Zuid 57: herboren centrum voor moderne kunst en cultuur ... - HaAC

JAARGANG 1
#01
PLATFORM VOOR HAAGSE
STEDELIJKE TRANSFORMATIES
EN ARCHITECTUUR
haacs
Zuid 57: herboren centrum voor moderne kunst en cultuur
Haagse Binckjes in Milaan: creatieve industrie van
de Binckhorst Chicago or/oder Berlin en meer >

2
HAACS - JAARGANG 1 - #01
About
Het initiatief van HAACS is genomen door het Haags Architectuur
Café (HaAC). Wij willen de vele organisaties met eigen invalshoeken een
platform geven voor het debat over veranderingen in Den Haag -
organisaties die zich, direct of indirect, bezig houden met de stad, soms
als beroepsgroep, soms als belangenvereniging en soms als verontruste
burgers die een stedelijke transformatie bekritiseren. De rubrieken in
HAACS blikken terug, kijken vooruit, houden beschouwingen over actuele
thema’s, interviews met prominenten, doen verslag van activiteiten en
presenteren nieuwe spraakmakende projecten. Kortom, Haags en soms
tegendraads: HAACS!
b e e l d Johan Nieuwenhuize

Waarom HAACS #01?
Elke jaar weer wat nieuws bij de Provada,
de beurs waar de vastgoedsector tijdens een
hapje Pata Negra-ham en een glaasje bubbels
elkaar bijpraat over de ontwikkelingen. Vorig jaar
bleek opeens dat het bouwen van huizen 20%
tot 30% goedkoper kon (NRC, 07-06-2012).
De geruïneerde woningmarkt (die geen echte
markt is en waarbij de consument zo ver mogelijk
van het bouwen van een eigen woning wordt
gehouden) krijgt hiermee een nieuwe tegenslag.
Wie koop er nu nog met droge ogen een huis bij
een projectontwikkelaar met deze voorkennis?
Dit jaar mompelden de heren en dames op de
Provada (na het ineenstorten van de laatste
resten Hollandse woningbouwcultuur) iets over
herbestemming, de noodgreep voor bouwend
Nederland maar een geluk voor iedereen die
waarde hecht aan erfgoed en een historische
continuïteit bij stedelijke veranderingen. Sinds
HAACS #00 is de corporatie Vestia verder
weg gezakt dan ooit. Men trok de stekker uit
alle Haagse projecten en de corporatie houdt
zich nog alleen bezig met huur ophalen en het
afbetalen van banken en het pensioen van de
directeur. Niemand in Den Haag durft het woord:
'woningbouwprognose' nog hardop uit te
spreken. Met het stimuleren van bewoners om
een eigen huis te bouwen probeert de gemeente
ontwikkelingen weer op gang te duwen.
Verschillende artikelen beschrijven de toestand
in Den Haag in juni 2012. De verandering in de
winkelcultuur en wooncultuur, de verandering in
omgang met het erfgoed. Terwijl tientallen ideeën
binnenstromen bij 'Den Haag Kandidaat Culturele
Hoofdstad Europa 2018' en de podiumkunsten
zich reorganiseren blijft het bij de 'architectuur'
en 'stedenbouw' stil met goede ideeën,
de lethargie lijkt te hebben toegeslagen.
3
VOORWOORD
Alvast een idee van de redactie van HAACS
voor Den Haag als culturele hoofdstad:
Stimuleer de bouw van hippe en aantrekkelijke
woonhotels in bestaand erfgoed of lege kantoren
voor de nieuwe wooncultuur.
Er is een nijpende vraag naar kwalitatieve goede
en compacte woningen waar mensen maar een
paar jaar wonen. Motieven van de bewoners
kunnen heel verschillend zijn: werk bij een
Internationale Instelling, studie aan een van de
Haagse instituten of Hogescholen, werk in het
Westland, zorgwoningen voor mensen die
daaraan toe zijn. De tijdelijke bewoners die een
paar jaar in de kassen werken en die 300 euro
per maand neertellen voor een 'rottend matras'
in het Laakkwartier willen voor dat geld ook wel
een fatsoenlijk onderkomen ergens kunnen
huren. Ook de studenten en gaststudenten van
de World City Den Haag willen voor een jaar of
drie à vier een kamer of klein appartement van
300 euro per maand. En alle bejaarden die liever
zelfstandig in een klein appartement willen blijven
wonen met zorg aan huis kunnen dan wegkwijnen
in een 'verzorgingshuis' of 'bejaardentehuis'
zonder personeel. Voor alle woningen geldt
eigenlijk hetzelfde, compact en klein, eventueel
te schakelen tot grotere woningen, huur vanaf
300 euro voor een eenvoudige unit, voorzieningen
in de nabijheid. Den Haag zou zich zo pas waarlijk
kunnen profileren als World City binnen de
Metropoolregio.
De redactie
Nog iemand een reactie voor wat betreft
architectuur en stedenbouw? Plaats in de
ideeënbus: www.denhaag-2018.nl/bouwmee

Over het haags architectuur café
Het Haags Architectuur Café (HaAC) is er voor iedereen die geïnteresseerd
is in gebouwd Den Haag. Wil je op de hoogte blijven van ons programma,
bezoek dan iedere maand even onze website, meld je aan voor de digitale
uitnodiging of volg ons via Linkedin.
Pasklaar
Iedere derde dinsdag van de maand gaat HaAC naar een pas opgeleverd
gebouw of andere interessante plek in Den Haag. In deze reeks ‘Pasklaar’
wordt in gezelschap van de architect een gebouw bezocht en besproken.
Actueel den haag debat (adhd)
ADHD is een gezamenlijk initiatief van HaAC, BNA Kring Haaglanden,
Het Nutshuis en Stroom Den Haag. Alert, levendig en actief worden
de laatste ontwikkelingen in de Haagse stedenbouw en architectuur
bespreekbaar gemaakt. Bezoek de ADHD wordpress blog voor een volledig
overzicht van de afgelopen jaren http://actueeldenhaagdebat.wordpress.com
Juni fietstocht door de stad
In juni organiseert het Haags Architectuur Café een fietstocht door de stad
onder leiding van iemand die van betekenis is of was bij de wording van
Den Haag.
Dag van de architectuur (dvda)
Jaarlijks, meestal in juni, organiseert het HaAC samen met de Stichting
Dag van de Architectuur Den Haag, BNA Kring Haaglanden, gemeente
Den Haag, Bouwfonds Ontwikkeling en Stroom Den Haag de Dag van
de Architectuur.
Commissie
Corine Keus, Judith Schotanus, Leo Oorschot (voorzitter), Lotte Zaaijer,
Dolf Langerak, Joop Bolster (penningmeester), Joke Stolk, Raúl Wallaart,
Angela Lott, Robin Jongejan, Melvin Kaersenhout (voorzitter), Regien
Kroeze, Paul de Vries, Vivian Hofstede (secretaris) en Tim de Boer
Bezoek voor een overzicht van onze activiteiten onze HaAC website
www.haac.nu

