slu
gereserveerd voor dit domein A2. Uiteraard dienen de drie vakken de vakinhoud en de
wijze van behandeling en toetsing op elkaar af te stemmen. Het is voor de hand
liggend dat elk van de 3 vakken de ANW-stof zal integreren in de eigen
kennisgebieden van het betreffende vak.
6.6 Afstemming tussen natuurkunde en Nederlands
Voor een goede afbakening van de bijdrage van het vak natuurkunde aan de
taalvaardigheden van de leerling is afstemming met Nederlands wenselijk. Daarbij is
het van belang dat:
- docenten natuurkunde weten hoe bij Nederlands leesvaardigheden (intensief en
extensief lezen) worden aangeboden en welke begrippen en strategieën daarbij
voorkomen;
- docenten Nederlands weten op welke problemen allochtone leerlingen kunnen
stuiten bij het bestuderen van natuurkundige vakteksten en het gebruiken van
vakgerichte bronnen als vakliteratuur, natuurwetenschappelijk- journalistieke
artikelen;
- docenten zo mogelijk afspraken maken over examinering en beoordeling van de
taalvaardigheden en informatievaardigheden in het schoolexamen.
⏐ 51

6.7 Afstemming tussen natuurkunde en Engels/Duits
Als leerlingen zelfstandig bronnen zoeken en raadplegen komen ze al gauw bij
Engelstalige bronnen terecht, zeker als ze op zoek zijn naar animaties, schema's en
afbeeldingen. Het is aan te bevelen dat ze bij natuurkunde vertrouwd raken met het
verwerken van informatie uit goed geïllustreerde Engelse en Duitse websites. Ook als
voorbereiding op het vervolgonderwijs, vooral omdat veel vakliteratuur hoofdzakelijk
in het Engels en Duits gepubliceerd wordt, is kennis van deze moderne vreemde talen
onontbeerlijk.
Voor docenten natuurkunde is het wenselijk dat ze zich een goed beeld vormen van
het type Engelse en Duitse teksten waaruit vwo-leerlingen informatie moeten kunnen
halen en verwerken in de vreemde taal of in het Nederlands.
Uit vernieuwende natuurkundeprojecten in Duitsland en Groot-Brittannië
(twentyfirstcentury science) komt volop leerlingenmateriaal beschikbaar dat zo
duidelijk is dat het zonder vertaling in het Nederlandse onderwijs kan worden ingezet.
Veel lesmateriaal dat is ontwikkeld voor internationale scholen is via internet
wereldwijd beschikbaar. Ook Nederlandse docenten en leerlingen kunnen hiervan
gebruik maken.
⏐ 52

7. Onderdelen naar keuze van de
school
7.1 Ruimte in het programma
Het herziene examenprogramma natuurkunde is gebaseerd op 440 slu, maar voor
natuurkunde in de tweede fase na 2007 zijn 480 slu beschikbaar. Dan is er dus 40 slu
niet ingevuld – dat is de ruimte voor onderdelen naar keuze van de school. Deze
onderdelen vallen onder het schoolexamen.
Voor de keuze-onderdelen heeft de school een aantal opties, die in de volgende
paragrafen kort worden uitgewerkt. Het is niet noodzakelijk dat de onderdelen naar
keuze van de school voor alle leerlingen hetzelfde zijn. In de vormvoorschriften voor
het schoolexamen staat uitdrukkelijk vermeld dat deze voor leerlingen verschillend
kunnen zijn.
Aan het einde van hoofdstuk 3 zagen we al dat de vrijheid van scholen om het
schoolexamen vorm te geven in het nieuwe tweede-fase-programma in drie opzichten
is vergroot.
- Ten eerste kunnen scholen domeinen waarop het centraal examen betrekking heeft
laten terugkeren in het schoolexamen.
- Ten tweede kunnen scholen ervoor kiezen vakonderdelen op te nemen in het
schoolexamen die niet als domein in het examenprogramma genoemd staan.
- Deze kunnen bovendien per leerling verschillen, wat keuzemogelijkheden voor de
individuele leerling inhoudt.
7.2 Practicum, eigen onderzoek, ontwerp
Uit de onderzoeken van het Tweede Fase Adviespunt en de inspectie komt naar voren
dat docenten natuurkunde binnen het programma van 1998 te weinig ruimte zien
voor practicum, met name voor leerlingen die Natuurkunde 1 doen.
Met het geglobaliseerde programma voor het schoolexamen, de beperking van het
centraal examen tot ongeveer 75% van het programma én de 40 slu die niet zijn
ingevuld kan het practicum de aandacht krijgen die in het schoolbeleid past.
Het practicum kan daarbij meerdere functies hebben:
1. voorbereiding op het aanleren van theorie;
2. illustratie van de theorie;
3. oefening in het kunnen toepassen van de theorie;
4. aanleren technisch-, instrumentele vardigheden;
5. aanleren onderzoeksvaardigheden;
6. examinering.
Deze vormen van practicum kenmerken zich door een nogal gesloten karakter, met
duidelijke handelingsinstructies en een beperkt aantal uitwerkingsrichtingen.
Voor de invoering van de tweede fase in 1998 was er in het natuurkundeveld een
breed palet aan 'good practice' voor het eigen experimenteel onderzoek. Daarbij
bepaalt de leerling zelf de onderzoeksvraag, ontwerpt hij experimenten ter verificatie
⏐ 53

