Den Helder Marinestad (vanaf 1945) - Gemeente Den Helder

~ Open Monumentendag 2004
Den Helder Marinestad (vanaf 1945)
Den Helder werd in mei 1945 bevrijd. De alles overheersende vraag na de bevrijding
stond op 31 december 1945 in de Helderse Courant: “Zou de marine terugkeren? Van de
beantwoording van deze vraag hing het wel en wee van Den Helder af. Een verplaatsing
van de marinebasis naar elders betekende de dood voor Nieuwediep, een terugkeer van
de marine voorspelde een grotere bloei dan voor de oorlog”, aldus de courant.
Het duurde nog twee jaar voor er een besluit
zou vallen. Dat was geen wonder met de concurrentie
van havensteden die dongen naar de
gunsten van de marine. Vooral Vlissingen en
Rotterdam solliciteerden nadrukkelijk. Het
kostte burgemeester Ritmeester veel moeite
om de marine weer naar Den Helder te
krijgen. Hij is daarvoor persoonlijk naar Den
Haag geweest, heeft daar op hoog niveau
gelobbyd en met de minister gesproken. En
met succes. Op 20 mei 1947 meldde de Helderse
Courant in juichstemming “De marine
terug naar Den Helder, centraal marine magazijn,
auto-pool en ziekenhuis”. Moest de
gemeente eerst nog hemel en aarde bewegen
om nieuwe huizen te mogen bouwen, toen
eenmaal vaststond dat de marine terugkwam
was de bouw van nieuwe huizen grote nood-
De Zeven Provinciën werd in 1953 in dienst gesteld en was menigmaal vlaggenschip van Smaldeel 1 en 5. Op 17 augustus 1976 werd het
schip verkocht aan Peru dat de kruiser omdoopte in B.A.P. Almirante Aguirre.
zaak. Tijdens de grote tentoonstelling in
1948 in het Militair Tehuis in de Spoorstraat
konden de Helderse burgers op maquettes
zien hoe hun stad zou veranderen en zich zou
uitbreiden. Er was zelfs bebouwing gepland
tussen de begraafplaats en de Donkere
Duinen: het huidige Nieuw Den Helder.
Daarbij maakte het Ministerie van Marine in
1949 haar plannen bekend om van Nieuwediep
een moderne oorlogshaven te maken.
Al op 17 mei werd met een gedeelte van dit
werk begonnen en vanaf dat moment werd er
dag en nacht gewerkt om de Nieuwe Haven
aan te leggen. Den Helder kreeg zekerheid
voor de toekomst.
De Nieuwe Haven
Tot aan de Tweede Wereldoorlog was Het
Nieuwediep de thuishaven voor de marinevloot,
maar vanwege de bouw van grotere
schepen werd de haven te klein voor de oorlogsvloot.
De keerbreedte bedroeg niet meer
dan honderddertig meter en alleen de westzijde
had een kade met steigers. Aan de overzijde
lag een stenen leidam en achter die
leidam lag een enorm Waddengebied met
zandgronden als Harssens Sant en Zuid Wal
die bij eb droogvielen. In november 1949
maakte het ministerie bekend dat er gelden
een nieuw havencomplex. Den Helder kreeg
een strategische marinehaven door de verbinding
met open zee en een beschutte havenmond.
Met steigers die een lengte hebben van
110 tot 250 meter, met in het midden de
zwaaikom met een middellijn van 580 meter
en een 300 m brede havenmond naar het
Marsdiep. Om de nieuwe haven te verbinden
met Het Nieuwediep werd tegenover de Zeedoksluis
de leidam doorgegraven tot een
totale doorgang van 170 meter. Het overgebleven
deel van de eeuwenoude leidam werd
verhoogd en is tot op heden de stenendijk
langs Het Nieuwediep. Op twee juli 1954
stond groot op de voorpagina van de Helderse
Courant: “Moderne marinebasis in gebruik
genomen, symbolische havenafsluiting door
Karel Doorman verbroken, belangrijke dag
voor Den Helder en Koninklijke Marine”. Het
was wennen om een kolossaal vliegdekschip
of om een kruiser afgemeerd te zien en daarachter
niets meer dan opgespoten zand. Niet
lang daarna werden daar de eerste palen de
grond in geslagen en volgde er een enorme
bouwactiviteit die tot op heden aan de gang
is door de komst van de onderhoudsbedrijven
en de centralisatie van marineonderdelen.