6
Zuid 57: herboren centrum voor moderne kunst en cultuur
16
Shoppen in een rijk verleden
20
Gespot in de stad
24
Landgoed Ockenburgh: getekend door de tijd
30
Low-end-globalism: tijdelijke bewoners, uitbuiting en Den Haag
36
Haagse Binckjes in Milaan: creatieve industrie van de Binckhorst
42
Chicago or/oder Berlin
48
Onzichtbare vanzelfsprekendheid: over de architectuur van ons voedsel
54
Openbare parkeergarages 2013
62
Gezocht: architecten met lef!
REDACTIE
De redactie van HAACS magazine bestaat uit leden van het Haags
Architectuur Café: Corine Keus, Leo Oorschot (eindredactie),
Judith Schotanus, Lotte Zaaijer, Joke Stolk, Melvin Kaersenhout
(beeldredactie), Johan Nieuwenhuize (beeldredactie)
GRAFISCH ONTWERP
Rogier Rosema > www.thingstomakeanddo.nl
Jantien Methorst > www.jantienmethorst.nl
FOTOGRAFIE
Johan Nieuwenhuize > www.johannieuwenhuize.nl
Christian van der Kooy > www.christianvanderkooy.com
Denis Guzzo > www.denisguzzo.com
Mieke Meesen > www.miekemeesen.nl
Bart van Hoek > www.foto.architectuur.org
KOPIJ
'Kopij wordt op prijs gesteld en beoordeeld op relevantie:
redactie@haac.nu
VERSPREIDING
HAACS magazine is een digitale (kwartaal)uitgave die te lezen is
op www.haac.nu en kosteloos gemaild wordt naar iedereen die de
uitnodiging van het HaAC ontvangt en de verschillende organisaties
en verenigingen die zich bezig houden met het Haagse stadsbeeld.
5
INHOUD EN COLOFON

6
HAACS - JAARGANG 1 - #01
Zuid 57: herboren centrum
voor moderne Haagse kunst
t e k s t
Leo Oorschot
b e e l d
Johan Nieuwenhuize

ZUID57: HERBOREN CENTRUM VOOR MODERNE HAAGSE KUNST
In het najaar van 2011 opende het cultuurcentrum Zuid 57 voor het cultuurminnend
publiek van het Haagse stadsdeel Escamp. Een gebouw vol met kunsttoepassingen uit de
jaren vijftig transformeerde tot een plaats waar kunst wordt geproduceerd. Het project laat zien
dat herbestemming meer is dan een likje verf en een nieuwe functie voor een afgeschreven
gebouw. In plaats van herbestemd is het hier beter om te spreken van herboren. De grootste
Haagse krachtwijk van Nederland kreeg weer een centrum voor kunst en cultuur
7

8
HAACS - JAARGANG 1 - #01
Nieuwe kunst en architectuur in 1957
De Zuiderpark HBS werd op 9 oktober
1957 geopend en kreeg meteen naam als een
func tio neel gebouw waar licht, lucht en ruimte
op een bijzondere manier waren verenigd. Een
van de mooiste gebouwen van gemeente archi tect
Sjoerd Schamhart. Betonbanden en beton -
penan ten waren wit en terugliggende hout en
puien donker, waar door het raster werd geaccentueerd.
Kenmerkend was de compositie van het
ensem ble van de ver schillende bouw delen: de
entree met daarboven de lerarenkamer en
ten toon stel lings ruimte, de voor die tijd grote aula
van de school, de moderne clus tering van
techniek lokalen aan de zuidkant en de theorielokalen
aan de noordkant, met en transparante
middenzone ertussen, waar de leerlingen binnen
kwamen. De bouwdelen waren elegant geleed en
de gevel transparant met een verfijnde detaillering.
De gemeente spaarde indertijd geld noch moeite
om tal van kunstenaars aan het werk te zetten.
Vooral de toenmalige directeur voor de Dienst
voor Schone Kunsten, L.J.F. Wijsenbeek drong
erop aan dat minimaal 1.5% van het bouwbudget
voor kunst gereserveerd moest worden.
Bij de opening van de HBS gaf hij dan ook een
rede voering waarbij het belang van vormende
kwaliteiten van kunst voor de schooljeugd werd
benadrukt. Boven de entree kwam een indrukwekkend
abstract mozaïek van Jeroen Voskuyl
(1914-1959) waarin de mens gevangen lijkt
binnen abstracties. Juist deze figuratieve
ele men ten binnen de abstracties lijken een thema
dat voortdurend terugkomt. De antraciet kleurige
breuksteen met lichtgrijs natuursteen en blauwe
mozaïektegels passen naadloos bij de sfeer van
Mozaïek van de kunstenaar Jeroen Voskuyl, de mens gevangen in abstracties?

Kenmerkend was
de compositie van
het ensemble van
de verschillende
bouwdelen.
ZUID57: HERBOREN CENTRUM VOOR MODERNE HAAGSE KUNST
het gebouw. Buiten transformeerde de Haagse
beeldhouwer Jan Snoeck (1927-) de inlaat van
de centrale verwarming tot een kunstwerk dat
door iedereen de Snoecknik werd genoemd.
Een samenstel van buizen en pijpen vernoemd
naar de in dat jaar gelanceerde Russische Spoet nik
ruimtesonde, al spoedig gevolgd door Spoetnik 2
met het eerste levende wezen in de ruimte: de
hond Laika. Geïnspireerd op deze reis van Laika
introduceerde de Amerikaanse schrij ver Herb
Caen een aantal maanden later de beatnik en de
The Beat Generation, geen zoek tocht in de
ruimte maar een speurtocht in jezelf. De Haagse
beeldhouwer Theo van de Nahmer (1917-1989)
ontwierp de vijver en een beeld van zijn hand
scheidde de buitenruimte in tweeën. Binnen
vervaardigde de Haagse Willem Hussem (1900-
1974) een muurschildering waarbij de invloeden
Het grafisch werk van Sybren Kuiper + Carrie Zwarts is
geïnspireerd op het abstract figuratieve uit de jaren vijftig
9