of falsificatie van de hypothese, bespreekt hij kritisch de resultaten en hun
betrouwbaarheid, trekt hij conclusies en evalueert hij alle fasen van het onderzoek. Als
voorbereiding op het profielwerkstuk is het wenselijk dat leerlingen in kleinere
onderzoeken in de vorm van praktische opdrachten ervaring opdoen met voorbeelden
van eigen experimenteel onderzoek.
Pas na de invoering van de tweede fase hebben docenten en leerlingen uit projecten
als Techniek 15+ een aantal handvatten uit de wereld van technisch ontwerpers
aangereikt gekregen, waarmee leerlingen binnen natuurkundige contexten o.a.
- kennismaken met de fasen van het ontwerpproces;
- delen van het ontwerpproces zelfstandig leren uitvoeren;
- alle fasen van een ontwerp van probleemanalyse tot en met het testen van het
prototype en evaluatie van het ontwerpvoorstel zelfstandig uitvoeren.
Wie als docent eenmaal over de drempel van technisch ontwerpen heen is, raakt
enthousiast en gemotiveerd door het enthousiasme, de motivatie, creativiteit en
resultaten van de leerlingen. Ook in de onderbouw al kan technisch ontwerpen in
samenhang met het vak techniek binnen het leergebied Mens en Natuur aangeleerd
worden (www.techniek12plus.nl). Het is aan te bevelen dat leerlingen bij de
natuurwetenschappelijke profielvakken zoveel ervaring en inzicht in ontwerpen
opdoen, dat ze bij hun profielwerkstuk de keuze voor een onderzoek cq. ontwerp op
een gelijkwaardige basis kunnen maken.
7.3 Olympiade en andere wedstrijden
Al vanaf 1982 wordt de Nederlandse Natuurkunde Olympiade (NNO) georganiseerd. Op
deze plek willen we deelname van leerlingen (eventueel klassikaal) aan deze
olympiade nog eens extra onder de aandacht van vakdocenten en scholen brengen. Op
een steeds groter aantal scholen kiezen docenten bewust voor deze mogelijkheid. Ze
nemen dit op in hun PTA, zien het in voorkomende gevallen als een praktische
opdracht, geven bonuspunten indien de score van een leerling boven een bepaalde
drempel komt of bouwen een compensatie in voor andere programma onderdelen als
een leerling deelneemt.
Steeds meer docenten zien het ook als een gelegenheid om het niveau van de
leerlingen te meten met andere scholen (zie ook 8.4 kwaliteitszorg), maar ook het
schoolinterne wedstrijdelement kan interessant zijn.
European Union Science Olympiad (EUSO) is een wedstrijd voor leerlingen onder de 17
jaar uit alle EU landen. Elk EU-land kan een team afvaardigen dat multidiscilplinair is
samengesteld uit natuurkunde, scheikunde en biologie studenten
(http://www.euso.dcu.ie/euso/home/index.htm).
7.4 Vernieuwende projecten
Uit diverse onderzoeken komt naar voren dat docenten het examenprogramma als een
keurslijf ervaren en vernieuwende projecten niet in de natuurkundeklassen kunnen
landen. De geglobaliseerde eindtermen voor het schoolexamen en de 40 slu ruimte
bieden vanaf 2007 deze projecten volop nieuwe kansen. In onderwijsvaktijdschriften
is de laatste jaren veel aandacht besteed aan vernieuwende projecten voor
natuurkundeonderwijs. Er zijn tal van 'good practices' te vinden. Om deze reden geven
we een projectenoverzicht in deze handreiking. Er is zeker niet gestreefd naar een
⏐ 54

volledig overzicht. Onderstaande projecten zijn vaak ontwikkeld binnen het
programma van 1998 en zijn niet aangepast aan het programma van 2007. Er is ook
niet gestreefd naar een volledig overzicht. Omdat URL's in de loop van de tijd kunnen
wijzigen kan het voorkomen dat het voorkomen dat onderstaande verwijzingen niet
meer actief zijn. Meestal is de nieuwe URL via een zoekmachine te vinden.
Overzicht van vernieuwende activiteiten en projecten bij natuurkunde havo-vwo
Natuurkunde.nl
De community voor natuurkunde
Salters Advanced Physics Project
England
is a context-led course placing
students' learning in the environment
and in situations in which physics is
met in real life
Actualiteit
Sonate Centrum voor Bèta-Didactiek
(CD-ß) van de Universiteit Utrecht
Technologie & Samenleving
Technologie & Duurzaamheid
Techniek 15+, ontwerpopdrachten
natuurkunde
CMA Centrum voor Microcomputer
Applicaties
Toepassingen op het gebied van
technische automatisering,
meetgegevens verzamelen en
verwerken.
AMSTEL Instituut
Het AMSTEL Instituut onderzoekt en
verbetert het onderwijs in wiskunde,
natuurwetenschappen en techniek
Project moderne natuurkunde op vwo
Computerondersteund modelleren
Digitaal Overzicht Praktische
Opdrachten natuurkunde,
www.pieternieuwland.nl (Vakken –
DOPO)
⏐ 55
www.natuurkunde.nl
http://digischool.kennisnet.nl/community_na
http://www.york.ac.uk/org/seg/salters/physics
www.stepnet.nl
http://www.cdbeta.uu.nl/vo/sonate
http://www.techniek12plus.nl
http://www.techniek12plus.nl
www.techniek15plus.nl
http://www.cma.science.uva.nl/
http://www.science.uva.nl/amstelinstituut/
home.cfm
http://www.phys.uu.nl/~wwwpmn/
http://www.cdbeta.uu.nl/vo/modelleren/
default.php
http://www.pieternieuwland.nl/Menu_Items/
Vakken/dopo-nieuw/index.html