Op 4 april 1949 werd de Noord-Atlantische
Verdragsorganisatie (NAVO) opgericht. Van
Fort Harssens verdween onder het zand tijdens de aanleg van de haven rond 1950, de beide ronde geschutsplaatsen zijn nog zichtbaar.
Op deze locatie bevindt zich nu het havenkantoor. Onder, geheel links, batterij Wierhoofd tegen de dijk.
onder behoud van haar eigen zelfstandigheid,
deel uit van een internationale strijdmacht
ter verdediging van de westerse wereld.
Deibelkamp
In 1954 werd het luchtmachtbarakkenkamp
Deibelkamp in gebruik genomen. Het was een
uitgestrekt kamp aan de Nieuweweg, even ten
zuiden van het fort Dirksz Admiraal, tussen de
Nieuweweg en de spoorbaan. Na de opening
waren er ongeveer vijfhonderd militairen van
lucht- en landmacht gelegerd. Na tien jaar
werd de luchtmacht in Den Helder opgeheven
en werd het Deibelkamp domein van de land-
1991 veel gebouwen op het kamp gesloopt.
De landmacht was inmiddels verhuisd naar het
Luitenant-kolonel Maaskamp aan de overkant
van de Nieuweweg. Van de nog resterende
groene houten barakken werd nog maar zo
beperkt gebruik gemaakt dat aan het einde
van 1991 het terrein vrij zou komen. Lang
voor het vrijkomen van het legeringskamp had
de gemeente zich al eens beraden over de
toekomst van het defensieterrein. Zij opperde
toen de mogelijkheid voor de bouw van een
woonwijk of een nijverheidsbestemming.
In die zelfde periode wilde de regering het
aantal opvangcentra voor asielzoekers uitbrei-
32 waren vrijgemaakt voor het aanleggen van
deze datum af maakte de Koninklijke Marine, macht. Wegens ouderdom en verval werden in den. Na goedkeuring van de gemeenteraad op 33
~ Open Monumentendag 2004

~ Open Monumentendag 2004
3 juli 1991 werd het voormalige legerkamp als
opvangcentrum ingericht. In 1992 werd het in
gebruik genomen als asielzoekerscentrum (AZC).
Kapitein-vlieger Deibel
Het Deibelkamp was vernoemd naar
kapitein-vlieger Deibel. Tijdens de Tweede
Wereldoorlog diende Deibel bij het KNIL
waar hij in de strijd tegen de Japanners
succesvol was. Na de oorlog kwam Deibel
om het leven bij een vliegtuigongeluk
nabij Leeuwarden.
Luitenant-Kolonel Maaskamp
Het Luitenant-Kolonel Maaskamp aan de
Nieuweweg, vernoemd naar A.J. Maas die in
de periode 1915 pionier was op het gebied
van luchtverdediging, werd in 1957 door de
landmacht in gebruik genomen. Het daar
ondergebrachte onderdeel van de Luchtdoelartillerie
beschikte over het legeringskamp
aan de Nieuweweg en over twee schietterreinen
in de duinen. In april 2003 werd bekend
gemaakt dat het Maaskamp met de twee in
de duinen gelegen schietterreinen Falga en
Botgat wegens bezuiniging bij Defensie moest
direct gesloten, het Maaskamp en schietterrein
Botgat biedt nog tot 2005 onderdak
aan de staf en aan de troepen die schietoefeningen
houden. Het afstoten van de drie
terreinen en het opheffen van het landmachtonderdeel
in Den Helder moet Defensie op
jaarbasis een besparing opleveren van ongeveer
1,8 miljoen euro. Als nieuwe schietlocatie
koos Defensie voor het Duitse Todendorf
aan de Oostzee. Wat er met het Luitenant-
Kolonel Maaskamp en de schietterreinen Falga
en Botgat gaat gebeuren is nog niet bekend.
Kledingmagazijn
Het gebouw aan de Jacob van Heemskerckstraat
1 is het voormalig Kledingmagazijn van
de landmacht. Het gebouw werd in 1911
opgeleverd. Na de Tweede Wereldoorlog
De tankmuur vanaf de oever van het Balgzandkanaal ter hoogte
van de Kooysluis (nabij brug naar industrieterrein Oostoever).
vestigde de gemeente er de afdeling Openbare
Werken en het Streekbureau voor de wederopbouw.
Op 2 juli 1954 werd het Kledingmagazijn
ingericht tot Marechaussee kazerne.