10
HAACS - JAARGANG 1 - #01
van Van Gogh, Mondriaan en Picasso zijn te herkennen. In de muurschil dering
is de natuur tot zijn meest abstracte vorm in heldere kleuren en vormen
teruggebracht. Voskuyl voorzag de natuursteenvloer in de overblijf hal van
motieven. Verder werden er ornamenten aangebracht door Snoeck.
J.H.Kuiper bedacht de typografie. Kunstenaars zoals Hussem en Van der
Nahmer worden tot de Nieuwe Haagsche School van de beeldende kunst
gerekend en zetten zich af tegen de Cobra beweging. Haagse kunstenaars
hadden zich verenigd onder namen zoals De Post hoorngroep; de heren
dronken bier en exposeerden in café De Posthoorn, om de hoek van het
sjieke Pulchri Studio. De kunst kenmerkte zich door een modernfiguratieve
kunst.
Opvallend is de gelijkenis met de Haagse architectuur in deze dagen die ook
niet ‘zuiver’ modern en abstract is te noemen maar een eigen inter pretatie
gaf aan de moderne architectuur met baksteen en natuursteen zoals de
wijk Mariahoeve en het werk van Schamhart laten zien. Schamhart was een
lokale grootheid die tal van prachtige wederopbouw projecten op zijn naam
heeft staan. De visafslag in Scheveningen, het Grotius Lyceum uit 1955 in
Het raster van de gevelbalken en het raster van de bestrating
scheppen een homogeniteit in het ensemble

11
ZUID57: HERBOREN CENTRUM VOOR MODERNE HAAGSE KUNST
de Klaverstraat, de uitbreiding van het Haags Gemeentemuseum uit 1956.
De HBS was indertijd bijzonder omdat docenten konden kiezen tussen
klassikaal onderwijs of het moderne Daltononderwijs. Het gebouw koste
drie en een half miljoen gulden en kreeg 440 leerlingen. De wet houder
verantwoorde deze uitgave omdat het om een bouwwerk ging dat in dienst
stond van de wijk. De aula met 400 zitplaatsen, de twee gym zalen en
overblijfruimte waren ook wijkvoorzieningen voor Morgen stond.
In de jaren zeventig gaf Schamhart vorm aan een geheel nieuw soort
archi tectuur met Couperusduin, een project dat geïnspireerd was op de
‘Lilling ton Street Housing Competition’ uit 1961, waarmee hij Team X
letterlijk in Den Haag bracht. Hans van Beek en Schamhart vormden het
latere architectenbureau Atelier PRO.
Nieuwe kunst en architectuur in 2011
Na de eerste planvorming waarbij nog sprake was van woning bouw
kwam de gemeente in het college overeen om de culturele bestem ming
van de school centraal te gaan stellen. Vooral wethouder Klijnsma en
Heijnen stonden dat voor. De HBS en latere Simon Stevin college had een
meerwaarde voor de wijkbewoners en het stedelijk geheugen, het ge heugen
waarin het verhalenweb van deze wederopbouwwijk steeds hech ter wordt
geweven. In de Structuurvisie Zuidwest uit 2004 werd het gebouw gelabeld
als ‘behoud’. In het coalitieakkoord van 2006 werd de intentie uitgesproken
om de oude school te gaan herbestemmen tot het tweede Koorenhuis met
aanvullende functies. Eind 2006 maakte de ge meente budget vrij voor de
restauratie van het gebouw en de drie kunst werken. Voor de diensten
DSO, OCW en de opdrachtgever Vestia een prestige project waarmee
men de krachtwijk Escamp een cultureel hart gaf. Nu draait het Haagse
filmhuis er drie films per dag, het Koorenhuis geeft er tal van cursussen aan
de Escampers, de Haagse theaterschool Rabarber gaat daar lessen verzorgen
en het theater Dakota heeft er zijn basis met talloze voorstellingen per jaar.
Verder vestigden zich er 35 creatieve ondernemers en in de algemene ruimte
organiseert Platform 57 tentoonstellingen met hedendaagse kunst.
De corporatie Vestia Den Haag Zuidwest nam bij de herbestemming het
initiatief en koos als architect Leon Thier, die in 1998 als architect van
Atelier PRO het Segbroek College van Schamhart aan de Klaverstraat naar
tevredenheid van Schamhart had uitgebreid. Studio Leon Thier ont wikkelde
een visie op het gebruik, de positie van de verschillende functies en
programmaonderdelen en verkeers tromen binnen het gebouw die het tot een

12
HAACS - JAARGANG 1 - #01
succes vol cultureel centrum. Zo werd de aula een
theater, met in de kelder de artiesten ruimten, de
voor malige kantine werd een foyer, de klassenvleugel
geschikt gemaakt voor be drijven en het
Kooren huis. Ook werkte de Studio aan ken merkende
details om de oorspron kelijke sfeer van het
gebouw te kunnen behouden, zoals het idee van
de glazen hekken en de renovatie van de gevel.
De kleuren werden hersteld, het raster weer wit
en de puien grijs. Ook bedacht de archi tect dat
de kantine een glazen wand naar de leerlingentree
op het plein moest krijgen. Workshop of
Wonders (WOW) kreeg de opdracht voor het
interieur. Het moest een omgeving worden die
past, verast en heel lang mee kan. Samen met
Haagse grafici Sybren Kuiper + Carrie Zwarts en
de Haagse garbage-architecten Refunc ontwikkelde
WOW het concept voor binnen inrichting
en buitengebied. De WOW gaf het interieur
samen vorm met Syb en Carrie die vooral het
grafische werk voor hun rekening namen. De
buitenruimte werd in samenspraak met Annet
Bakels van Hollandsblauw bedacht.
De meubels en balies van de WOW zijn eigenzinnige
objecten geworden die in de verschillende
delen van het gebouw een plaats kregen.
Het uitgiftepunt in de kantine en keuken is een
rode doos geworden met grafische voorstellingen
die verwijzen naar warmte en eten. Het
meest fascinerende meubelstuk met grafisch
werk is wel de bar. Ook een los object in de
ruimte maar blauw, de koele kleur van vloeistof.
De grafische voorstelling is hier een beeld verhaal
geworden dat lijkt op het beroemde werk van
Maurits Escher (1898-1972), een fles op een
schuin deel van het meubel valt om, een druppel
verandert in wilde golven die de trap af klotsen,
op de vloer laven paarden zich gulzig aan het
kostelijke vocht. Ook het paarse entree meubel
bij de entree is voorzien van grafisch werk, het
alziende oog van de portier wordt vergroot door
een enorm oog dat je vanuit de hoogte aanstaart
en zwarte maskers met witte ogen die vanuit dit
centrale punt in het gebouw de zaak onder
con trole houden. Op het nieuwe liftblok dat de
verdiepingen met elkaar verbindt hangen zwarte
beesten tegen een paarse achtergrond wezenloos
te staren naar de voorbijgangers. En in het
trappenhuis een metershoog hert tegen een
blauwe nacht achtergrond met in het gewei
broe dende vogels. Alleen al het nieuwe grafisch
werk is de moeite waard om 100 km om te rijden
en te komen bezichtigen. De vor men van de
meubels en het grafische werk versterken elkaar.
Sterkt aan dat samenspel is verder dat ze het
oude gebouw vrijwel niet aantasten maar als een
nieuwe laag, als losse objecten, in de ruimte zijn
gebracht. Het grafisch werk van Syb + Carrie is
geïnspireerd op de filmaffiches van Saul Bass uit
de jaren vijftig en zestig die filmposter zoals van
Vertigo, West Side Story, Exodus, The Shining,
Bird man of Alcatraz en Spartacus ontwierp.
Krachtige grafiek en heldere kleuren zijn geïnspireerd
op het werk van de hedendaagse
grafisch kunstenaar Olly Moss. De illustraties
mochten een gelaagdheid en dubbelheid heb ben:
niets is wat het lijkt. Ook moesten ze verwijzen
naar specifieke functie van de ruimte en de
na tuur. De illustraties kregen dier- en plantmotieven
waarmee Syb + Carrie teruggrijpen op
het werk van de jaren vijftig graficus Charley
Harper. Natuurlijk verwijst het grafische werk
van Syb + Carrie naar de kunstenaars die in
1957 de school voorzagen in modern figuratieve
afbeeldingen zoals Hussum en Voskuyl.
Het kantoor voor het theater Dakota werd
in ge richt door Refunc. Oude schoolmeubels van
o.a. het scheikunde lokaal werden uit elkaar
gehaald en tot nieuwe meubels gefabriceerd.