Ecodesign, duurzame
ontwerpopdrachten
VWO Bovenbouwpracticum
Natuurkunde
Science across the World,
Students are exchanging information,
opinions and ideas on a variety of
science topics with young people in
every continent
Twentyfirstcenturyscience
Natuurkundig onderzoek voor
profielwerkstukken
Physik im Kontext (piko)
möchte die naturwissenschaftliche
Grundbildung junger Menschen
verbessern und setzt dabei am
Physikunterricht der allgemein
bildenden Schule an
TUD
Je kunt de TU Delft vragen je te helpen
bij moeilijke vraagstukken of
experimenteel onderzoek of een
onderwerp voor een werkstuk opdoen
Platform Bèta/Techniek
Er wordt gestreefd naar aantrekkelijk
en eigentijds onderwijs in bèta en
techniek en aantrekkelijke banen in het
bèta/techniek domein
Leerlingen van het vwo werken
zelfstandig aan verschillende
onderdelen uit het examenprogramma
voor natuurkunde
Kennisbank Techniek
Jet-Net, Jongeren en Technologie
Netwerk Nederland, is een
samenwerkingsverband tussen
bedrijfsleven, onderwijs, intermediaire
organisaties en de ministeries van
OCW en EZ
Natuurwetenschap in het Nieuws
⏐ 56
www.itdg.org (Education)
http://www.cdbeta.uu.nl/natdid/bbp/
www.scienceacross.org
http://www.twentyfirstcenturyscience.com/
http://www.nat.vu.nl/edu/vwopracticum.html
http://www.uni-kiel.de/piko/
http://www.scholierenlab.tudelft.nl/doc/
links.asp
http://www.deltapunt.nl/
http://home01.wxs.nl/~ouwer273/
docenten.htm
http://www.platform-axis.nl/
http://www.jet-net.nl/
http://www.phys.uu.nl/~natunws/

Geschiedenis in ANW, technologie en
het dagelijks leven.
NVON
Nederlandse Vereniging voor het
Onderwijs in de Natuurwetenschappen
Kennislink
wetenschappelijke informatie
toegankelijk voor scholieren
Bètasteunpunt RU Groningen, o.a. voor
pws-ondersteuning
Exo-steunpunt Radboud Universiteit
Nijmegen
VWO-campus Wageningen
Universiteit, voor pws- ondersteuning
en experimenten
⏐ 57
http://www.utwente.nl/elan/elan/nieuws/
ANW.doc/
http://www.nvon.nl
www.kennislink.nl
http://www.rug.nl/scholieren/
profielwerkstukken/betasteunpunt/index
http://www.ru.nl/exo/
www.vwo-campus.net
Studiekiezers Universiteit Utrecht http://stage1.phys.uu.nl/studiekiezers/
(kijk bij activiteiten)
Werkstuklab Universiteit van
Amsterdam
Bètasteunpunt aard- en
levenswetenschappen Vrije Universiteit
Bètasteunpunt exacte wetenschappen
Vrije Universiteit
Pre-university college Leiden: studeren
voor scholieren
Pre-university college Utrecht
Aarde.nu,
lesmateriaal en pws-ondersteuning
over geofysische onderwerpen
7.5 Nieuwe Natuurkunde
http://www.studeren.uva.nl/
profielwerkstukken/
http://www.vu.nl/go.cfm/linkID/C2E15AAA-
A203-42AC-A4BA2A7360039E21
http://www.vu.nl/go.cfm/linkID/777EE581-
0A62-4B30-90502C722D2E27F0
http://www.studereninleiden.leidenuniv.nl/
index.php3?m=9&c=947
http://w3.tue.nl/nl/diensten/stu/puc
http://www.aarde.nu
In het projectvoortsel van de KNAW, Nederlands platform Natuurkunde vinden we
onderstaande beschrijving van het werk van de Commissie Vernieuwing
Natuurkundeonderwijs:
"De Commissie Vernieuwing Natuurkundeonderwijs brengt advies uit over de
kernconcepten en de kernvaardigheden natuurkunde die in de nieuwe natuurprofielen
HAVO en VWO onderwezen moeten gaan worden, zowel wat betreft de inhoud, de

examens als de didactiek. Op basis van dit advies ontwerpt de commissie een integraal
examenprogramma en een implementatietraject. De looptijd van het project is 5 jaar
(1 januari 2005 - 31 december 2009) met externe audits na twee jaar en vier jaar.
De commissie zal werken in drie fasen: in de eerste fase tot midden 2005 zal de
commissie bezig zijn met het opstellen van een visiedocument en een conceptexamenprogramma
op hoofdlijnen. Deze twee documenten worden afgestemd met het
onderwijsveld door middel van een webforum en door raadpleging van een
klankbordgroep. In de volgende fase worden een aantal proefprojecten met nieuw
materiaal voor leerlingen en docenten gestart op scholen, te beginnen in klas 3. De
resultaten hiervan worden gevalideerd en op basis hiervan wordt door de commissie
midden 2006 een concept-examenprogramma gepubliceerd. In de derde fase wordt het
integrale examenprogramma beproefd, geëvalueerd en bijgesteld in een cyclisch proces
van veldexperimenten op proefscholen in samenhang met de andere binasvakken.
Na validatie door het veld wordt het definitieve examenprogramma uiterlijk per 1
december 2009 aangeboden aan OC&W ter vaststelling door de minister."
Over de opdracht aan en de samenstelling van de commissie zegt het projectvoorstel
het volgende:
”De Commissie Vernieuwing Natuurkundeonderwijs ontwikkelt een visie op het
lesprogramma van het vak natuurkunde in de natuurprofielen HAVO en VWO. Deze
visie omvat de kernconcepten en de kernvaardigheden natuurkunde die in de nieuwe
natuurprofielen HAVO en VWO onderwezen moeten gaan worden, en dient als richtlijn
bij het ontwerpen van een concept-examenprogramma. In een cyclisch proces van
testen in veldexperimenten en bijstellen wordt het examenprogramma ontwikkeld in
samenwerking met het onderwijsveld, zowel wat betreft de inhoud, als de examenvorm.
De praktische uitvoerbaarheid van de voorstellen is daarbij een expliciet aandachtpunt.
Het examenprogramma en de vernieuwing van het vak natuurkunde moeten bijdragen
aan het aantrekkelijker maken van het bètaonderwijs en de belangstelling voor
vervolgopleidingen in de sector natuur en techniek en de levenswetenschappen
stimuleren.
De Commissie Vernieuwing Natuurkundeonderwijs:
- werkt vanuit een visie op de plaats van het vak natuurkunde in het geheel van de
natuurwetenschappen en de maatschappelijke toepassingen in de moderne
samenleving;
- benoemt vanuit deze visie de kernconcepten en de kernvaardigheden natuurkunde
die in de nieuwe natuurprofielen HAVO en VWO onderwezen moeten gaan worden;
- plaatst deze concepten en vaardigheden in voor leerlingen aansprekende
maatschappelijke, beroepsgerichte, experimentele en theoretische contexten;
- toetst het integrale examenprogramma op doelstellingen en praktische
uitvoerbaarheid in een cyclisch innovatieproces op proefscholen;
- doet na validatie door het veld voorstellen voor de examenprogramma’s en de
examinering van het vak natuurkunde in HAVO en VWO, ter vaststelling door de
minister.
⏐ 58

