Magazine Pensioenbeelden nr. 2, december 2010 - PFZW

Pensioenbeelden
Magazine Jaargang 1 Nr. 2 December 2010
4‘Mensen moeten
na hun 65ste met plezier
wíllen blijven werken’
Corrie van Brenk en Florent Vlak
8Vraag & Antwoord
Harman Korte, directeur AFM
En verder… Column van Désanne van Brederode – verslag – impressiebeeld
Dick Boeijen
‘Wij dragen uit
dat een
goed pensioen
een onzeker
pensioen is.’
17
Opinie
‘Een goed pensioen
is een onzeker pensioen’
Emmie Lewin en Dick Boeijen

4–7
8–11
12–15
16–19
20–26
Dubbelinterview Corrie van Brenk en Florent Vlak
‘Mensen moeten na hun 65ste met plezier willen blijven werken’
Vraag & antwoord – Harman Korte, directeur aFM
‘Transparante communicatie en een appèl op de eigen verantwoordelijkheid
van deelnemers’
Column – Désanne van Brederode
‘Het zijn de sterkste schouders die de zwaarste lasten moeten dragen’
Opinieartikel emmie Lewin en Dick Boeijen
‘Een goed pensioen is een onzeker pensioen’
Verslag forum
‘Discussie over het nieuwe pensioencontract’

Voorwoord
Toekomstbeelden
Een toekomstbestendig pensioencontract.
Daarover gaan op dit moment
de discussies in Nederland, binnen
het bestuur van Pensioenfonds Zorg
en Welzijn, bij PGGM en in de kring van
sociale partners in de sector zorg en
welzijn van het pensioenfonds.
Tijdens het in november gehouden
forum Pensioenbeelden aan Zee in
Scheveningen stelde Jan Tamerus dat
we in de toekomst wellicht beter kunnen
kiezen voor beleggingsrisico en hogere
rendementskansen voor de deelnemer,
dan vast te houden aan garanties. Een
juiste constatering denk ik, al realiseer
ik me ook dat we dan nog wel wat uit te
leggen hebben aan de deelnemers. Die
hebben we door onder meer de goede
beleggingsresultaten uit het verleden,
niet voldoende bewust gemaakt van
het feit dat de pensioenregeling risico’s
kent.
Ook Benne van Popta en Jan Koeman
lieten ons tijdens het forum zien dat
we voor belangrijke keuzes staan.
Garanties, risico’s of wellicht toch een
combicontract? Bij die afwegingen
volgen we uiteraard ook de politiek en
de doorontwikkeling van het Financieel
Toetsingskader op de voet. De nieuwe
of aangepaste pensioenregeling zal er
in ieder geval een worden waarbij transparantie
naar de deelnemers een nog
prominentere rol krijgt.
Met de artikelen uit deze uitgave krijgt
u een aardig beeld van de actualiteit
rond het pensioen en wat ons fonds op
dit moment bezighoudt. We bevinden
ons in een dynamische periode waarin
ver anderingen op stapel staan. Daarom
hebben we voor het voorjaar van 2011
al een volgend forum op de agenda
staan. We gaan nog een interessante
periode tegemoet.
Peter Borgdorff
Directeur Pensioenfonds Zorg en Welzijn
Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 3

dubbelinterview
Florent Vlak:
‘Mensen moeten
na hun 65ste met plezier
wíllen blijven werken’
Het bestuur van Pensioenfonds Zorg en Welzijn werkt hard aan de toekomst.
Op de korte termijn is er het herstelplan, op de lange termijn
vergen allerlei vragen rond langer leven, langer werken en de gevolgen
voor de pensioenen alle aandacht. Twee bestuursleden lichten toe
wat er speelt en wat we straks mogelijk kunnen verwachten.
Corrie van Brenk is vice­voorzitter bij vakbond Abvakabo FNV.
Binnen Pensioenfonds Zorg en Welzijn vertegenwoordigt zij
de werknemers. Florent Vlak vertegenwoordigt binnen het
pensioenfonds de werkgevers. Daarnaast is hij voorzitter van
de raad van bestuur van Vivium Zorggroep in Huizen. Beiden
traden eind 2007 aan als bestuurslid bij het pensioenfonds.
Van Brenk deed, voordat ze in 2001 bij de vakbond kwam
werken, HRM­werk in de zorg sector. Vlak was, voor zijn
bestuursfunctie in de ouderenzorg, huisarts. ‘Dat was een zeer
bevredigend beroep. Aan de ene kant vind ik het soms jammer
dat ik dat heb losgelaten, maar ik zie ook de parallellen met
mijn huidige bestuurstaken.
In beide functies ben ik bezig met het scheppen van randvoorwaarden
om anderen op een goede manier te laten
werken.’
Beleggen noodzakelijk
Wat Van Brenk en Vlak niet konden voorzien, was dat hun
bestuurstaak al snel na hun benoeming een dynamische
wending zou krijgen. De economische crisis brak uit. Van
Brenk: ‘We waren eigenlijk net op dreef. Toen we begonnen
stond de dekkingsgraad op 148, binnen een maand of vijf
was er sprake van onderdekking. Op dit moment worden we
geconfronteerd met de dagkoersen van de rente. We doen er
als bestuur alles aan om het herstelpad in goede banen te
leiden. We hebben te maken met 1,2 miljoen actieve premiebetalende
deelnemers.
Wat we door de crisis hebben gemerkt, is dat we onze achterban
onvoldoende hebben betrokken bij de ontstane situatie
en de discussies die erover worden gevoerd. Het pensioenbewustzijn
is in veel gevallen nog laag en dan wordt het moeilijk
om uit te leggen en te verant woorden wat er momenteel aan
de hand is.’
‘Neem de kwestie van het beleggen’, vult Vlak aan. ‘We
zijn het land in gegaan om mensen uit te leggen dat beleggen
absoluut noodzakelijk is om voor een goed pensioen te
kunnen zorgen. Door alles wat er in de afgelopen jaren is
gebeurd willen mensen gegarandeerde zekerheid. Als je dan
laat zien dat je dan blijft steken op een rendement van 2 tot
2,5 procent, zien mensen in dat dat niet voldoende is. Risico
nemen is belangrijk voor een pensioenfonds. Door collectief
de risico’s te dragen is dat ook mogelijk. De deelnemers in het
land accepteerden dat ook, nadat we het hadden toegelicht.
We willen af van de geluiden dat het beter is om het geld maar
gewoon op de bank te zetten. Want dat is natuurlijk niet zo.’
Voortschrijdende gemiddelden
Hoewel het financiële herstel van het pensioenfonds goed
zichtbaar is, blijft er zorg voor de situatie op de lange termijn,
vertelt Vlak: ‘Het Financieel Toetsingskader voor pensioenfondsen
stelt harde eisen. Als je de langjarige rente toepast
in onze modellen, redden we het niet om de pensioenen te
betalen waarop we hoopten. Bij De Nederlandsche Bank
pleiten we ervoor dat we met andere getallen mogen rekenen.
We zaten altijd op een gemiddeld rendement van 8%, nu
moeten we van veel lagere cijfers uitgaan. Natuurlijk begrijp
ik dat je jezelf niet rijk mag rekenen, zeker niet in een tijd als
deze. Maar je moet jezelf ook niet arm willen rekenen.’
Van Brenk: ‘We hebben voorgesteld om maatwerk te hanteren
en niet de dekkingsgraad op een bepaalde datum als uitgangspunt
voor het beleid te hanteren. Dan zijn we in staat om het
herstelplan te realiseren. Het gemiddelde rendement is goed,
alleen hebben we momenteel met meer dips te maken, die
elkaar ook nog eens sneller opvolgen. Het is onzinnig dat we
op basis van dagkoersen vervelende maatregelen moeten
nemen op korte termijn, voor een lange termijn voorziening.
Als op 31 december de rente laag is, hebben we op dat
moment ook te maken met een lage dekkingsgraad.’
4 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 5