De brigade van de marechaussee verhuisde op
1 november 1977 naar het huidige onderkomen
aan de Nieuweweg. Het voormalig
kledingmagazijn werd daarna onder andere
door creativiteitscentrum Triade en als
kantoorruimte gebruikt.
De Artilleriekazerne
Het huidige wooncomplex in de Jacob van
Heemskerckstraat is de voormalige Kazerne
aan de Langestraat. Het hoofdgebouw werd in
1848-1849 gebouwd op de plek van het oude
Garnizoensziekenhuis. In 1855 kwam er een
wachthuis bij de kazerne. Daarna werd er nog
veel aan- en bij gebouwd: een hulpkazerne,
een privaatgebouw met urinoirs, een kantine,
een woning voor de adjudant. In 1884 was de
kazerne gereed, al werden er later nog verschillende
verbeteringen aangebracht.
Verborgen verdedigingswerken
In de loop van de tijd zijn er in Den Helder
een flink aantal verdedigingswerken gebouwd.
Niet alleen forten, maar ook kleinere onderkomens
en dikwandige bunkers. Een grote
gevolg van de stedelijke ontwikkeling. Vaak
stonden zij op de plek die nodig was voor de
aanleg van wegen en het bouwen van bijvoorbeeld
huizen. Vooral vlak na de Tweede
Wereldoorlog is er veel afgebroken. Dit weten
we omdat vóór de sloop van verdedigingswerken
een vergunning aangevraagd moest worden.
Onderdeel van de aanvraag was het op
tekening vastleggen van de betreffende
bouwwerken. Het Bureau Registratie Verdedigingswerken
(BRV) heeft dit een groot aantal
jaren redelijk minutieus gedaan. Aan de hand
van dit archief is redelijk na te gaan wat er
aan werken nog aanwezig was.
Er is niet alleen gesloopt maar een aantal
werken is simpelweg verdwenen onder een
flinke laag aarde of zand. Door de tekeningen
in archieven met elkaar te vergelijken, is
ontdekt dat er op verschillende plaatsen in de
Stelling van Den Helder zeer interessante verdedigingswerken
onzichtbaar aanwezig zijn.
Van de antitank hindernis aan de Zanddijk
zijn de zogenaamde drakentanden duidelijk
zichtbaar. Het gedeelte dat over de eerste
duinenrij in het zand verdwijnt, gaat onzichtbaar
over in de tankmuur die richting het
strand loopt. In de tankmuur zijn bijna zeker
nog twee bunkers van het type 653 aanwezig.
Van dit type zijn er maar vier in Nederland
Verborgen bunker onder het voetpad in de duinen ten zuiden van strandopslag Duinoord.
Ook aan de Zanddijk, maar dan bij de voormalige
vuilnisbelt, zijn nog drie bijzondere
bunkers onder de grond verdwenen. Deze
bunkers zijn heel zeldzaam. Van het type L
485 is maar één in Nederland gebouwd, van
het type L 410 A maar twee. Van de L 409 A
zijn tien gebouwd. Niet bekend is hoeveel er
van dit type in Nederland nog aanwezig zijn.
In de achtertuin van de brugwachterswoning
bij de Kooysluis is nog een stuk van de verborgen
tankmuur te zien. Ook onder de Kustwachttoren
in Huisduinen is nog een bunker
aanwezig. Door de bouw van de toren is deze
echter ontoegankelijk geworden.
Stelling van Den Helder
Helder het besef dat de verdedigingswerken
uniek waren. Archiefonderzoekers en kenners
kwamen met gegevens over de bouwgeschiedenis
en er ontstonden serieuze plannen om
deze bouwwerken te behouden.
Op 5 juli 1989 werd de Stichting Stelling
Den Helder opgericht, met als doelstelling de
vestingwerken te behouden, te beschermen,
zo veel mogelijk te restaureren en opnieuw
functioneel te maken. Als eerste werd Fort
Kijkduin met veel succes gerestaureerd. Op
27 juli 1996 opende Prins Willem Alexander
het fort. Daarna kwamen de forten Dirksz
Admiraal en Westoever in beheer bij de
Stichting Stelling Den Helder. Hier worden
momenteel werkzaamheden uitgevoerd om
34 sluiten. Het schietterrein Falga werd per
hoeveelheid bouwwerken is gesloopt als
gebouwd.
Zo’n vijfentwintig jaar geleden groeide in Den de forten te behouden.
35
~ Open Monumentendag 2004