De commissie betrekt daarbij:
- de samenhang met de andere natuurwetenschappelijke vakken;
- de samenhang met de profielgerichte wiskunde;
- de relatie met de onderbouw en het derde leerjaar;
- de resultaten van didactisch onderzoek en relevante buitenlandse voorbeelden;
- de aansluiting bij een breed scala van vervolgopleidingen in de sectoren bèta en
techniek.
De Commissie Vernieuwing Natuurkundeonderwijs is verantwoordelijk voor de
uitvoering van de hierboven beschreven opdracht. De commissie heeft de opdracht een
integraal examenprogramma te ontwerpen en te toetsen in een innovatietraject. De
looptijd van het project is 5 jaar (1 januari 2005 - 31 december 2009) met externe
audits na twee jaar en vier jaar. Het definitieve examenprogramma wordt uiterlijk per
1 december 2009 aangeboden aan OCW ter vaststelling door de minister.
De Commissie moet zo samengesteld zijn dat expertise op het gebied van de
natuurkunde en het natuurkunde onderwijs evenwichtig aanwezig is. De hoofdgebieden
in de natuurkunde, waaronder ook de sterrenkunde wordt gerekend, moeten herkenbaar
zijn met een substantiële inbreng door actieve HAVO/VWO-docenten. Er zal ook een
balans moeten zijn tussen leden met een WO en HBO achtergrond.”
Informatie over de ontwikkelingen rond Nieuwe Natuurkunde vindt u op de website
http://www.nieuwenatuurkunde.nl/.
⏐ 59

8. Vernieuwing examinering
8.1 Centraal examen
In de uitwerkingsnotitie Examens Koers VO worden een aantal voorstellen voor
vernieuwing gedaan. Zie voor de volledige tekst van het voorstel
http://www.minocw.nl/brief2k/2004/doc/59215b.pdf .
- Onderzocht wordt of het mogelijk is om meerdere examenmomenten per jaar in te
voeren. Hiervoor start in 2005/2006 een pilot waarin drie volwaardige tijdvakken
worden opengesteld, te weten in mei, augustus en januari. De leerling krijgt dan
het recht om drie keer per jaar in één of meer vakken centraal examen af te
leggen. Tijdens de pilot (2005-2008) wordt ook onderzocht hoe en of tussentijdse
instroom in het hoger onderwijs mogelijk is.
- Ook wordt voorgesteld om het mogelijk te maken dat leerlingen in het voorlaatste
jaar een centraal examen afleggen. Leerlingen kunnen dan, binnen het aanbod van
de school, één of meer vakken in het voorlaatste jaar afsluiten met een centraal
examen.
- Een derde voorstel is het mogelijk maken dat havo-leerlingen in een of meer
vakken op vwo-niveau examen doen. In het kader van de aanpassingen van de
tweede fase per 2007 wordt de wet op het voortgezet onderwijs gewijzigd. In het
wetsvoorstel daartoe wordt geregeld dat havo-leerlingen op vwo-niveau examen
mogen doen, nu niet alleen in het vrije deel, maar ook in het gemeenschappelijk en
het profieldeel. Het diploma blijft echter een havo-diploma.
Alle leerlingen moeten in de toekomst bij hun centraal examen laten zien dat zij in
staat zijn op nuttige wijze de computer te gebruiken.
Voor natuurkunde 1,2 en biologie lopen tegelijkertijd experimenten met ComPex-
examens (centraal examen per computer). Meer informatie hierover vindt u op
http://www.citogroep.nl/vo/ce/compex/ en www.cevo.nl.
Deze wijzigingsvoorstellen hebben invloed op de keuzes, die scholen als geheel,
bètasecties of de vaksectie natuurkunde maken over de invoering van de nieuwe tweede
fase in 2007.
8.2 Schoolexamen
Vernieuwing van de examinering speelt zich nu in eerste instantie af binnen de
schoolexamens. Met het perspectief dat als uiteindelijk bij Nieuwe Natuurkunde het
grootste deel van het eindcijfer wordt bepaald door het schoolexamen het ook logisch
is, dat hier het zwaartepunt van de vernieuwing komt te liggen.
Voor vernieuwing van de schoolexamens mogen we veel verwachten van uitwisseling
van scholen met universiteiten en hogescholen. Darnaast kan op andere manieren aan
vernieuwing van schoolexamens worden gewerkt.
⏐ 61