13
ZUID57: HERBOREN CENTRUM VOOR MODERNE HAAGSE KUNST
Van het standaard kantoorplafond werd het raster gehand haafd, enkele
platen teruggebracht en verlichtingsarmaturen achter aan gebracht, door
halve plexiglazen cirkelbollen op het plafond bereikt het licht de ruimte.
Het enigszins druk aandoende kantoor van Dakota roept herinneringen
op aan het berghok van de oude HBS.
Het cultuurcentrum Zuid 57 is geen mager herbestemmingsproject met
een likje verf, maar een gesamtkunstwerk waar historie en vernieuwing
elkaar vinden. Een project waar bewoners, gemeente en Vestia de krach ten
hebben gebundeld. Via Zuid 57 kunnen Escampers terugblikken, zo vertelde
Paul Cornelissen een van de stuwende krachten achter dit project, dat steeds
meer jaren vijftig kunst zijn weg vindt naar Zuid 57. Bijvoorbeeld een doek
van Hussem uit het voormalige ministerie van CRM in Rijswijk en een
beeld van Rudi Rooijackers (1920-1998) afkomstig van de gesloopte MTS
aan de Leyweg. Maar de Escampers kunnen er ook vooruitkijken, naar
wat de nieuwe kunsten gaan brengen en vooral bewonderen wat zij zelf
gaan produceren in een van de vele workshops.
Het gebouw van Schamhart, het specifieke van de Haagse kunst en
architectuur uit de jaren vijftig, werd herboren midden in de wijk
Morgenstond van de architect Dudok.

14
HAACS - JAARGANG 1 - #01
Muurschildering van Willem Hussum, abstract-figuratief werk
Bronnen
> Dijk, H. van, Kloos, M., & Dubois, P.H. (1996) / Sjoerd Schamhart,
architect in Den Haag / Rotterdam: Uitgeverij 010
> Valentijn, D., Camp, D., Galema, W., Broekhuisen, P., Ten Cate, G.,
Groenedijk, P., Hooimeijer, F, Jansen, B. & Ruitenbeek, J. (2002) /
De Wederopbouw Haagse gids voor architectuur en stedenbouw in
de periode 1945-1965 / Den Haag: Uitgeverij De Nieuwe Haagsche
(VOM-reeks 2002 nummer 1)
> Galema, W. (2008) / Goede Sier Gemaakt, monumentale kunst in
Den Haag Zuidwest 1945-1970 / Den Haag: Uitgeverij De Nieuwe
Haagsche (VOM-reeks 2008 nummer 1)

Snoecknik van de kunstenaar Jan Snoeck,
vernoemd door scholieren naar de gelanceerde
Spoetnik waarmee de hond Laika als eerste wezen
van aarde in de ruimte mocht sneuvelen
15
ZUID57: HERBOREN CENTRUM VOOR MODERNE HAAGSE KUNST
Beeld van de kunstenaar Theo van de Nahmer,
een geabstraheerd grazend dier uit voortijden

16
HAACS - JAARGANG 1 - #01
shoppen
in een rijk
verleden
Behoud van het historische
karakter verhoogt de recreatieve
en toeristische aantrekkelijkheid
t e k s t
Dick Valentijn
Cultuurhistorische verkenningen
geven een goed beeld van
de ontwikkelingsgeschiedenis van
de bebouwing in deze straten
b e e l d
Johan Nieuwenhuize

De kop van de Spuistraat aan
de Hofweg laat de spectaculaire
schaalvergroting zien die begon
aan het einde van de negentiende
eeuw tot begin twintigste eeuw
Het winkelgebied in het centrum van
Den Haag bestaat voor een belangrijk deel uit
straten van laat middeleeuwse oorsprong,
hoewel er toen nog geen sprake was van een
echte winkel-functie. Het winkelen zoals wij dat
17
SHOPPEN IN EEN RIJK VERLEDEN
nu kennen werd pas mogelijk in de negentiende
eeuw. Door de industrialisatie konden producten
in serie gemaakt worden die in de winkels aan
de man werden gebracht. Daarvoor werden
goederen op de markt gekocht of bij kleine
ambachtelijke bedrijfjes aan huis besteld.
Behoud van het historische karakter van de
Haagse winkelstraten in de binnenstad verhoogt
de recreatieve en toeristische aantrekkelijkheid van
het centrum. Vrijwel iedereen ervaart het als prettig
om in een historische omgeving te winkelen.
Maar wat zijn nu die historische waarden en
hoe behoud je deze? Om hierin inzicht te krijgen
heeft de afdeling Monumentenzorg van de
gemeente cultuurhistorische verkenningen van
een aantal winkelstraten opgesteld. Dit is gedaan
voor die winkelstraten waarop de druk op het
historisch karakter het hoogst is: Spuistraat,
Vlamingstraat, Venestraat, Schoolstraat,
Wagenstraat en de Lange en Korte Poten.
De cultuurhistorische verkenningen geven een
goed beeld van de ontwikkelingsgeschiedenis
van de bebouwing in deze straten. Deze heeft in
de veertiende en vijftiende eeuw voornamelijk
bestaan uit houten huizen. In de loop van de
zestiende eeuw werden de houten huizen vanwege
brandgevaar geleidelijk vervangen door stenen

