Galerij - Markiezenhof

De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18
Ambtenaar in functie
de eeuw

Van goede kerke
Voor wat hoort wat
Hoge pieten
De cleyne officiën
Integriteit voorop
’t Platteland

Van goede kerke
Geloof als selectiecriterium
Vanaf de Reformatie (na 1580) moeten alle
bestuurders en rechters van gereformeerde huize
zijn. Katholieken zijn in de minderheid en mogen
geen openbare ambten uitoefenen. Dit is ook
de praktijk in Bergen op Zoom. In het zuiden
van West-Brabant gaan er nog steeds openbare
ambten naar rooms-katholieken, zij vormen dáár
immers de meerderheid.
Toch zijn er rooms-katholieke leden van de Raad
en Rekenkamer en het Leenhof van de markiezen
in Bergen op Zoom. Daar heeft de overheid niets
over te zeggen. De (katholieke) markies benoemt
namelijk zijn eigen raadslieden, uit voorname
katholieke families.
Ambtenaar in functie De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw
Lokale bestuurders en
rechters in de steden en
dorpen van het markiezaat
zijn allen geboren
Brabander en afkomstig
uit een wettig huwelijk.

vervolg
Van goede kerke
Een gereformeerd bestuur
De rooms-katholieke bevolking in Bergen op Zoom
wordt tot 1795 gedoogd, maar heeft politiek niets in te
brengen. Deze enigszins ‘tolerante’ houding heeft te
maken met het feit dat de markiezen en markiezinnen
zelf katholiek zijn. Ook de vele hoge rooms-katholieke
officieren die in dit gebied gelegerd zijn oefenen invloed
uit ten gunste van hun geloofsgenoten.
Het platteland van het markiezaat is hoofdzakelijk
rooms-katholiek, maar ook hier moeten de bestuurders
en rechters van gereformeerde huize zijn. Op het
platteland worden soms toch rooms-katholieke
ambtenaren benoemd omdat er niet altijd capabele
gereformeerde kandidaten voorhanden zijn. De
‘geloofseis’ verdwijnt na de Franse inval van 1795.
Ambtenaar in functie De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

Voor wat hoort wat
De stad Bergen op Zoom als werkgever
Ambtenaren krijgen jaarlijks een vast salaris.
Daar bovenop worden zij apart betaald voor het
verrichten van allerhande werkzaamheden voor
de burgers. Het stadsbestuur bepaalt daarvoor
de tarieven.
De secretaris verdient omstreeks 1722 jaarlijks
zo’n ƒ 1.500, een griffier rond de ƒ 500 à ƒ 600.
Omgerekend naar onze valuta is dit respectievelijk
€ 15.000 en € 5.550 per jaar.
Ambtenaar in functie De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw
Om een vaste aanstelling
te verkrijgen, moet een
ambtenaar eenmalig
een bedrag aan de stad
betalen. De functie van
secretaris kost maar liefst
ƒ 6.000; griffier ƒ 2.500;
conciërge ƒ 800; bode ƒ 300;
havenmeester en lijkbidder
ƒ 200. De ijker van tonnen
en vaten betaalt ƒ 100.

Hoge pieten
Politieke ambten; de secretaris
‘Secretaris’ betekent letterlijk ‘geheimschrijver’,
vandaar dat de figuur in het schilderij hiernaast
op toepasselijke wijze zijn wijsvinger op de
lippen houdt.
De secretaris noteert de besluiten van het
stadsbestuur. Hij heeft de leiding over de gehele
stedelijke administratie, met uitzondering van
het beheer van de financiële middelen.
Meestal is de stadssecretaris meester in de
rechten. In de middeleeuwen ondersteunt hij
het stadsbestuur eveneens in gerechtelijke zaken.
Vanaf omstreeks 1518 wordt daarvoor een aparte
griffier aangesteld.
Ambtenaar in functie De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw
De politieke ambten staan
in hoog aanzien, en worden
zeer goed betaald. Hiertoe
behoren de secretaris, de
griffier, de pensionaris en
de stadsdokter.

vervolg
Hoge pieten
Politieke ambten; de griffier
De griffier moet de rolle (laten) bijhouden en is
belast met de administratie en voorbereiding van
rechtszittingen. De rolle is een register van zaken
die voor het gerecht moeten worden behandeld.
Tegenwoordig gebruiken we nog steeds de
uitdrukking ‘Het staat op de rol’.
De griffier heeft rechten gestudeerd. Hij schrijft en
vaardigt de vonnissen uit die door de schepenen zijn
geveld in burgerlijke en strafrechtelijke zaken.
De plaatselijke elite interesseert zich zeer voor de
politieke ambten. Men vindt het zeker niet beneden
zijn stand om zo’n ambt te bekleden, al laten
sommigen het door een plaatsvervanger uitoefenen.
Ambtenaar in functie De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