Daarbij valt te denken aan:
- openboektoetsen;
- projecten;
- modules gevolgd en getoetst binnen het vervolgonderwijs;
- groepstoetsen;
- praktijktoetsen o.a. van een stage;
- practicumtoetsen;
- nationale Natuurkunde Olympiade;
- digitale toetsen, eventueel met meerdere afnamemomenten per jaar;
- schriftelijke toets met bronnenmateriaal dat een week voor de toets aan leerlingen
wordt uitgereikt.
8.3 Kwaliteitszorg schoolexamen
In de huidige lespraktijk wordt bij schoolexamens veel gebruik gemaakt van vragen
uit centrale examens van voorgaande jaren. Dit heeft natuurlijk de functie om
leerlingen voor te bereiden op het maken van een centraal examen. Anderzijds beperkt
dit de ruimte om binnen het schoolexamen met andere vormen van toetsing en
afsluiting gedifferentieerder dan met schriftelijke toetsen te beoordelen welke kennis
en vaardigheden leerlingen hebben verworven en op verschillende niveaus kunnen
hanteren. Na 2007 wordt een deel van de stof alleen in het schoolexamen getoetst en
kan de school kiezen voor een korter traject als voorbereiding op het centraal examen.
De vormvoorschriften voor het schoolexamen zijn beperkt, waardoor de vraag ontstaat
wie de kwaliteit van de schoolexamens bewaakt. Informatie hierover is in het
docentenveld nog onvoldoende verspreid.
De schoolleiding is verantwoordelijk voor het bewaken van de kwaliteit van de
schoolexamens. Veel informatie over kwaliteitszorg wordt gebundeld op
www.kwaliteitsring.nl.
Hiervoor is o.a. het instrument 'Scan Kwaliteitszorg Schoolexamens VO’ ontwikkeld,
dat ook een handreiking biedt voor verbetering van het bestaande
kwaliteitszorgszorgsysteem voor schoolexamens binnen de school. Dit kunt u
downloaden op http://www.schoolmanagersvo.nl.
De Commissie Van Koten concludeert in het rapport 'Chemie tussen context en
concept, ontwerpen voor vernieuwing' dat er instrumenten nodig zijn voor
kwaliteitsbepaling en kwaliteitsmeting van schoolexamens. Het rapport vermeldt
hierover het volgende:
"Het is van groot belang dat de kwaliteit van de schoolexamens geborgd is. Daarom
moeten instrumenten worden ontwikkeld voor de beoordeling en kwaliteitsverbetering
van schoolexamens. Kwaliteitsborging komen ook tegemoet aan de behoefte van docent,
schoolleiding, leerling en ouders aan een vorm van extern gelegitimeerde beoordeling.
Daarvoor zijn verschillende opties denkbaar. Zo valt te denken aan benchmarking
(kwaliteitsbepaling door vergelijking met andere scholen) of intercollegiale consultatie
bij de ontwikkeling van schoolexamens."
Dit advies is uiteraard ook van toepassing op schoolexamens voor natuurkunde.
⏐ 62

Met hbo- en w.o.- instellingen in de regio kunnen afspraken worden gemaakt over het
aanbieden van modules die mee kunnen wegen in het SE enerzijds, maar die
anderzijds vrijstelling opleveren binnen de betreffende instelling als de leerling daar
zijn vervolgopleiding gaat doen. De modules zouden door de school, maar ook door de
vervolgopleiding (voor meerdere toeleveringsscholen tegelijk) aangeboden kunnen
worden.
In het bedrijfsleven is sinds enkele decennia het begrip ISO-norm een ingeburgerd
begrip. Hierbij beschrijft en publiceert een bedrijf zijn eigen bedrijfsproces en
kwaliteitszorg. Het bedrijf garandeert daarmee aan derden dat het altijd volgens de
zich zelf gestelde normen zal werken. Externe gecertificeerde bureaus voeren op
gezette tijden audits. Bij positief resultaat van zo’n audit wordt de ISO-certificering
verlengd. Een soortgelijk kwaliteitsborgingsysteem zou ook voor scholen denkbaar
zijn.
⏐ 63

Bijlage 1
Examenprogramma natuurkunde
havo/vwo
Havo
Het eindexamen
Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen.
Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen:
Domein A1 Vaardigheden
Domein A2 Analyse van en reflectie op natuurwetenschap en techniek
Domein B Elektrische processen
Domein C Licht en geluid
Domein D Kracht en beweging
Domein E Materie en energie.
Het centraal examen
Het centraal examen heeft betrekking op de subdomeinen B1, B2, C1, C2, D1, D2 en
E2, in combinatie met de vaardigheden uit domein A1.
De CEVO kan bepalen, dat het centraal examen ten dele betrekking heeft op andere
subdomeinen, mits de subdomeinen van het centraal examen tezamen dezelfde
studielast hebben als de in de vorige zin genoemde.
De CEVO stelt het aantal en de tijdsduur van de zittingen van het centraal examen
vast.
De CEVO maakt indien nodig een specificatie bekend van de examenstof van het
centraal examen.
Het schoolexamen
Het schoolexamen heeft betrekking op domein A1 en:
- de domeinen en subdomeinen waarop het centraal examen geen betrekking heeft;
- indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: een of meer domeinen of subdomeinen
waarop het centraal examen betrekking heeft;
- indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: andere vakonderdelen, die per kandidaat
kunnen verschillen.
⏐ 65