Langer leven
De kwestie rond het ‘langer leven’ is een belangrijke op de
bestuursagenda. Je zou je kunnen afvragen waarom het nu zo
prominent aan de orde is. Immers, dat de gemiddelde inwoner
van Nederland ouder wordt, is geen nieuws. Maar er is sprake
van een trendbreuk, volgens Van Brenk. ‘Actuarissen voeren
de werkelijkheid voortdurend in hun modellen in. Daarbij is
geconstateerd dat mensen nog ouder zullen worden dan tot
nu toe werd verwacht. Een meevaller of een tegenvaller, het is
maar hoe je het bekijkt. De zorgsector doet goed werk want we
leven langer, maar voor pensioenfondsen brengt het in ieder
geval veel extra kosten met zich mee.’ Vlak: ‘We praten veel
over de nieuwe prognosetafels van het Actuarieel Genootschap
en welke maatregelen dit zal vergen. In hun nieuwe modellen
kijken actuarissen nu 50 jaar vooruit in de tijd. Dat betekent
dat we als pensioenfondsbestuur een behoorlijk goed beeld
krijgen van wat ons te wachten staat.’
De aldus ontstane situatie maakt het onzeker of de beoogde
pensioenen straks nog kunnen worden betaald. Vlak:
‘Het uitgangspunt was altijd een ‘gegarandeerd pensioen’. Die
belofte kun je handhaven, alleen zullen we een nieuwe invulling
moeten zoeken voor de term ‘gegarandeerd’. Mogelijk spreek
je in de toekomst van een gegarandeerd maar wel lager pensioen
dan nu, waarbij je als pensioenfonds extra’s biedt als
de rendementen het toelaten en het over een langere periode
financieel goed gaat. Want zonder risico geen rendement.’
Langer werken?
Langer leven en daardoor meer AOW­pensioenkosten, zal in de
toekomst waarschijnlijk leiden tot een verhoging van de AOWleeftijd.
Of dat ook betekent dat mensen structureel tot na
hun 65ste zullen blijven doorwerken, is de vraag. Van Brenk:
‘Momenteel werkt ook lang niet iedereen door tot zijn 65ste.
Er zijn allerlei manieren om met pensioen­ en verlofpotten
eerder te stoppen. Dat zal in de toekomst ook zo blijven.’
‘Aan de andere kant zullen we in de zorg de mensen hard
nodig hebben’, stelt Vlak. ‘De handen aan het bed, zoals we
dat noemen. Daarom moeten we het aantrekkelijk maken voor
mensen. Ze moeten niet alleen vanwege hun pensioen blijven
doorwerken. Ze moeten wíllen blijven doorwerken, zelf die
keuze maken omdat ze plezier hebben in wat ze doen.’
Van Brenk: ‘Mensen in de zorg hebben hart voor hun werk.
We zien regelmatig dat mensen die pensioneren, binnen
enkele maanden weer op de werkvloer staan omdat ze het
werk missen. Dus mocht het in de toekomst noodzakelijk
worden om langer dan tot 65 jaar door te werken, dan zie ik
daar in onze sector in ieder geval hele goede mogelijkheden
toe.’
Corrie van brenk:
‘Wat we door
de crisis hebben
gemerkt, is dat we
onze achterban
onvoldoende
hebben betrokken
bij de ontstane
situatie’
Lage kosten
Wat er met de pensioenregeling van Pensioenfonds Zorg
en Welzijn gaat gebeuren, staat nog volop ter discussie
(lees hierover ook het interview met Emmie Lewin en Dick
Boeijen, op pagina 16). Van Brenk: ‘We willen nog steeds een
pensioen regeling gebaseerd op dienstjaren en salarisniveau.
Werkgevers en werknemers hechten waarde aan zo’n regeling.
Of dat lukt moet blijken. Omdat de premie niet oneindig kan
stijgen lijken we steeds meer in de richting te gaan van een
beschikbare premieregeling, dus een vaste premie en een
door de deel nemers gezamenlijk gedragen risico. Hoe dan
ook, we hebben nog steeds, en wat ons betreft óók in de
toekomst, een uit stekende pensioenregeling. De kosten van
het pensioenfonds zijn laag en daar profiteren we met z’n allen
van. Nederland heeft het beste pensioenstelsel ter wereld.
Door solidair met elkaar aan een collectieve regeling deel te
nemen, halen we het beste eruit.’ ‹
Reacties
‘De verplichting deel te nemen vereist verantwoording
afleggen over risico’s, zekerheid dat ons spaargeld
goed wordt belegd en niet verdwijnt in verkeerde
zak(k)en. ‘Beste ter wereld’ roepen is onvoldoende.
Communicatie is het toverwoord.’
Elske ter Veld, oud staatssecretaris SZW
en voorzitter ‘Pensioenkijker.nl’
‘Werkgevers betalen mee aan het pensioen en zijn
er ook niet bij gebaat als het pensioen tegenvalt voor
werknemers. Zij doen er goed aan hun werknemers te
wijzen op het belang van hun pensioen zodat zij op tijd
maatregelen kunnen nemen als het pensioen tegenvalt.’
Bart Combée, directeur Consumentenbond
‘Nu gaat maar net 90% van de werknemers al voor
het 65e jaar met pensioen. Doorwerken na 65 doen
vooral ondernemers en mensen met vrije beroepen.
Langer blijven werken moet voor werknemers fiscaal
aantrekkelijker en organisatorisch gemakkelijker
worden gemaakt.’
Paul Schnabel, directeur Sociaal en Cultureel
Planbureau
6 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 7

vraag & antwoord
Pensioenregelingen zijn vaak moeilijk
uit te leggen aan deelnemers. Voor de
architecten die werken aan de regelingen
van de toekomst, een schone taak om
hier verandering in te brengen. Volgens
AFM directeur Harman Korte is dat
een absolute noodzaak. ‘Als je bij de
ontwikkeling van een pensioenregeling
niet aan de communicatie denkt,
sta je direct al op achterstand in de
communicatie met de deelnemer.’
Transparante communicatie
en een appèl op de
eigen verantwoordelijkheid
van deelnemers
Op 4 januari 2011 wordt het Pensioenregister actief en
kunnen alle Nederlanders via www.mijnpensioenoverzicht.
nl zien hoe het staat met hun pensioenopbouw in de eerste
twee pijlers. Het is, na onder meer het Uniform Pensioenoverzicht
(UPO), de volgende stap naar standaardisering van
communicatie over pensioenen. Wordt daarmee ook voldaan
aan alle begrijpelijkheidseisen en ­richtlijnen rond het altijd
lastige onderwerp pensioen? ‘Daar is meer voor nodig’, meent
Harman Korte, sinds 2003 directeur bij de AFM.
‘Maar het Pensioenregister wordt wel de belangrijkste bron
voor individuele pensioeninformatie en het kan doorontwikkeld
worden tot het belangrijkste hulpmiddel voor financiële levensloopplanning.
Ook is het een goed hulpmiddel om straks te
toetsen of de pensioenregelingen van de toekomst goed te
communiceren zijn.’
Wie moet daarvoor gaan zorgen?
‘De mensen die op dit moment de nieuwe pensioenregelingen
vormgeven, moeten zich afvragen of wat ze bedenken, ook uit
te leggen is. Als je dat in de ontwikkelingsfase niet voldoende
toetst, sta je direct al op achterstand in de communicatie met
de deelnemer.’
Zijn pensioenarchitecten daar de aangewezen
personen voor?
‘Waarom niet? De ontwikkelaars moeten ook kijken naar
de uitvoerbaarheid van een regeling en naar de kosten die
dat met zich meebrengt. Dus waarom zouden ze niet de
communiceerbaarheid kunnen testen of laten testen?
We moeten communiceren op B1­niveau, kortom begrijpelijke
taal. Dat wordt een belangrijk kwaliteitskenmerk. Voorwaarde
is dus dat een regeling zo in elkaar zit dat hij op dat niveau
kan worden uitgelegd.’
Is dat met de huidige regelingen dan niet het geval?
‘Vaak niet. We hebben onderzoek gedaan naar de UPO’s. Veel
van de huidige regelingen zitten zo complex in elkaar dat het
leidt tot fouten in het UPO en onduidelijkheid bij deelnemers.
Het overzicht mag dan wel uniform zijn, de regelingen zijn dat
niet. Rechten uit vroegere regelingen, overgangsregelingen,
dat soort factoren maakt de uitvoerbaarheid van een regeling
ingewikkelder en bemoeilijkt ook de uitleg.’
Hebben de deelnemers ook niet zelf de verantwoordelijkheid
om meer aandacht te schenken aan hun pensioen?
‘Financiële producten zijn complex en hebben vaak een
werking over een lange termijn. Dat geldt overigens niet alleen
voor pensioenen. Zulke producten worden bij voorbaat ook als
ingewikkeld gepercipieerd, waardoor het voor mensen weinig
aantrekkelijk wordt om zich erin te verdiepen.’
8 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 9