vervolg
Hoge pieten
Politieke ambten; de pensionaris
De pensionaris wordt ook wel stadsadvocaat genoemd.
Hij is als rechtsgeleerde in dienst van de stad en
behartigt haar belangen in rechtszaken voor hogere
rechtscolleges zoals de Grote Raad en de Raad van
Brabant, maar ook voor de schepenbank van andere
steden. Tevens vertegenwoordigt hij de stad bij de
Staten-Generaal en de Raad van State.
Het ambtenarenapparaat krijgt in de loop van de
vijftiende eeuw uitbreiding en vertakkingen in diverse
dienstonderdelen: naast de secretarie zijn er nog
stedelijke kantoren voor de rentmeesters, voor de
weesmeesters, de accijnzen, de ijkmeester en in de loop
van de zestiende eeuw ook voor de griffier.
Ambtenaar in functie De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

De cleyne officiën
Overige ambtenarenfuncties
Hier vinden we de kolfdragers (een soort
politieagenten), de chirurgijn, de nacht- en
torenwachters, de klerken, de stadsboden
en de conciërge van het stadhuis. Er zijn in
Bergen op Zoom twee deurwaarders, ook wel
corte roeden geheten naar hun ambtsteken
(een dunne stok of twijg). Daarnaast zijn er
drie gerechtsdienaars, een beul en een cipier
voor de Gevangenpoort.
Verder zijn er functies die te maken hebben
met toezicht, zoals de ijkmeester, de
financiers en de havenmeester, die toeziet
op de scheepvaart binnen de haven. Voor
zover bekend is er slechts één vrouwelijke
functionaris in dienst van de stad: de
stadsvroedvrouw.
Ambtenaar in functie De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw
Registers in het archief van
de stadssecretarie vertellen
ons welke ‘officieren’ er
nog meer door de stad zijn
aangesteld: de cleyne officiën
of ambten.

Integriteit voorop
De ambtelijke eed
De secretaris houdt jaarlijks een register bij
van wie zo’n lagere ambtenarenfunctie
vervullen. Het aantal cleyne officiers wisselt;
ook in die tijd zijn er al reorganisaties om te
kunnen bezuinigen.
De ambtenaren hebben ieder een eigen
instructie (functiebeschrijving), waarbij
integriteit voorop staat. Zij leggen een eed
af waarin zij beloven hun ambt goed te zullen
uitvoeren.
Ambtenaar in functie De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw
Sinds 2006 leggen de
ambtenaren van Bergen
op Zoom weer een eed
of belofte af als zij in dienst
komen bij de gemeente,
net als vroeger.

’t Platteland
Dorpssecretaris
De secretaris in de dorpen van het markiezaat van
Bergen op Zoom heeft een andere positie dan zijn
collega in de stad. In de dorpen rond Bergen op
Zoom komen aanzienlijk minder kwesties voor,
er wordt minder geregeld en voor veel zaken moet
men naar de stad.
De dorpssecretaris combineert zijn ambt dan ook
vaak met een andere functie. Soms is dat het ambt
van notaris, soms is hij secretaris in meerdere
dorpen. Zowel in de steden als in de dorpen komt
het regelmatig voor dat het ambt van secretaris van
vader op zoon overgaat.
Knecht Ambtenaar of recht in functie Van kerkelijke De ambtenaren liefdadigheid van Bergen naar arbeidsrecht
op Zoom in de 18de eeuw
In de achttiende eeuw zijn
de ambtelijke functies in de
dorpen vaak deeltijdbanen.
Veel hogere functies worden
gecombineerd met een
tweede beroep.

vervolg
’t Platteland
Vorster en bosmeester
De vorster en ondervorster zijn bestrijders van de
criminaliteit. Zij zijn verantwoordelijk voor het verjagen
van vreemde bedelaars, en zetten vagebonden en
landlopers gevangen. Vorsters combineren hun beroep
vaak met de functie van dorps- en gerechtsbode en
deurwaarder.
De vorster heeft ook de bevoegdheid om loslopend vee
te vangen en op te sluiten en bij nalatigheid van eigenaars
dit te verkopen. Hun functie lijkt veel op die van de latere
veldwachter.
De bosmeester houdt toezicht op de bossen, plantages,
dreven, heggen en wallen in het markiezaat. Ook houdt
hij de grenspalen in het gebied in de gaten.
Ambtenaar in functie De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

vervolg
’t Platteland
De jacht- en domeinbewaarder
Hij wordt ook wel warandmeester genoemd. Hij bewaakt
de bezittingen en heerlijke rechten van de markies.
Heerlijke rechten zijn bijvoorbeeld het jacht- en visrecht,
het molenrecht (inwoners zijn verplicht om hun graan in
de molen van de markies te laten malen), het tolrecht en
het recht om een veerdienst in stand te houden. De markies
heeft hier aardig wat inkomsten van.
De jacht- en domeinbewaarder zorgt ervoor dat de
bezittingen en rechten niet worden beschadigd of misbruikt
door stropers en andere ‘ongequalificeerde’ vissers,
turfstekers, houthakkers en zandafgravers. Verder wordt
hij door de drossaard ingezet bij de aanhouding en bewaking
van misdadigers.
Hij moet voor de keuken van de markies hazen, konijnen
en fazanten vangen.
Ambtenaar in functie De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