De examenstof
Domein A1: Vaardigheden
Subdomein A1-1: Taalvaardigheden
1. De kandidaat kan adequaat schriftelijk en mondeling communiceren over
natuurwetenschappelijke onderwerpen.
Subdomein A1-2: Reken-/wiskundige vaardigheden
2. De kandidaat kan een aantal voor het vak relevante reken-/wiskundige
vaardigheden toepassen om natuurwetenschappelijke problemen op te lossen.
Subdomein A1-3: Informatievaardigheden
3. De kandidaat kan, mede met behulp van ICT, informatie selecteren, verwerken,
beoordelen en presenteren.
Subdomein A1-4: Technisch-instrumentele vaardigheden
4. De kandidaat kan op een verantwoorde manier omgaan met voor het vak relevante
organismen en stoffen, instrumenten, apparaten en ICT-toepassingen.
Subdomein A1-5: Ontwerpvaardigheden
5. De kandidaat kan een technisch ontwerp voorbereiden, uitvoeren, testen en
evalueren.
Subdomein A1-6: Onderzoeksvaardigheden
6. De kandidaat kan een natuurwetenschappelijk onderzoek voorbereiden, uitvoeren,
de verzamelde onderzoeksresultaten verwerken en hieruit conclusie trekken.
Subdomein A1-7: Maatschappij, studie en beroep
7. De kandidaat kan toepassingen en effecten van natuurwetenschappen en techniek
in verschillende maatschappelijke situaties herkennen en benoemen. Tevens kan hij
een verband leggen tussen de praktijk van verschillende beroepen en de eigen
kennis, vaardigheden en attitude.
Domein A2: Analyse van en reflectie op natuurwetenschap en techniek
Subdomein A2-1: Kennisvorming
8. De kandidaat kan weergeven hoe natuurwetenschappelijke kennis ontstaat, welke
vragen natuurwetenschappelijke onderzoekers kunnen stellen en hoe ze aan
betrouwbare antwoorden komen.
Subdomein A2-2: Toepassing van kennis
9. De kandidaat kan analyseren hoe natuurwetenschappelijke en technische kennis
wordt toegepast en kan reflecteren op de wisselwerking tussen natuurwetenschap,
techniek en samenleving.
Subdomein A2-3: De invloed van natuurwetenschap en techniek
10. De kandidaat kan oordelen over de betrouwbaarheid van toegepaste
natuurwetenschappelijke kennis en een eigen mening over maatschappelijknatuurwetenschappelijke
vraagstukken vormen.
⏐ 66

Domein B: Elektrische processen
Subdomein B1: Elektriciteit
11. De kandidaat kan toepassingen van het gebruik van elektriciteit beschrijven, de
bijbehorende schakelingen en de onderdelen daarvan analyseren en de volgende
formules toepassen:
Q
I = , U = IR,
U = U1+ U2
+ ..., Rv = R1+ R2
+ ..., I = I1+ I2
+ ...,
t
⏐ 67
1 1 1
l E
= + + ..., R = ρ , P = , P = UI,
R R R
A t
v 1 2
2
P = I R.
Subdomein B2: Regelsystemen en signaalverwerking
12. De kandidaat kan een geautomatiseerd systeem ontwerpen en de werking van de
componenten beschrijven.
Subdomein B3: Elektromagnetisme
13. De kandidaat kan elektromagnetische verschijnselen verklaren en ten minste de
volgende formules toepassen:
Pnuttig
FL = BIl
, η = ⋅ 100%.
P
in
Subdomein B4: Opwekking en transport van elektrische energie
14. De kandidaat kan de opwekking en het transport van elektrische energie en de
werking van de benodigde onderdelen uitleggen en ten minste de volgende
formules toepassen:
UpNp = , Pp= Ps
.
U N
s s
Domein C: Licht en geluid
Subdomein C1: Licht
15. De kandidaat kan de eigenschappen van licht analyseren en toepassen op
technieken om beelden vast te leggen en de volgende formules toepassen:
sini
n,
sin r =
1 1
sin g = , S = ,
n f
1 1 1 b beeldgrootte
= + , N = = .
f b v v voorwerpgrootte
Subdomein C2: Trillingen en golven
16. De kandidaat kan het elektromagnetisch spectrum en de eigenschappen van
trillingen en golven beschrijven en toepassen op resonantie- en
interferentieverschijnselen en de volgende formules toepassen:
1
f = , λ = vT,
v = fλ,
2π ,
T
m l 1
T = T = 2π , l = n⋅ λ ( n = 1, 2, ... ),
2 C g
1
l = (2n−1) ⋅ λ ( n=
1, 2, ... ) .
4

Domein D: Kracht en beweging
Subdomein D1: Beweging
17. De kandidaat kan bewegingen beschrijven en analyseren en de volgende formules
toepassen:
Δs
Δv
1 2 2π
r
s() t = vt,
vgem
= , a = , s() t = at , v = .
2
Δ t Δ t
T
Subdomein D2: Kracht, arbeid en energie
18. De kandidaat kan krachten weergeven als vectoren en bij systemen in rust of
eenparige beweging de eerste wet van Newton toepassen. Tevens kan hij de tweede
en derde wet van Newton, de relaties tussen de begrippen kracht, arbeid en
vermogen, de wet van behoud van energie en de volgende formules toepassen:
1 2
Fz = mg,
m= ρV,
Fres = ma,
Ez = mgh,
Ek= mv , W = Fs,
2 tot k , W = Δ E
ΔE
P = , ,
Δ t
W
Enuttig
Pnuttig
P = P = Fv,
η = ⋅ 100%, η = ⋅ 100%,
t
Ein
Pin
Wuit
η = ⋅ 100%.
E
⏐ 68
in
Subdomein D3: Versnellen en vertragen
19. Verplaatst
Subdomein D4: Cirkelbeweging
20. Vervallen
Domein E: Materie en energie
Subdomein E1: Materie en energie
21. De kandidaat kan eigenschappen van materie en energie beschrijven en met behulp
van modellen verklaren en ten minste de volgende formules toepassen:
Q = cmΔ T,
Q = CΔ T.
Subdomein E2: Straling en gezondheid
22. De kandidaat kan eigenschappen en ontstaan van ioniserende straling beschrijven,
toepassingen daarvan verklaren en de effecten beschrijven van ioniserende straling
op mens en milieu. Daarnaast kan hij de energieproductie in een kerncentrale
beschrijven en de volgende formule toepassen:
A = N + Z,
H = QD,
Estr
D = ,
m
Subdomein E3: Kernenergie en techniek
23. Vervallen
2
E = mc .