Reactie
‘Het is zeer nuttig dat AFM een initiërende rol op zich
neemt over de communicatie van pensioenen.
Een gemiddeld Nederlands gezin heeft een vermogen
van 300.000 euro, waarvan circa 100.000 euro
beheerd wordt door pensioen fondsen. Voor deze
Nederlanders is het van cruciaal belang dat zij beter
worden geïnformeerd en opgeleid om de integrale
vermogens ontwikkeling over hun leven zo goed
mogelijk te managen, en voor de vele mensen die over
minder vermogen beschikken dan het gemiddelde is
het evident nog belangrijker.
Het belang zit hem ten eerste in de omvang van het
pensioendeel, ten tweede in de ontwikkeling dat het
pensioendeel steeds onzekerder wordt en mensen
hiervoor meer eigen verantwoordelijkheid moeten
nemen, en ten derde dat mensen zich vroegtijdig
moeten kunnen aanpassen als dit vermogen zich niet
volgens planning ontwikkelt.
Het Pensioenregister is hiertoe een cruciale eerste
stap, die inderdaad pas echt tot resultaat zal leiden
als mensen middels financiële planning als
basisonderdeel van het onderwijs de kennis opbouwen
om de informatie uit het Pensioen register zo goed
mogelijk voor de eigen life planning te kunnen gebruiken.
Pensioenfondsen en pensioen uitvoerders wacht
een geweldige en uitdagende nieuwe taak om hun
deelnemers hierin te begeleiden.’
Guus Boender, Board Member/Founder Ortec Finance
Rotterdam/Hoogleraar Asset Liability Management
VU Amsterdam
Want het is natuurlijk lang niet voor iedereen goed geregeld.
‘Nee, pensioen is geen beschermd merk. In een onderzoek
hebben we pensioenregelingen vergeleken. Er zijn nog steeds
goudgerande regelingen, maar ook zeer karige. Dus het
gegeven dát je een pensioenregeling hebt, is niet voldoende.
Mensen die ergens in dienst treden moeten zich ook afvragen
of de regeling die ze krijgen, een goede is. En of die bijvoorbeeld
aanleiding geeft om zelf ook nog iets te regelen.’
Hebben pensioenfondsen altijd voldoende duidelijk gemaakt
aan hun deelnemers hoe ‘goed’ de pensioenregeling is die ze
aanbieden?
‘Nee. Er zal in de toekomst nog transparanter
gecommuniceerd moeten worden.’
Over het ontbreken van echte garanties bijvoorbeeld? En de
risico’s van een pensioenregeling?
‘Ja. De kleine lettertjes zijn altijd onderbelicht geweest.
Er moet een bewust wordingsslag worden gemaakt bij de
deel nemers en daar moet de sector doorheen. Wel is het
belangrijk om dat in de juiste proporties te doen. Overdrijf het
probleem niet. Bij pensioenfondsen is er niet zoiets aan de
hand als bij bijvoorbeeld de woekerpolissen. De boodschap
kan vaak zijn dat je een goed pensioen krijgt. Maar er zijn
scenario’s denkbaar waarin het eindresultaat lager is dan
je had verwacht en daar liggen risico’s voor de deelnemer.
Maar zijn pensioen is natuurlijk niet weg, het ligt gelukkig veel
genuanceerder.’
Dus hij moet een genuanceerde boodschap krijgen.
‘Die boodschap moet zo geformuleerd zijn dat hij activerend
werkt. Zodat mensen in hun financiële planning al rekening
gaan houden met hun pensioensituatie. En dat hoeft niet altijd
te betekenen dat ze in de derde pijler aan de slag moeten. Het
kan ook opleveren, dat ze beter op zaken kunnen anticiperen
door een aanpassing in hun levensstijl of door hun financiële
verplichtingen goed op hun financiële mogelijkheden af te
stemmen. Denk aan het afsluiten van een hypotheek. Het
onderwerp pensioen moet op zo’n moment ook ter sprake
komen.’
‘Volledige transparantie
is de enige goede richting.
Pensioenfondsen moeten
er doorheen’
Dus wat voor pensioen geldt, gaat ook op voor bijvoorbeeld
een hypotheek.
‘Met dit verschil dat we bij pensioenen uit een situatie komen
waarin heel veel mensen ervan uitgingen dat het wel goed
geregeld was. De overheid zorgt voor de eerste pijler en
zodra je ergens gaat werken is doorgaans, maar niet altijd, de
tweede pijler ook in orde. Dus waarom zou je je er zelf ook nog
eens in verdiepen? Bovendien leefde ook het misverstand dat
het eindresultaat per definitie een goed pensioen was. Ik vermoed
overigens dat veel mensen daar inmiddels wel van zijn
teruggekomen door alle ontwikkelingen van de afgelopen tijd.’
Komen er in de toekomst meer richtlijnen om die boodschap
zo scherp mogelijk te krijgen?
‘Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft
de verantwoordelijkheid voor de regelgeving voor de tweede
pijler. Wij als AFM geven advies. Als de verplichte informatievoorziening
niet meer voldoet, adviseren wij om de regels aan
te passen en dat hebben we dan ook gedaan.’
De regels uit de Pensioenwet bieden nogal veel ruimte voor
interpretatie. Is dat geen gemis?
‘Ik denk dat het goed is dat de Pensioenwet open normen
bevat, zoals de norm dat informatie juist en begrijpelijk moet
zijn. Een voorbeeld waar de regelgeving minder goed uit de
verf komt is de startbrief. Hier komen de gedetailleerde
eisen van inhoudelijkheid nog wel eens in botsing met die
van begrijpelijkheid. We kennen voorbeelden van startbrieven
waarin die twee prima gecombineerd worden, maar het gaat
ook wel eens anders.’
Moeten de regels daarom juist niet verder worden
aangescherpt?
‘De pensioensector is de regelgeving gelukkig ook wel eens
voor. We zien best practices waarin beter en meer met deelnemers
wordt gecommuniceerd dan wordt voorgeschreven.
Wij proberen pensioenuitvoerders ervan te overtuigen om die
verantwoordelijkheid over te nemen in het belang van hun
deelnemers.’
En werkt dat?
‘Toen in augustus van dit jaar een aantal pensioenfondsen in
het nieuws kwam omdat zij eventueel zouden moeten korten
op de pensioenregeling, zijn wij gaan kijken of zij voor die tijd
hadden voldaan aan hun informatieverplichtingen. Daarnaast
deden we een appèl op deze fondsen om met hun deelnemers
eerder te communiceren over de situatie dan was voorgeschreven.
En dat bleek in veel gevallen al gebeurd te zijn.’
Dus pensioenfondsen kiezen duidelijk voor een andere koers
waar het om communicatie gaat?
‘Veelal wel. En het is ook noodzakelijk. Soms hoor ik nog dat
fondsen bang zijn dat ze met volledige transparantie het vertrouwen
bij hun deelnemers zullen onder mijnen. Wij zien dat
anders. Volledige transparantie is de enige goede richting.
Pensioenfondsen moeten er doorheen.’
Met die transparantie worden deelnemers uiteindelijk
pensioenbewuster
‘En actiever. Wij zijn aangesloten bij het platform CentiQ,
Wijzer in geldzaken, waarin veertig partijen zich hardmaken
voor de financiële bewustwording van consumenten. Vanuit
de aanbiederskant kun je veel doen, maar dat heeft grenzen.
Binnen het platform kijken we of we mensen een stap verder
kunnen brengen. Dat doen we door gedragsverandering na te
streven en een appèl te doen op de eigen verantwoordelijkheid
van mensen.’
Waar en hoe moeten mensen die dingen dan leren?
‘Ook het onderwijs zou daarin een rol moeten spelen. Zorg dat
je het leren rekenen verbindt met het leren een van de belangrijkste
toepassingen: het omgaan met geld. En zorg dat je
het leren om kritisch te lezen verbindt met het gaan begrijpen
van informatie die voor je financiële levensloop cruciaal is:
over pensioen, hypotheek, belastingen, sparen, verzekeren en
beleggen. Gelukkig worden er al wel lespakketten ontwikkeld
en krijgen deze onderwerpen langzamerhand een plek. Maar
het terrein is grotendeels nog braakliggend, het zou wat mij
betreft veel structureler moeten worden opgepakt.’ ‹
10 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 11