Verantwoording
Verantwoording objecten
Jacques le Jeune, de postmeester
van Steenbergen
Jean Humbert, 1783,
olieverf op doek
Le Jeune neemt het mislukte
plan van Laurent Adan (in
dienst van de markies) over
om een postdienst op Zeeland
te beginnen, maar laat de dienst
via Steenbergen lopen in plaats
van Bergen op Zoom. Zodoende
omzeilt hij de postrechten
die de markies heeft en krijgt
desgevraagd toestemming van
de Prins van Oranje, die de
bewuste rechten voor Steenbergen
bezit. Le Jeune’s onderneming
wordt een groot succes en
Steenbergen fungeert een halve
eeuw als centraal postkantoor
voor Zeeland.
Na het bombardement en
de verovering van Bergen op
Zoom door de Fransen in 1747
is Le Jeune Commissaris van de
wederopbouw van 1750 tot 1778

Verantwoording bladerboek
Willem van Hogendorp
stamt uit een bekende
regentenfamilie. Hij is lange tijd
schout, dijkgraaf en rentmeester
van Dinteloord en Prinsenland.
Hij staat namens de heer
– de prins van Oranje – aan
het hoofd van het dorpsbestuur
en de schepenbank. Meestal
laat hij zich vervangen door
een stadhouder
Anoniem, 1692
Rijksmuseum Amsterdam
Koerier of bode
Hans Guldenmund van
Neurenberg, 16de eeuw,
houtsnede
In: P. Spufford, Power and profit.
The Merchant in Medieval
Europe. New York 2002
Agge Ambtenaar mar leut et in functie Vastenavend De in ambtenaren het Krabbegat van Bergen op Zoom in de 18de eeuw
Grafsteen van Cornelis B.
Nyteman, schout van Halsteren,
gestorven op 11 augustus 1630
Sint-Martinuskerk, Halsteren
Drieluik gebaseerd op een
populair toneelstuk. Het beeldt
de rechtszitting af tussen
de zwangere Swaantje en de
vals beschuldigde Fobert. De
advocaat van Fobert houdt
letterlijk een ellenlang pleidooi
Cornelis Troost, 1727
Ambtenaren, belast met de heffing
van de stedelijke wijnaccijns, meten
de hoeveelheid wijn in een vat.
Na 15de eeuw
In: F.H.M. Grapperhaus,
Belasting, vrijheid en eigendom.
Amsterdam 1989

Secretary
Anoniem, 17de eeuw,
olieverf op paneel
Het schilderij bevond
zich oorspronkelijk in
het Bergse stadhuis en is
hoogstwaarschijnlijk speciaal
gemaakt voor de deur van de
kamer van de secretarie.
Resolutie met lijst van door
de markies benoemde personen
in het stadsbestuur
15 maart 1578
Dagvaarding door de
deurwaarder
Joost de Damhouder, gravure
In: Practycke in civile saken.
’s-Gravenhage 1626
Het eedsformulier van de
stadsvroedvrouw, de enige
vrouw in het ambtenarencorps
18de eeuw, papier
De chirurgijn
Jan Luijken, in: Het menselyk
bedryf, omstreeks 1695
‘De notaris’. Waarschijnlijk een
karikatuur van een advocaat van
de Grote Raad van Mechelen
Marinus van Reymerswael, 1542
Alte Pinakothek, München
Register van functionarissen,
aangesteld in de zogenaamde
kleine officiën. Op deze pagina
zijn een aantal functies en
functionarissen te zien in het jaar
1760
Sinds 2006 leggen ambtenaren
van de gemeente Bergen op
Zoom weer een algemene eed
of belofte af bij aanvang van hun
indiensttreding

De publieke schrijver
Carl Guttenberg naar
Pierre Alexander Wille,
tweede helft 18de eeuw
Op dit bord wordt een boer
gegeseld die illegaal hout
heeft gekapt. Het bord heeft
vermoedelijk in de achttiende
eeuw als waarschuwing aan
een boom gehangen op
de driesprong Den Bosch-
Helvoort-Boxtel
Noordbrabants Museum,
’s-Hertogenbosch
Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit
de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.
Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van
de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks
meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich
tot Het Markiezenhof te wenden.
© 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum
Ontwerp: Platvorm, Amsterdam
Agge Ambtenaar mar leut et in functie Vastenavend De in ambtenaren het Krabbegat van Bergen op Zoom in de 18de eeuw
Grafschrift en familiewapen
op het familiegraf van Van
Lantschot, oud-schout en
secretaris van Halsteren
Sint-Martinuskerk, Halsteren
Jacht op bosdieren
In: Tacuinum Sanitatis,
Omstreeks 1400
Österreichische Nationalbibliothek, Wenen