18
HAACS - JAARGANG 1 - #01
Venestraat, detail van
een winkel van het Haagse
architectenbureau
Simons & Van Braningen
Gevel Gescher en Kemper
aan de Spuistraat 10 door
de architect Jos Duynstee
uit 1917
huizen. Eén- en tweelaags huizen, voorzien van
trapgevels, domineerde het zestiende- en
zeventiende-eeuwse straatbeeld. De stijl was
vrijwel altijd de renaissance zoals we die nog
kennen in de binnensteden van bijvoorbeeld
Haarlem, Leiden of Delft. Renaissance trapgevels
zijn niet bewaard gebleven, maar wel bezit een
klein aantal panden nog zestiende- of zeventiendeeeuws
metselwerk en balklagen. In de loop van
de achttiende eeuw paste veel eigenaren de
voorgevel aan naar de toen heersende stijl en
werden de panden vaak met een verdieping
verhoogd. De trapgevel werd vervangen door
een rechte kroonlijst. In de winkelstraten zijn
hiervan nog meerdere voorbeeld bewaard
gebleven. Het zijn de smallere panden, vaak niet
meer dan twee vensterassen breed, met op
vlucht gebouwde voorgevels. Fraaie voorbeelden
hiervan zijn vooral te vinden in de Vlamingstraat.
Rond 1850 deed het winkelconcept zoals wij dat
nu kennen haar intrede en werden woonhuispuien
vervangen door winkelpuien. De voortschrijdende
cityvorming van de binnenstad en daarmee het
alsmaar belangrijker worden van de winkelfunctie
voor het centrum zorgde ervoor dat vanaf 1880
het merendeel van de oude panden werd gesloopt
of verbouwd. Er was sprake van een ware
metamorfose. De nieuwe winkel panden zijn veel
hoger en laten de rijke schakering van de elkaar
snel opvolgende architectuurstijlen vanaf 1880
tot aan het Interbellum zien. Door de veel hogere
gevels van de nieuwbouw in deze van oorsprong
betrekkelijk smalle straat veranderde het aanzien
sterk. Een fraai voorbeeld van deze nieuwe
generatie winkelpanden is het voormalige meubel-
en tapijtmagazijn van de firma Gescher en Kemper,
in 1917 ontworpen door de architect Jos Duynstee.
Achter deze gevel aan de Spuistraat 10 met
zijn opvallende beeldengroep is nu een filiaal van
Hennes & Mauritz gevestigd.
Oude foto’s geven de sfeer en uitstraling goed
weer van deze vernieuwde winkelstraten waar
vaak fraai vormgegeven winkelpuien het beeld
bepalen. Kenmerkend voor deze “eerste generatie”
winkelpuien is de bijna vanzelfsprekende
samenhang van winkelpui met de bovengelegen
gevel. De vernieuwing van veel van deze
winkelpuien, met name in de laatste decennia,
door veelal open puien heeft deze samenhang
verstoord. Deze verstoring, in combinatie met
een overkill aan reclame in de smalle straten,

Hofweg, detail van
winkelmagazijn
zorgt voor een weinig aantrekkelijk straatbeeld.
Een uitzondering hierop vormt de Schoolstraat,
waar op initiatief van de winkeliers zelf de reclame
is teruggedrongen en meerdere winkelpuien weer
van een passende vormgeving zijn voorzien.
Uit de cultuurhistorische verkenningen is gebleken
dat circa 150 panden monumentale waarde
bezitten en van grote betekenis zijn voor de
instandhouding van het historisch karakter van
deze straten. Deze panden worden gefaseerd
beschermd door plaatsing op de gemeentelijke
monumentenlijst. De beschermingsronden zijn
gestart in 2010 en lopen door tot 2014. Met deze
bescherming wordt behoud van het historisch
waardevolle straatbeeld beoogd. Daarom is hier
de zogenaamde “vanwege bescherming” toegepast
waarmee alleen behoud van de voorgevel wordt
nagestreefd. De achter de voorgevels liggende
casco’s worden ‘vrij gelaten’, zodat de vaak
noodzakelijke ingrijpende verbouwingen mogelijk
blijven - om een economisch rendabel winkelaanbod
in stand te houden. Kwaliteitsverbetering
van de winkelstraten wordt ook gerealiseerd met
behulp van het welstandstoezicht. Bij bouwaanvragen
voor nieuwe winkelpuien wordt door middel
19
SHOPPEN IN EEN RIJK VERLEDEN
van de welstandstoets gestimuleerd om de pui
weer in overeenstemming te brengen met de
architectuur van het gehele pand. Ook worden
aanvragen voor te veel en al te grote reclameuitingen
door middel van welstandelijke eisen
tegengehouden. Met het passend welstandstoezicht
en bescherming van de meest waardevolle
gevels wordt behoud van de historische identiteit
van deze waardevolle winkelstraten veilig gesteld.
En wie wil dit nu niet; winkelen en uitgaan in een
sfeervolle historische omgeving?

20
HAACS - JAARGANG 1 - #01
b e e l d
Johan Nieuwenhuize
Veel straten in Escamp, Den Haag worden ieder EK en WK
rijkelijk versierd met vlaggetjes en borden.
Tijdens de wedstrijden wordt de Den Helderstraat afgesloten.
In een grote tent kijken buren samen naar de wedstrijd.
Johan Nieuwenhuize is fotograaf en beeldend
kunstenaar. Zijn werk is opgenomen in diverse
Nederlandse en internationale bedrijfs- en privécollecties.