Vwo
Het eindexamen
Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen.
Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen:
Domein A Vaardigheden
Domein B Elektriciteit en magnetisme
Domein C Mechanica
Domein D Warmteleer
Domein E Golven en straling.
Het centraal examen
Het centraal examen heeft betrekking op de subdomeinen B1, B3, C1, C2, C3, C4, E1,
E2 en E4, in combinatie met de daarbij behorende vaardigheden uit domein A.
De CEVO kan bepalen, dat het centraal examen ten dele betrekking heeft op andere
subdomeinen, mits de subdomeinen van het centraal examen tezamen dezelfde
studielast hebben als de in de vorige zin genoemde.
De CEVO stelt het aantal en de tijdsduur van de zittingen van het centraal examen
vast.
De CEVO maakt indien nodig een specificatie bekend van de examenstof van het
centraal examen.
Het schoolexamen
Het schoolexamen heeft betrekking op domein A en:
- de domeinen en subdomeinen waarop het centraal examen geen betrekking heeft;
- indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: een of meer domeinen of subdomeinen
waarop het centraal examen betrekking heeft;
- indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: andere vakonderdelen, die per kandidaat
kunnen verschillen.
De examenstof
Domein A: Vaardigheden
Subdomein A1: Taalvaardigheden
1. De kandidaat kan adequaat schriftelijk en mondeling communiceren over
natuurwetenschappelijke onderwerpen.
Subdomein A2: Reken-/wiskundige vaardigheden
2. De kandidaat kan een aantal voor het vak relevante reken-/wiskundige
vaardigheden toepassen om natuurwetenschappelijke problemen op te lossen.
Subdomein A3: Informatievaardigheden
3. De kandidaat kan, mede met behulp van ICT, informatie selecteren, verwerken,
beoordelen en presenteren.
⏐ 69

Subdomein A4: Technisch-instrumentele vaardigheden
4. De kandidaat kan op een verantwoorde manier omgaan met voor het vak relevante
organismen en stoffen, instrumenten, apparaten en ICT-toepassingen.
Subdomein A5: Ontwerpvaardigheden
5. De kandidaat kan een technisch ontwerp voorbereiden, uitvoeren, testen en
evalueren.
Subdomein A6: Onderzoeksvaardigheden
6. De kandidaat kan een natuurwetenschappelijk onderzoek voorbereiden, uitvoeren,
de verzamelde onderzoeksresultaten verwerken en hieruit conclusie trekken.
Subdomein A7: Maatschappij, studie en beroep
7. De kandidaat kan toepassingen en effecten van natuurwetenschappen en techniek
in verschillende maatschappelijke situaties herkennen en benoemen. Tevens kan hij
een verband leggen tussen de praktijk van verschillende beroepen en de eigen
kennis, vaardigheden en attitude.
Domein B: Elektriciteit en magnetisme
Subdomein B1: Elektrische stroom
8. De kandidaat kan elektrische schakelingen ontwerpen en analyseren en de
volgende formules toepassen:
ΔQ
I = , U = IR,
U = U1+ U2
+ ..., Rv = R1+ R2
+ ..., I = I1+ I2
+ ...,
Δ t
1 1 1
l ΔE
= + + ..., R = ρ , P = , P = UI.
R R R
A Δ t
⏐ 70
v 1 2
Subdomein B2: Signaalverwerking
9. De kandidaat kan een geautomatiseerd systeem ontwerpen en de werking van de
componenten beschrijven.
Subdomein B3: Elektromagnetisme
10. De kandidaat kan elektrische en magnetische velden beschrijven,
elektromagnetische verschijnselen verklaren en analyseren en de volgende
formules toepassen:
NI
Fel = qE,
Δ Ek= qU,
FL = BIl
, FL = Bqv,
B = μ 0 .
l
Subdomein B4: Inductie en wisselstromen
11. De kandidaat kan het principe van elektromagnetische inductie toepassen, het
gedrag van wisselspanningen en –stromen beschrijven en analyseren en ten minste
de volgende formules toepassen:
ΔΦ UpNp Φ= BA n , Uind = N , = , Pp= Ps
, Ut () = Umax sin(2π ft),
Δt
U N
I() t = I sin(2π ft),
max
U U
s s
1
eff 2 2 max,
= 1 Ieff I 2 max =
Pnuttig
2 , η = ⋅ 100%, .
P
in