column
désanne van brederode
Het zijn de sterkste schouders
die de zwaarste lasten moeten dragen
– het is niet langer een devies
van linkse politici alleen
Op het dak van het paleis op de Dam
staat het beeld van Atlas, die het hemelgewelf,
in de vorm van een bol, op zijn
schouders heeft. Door zijn gekromde
houding vertoont het beeld enige
gelijkenis met De Denker van Rodin,
waarover ik hier eerder sprak. Wie
beter kijkt, beseft dat de man door het
loodzware gewicht dat hij moet torsen,
waarschijnlijk amper kracht overhoudt
voor een gedachte – in elk geval niet
voor een originele. ‘Zo, nu eerst een
Bavaria,’ lijkt me meer iets wat de drager
hoopt te kunnen zeggen, gesteld dat hij
eens even mag pauzeren.
Sterke schouders horen bij doeners.
Bij dokwerkers, bouwvakkers, brandweerlieden,
bakkers, slagers, agenten,
boeren, loodgieters en verpleegkundigen
die dagelijks patiënten van het bed
in de rolstoel en van de rolstoel onder
de douche tillen, niet eens altijd volgens
Arbo-richtlijnen: ‘Op mijn manier gaat
het veel makkelijker, en het is nog gezelliger
ook.’
U kent die mensen wel. Ze lijken
zelden op de strijdbare arbeiders uit de
Stalinistische, sociaal-realistische kunst,
hamer en sikkel in de gebalde vuisten,
maar dat hun schouders sterker zijn
dan die van Mark Rutte, Jeroen Pauw,
Gerard Spong, Robbert Dijkgraaf en
Jort Kelder, om maar wat namen te
noemen, lijkt evident. Als zulke heren al
sterke schouders hebben, dan hebben ze
die in de sportschool kunstmatig aangekweekt
– de spieren zijn niet verkregen
door het slepen met stenen of zakken
aardappels, door het zagen van planken
en het stutten van muren, of door het
overeind tillen en verplaatsen van zieke
medemensen.
De metafoor van de sterkste schouders
die de zwaarste lasten moeten
(want kunnen!) dragen, kent hierdoor
een zwakte: met ons verstand begrijpen
we dat het hier om mensen met een
goed inkomen gaat, en met gunstige
perspectieven, maar ons associatievermogen
levert bij de term ‘sterke schouders’
toch eerder beelden van harde
aanpakkers, van dienstbare, toegewijde
machers m/v. Wellicht dat de echo van
de boodschap, zoals die in ons onderbewustzijn
doorklinkt, dus ook luidt: het
zijn de mensen in praktische beroepen
die de zwaarste lasten moeten dragen,
want zij hebben er het fysiek en de mentaliteit
voor. Zij hebben er jarenlang, al
doende, voor kunnen trainen.
Dat het bestaande pensioenstelsel op de
schop moet, begrijp ik. En ik vermoed
velen met mij.
Voor wetenschappers, kunstenaars,
bestuurders en beleidsmakers is de leeftijd
van vijfenzestig toch al nooit een
mijlpaal geweest. Nogal wat musici en
acteurs blijven doorspelen zolang hun
conditie dit nog toestaat, kunstenaars
blijven zelfs scheppen als er geen vraag
is naar hun werk, en oud-managers,
oud-wetenschappers en oud-politici
nemen nog zitting in adviescommissies,
jury’s, besturen van fondsen, en zetten
hun deskundigheid en ervaring in, daar
waar de nieuwe garde in hun ogen de
traditionele waarden verkwanselt, alleen
aan korte termijn belangen denkt, of
wanhopig poogt het wiel opnieuw uit te
vinden. Men brengt zijn memoires uit,
stelt een pamflet op over maatschappelijk
verantwoord ondernemen, geeft nog
gastcolleges, stuurt nog artikelen naar
kranten, naar de eigen partij, men benut
de vrije tijd voor het inslaan van een
geheel nieuwe koers – op zijn zeventigste
ontpopt de bekende bedrijfskundige
en bankier zich behalve als cultuurfilosoof
ook nog eens tot zenmeester.
Of kunstschilder. Al heeft hij misschien
maar tien weken les gehad, al ontstijgen
zijn praatjes of plaatjes het amateurniveau
niet; het publiek neemt de
opmerkelijke toevoeging aan zijn toch al
zo rijke CV doorgaans uiterst serieus.
12 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 13