21
BEELDCOLUMN

22
HAACS - JAARGANG 1 - #01

23
BEELDCOLUMN

Landgo
Ockenb
geteken
door de
24

t e k s t
Lotte Zaaijer
b e e l d
Bart van Hoek
In de 17de en 18de eeuw lagen vele landgoederen en buiten-
plaatsen verspreid over de strandwallen van Den Haag. Landgoed
Ockenburgh is één van de weinige waarbij het huis en park als eenheid
bewaard zijn gebleven. Ook dit landgoed verkeert nu in moeilijke tijden.
Al bijna 15 jaar lang wacht het op haar nieuwe bestemming als grand
hotel, maar de plannen worden de laatste jaren geplaagd door de crisis.
Hoewel, het heeft de plannen ook iets goeds gebracht.
Haagse landgoederen en buitenplaatsen
In een eeuw tijd zijn vele landgoederen en buitenplaatsen in de
omgeving van Den Haag aangelegd. Een eeuw later werden ze vervolgens
weer in rap tempo afgebroken. Tussen 1650 en 1750 bracht de elite zijn
vrije tijd graag door in de landhuizen en formele tuinen op de buitenplaatsen
buiten de steden. De landgoederen hadden daarnaast nog gronden voor
land- en bosbouw waarmee het onderhoud van het huis en de tuin werd
gefinancierd. In de 19de eeuw zijn vele landgoederen en buitenplaatsen
weer afgebroken als gevolg van verwaarlozing, industrialisatie (aanleg
spoorlijnen) en verstedelijking. In die tijd is bijvoorbeeld Honselaarsdijk,
een enorme buitenplaats van prins Frederik Hendrik midden in het huidige
Westland, op het gebouw Nederhof na, afgebroken. Van buitenplaats Huis
ter Nieuburgh in Rijswijk, ook van prins Frederik Hendrik, resteert slechts
nog een bos (Rijswijkse Bos). De tuin van buitenplaats Hofwijck in Voorburg
is deels afgesneden door de aanleg van een spoorlijn. En Landgoed
Sorghvliet, dat grotendeels getransformeerd is tot villapark, bestaat nog
slechts uit een tuin en bos. Tegenwoordig is de financiering van het beheer
en onderhoud vaak het grootste probleem voor het behoud van landgoederen
en buitenplaatsen. Landgoed Duinrell werd daarom opgeknipt in een park
en een attractiepark. Met de opbrengsten uit het attractiepark kon het
onderhoud van het park worden gefinancierd. In de jaren 80 bleek het
onderhoud van het kasteel, het hoofdhuis, niet meer op te brengen en
werd het alsnog afgebroken. Op nog slechts enkele landgoederen en
buitenplaatsen zijn het huis en de tuin nog als eenheid bewaard gebleven.
Voorbeelden zijn Landgoed Clingendael, Huis ten Bosch en Landgoed
Ockenburgh.
Landgoed Ockenburgh
Landgoed Ockenburgh ligt aan de rand van Den Haag, tussen
Loosduinen en Monster. Het landgoed, met een huis, een landschapspark
en daaromheen reliëfrijke duinbossen, werd in 1652 gerealiseerd in
opdracht van Jacob Westerbaen. In het huidige landhuis en omringende
25
LANDGOED OCKENBURGH: GETEKEND DOOR DE TIJD

26
HAACS - JAARGANG 1 - #01
landschap zijn nog diverse sporen uit het oorspronkelijke ontwerp en de
aanpassingen in de 19de eeuw terug te vinden. Zo behoort de oprijlaan,
die van de Monsterseweg naar het landhuis op een grasheuvel leidt, tot
het oorspronkelijke plan. Het huidige park is in 1890 ontworpen door de
landschapsarchitect Groenewegen die de formele Franse tuin uit 1650
verving door een landschapspark volgens de Engelse landschapsstijl.
De contouren van de Franse tuin zijn nog zichtbaar in de rechthoekige
Koeweide. Het landschapspark en landhuis zijn met elkaar verbonden
door drie zichtlijnen, die nu enigszins zijn dichtgegroeid: richting oprijlaan,
Koeweide en over het grasveld aan zuidzijde (naar een nieuwe villawijk).
Het landhuis bestaat uit meerdere bouwdelen waarvan de oudste in het
verlengde van de oprijlaan ligt. Achter dit deel en de zijvleugel ligt nu een
verwaarloosde tuin. Dit is nog een restant van het oorspronkelijke omsloten
voorplein waaraan de hoofdentree tot het landhuis lag. Ten noorden van
de tuin zijn de littekens nog zichtbaar van de in 2010 gedemonteerde
uitbreiding van de architect Van Klingeren. Deze uitbreiding werd in 1974
gerealiseerd om de capaciteit van de jeugdherberg te vergroten, die
tussen 1931 en 1998 in het landhuis gesitueerd was. De littekens zullen
in de toekomstige plannen echter als uitgewist sporen verdwijnen onder de
nieuwe bestemming van het landhuis als grand hotel.
Toekomst als grand hotel
Sinds 1998 staat het landhuis leeg en spreekt de gemeente over
‘externe exploitatie van het landgoed en herbestemming van het landhuis
tot luxe hotel’. In 2009 werd een eerste bouwaanvraag voor de renovatie van
het landhuis (rijksmonument) en nieuwe uitbreiding ervan ingediend en
leken daarmee de plannen rond te zijn. De plannen bleken echter niet
haalbaar en werden gestopt. In 2011 kregen ze, in afgeslankte vorm,
een vervolg. Op basis van het renovatieplan voor het landschapspark van
Ingenieursbureau Den Haag en het nieuwe schetsontwerp van S2 architecten
is een nieuw bestemmingsplan gemaakt dat (naar verwachting) in juli zal
worden vastgesteld. In het ontwerp van S2 architecten wordt het landhuis
uitgebreid met een 4 lagen hoog nieuw bouwblok met hotelkamers dat, op
enige afstand van het rijksmonument, tegen de bosrand wordt geplaatst.
In het eerste schetsontwerp uit 2009, dat een veel groter programma
huisvestte, was de ruimte tussen het landhuis en de nieuwbouw met hotelkamers
nog voornamelijk opgevuld met bebouwing. In het huidige plan
blijft deze ruimte echter grotendeels open. Het landhuis blijft hierdoor als
zelfstandig gebouw op de grasheuvel en als kern van het landgoed
behouden. Bovendien lijkt de entree aan het voormalige voorplein weer
opnieuw betekenis te krijgen. Helaas wordt de tuin aan de noordzijde

Landhuis Ockenburgh met
uitbreiding van Van Klingeren, 1974.
Fotograaf: Victor van Nieuwenhuys.
27
LANDGOED OCKENBURGH: GETEKEND DOOR DE TIJD
Inmiddels is het nauwelijks
voor te stellen dat achter
de afgebladderde gevels
bijzondere cultuurhistorische
waarden schuil gaan.