Domein C: Mechanica
Subdomein C1: Rechtlijnige beweging
12. De kandidaat kan rechtlijnige bewegingen beschrijven en analyseren en ten minste
de volgende formules toepassen:
Δx
Δv
1 2
vgem
= , s() t = vt,
a = , s() t = at . 2
Δ t
Δ t
Subdomein C2: Kracht en moment
13. De kandidaat kan krachten weergeven als vectoren en de eerste, tweede en derde
wet van Newton en de volgende formules toepassen:
∑ F = ma,
r r
Fz = mg,
M = Fr,
Fveer = Cu.
Subdomein C3: Arbeid en energie
14. De kandidaat kan het begrip arbeid bij energieomzettingen en de wet van behoud
van energie toepassen, het rendement van energieomzettingen bepalen en de
volgende formules toepassen:
W = Fscos α,
tot k ,
ΔE
W
1 2
W = Δ E P = = = Fv,
Ek= mv , 2 t t
⏐ 71
Ez= mgh,
1 2
veer = , 2
E Cu
Wuit
η = ⋅ 100%.
E
in
Subdomein C4: Kromlijnige beweging
15. De kandidaat kan de kenmerken van een eenparige cirkelbaan beschrijven en de
daarbij optredende krachten analyseren, de beweging van voorwerpen in een
gravitatieveld beschrijven en modelleren en de volgende formules toepassen:
1 2
2π
x() t = vxt en y() t = gt , st () = ϕ() t rmet ϕ()
t in rad, ϕ() t = ωt,
ω = ,
2
T
2
v 2
v = ωr,
ampz r,
r ω
2
mv 2 mm 1 2
= = Fmpz = = mωr, Fg= G .
2
r
r
Domein D: Warmteleer
Subdomein D1: Gas en vloeistof
16. De kandidaat kan macroscopische verschijnselen verklaren aan de hand van de
eigenschappen en wisselwerking van moleculen en de algemene gaswet en ten
minste de volgende formules toepassen:
F
pV
p = , Tkelvin = Tcelsius
+ 273,15, = nR = constant.
A
T
Subdomein D2: Thermische processen
17. De kandidaat kan de hoeveelheid warmte berekenen die bij verwarming en
afkoeling tussen systemen wordt uitgewisseld, de vormen van energietransport bij
warmte beschrijven en ten minste de volgende formules toepassen:
Q = cmΔ T,
Q = CΔ T,
Pnuttig
η = ⋅
100%.
P
in

Domein E: Golven en straling
Subdomein E1: Trilling en golf
18. De kandidaat kan golf- en trillingsverschijnselen beschrijven en analyseren,
resonantie- en interferentieverschijnselen verklaren en de volgende formules
toepassen:
1 2π A t
f = , ut () = Asin(2π ft),
vmax
= , ϕ ,
T
T T
Δ
Δ = Fv =− Cu,
⏐ 72
1 2 1 2
Emax = CA = mv
2 2 max,
2π ,
m
T = T = 2π
C
l Δx
, λ = vT,
Δ ϕ = ,
g
λ
1
1
l = n⋅ λ ( n = 1, 2, ... ), l = (2n−1) ⋅ λ ( n = 1, 2, ... ).
2 4
Subdomein E2: Licht
19. De kandidaat kan de eigenschappen van licht en toepassingen daarvan beschrijven
en analyseren en de volgende formules toepassen:
sini
n,
sin r =
1 1
sin g = , S = ,
n f
1 1 1 b beeldgrootte c
= + , N = = , f = ,
f b v v voorwerpgrootte λ
nλ
sin α = ( n = 1, 2,...).
d
Subdomein E3: Elektromagnetisch spectrum
20. De kandidaat kan het elektromagnetisch spectrum en toepassingen daarvan
beschrijven, absorptie en emissie van licht in verband brengen met de
spectraallijnen van atomen, het foto-elektrisch effect en de golf-deeltje dualiteit
toelichten en ten minste de volgende formule toepassen:
c
E = hf = h , Δ E = hf.
λ
Subdomein E4: Radioactiviteit
21. De kandidaat kan eigenschappen en ontstaan van ioniserende straling beschrijven,
toepassingen daarvan verklaren en de effecten beschrijven van ioniserende straling
op mens en milieu. Daarnaast kan hij kernreacties beschrijven, de werking van een
kerncentrale bespreken en ten minste de volgende formules toepassen:
A N Z,
t
1 t
2
= + ( ) 1
Nt = N
2
Domein F: Moderne fysica
() (0) ,
−ΔNt
()
At () = ,
Δt
Subdomein F1: Atoomfysica
22. Vervallen. (Kwalitatief toegevoegd aan E3.)
Subdomein F2: Kernfysica
23. Vervallen. (Gedeeltelijk toegevoegd aan E4.)
Subdomein F3: Astrofysica
24. Vervallen.
( ) 1
x
1 d
2
I( x) = I(0)
,
2
2
E = mc .

Bijlage 2
Basiskennis voor het centraal
examen
Havo
Basiskennis B0
De kandidaat heeft kennis van:
- positieve en negatieve lading;
- kracht tussen ladingen;
- geleiders en isolatoren;
- stroomgeleiding door vrije elektronen.
Basiskennis C0
De kandidaat heeft kennis van:
- lichtbundels, schaduwvorming;
- spiegelende en diffuse terugkaatsing;
- convergerende werking van een positieve lens;
- geluidssnelheid, echo;
- regelen toonhoogte snaarinstrument: invloed lengte en spanning.
Vwo
Basiskennis B0
De kandidaat heeft kennis van:
- eenvoudig atoommodel;
- stroomgeleiding door vrije elektronen;
- geleiders en isolatoren;
- geleiding in vloeistoffen;
- het omrekenen van kWh in joule en omgekeerd.
Basiskennis C0
De kandidaat heeft kennis van:
- remweg, veilige snelheid, stopafstand.
Basiskennis E0
De kandidaat heeft kennis van:
- divergente, convergente en evenwijdige bundels;
- schaduwvorming;
- spiegelende en diffuse terugkaatsing;
- convergerende werking van een positieve lens.
⏐ 73

Bijlage 3
Syllabus voor het centraal examen
In een syllabus van CEVO wordt het programma voor het centraal examen
natuurkunde gespecificeerd. Dit ter ondersteuning van scholen bij hun onderwijs en
examenvoorbereiding.
In de specificatie voor het centraal examen komen o.a. de volgende zaken aan de
orde:
- de positie van het vak natuurkunde in de vernieuwde tweede fase en de
veranderingen ten opzichte van het programma tot 2007;
- de verdeling van de stof over het centraal examen en het schoolexamen;
- specificatie van de domeinen voor het centraal examen;
- de basiskennis;
- een toelichting op de toegestane hulpmiddelen bij het centraal examen.
De syllabus voor het centraal examen is te downloaden op www.cevo.nl.
⏐ 75