Voor de emeritus hoogleraar en de
legeroffi cier B.D (wat dus niet Biologisch
Dynamisch betekent, zoals
ik, als leerling van de antroposofi sche
Vrije School, jarenlang heb gedacht),
voor de oud-rechter, de oncoloog en de
predikant in ruste is er nog een werkzaam
leven na hun pensionering.
En voor wie het handig aanpakt is
dit leven behalve enerverend, ook nog
eens lucratief. Bovendien hebben velen
ook al bijgeklust in de tijd dat ze nog
een vast inkomen hadden. Leuk om te
beleggen voor later.
Toch is het niet per se hun hoogopgeleidheid
die hen zo bevoorrecht
maakt: bekendheid is het toverwoord.
Want zelfs Jan Smit kan, als hij dat wil,
morgen een autobiografi e schrijven
die wemelt van de onbenulligheden,
gesteld in krom Nederlands, en van
de opbrengsten een aardige reserve
opbouwen.
Voor (relatief) bekende mensen geldt
dat de drastische veranderingen geen
grote dreiging vormen.
Zij zijn immers fl exibel, veerkrachtig,
vindingrijk. Maar belangrijker nog:
ze beschikken over een breed, gedifferentieerd
netwerk, niet eens altijd
bestaande uit old boys. Ze weten wie ze
kunnen interesseren voor hun plannen,
of kunnen benaderen voor eventuele
samenwerking.
En daarbij weet iedereen ‘die er toe
doet’ nog prima wie ze zijn. De prominenten
hoeven niet met een zonnebril
over straat, laat staan dat passanten hen
om een handtekening smeken – maar
in hun eigen, ruime kennissenkring zijn
ze soeverein. Zonder dat ze iets hoeven
forceren gaan de deuren voor hen open.
‘Knap hè?’ zeggen we, ‘dat Frits
Bolkestein nog steeds zo betrokken
is bij alle politieke ontwikkelingen,
en opeens een ware Islamdeskundige
blijkt zijn. Terwijl hij ook van zijn welverdiende
rust had kunnen genieten in
een tweede huisje in Toscane…’
Wat een verantwoordelijkheidsbesef!
Allang gepensioneerd en toch nog lang
niet uitgedacht, en uitgesproken, en
uitgeleerd en uitgewerkt. En je hoort
jezelf eraan toevoegen: ‘Als iederéén die
instelling had, zou die verhoging van de
pensioensgerechtigde leeftijd helemaal
geen probleem hoeven zijn. En datzelfde
geldt voor fl exibilisering…’
Maar gaat het hier wel om een instelling
alleen?
Ook een zeer hoogopgeleide ver taler
van Scandinavische romans kan na
zijn vijfenzestigste blijven doorwerken,
maar rijker wordt hij er niet van. Voor
de arbeid gelden vaste tarieven, laten
we zeggen een paar euro per vertaalde
bladzijde. Ervaring en bekendheid tellen
hier nauwelijks.
Natuurlijk, lonen stijgen nu nog netjes
mee met leeftijd en dienstjaren, maar
bij de mensen met naamsbekendheid
speelt nog iets anders: zelfs al leveren ze
op hun achtenzestigste exact hetzelfde
product, dezelfde dienst als op hun
vijftigste, hun dertigste, al besteden ze
niet veel meer uren aan dezelfde klus
dan vroeger en valt het met hun voortgeschreden
inzicht en diepgang ook wel
mee, al hebben ze in de tussentijd geen
investeringen hoeven doen, bijvoorbeeld
in het moderniseren en uitbreiden
van hun kantoor, in extra personeel –
hun unieke, markante persoonlijkheid
maakt dat afnemers bereid zijn tot het
aanbieden van steeds hogere honoraria.
Bij merknamen weten we hoe het
werkt: zelfs een Afrikaanse straatjongen
geeft zijn bedelcenten liever uit aan
Coca Cola dan aan lokaal brouwseltje
dat misschien wel veel gezonder is.
Bij bekende persoonsnamen handelen
mensen, ook de weldenkenden onder
hen, dienovereenkomstig: men kijkt
niet eens altijd naar de prestaties van
iemand, maar naar het prestige dat
het geeft als men de bekendheid kan
strikken.
En dan is er sprake van accumulatie.
Om het dicht bij huis te houden:
ik word, laten we zeggen bij u, uitgenodigd
omdat ik lang een column
‘Je fi fteen minutes of fame behalen,
dát is pas een investering in de toekomst.’
bij het programma Buitenhof had, en
nadat ik hier gesproken heb, zeggen
volgende opdrachtgevers: ‘Tot driemaal
toe bij Zorg & Welzijn? Zullen we uw
honorarium dan maar…’ waarna een
bedrag wordt genoemd waar ik tien jaar
geleden ongeveer vier lezingen voor
moest houden, in tl-verlichte verenigingszaaltjes
buiten de Randstad.
Dus omgekeerd straalt het prestige
van uw organisatie weer een beetje af
op mij.
Mijn handige zwager, die naast zijn
drukke baan in een meubelzaak graag
bijklust bij vrienden en familie, kent die
accumulatie niet. Hij kan zoveel kasten
in elkaar zetten als hij wil, hij kan dat
steeds sneller, steeds beter, met steeds
meer inzicht en vakmanschap – na ruim
tien jaar bijklussen krijgt hij nog steeds
envelopjes met een eendere inhoud
toegestopt, of minder, want ja, het is wel
crisistijd, dat snapt hij ook…
En dit is precies wat het zo lastig maakt
om, in tijden van schaarste, mensen aan
te sporen tot langer doorwerken, tot
het zoeken naar creatieve oplossingen
voor onvoorziene inkomenswijzigingen.
Voor de persoon die, in hoe kleine kring
ook, enige naamsbekendheid geniet, zal
dit altijd makkelijker gaan dan voor de
anonieme, oudere werknemer die jarenlang
in hetzelfde bedrijf heeft gewerkt,
en misschien twee of drie keer in zijn
loopbaan heeft mogen meemaken dat
zijn salaris werd verhoogd.
Zo iemand kan na zijn pensionering
een hoveniersbedrijfj e opzetten, zich
aanbieden als oppas, als cateraar, of nog
tijdens de werkende jaren in de avonduren
een opleiding volgen tot sportmasseur
of activiteitenbegeleidster, maar
ten eerste moet men zoiets vaak zelf
betalen, de werkgever acht dat iemands
eigen verantwoordelijkheid: ‘Je wilt het
toch zeker zelf?’, (typisch, een ambitieuze
topambtenaar die op de hei een
training spirituele teambuilding wil volgen,
wordt juist beloond voor zijn leergierigheid)
en ten tweede is het maar
de vraag of er straks wel klanten zijn.
Alweer: hoe bouw je naamsbekendheid
op? Hoe zet je jezelf ‘in de markt’?
Veel gepensioneerden die niet bij
omroep Max willen indutten, en geen
behoefte hebben aan een avontuurlijke,
hedonistische vakantie van járen, maar
zich graag nog nuttig maken, krijgen
hooguit een boekenbon of bosje bloemen
voor wat dan wordt genoemd
‘vrijwilligerswerk’.
Ze vinden het vanzelfsprekend om
Nederlandse les aan allochtone wijkbewoners
te geven, of zieke medeparochianen
te begeleiden naar fysiotherapie,
de markt, om over de straat te
waken als de andere bewoners naar hun
werk zijn, om te bemiddelen in confl
icten tussen woningbouwvereniging en
huurders, zij hebben daar de tijd voor,
en ze passen door het hele land op de
kleinkinderen op, waarbij oma alvast
een paar maaltijden vooruit kookt, en
opa de heg knipt, een lekkage repareert,
een schuurtje bouwt… ‘Zulke karweitjes
breng je toch zeker niet in rekening?
Enkel de benzinekosten? Bij je eigen
kinderen?!’
Het is wonderlijk dat de emeritus hoogleraar
die nog eens een boek publiceert,
een voordracht geeft, uitbundig om zijn
werklust wordt geprezen en er nog een
aardig bedragje aan overhoudt, terwijl
de lasser, de verpleegster en de timmerman
in ruste die ook van alles naast
hun werk hebben gedaan, en nu dan
naast hun pensioen blijven doen, van
hun inspanningen weinig terug zien. En
daar ook niet om durven vragen. ‘Het
gevoel dat je nog meetelt, dat je nog
nodig bent, dat is al een beloning,’ heet
het dan. ‘We zijn fl exibel, en goddank
gezond, we kunnen nog veel hebben,
hup, even die schouders eronder…’
Inderdaad. Daar zijn die sterke schouders
weer.
Wellicht dat de reusachtige hoeveelheid
talentenjachten die er tegenwoordig
op televisie zijn, rechtstreeks
verband houden met wat jonge mensen
bij hun grootouders zien, namelijk: dat
je na je vijfenzestigste wel volop bezig
kunt blijven, maar dat de werkzaamheden
helemaal niets opbrengen
wanneer je ‘maar’ een onbekende,
dienstbare Nederlander bent. Naams-
bekendheid verkrijgen, maakt niet uit
waarmee, al is het door je brutaliteit,
door je tenenkrommende valse zang,
kortom, je onderscheiden van de rest,
je fi fteen minutes of fame behalen, dát
is pas een investering in de toekomst.
Wanneer mensen eenmaal weten wie je
bent, hoef je niet meer met je producten
of prestaties te leuren; de deuren
gaan toch wel voor je open. Desnoods
schrijf je een boekje over je ervaringen
met reeds voorbije roem. Gerard Reve
constateerde het al jaren geleden, in zijn
gedicht met de titel Roeping:
Zuster Immaculata die al vier en dertig jaar
verlamde oude mensen wast, in bed verschoont,
en eten voert,
zal nooit haar naam vermeld zien.
Maar elke ongewassen aap die met een bord: dat hij
vóór dit, of tegen dat is, het verkeer verspert,
ziet ’s avonds reeds zijn smoel op de tee vee.
Toch goed dat er een God is.
Die God, die grote naam, lijkt inmiddels
nog verder weg dan in Reve’s tijd.
Het gaat erom zelf een grote naam te
worden, althans in je eigen vakgebied,
en een grote naam te blijven. Dat is je
fort, in onzekere tijden. De vaste burcht,
de rots. Je kunt er soms even tegenaan
meppen en dan stroomt er weer geld als
water uit.
Het zijn sterkste schouders die de
zwaarste lasten moeten dragen, daar
lijkt iedereen het over eens. Het zijn
ook sterke benen die de weelde kunnen
dragen. Helaas zijn de eigenaars van
de sterke benen, niet altijd diegenen
die worden gezien als degenen met de
sterkste schouders. Hun weelde mogen
ze dragen, hoog boven hun hoofd, goed
zichtbaar, in neonletters, als een uithangbord:
hun naam, hun imago, hun
persoonlijkheid, hun unieke staat van
dienst, hun status of hun roem – en
precies hierdoor hoeven ze van de lasten
niet bijster veel te voelen. Zij vinden
altijd wel weer een vluchtweg, een redder
in de nood. Naar hun toewijding en
kwaliteit van werken wordt soms niet
eens gekeken: bij hen telt niet het wat,
het hoe – maar het wie.
Hun bekendheid heeft hen kansrijk
gemaakt, en blijft hen kansrijk houden.
Dit maakt dat praktisch opgeleide,
harde werkers, tegenwoordig al heel
snel kansarm worden genoemd. Ik
vrees dat de kloof er niet meer één is
tussen hoogopgeleide, ondernemende,
en daarom goedverdienende burgers
enerzijds, en laagopgeleide, zogenaamd
initiatiefl oze, laagbetaalde werknemers
anderzijds, maar tussen bekende en
onbekende mensen, bekende en onbekende
arbeid.
Geen nood: zolang onbekend nog niet
onbemind maakt, kunnen de creatieve,
uitmiddelpuntige, uitmuntende geesten
misschien ook kansen creëren voor hun
stille, hardwerkende broer.
Of buurman. Of banketbakker B.D. ‹
14 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 15