28
HAACS - JAARGANG 1 - #01
Schetsontwerp van S2 architecten (Amsterdam)
voor uitbreiding landhuis Ockenburgh en
transformatie tot grand hotel.
geopend, waardoor afstand wordt gedaan van
het besloten karakter van het oorspronkelijke
voorplein. Hoewel de crisis de voortgang van de
plannen behoorlijk in de weg zit is deze het
schetsontwerp ten goede gekomen.
Terwijl de plannen langzaam verder ontwikkelen
wordt het rijksmonument al vele seizoenen
geplaagd door het weer. Inmiddels is het
nauwelijks voor te stellen dat achter de afgebladderde
gevels bijzondere cultuurhistorische
waarden schuil gaan. Het is te hopen dat de
plannen voor herbestemming spoedig een
vervolg krijgen, zodat het landhuis niet verder
wegkwijnt en het huis, het landschapspark en
de bossen op Landgoed Ockenburgh als unieke
eenheid in Den Haag bewaard blijven.

goed
nburgh
kend
de tijd
29
LANDGOED OCKENBURGH: GETEKEND DOOR DE TIJD

30
HAACS - JAARGANG 1 - #01
LOW-END-GLOBALISM:
tijdelijke bewoners,
uitbuiting en Den Haag
t e k s t
Leo Oorschot
b e e l d
Christian van der Kooy
De economische be langen en winsten
zijn hoog in het Westland, de aantrekkings-
kracht op ar beids migranten die voor 1000 tot
1300 euro per maand wil len werken is groot.
‘De grootste mis standen’, volgens wethouder
Marnix Norder, ‘vinden plaats bij de malafide
uitzend-bureaus en personen die daar van
gebruik maken - de ‘inleners’. In de hand-
having is nau we lijks resultaat’.

31
LOW END GLOBALISME
Hotel at Work op de Maasvlakte, tussen 450 en 1500 bedden

32
HAACS - JAARGANG 1 - #01
Kwetsbare arbeidsmigranten worden afhankelijk gemaakt door het ‘baan &
bed arrangement.’ Ze worden overgeleverd aan de vrije woningmarkt waar
men volgens Norder ‘300 euro voor een verrot matras moeten betalen aan
huisjesmelkers’ of juist in een soort gevangenschap gehouden worden met
een ‘baan-bed-arrangement’ in het Laakkwartier, Transvaal en Regen tesse -
kwartier. Of in containerdorpen op de Maasvlakte, omgeven door hek ken en
camera’s op afgelegen industrieterreinen, waar men met zes man een
con tainerunit deelt net als aan de Lozerlaan - ook voor Poolse be grippen een
ongewone situatie, aldus Marcin Zielinski. Volgens de twee wethouders
ver blijven in Den Haag 30.000 à 35.000 tijdelijke bewoners en werken er
in het Westland 10.000 à 15.000, waarvan er 4.000 à 5.000 ook in het
Westland wonen. Vroeger waren het de Turken en Marok kanen, vandaag
de Moelanders, morgen weer anderen. Het West land heeft voor iedereen
werk en dat verandert niet de komende jaren.
Expats of Moelander?
Er is een grote diversiteit onder migranten. Mensen hebben totaal
verschillende achtergronden en ambities en zijn niet met elkaar te vergelijken.
Sommigen werken en verblijven hier een korte periode, anderen
studeren. De meerderheid verblijft rond de drie jaar in Nederland. Die wil len
niet op een afgelegen industrieterrein of bij huisjesmelkers wonen, maar als
Europeaan deel uitmaken van de Nederlandse leefomgeving. Een ander deel
van de arbeidsmigranten blijft permanent hier. In het Westland is 80% tijdelijk
in Nederland en verblijft er ongeveer drie jaar, 20 % blijft er per manent
wonen. In Den Haag is dat 50% om 50%. De diversiteit van achter gronden
en ambities bij migranten en de dynamiek op de arbeids markt zijn te uiteenlopend
om daar met beleid in te sturen. Ook inter nationale instellingen en
bedrijven, universiteiten en de status van Shelter City trekken veel men sen
aan die tijdelijk in Den Haag verblijven. Veel mensen die in de kassen
beginnen vinden een beter betaalde baan en ontpoppen zich van Moelan der
tot Expat. Grenzen tussen categorieën nieuwkomers vervagen.
Het is beter om woorden zoals ‘expats’ en ‘moelanders’ niet meer
te gebruiken maar om van ‘tijdelijke bewoners’ te spreken, zo beveelt
Norder aan.

‘baan-bed-arrangement’
Vooral de koppeling ‘baan-bed’ blijkt
voor malafide uitzendbureaus handig om druk te
kun nen uitoefenen op werknemers die zo
af han kelijk worden gemaakt. Als ze bijvoorbeeld
niet worden uitbetaald, of verplicht moeten
over werken zonder vergoeding en men gaat
zeuren, gooit men ze gewoon op straat of blijkt
het uitzendbureau ver dwenen of failliet. Een
Europese migrant is ver plicht zich na vier maan -
den in te schrijven in de Gemeentelijk Basis
Administratie (GBA). Grote uitzendbureaus
dringen daar op aan, malafide uitzendbureaus juist
niet. Werknemers/migranten worden zo
basisrechten ontnomen waardoor de Polen geen
beroep kunnen doen op wetgeving bij een conflict.
In het Westland maakt 14% van de bedrijven
gebruik van malafide uitzendbureaus volgens de
wethouder Weverling van het West land. Het
33
LOW END GLOBALISME
Haagse raadslid Verspuij vindt dat een te lage
inschatting. Hierbij speelt ook nog de discussie
mee, wie verantwoordelijk is voor even tueel (wan)
gedrag van werknemers buiten werktijd. In Den
Haag is dat de politie, in het Westland het
uitzendbureau. Bij bonafide uitzend bureaus
worden wel goede afspraken gemaakt, ook met
‘baan-bed’ arrangementen. Mensen wor den op
verschillende manieren ondergebracht; in
woonhuizen, omgebouwde kantoren of con tainerdorpen
die tijdelijk zijn. Bewoners betalen 10 euro
per nacht, ca. 300 per maand. Voor mensen die
kort verblijven - zes weken tot een jaar- is dat
acceptabel. Bij een langer verblijf willen de
tij de lijke bewoners deel uitmaken van de gewone
leef omgeving, ver spreid in de wijken, en niet op
een industrie terrein worden weggezet in een
con tainerdorp. Scheiding ‘baan-bed’ blijft een
belangrijk punt voor Norder en Zielinski.
Hotel Westland in Maasdijk, 400 bedden