opinie
De wereld verandert.
Pensioenregelingen moeten
mee veranderen om ook straks
nog te kunnen spreken van een
goede oudedagsvoorziening.
Ook de pensioenregeling van
Pensioenfonds Zorg en Welzijn
wordt tegen het licht van de
ontwikkelingen gehouden.
‘een goed
pensioen is
een onzeker
pensioen’
Zekerheid is een relatief begrip. Ook als het om pensioen
gaat. De economische crisis maakte consumenten huiverig
voor beleggen. Te veel risico, te veel kans om al je geld kwijt
te raken. Alleen pensioenregelingen lijken nog garanties te
hebben. Gelukkig maar voor de deelnemer, zou je denken.
Maar dat is nog maar de vraag. ‘Echt onvoorwaardelijke
garanties zijn er eigenlijk niet’, licht Emmie Lewin toe. Zij
en collega Dick Boeijen werken op de afdeling Bestuurlijke
Advisering van pensioenuitvoeringsorganisatie PGGM en
denken intensief mee over de toekomst van het pensioencontract
van Pensioenfonds Zorg en Welzijn. ‘Het klinkt
misschien tegenstrijdig dat garanties een voorbehoud hebben,
maar de indexering van de pensioenen is voorwaardelijk.
In de regeling staat bovendien dat rechten onder bepaalde
omstandigheden verminderd kunnen worden. Dat is nooit zo
prominent aan de orde geweest, omdat er geen sprake van
was. Maar met alle gebeurtenissen van de afgelopen paar jaar
komt een dergelijke situatie wel dichterbij.’
Afstempelen
Was de zekerheid, die deelnemers altijd meenden te hebben,
dan een schijnzekerheid? Volgens Boeijen zit zekerheid niet in
de garanties. ‘Die zit veel meer in de keuzes die het pensioenfonds
maakt voor de beleggingen. Het gaat er uiteindelijk om
dat deelnemers als ze straks met pensioen gaan, hun levensstijl
kunnen voortzetten. Bijvoorbeeld doordat hun pensioen
een x­percentage van hun vorige inkomen beslaat.’
Het bieden van echte garanties zou dat laatste in de wielen
kunnen rijden. Want als je garanties geeft moet je matchend
beleggen. Heel defensief dus. Boeijen: ‘De angst van mensen
is dat via afstempelen hun pensioen straks wordt aangetast.
Maar de vraag is of daar het werkelijke probleem zit. Een vast
bedrag dat niet wordt afgestempeld maar ook niet meegroeit
met de inflatie, kan op de langere termijn veel kwalijker gevolgen
hebben.’
16 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 17

Korte- of langetermijn
Het dilemma voor pensioenfondsen lijkt te zitten in het volgen
van een korte­ of een lange termijnstrategie. Kiezen voor de
korte termijn is tegemoet komen aan de toezicht houders:
zorg dat je op elk moment aan je verplichtingen kunt voldoen.
Ook als morgen de sociale partners hun handen van
het pensioenfonds aftrekken. Kiezen voor de lange termijn
biedt, kort gezegd, de deelnemer straks waarschijnlijk meer
pensioen. Lewin: ‘Pensioenfonds Zorg en Welzijn heeft eigenlijk
al sinds het einde van de jaren ’70 een langetermijnaanpak
gehanteerd. Stel dat ze dat nu zouden gaan veranderen
door de focus te leggen op de korte termijn.
Daarmee worden dan risico’s teruggenomen, maar het beperkt
ook de beleggingsmogelijkheden en dat zal op de lange termijn
merkbaar zijn. De kans op een lager pensioen voor de deelnemers
aan het einde van de rit wordt op die manier groter.’
Geldillusie
Met de uitleg van Lewin lijkt het voor de hand te liggen om
niets te veranderen en vast te houden aan de beleggingsstrategie
die gericht is op de lange termijn. Kunnen de deelnemers
dan toch weer gewoon rustig gaan slapen? ‘Nee,
deelnemers moeten weten wat er aan de hand is’, vertelt
Boeijen. ‘Ze moeten beseffen dat de regeling geen garanties
kent en waarom dat zo is. Garantie is een woord met een
gerust stellende klank. Alsof je er geen omkijken naar hebt
en het vanzelf goed komt. Maar eigenlijk verkoop je dan de
deelnemers een geldillusie. Wat ze moeten begrijpen, is dat
garanties de koopkrachtzekerheid juist ondermijnen.’
Dat alle deelnemers die kennis al hebben, is onwaarschijnlijk.
In 2007 bleek uit onderzoek dat vier van de vijf deelnemers
liever een vaste pensioenuitkering tegemoet ziet
dan de beleggingsresultaten af te wachten. Herhalingen van
het onderzoek in 2009 en 2010 gaven geen ander beeld.
Lewin: ‘Mensen hebben vaak een eendimensionale gedachte:
garantie is goed. Maar we hebben gemerkt dat die gedachte
kan veranderen. Wel moet je daar energie in steken.
‘Grote pensioenfondsen
blijven waarschijnlijk
de langetermijnweg
bewandelen, die
risicogedachte hoort
bij hun strategie.’
Enthousiasme
Zo is er energie gestoken in een aantal sessies met beperkt
aantal deelnemers, waarin uitgebreid werd uitgelegd met
welke dilemma’s het pensioenfonds te maken heeft en wat
de wisselwerking is tussen garanties enerzijds en het bewust
nemen van beleggingsrisico’s anderzijds. Lewin: ‘Waar we
praten met de mensen, landt onze boodschap beslist. Na zo’n
sessie merk je dat de focus op garanties plaats heeft gemaakt
voor een bredere blik. Mensen zijn bewuster, begrijpen met
welke vragen het pensioenfonds kampt, accepteren dat er
risico’s moeten worden genomen en waarderen dat er zo hard
aan hun pensioen wordt gewerkt. Je ziet de waardering voor
het pensioenfonds op die momenten stijgen. Mensen worden
zelfs enthousiast, omdat ze ineens veel meer kennis van
zaken hebben.’
‘De uitdaging is echter nu nog’, vult Boeijen aan, ‘om deze
kleinschalige en intensieve pilot bijeenkomsten te vertalen
naar communicatie richting twee miljoen mensen. De meeste
deelnemers hebben veelal nog een kennisachterstand.
Intussen lezen ze wel de krantenkoppen en zien ze televisieuitzendingen,
die misschien wel terecht bepaalde thema’s
aankaarten, maar tegelijk vaak erg ongenuanceerd zijn. Die
mensen blijven hangen in hun onzekerheid.’
Incasseren
Via goeie communicatie moet die onzekerheid bij deelnemers
worden weggenomen. Paradoxaal genoeg, legt Boeijen uit,
moeten ze daarvoor juist leren leven met een bepaalde mate
van onzekerheid. ‘Wij dragen uit dat een goed pensioen een
onzeker pensioen is. Ik leg dat dan als volgt uit: een goed
pensioen is een pensioen dat geïndexeerd wordt. Om te
kunnen indexeren heb je rendement nodig, waarvoor je moet
beleggen en dus risico’s nemen. Die risico’s houden onder
meer in dat je van tijd tot tijd de pijn moet incasseren in de
vorm van kortingen, bijvoorbeeld op de indexatie. Hierin zit dus
een onzekerheid. Maar uiteindelijk biedt deze systematiek,
mét zijn onzekerheden, naar verwachting het beste pensioenresultaat.
Garanties bieden de deelnemer wel zekerheid, maar
dat is dan de zekerheid dat hij na zijn pensioen zijn levensstijl
niet op dezelfde manier kan voortzetten.’
Lewin: ‘Pensioenfondsen zullen dus keuzes moeten maken.
Grote pensioenfondsen blijven waarschijnlijk de langetermijnweg
bewandelen, die risicogedachte hoort bij hun strategie.
Het debat rond de pensioenen lijkt ook die kant op te gaan.
En deelnemers zijn er volgens mij ook een voorstander van,
als je ze maar goed informeert. In het leven is zoveel onzeker.
Dan is het toch een onzinnige gedachte dat je voor een voorziening,
die voor de meeste mensen nog heel ver vooruit ligt,
absolute zekerheid wilt? Leven met risico’s is niet alleen heel
gewoon, in het geval van je pensioen kan het ook nog eens
heel gunstig uitpakken.’ ‹
Reacties
‘Het werknemerspensioen is formeel een ‘aan vullend’
pensioen bovenop de AOW. Wie bang is dat de
aanvulling niet genoeg (meer) zal zijn, doet er goed
aan ervoor te zorgen dat de hypotheek op het eigen
huis tijdig is afgelost. Weg met de aflossingsvrije
hypotheek!’
Paul Schnabel, directeur Sociaal en Cultureel
Planbureau
‘Pensioenfondsen hebben verwachtingen voorgespiegeld.
Percentages van het loon of de illusie het
leven op dezelfde wijze te kunnen voortzetten.
Uitleggen is noodzakelijk maar onvoldoende.
Wij willen zeker weten dat er met ons spaargeld niet
wordt gegoocheld.’
Elske ter Veld, oud staatssecretaris SZW
en voorzitter ‘Pensioenkijker.nl’
‘Pensioenfondsen staan voor de taak duidelijk uit
te leggen waarom een goed pensioen een onzeker
pensioen is. Zij moeten de deelnemers duidelijk
maken waarom beleggingen noodzakelijk zijn en wat
de voor- en nadelen zijn. Dan kan de deel nemer zelf
conclusies trekken.’
Bart Combée, directeur Consumentenbond
‘Het nemen van beleggingsrisico’s is inderdaad
onvermijdelijk om pensioen betaalbaar te houden.
Communicatie over die risico’s en het inregelen van
de juiste afweging tussen garanties en onzekerheid per
deelnemer is de uitdaging voor Pensioenfonds Zorg en
Welzijn voor 2011.’
Theo Nijman, wetenschappelijk directeur Netspar en
hoogleraar Universiteit van Tilburg
18 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 19

verslag
‘Discussie over het nieuwe pensioencontract’
Terugblik op de najaarsbijeenkomst
van forum Pensioenbeelden aan Zee
in november 2010
Op 8 november verzamelden zich in Scheveningen zo’n 50 belangstellenden voor het najaarsbijeenkomst uit de forumreeks
Pensioenbeelden aan Zee. Tijdens deze bijeenkomsten wordt de pensioenactualiteit vanuit verschillende invalshoeken
tegen het licht gehouden. Het thema voor deze bijeenkomst was het nieuwe pensioencontract, en hoe dat er in de toekomst
uit zou moeten zien. Een terugblik op de discussie.
20 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 21

Het nadeel van dromen
blijkt dat de toekomst steeds
weer weerbarstig blijkt.
Het vooruitzicht van een
materieel zorgeloos leven
blijkt niet slijtvast.
Pensioen is niet kijken naar morgen,
maar vooral naar overmorgen. Hiermee
vat dagvoorzitter Eva Kuit de rode draad
voor de rest van de middag bondig
samen. Want ondanks alle actuele korte
termijnperikelen rond dekkingsgraden en
herstelplannen, stond de bijeenkomst
vooral in het teken van de toekomst.
De toekomst van pensioen en de manier
waarop we met z’n allen zullen moeten
leren om tegen pensioen aan te kijken.
Minder zekerheid levert meer op
Volgens Jan Tamerus, master actuaris
bij PGGM, wordt het hoog tijd voor
slecht nieuwsgesprekken. Wat er in
het ver leden aan de deelnemers is
beloofd, kan niet worden waargemaakt.
Het pensioencontract had wel degelijk
risico’s. Alleen, voor de deelnemers
was dat niet duidelijk. Misschien wel
onder invloed van de steeds weer goede
beleggingsresultaten. Volgens Tamerus
zullen ook verzekeraars uiteindelijk
bakzeil moeten halen en erkennen dat
levenslange lijfrentes niet meer mogelijk
zijn. Het wordt onbetaalbaar.
Linksaf of rechtsaf, dat is volgens
Tamerus het dilemma waar Pensioenfonds
Zorg en Welzijn, en ook vele
andere pensioenfondsen, voor staat.
Linksaf is kiezen voor nominale zekerheid.
Voor een laag rendement, maar
dan wel gegarandeerd. Een gegarandeerd
laag pensioen. Klinkt niet aanlokkelijk,
en zeker niet als je bedenkt
dat harde garanties eigenlijk onmogelijk
zijn. Want wat is dan die ondergrens?
En welk beleggingsbeleid hoort daarbij?
Het lijkt vooral op het dichttimmeren van
een nieuw systeem dat uiteindelijk toch
onwerkbaar blijkt.
Meer voor de hand liggend lijkt rechtsaf:
kiezen voor bewuste risico’s en hogere
rendementskansen en daar vervolgens
eerlijk over zijn tegen de deelnemer.
Die verliest daarmee de onvoorwaardelijkheid,
maar maakt wel meer kans
op een reëel rendement. Wat wellicht
wennen zal zijn voor de deelnemer, is
dat hij in mindere tijden ook zelf de klappen
moet opvangen. Eerlijke en open
communicatie over waar de deelnemer
op kan rekenen en welke risico’s daarbij
horen, is hierbij essentieel.
Van dromen naar doen
Benne van Popta (pensioenfondsbestuurder
VNO­NCW MKB­NL,
werkgeversvoorzitter Bpf Detailhandel
en Werkgeversvoorzitter VB) ziet het nog
steeds als een gemis dat in 2005/2006
het pensioencontract niet bij de horens
is gevat. Het contract leek toen nog in
de lucht gehouden te kunnen worden,
niet veel later bleek dat een onterechte
constatering. Pensioendoelstellingen en
economische ontwikkelingen moeten
met elkaar in evenwicht zijn, betoogt
Van Popta. Hij haalt hierbij drie ‘dromen’
aan. Die van econoom John Maynard
Keynes, die in zijn essay Economic possibilities
for our grandchildren (opgenomen
in de bundel Essays in persuasion) uit
1930 schrijft over de evolutie van onze
maatschappij, de enorme economische
groeimogelijkheden en de mogelijk heden
die dat zou scheppen voor komende
generaties. In de tweede plaats de
droom van filosoof en socioloog Herbert
Marcuse, die zoekt naar mogelijkheden
om het economisch systeem, dat de
vrijheid van mensen beperkt, ten goede
te keren. En ten slotte die van Jan
Modaal met het typische Zwitserlevengevoel.
Deze hoopt door onder meer
hoge rendementen en globalisering op
een weelderig leven­na­het­werken dat in
het teken staat van golfen en reizen.
Het nadeel van dromen blijkt dat de
toekomst steeds weer weerbarstig blijkt.
Het vooruitzicht van een materieel
zorgeloos leven blijkt niet slijtvast. Van
de Zwitserleven­generatie moet afscheid
genomen worden. De economische
basis hiervoor ontbreekt in de toekomst.
Over de rendementen voor de komende
jaren, is Van Popta niet optimistisch. ›
Jan Tamerus
‘Dat slecht nieuwsgesprek heb ik een paar jaar geleden met mezelf gevoerd.
Ik heb in de spiegel gekeken toen het Financieel Toetsingskader (FTK) eenmaal
klaar was, en ik ben tot de conclusie gekomen dat ik me in dat FTK niet
onbetuigd heb gelaten om te pleiten voor wat we nu hebben. Een dubbele
doelstelling met een nominale verzekering en een reële ambitie. De lekken in het
FTK hebben dat tot nu toe toe gelaten. En nu zitten we met de gebakken peren.
Want we hebben het contract in die tijd niet aan de orde gesteld. Daarom nu die
gesprekken. Eerst met onszelf, en dan met de buitenwereld.’
(…)
‘De demografie is structureel veranderd en dat betekent dat doorschuiven naar
jongere en toekomstige generaties niet meer kan. De solidariteit van jong naar
oud komt teveel onder druk te staan. Ook de betaalbaarheid van pensioenen
staat onder druk. Werkgevers krijgen steeds meer moeite om mee te blijven
doen, terwijl ze dit wel graag willen. Het risico wordt te groot voor ze. Ook door
de economie en internationale concurrentiekracht zullen we niet kunnen blijven
volhouden wat we ons steeds dachten te kunnen permitteren.’
22 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 23

Pensioen is net waterbeheer
Jan Koeman, Hoofd Pensioenbeleid bij
het Ministerie van SZW, trekt parallellen
tussen waterbeheer en pensioen.
Nederland wordt in het buitenland
geroemd om zijn waterbeheer. Op
onderdelen is Nederland koploper. En
zeer innovatief. Durven doen is hier een
belangrijke sleutel. Denk aan de Delta
Werken, geroemd in het buitenland. Voor
dit innovatieve project werden nieuwe
methoden bedacht om het te realiseren.
In sommige gevallen zelfs gaandeweg,
bijvoorbeeld de nieuwe vaartuigen die
werden ontwikkeld om de Delta Werken
te bouwen.
De strijd van de Nederlanders tegen
het water begon met de aanleg van
terpen. Later werden het dijken, die door
streekbewoners in collectiviteit werden
aangelegd en onderhouden. Want met
een stijgende zeespiegel blijken dijken
effectiever dan terpen. Wel heeft een
dijk meer ruimte nodig en kan direct
achter een dijk beter niet gebouwd
worden. Dat die dijken niet altijd
bescherming bieden, weten we ook.
De vergelijking met rendement­ en risicobeheer
in de pensioensector is duidelijk.
Moeten we terug naar een rekenrente
van 4%? Oftewel, dijken vervangen door
terpen terwijl de zeespiegel stijgt?
Is een zachte financiering voor harde
rechten reëel (ergo: moeten we
verzadigde dijken in stand houden)?
Benne van Popta
‘We dachten toen met elkaar, dat als we een buffer en een kostendekkende
premie namen en als we indexering voorwaardelijk maakten, dat we dan het
oude pensioencontract wel in de lucht konden houden en dat het wel goed zou
gaan. Dat is helaas anders gegaan.’
(…)
‘Wat is eigenlijk onze pensioenambitie, onze pensioendroom? En welke
economische realiteit past daarbij? Als pensioendromen een economische basis
ontberen, is teleurstelling ons dagelijks brood.’
(…)
‘We hebben een tijd gehad waarin je als pensioenfonds alles kon financieren.
En een tijd waarin het sociaal wenselijk was om vervroegd terug te treden
uit de arbeidsmarkt. Dat was in de jaren 80. In de jaren 90 is dat een arbeidsvoorwaarde
geworden. Dat was er een die stelde dat de beste baan de kortste
baan was waarbij je zo vroeg mogelijk met pensioen kon.’
Echte zekerheden hebben een prijskaartje,
zo betoogt Koeman. En je moet
je afvragen of je dat wilt. Beter zou
zijn om risico’s acceptabel te maken
en daar eerlijk over te zijn. Dat zal een
flinke extra communicatieinspanning
vergen. Want het niveau waarop er
tijdens deze forumreeks over pensioen
wordt ge sproken is niet te vergelijken
met de manier waarop het onderwerp
op verjaardagen aan de orde komt. Dat
verschil beslechten en de werelden
meer naar elkaar toe brengen, daar ligt
de uitdaging.
Deelnemer
Tijdens de discussie die volgt, blijkt
dat de zaal een goede mix bevat van
de verschillende belanghebbende
groepen. Plezierig is dat ook de jongeren
goed vertegenwoordigd zijn. Gesteld
wordt dat jongeren niet op zoek zijn
naar zekerheid en in het licht van de
actualiteit zullen accepteren dat het
allemaal anders wordt. Betoogd wordt
dat ook de ouderen solidair moeten
zijn, dat is de enige kans om collectief
naar een andere pensioenaanpak over
te stappen. Met – en daar lijkt iedereen
het over eens – de deelnemer als
middelpunt en goede en transparante
communicatie als belangrijkste middel
om bij die deelnemer terecht te komen.
In haar afsluitende column neemt
Désanne van Brederode het op voor
de hardwerkende mensen in (onder
meer) de zorgsector. Zij zijn het die de
zwaarste lasten dragen, maar daar vaak
niet de juiste beloning voor krijgen en
ook niet de mogelijkheid hebben om op
allerlei mannieren hun pensioen aan te
vullen. Ze maakt een vergelijking met
artiesten, politici en andere mensen
die vanwege hun bekendheid en/of
netwerk ook na hun pensioenleeftijd nog
lucratief actief bezig kunnen zijn. Haar
ode aan de working class hero wordt
met applaus ontvangen. De integrale
tekst van de gesproken column van
Désanne van Brederode staat op pagina
13. ›
‘Wanneer mensen eenmaal weten
wie je bent, hoef je niet meer
met je producten of prestaties te
leuren; de deuren gaan toch wel
voor je open.’
24 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010 25

Ter afsluiting onderstreept Peter Borgdorff het belang van een focus op de deelnemer.
Pensioenfonds Zorg en Welzijn gaat het land weer in om deelnemers te
informeren. Dat zal niet makkelijk worden, het oude pensioenverhaal wordt in een
andere context geplaatst en dat zal ook verandering van inzichten bij deelnemers
vergen. Kortom: een uitdaging. ‹
Forum Pensioenbeelden aan Zee in 2011
De volgende bijeenkomst in de forumreeks Pensioenbeelden aan Zee
is gepland op maandag 18 april 2011. Dan gaat het eens niet over de
verplichtingen, maar over de bezittingen van het pensioenfonds
en hoe daar verstandig mee om te gaan. Het centrale thema is dan:
‘Hoe moet het beleggingsbeleid van pensioenfondsen eruit zien?’
26 Pensioenbeelden jaargang 1, nr. 2, dec 2010
Jan Koeman
‘Wat we op dit moment doen
bij pensioenbeheer, is harde
rechten op een zachte manier
financieren. Dat doen we
met premiedemping. Je moet
oppassen met het bieden van
zekerheden, als daaronder een
systeem hanteert dat minder
zekerheid biedt dan je denkt.’
(…)
‘Je kunt ook denken aan het
hanteren van een andere
rekenrente. Dat is een hele
legitieme discussie. Maar je
moet het wel relateren aan de
pensioen toezegging. En zolang
die toezegging zeker is, ligt het
niet voor de hand om met een
andere rente te komen.’
(…)
‘Een crisis kan reden zijn voor
een flinke ommezwaai. Ik hoop
dat we in de Pensioenwet een
dergelijke ommezwaai kunnen
gaan maken. De kern van
die gedachte is dat financiële
markten veel beweeglijker zijn
dan we dachten. Ze kunnen
langdurig uit het lood zijn. De
risico’s daarbij kun je redelijkerwijs
moeilijk opvangen.
We moeten aan de mensen gaan
duidelijk maken dat het heel
vaak waait in Nederland. Dat
deelnemers meer met risico’s te
maken gaan krijgen.’

Over Pensioenbeelden
Dit is een uitgave van Pensioenfonds
Zorg en Welzijn.
Met deze uitgave willen we bijdragen
aan de maatschappelijke discussie.
Het pensioenstelsel ligt onder
vuur. Waar vroeger tegenover elke
ge pensioneerde nog zes werkenden
stonden, zijn dat er over een aantal
jaren nog twee. Uiteraard buigt ook
Pensioenfonds Zorg en Welzijn zich
over deze brede maatschappelijk
ontwikkeling.
Niets uit deze uitgave mag worden
verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt
door middel van druk, fotokopie,
microfilm of welke andere wijze dan
ook, zonder de schriftelijke toestemming
van de uitgever.