34
HAACS - JAARGANG 1 - #01
Woonhotel voor tijdelijk verblijf
Een oud Haags gebouwtype kan uitkomst bieden: het woonhotel
voor tijdelijk verblijf. Het gaat om permanente huisvesting in een stedelijke
omgeving voor mensen die er tijdelijk verblijven. Daardoor komt huisves ting
lost te staan van werkgevers en kan een overconcentratie van een mi grantengroep
of studenten worden voorkomen. Een ‘woonhotel’ zou 300 euro
per maand mogen kosten. Echter, corporaties in Den Haag wer ken maar
mondjes maat mee, aldus Norder. Van de markt valt niet veel te verwach ten,
omdat de woningmarkt in werkelijkheid geen markt is maar een totaal
vast gelopen systeem. ‘De verwachting is dat studentenhuisves ting, jong erenwoningen,
verblijven van arbeidsmigranten samenvloeien tot dit nieuwe type
gebouw en voor 300 euro per maand moet dat zeker ren dabel zijn,’ aldus
Norder, ‘echter dat risico durven de conservatieve corporaties en ontwikkelaars
niet aan.’ De flexibilisering van de Europese arbeidsmarkt en verandering
van de Europese wooncultuur maakt tijdelijk verblijf in een permanent
woongebouw tot een van de belangrijkste opgaves van de toekomst.
Artikel naar aanleiding van ADHD VIII-debat over migratie en wonen op
woensdag 23 mei 2012 onder leiding van Ruben Maes met Marnix
Norder (wethouder Den Haag), Arne Weverling (wethouder Westland),
Marcin Zielinski (Stichting PLON, Pools Overlegplatform Nederland),
Daan Zandbelt (architect), Martin Mostert (Uitzendbureau Tido Vesta
en Hotel Westland in Wateringen), Joris Kooiman (journalist).
Weblog > www.actureeldenhaagdebat.wordpress.com

Hotel at Work op de Maasvlakte
35
LOW END GLOBALISME
De flexibilisering van de Europese arbeidsmarkt
en verandering van de Europese
wooncultuur maakt tijdelijk verblijf in
een permanent woongebouw tot een van
de belangrijkste opgaves van de toekomst.

36
HAACS - JAARGANG 1 - #01
HAAGSE
BINCKJES
IN MILAAN:
creatieve
industrie van
de Binckhorst

t e k s t
Raúl Wallaart en Marlies van der Linden
b e e l d
Ilco Kemmere en Alice van Duijn
37
BINCKJES IN MILAAN
Van 17 t/m 22 april vond in Milaan de jaarlijkse Salone del Mobile
plaats. Onder de vlag van Haags Werk, een collectief van ambitieuze
Haag se ontwerpers, presenteerden ook twee Haagse architecten zich op
de gerenommeerde meubelbeurs. Marlies van der Linden (Studio TILIA)
en Raúl Wallaart toonden op de Via Massimiano hun project de Haagse
Binckjes, een ontwerp voor een flexibele werkplek die tevens een oplos-
sing biedt voor het herbestemmen van ongebruikte of onbruikbare plek-
ken in de stad, zoals loodsen en kantoorgebouwen.

38
HAACS - JAARGANG 1 - #01
De meubelbeurs van Milaan draait al jaren niet
meer alleen om de beurs zelf, die in een gigan tisch
hallencomplex in een voorstad van Milaan gehouden
wordt en waar de grote merken hun publiek
bereiken. Ondertussen dient de hele stad, onder
de naam SaloneSatellite, als beurs vloer.
Op een spontane en creatieve ma nier wor den
alle mogelijke plekken voor het tentoon stellen
van meubels en aanverwante producten gebruikt.
Zo ook door het collectief Haags Werk,
die de beurs van Milaan heeft gebruikt om een
platform te lanceren voor Haags ontwerptalent.
Deze eerste editie van Haags Werk, bestond uit
vijf ontwerpers en twee architecten. Marlies van
der Linden en Raúl Wallaart deelden een aantal
jaar geleden een onverwarmde en primitieve
ruimte in atelier complex De Besturing op de
Binckhorst. Vanwege het tijdelijk gebruik van dit
gebouw en de staat waarin het verkeerde ontstonden
er allerlei bijzondere en creatieve oplossingen
om een geschikte werkplek te creëren. Dit zijn
echter oplossingen die vaak niet zijn her te
gebruiken. Deze creatieve omgeving heeft,
naast koude winters en de economische
factoren op de arbeids- en vastgoedmarkt, als
inspiratie voor het ontwerp van de Haagse
Binckjes gediend.
De Haagse Binckjes zijn klein en stoer, hebben
karakter en maken onbruikbare gebouwen weer
toegankelijk. Om leegstaande panden efficiënt in
te zetten zijn de Haagse Binckjes een uitkomst.
Totdat er een nieuwe functie is of sloop de enige
uitweg blijkt, kunnen de Binckjes zo’n pand doen
herleven en goedkope werkruimtes bieden voor
zelfstandig ondernemers, studenten of andere
mensen die een inspirerende ruimte nodig hebben.
Op deze manier is er geen sociaal verval van zo’n
gebouw of plek, waardoor toekomstige investeerders
eerder zullen toehappen dan wanneer ook
zo’n plek weggevallen is uit het sociale netwerk.
De Haagse Binckjes zijn houten demontabele
huisjes, die met twee personen met twee ladders
en steeksleutels 17 eenvoudig en snel in- en
uitelkaar gehaald kunnen worden. Het ontwerp is
gebaseerd op de standaard plaat maten,
waar door de afmeting 2,44 m in het vierkant is.
De onderdelen, die computer gestuurd (cnc)
gefreesd zijn, passen naadloos in elkaar en
worden in de hoeken momentvast door bouten
en moeren aan elkaar verbonden. De invulling
van de gevels en het dak is af hankelijk van het
gebruik en de gewenste (geluids)isolatie of
privacy. Door zijn detaillering en materialisatie
vormt het Binckje een mooi contrast met zijn
omgeving. De BINCKJES zijn objecten die een
eigen identiteit hebben en daardoor hun omgeving
respecteren.
De Haagse Binckjes zijn modulair, verplaatsbaar
en makkelijk te schakelen waardoor samen werking
tussen verschillende zelfstandigen fysiek
eenvoudig te bereiken is door naar elkaar toe te
rijden. Hierdoor zijn oneindig veel opstellingen
denkbaar; van een complete chaos tot een geordend
’Barcelona Grid’ van Haagse Binckjes.
Naast deze gezamenlijke toepassing zijn de
Binckjes ook goed individueel te gebruiken als
verwarmd kantoor in een groot magazijn, of als
tentoonstellingsruimte op een beurs.
De beurs van Milaan vormde de eerste presentatie
van de Binckjes aan het grote publiek. De
stand van Haags Werk bestond uit zes Binckjes,
die samen een paviljoen vormden, waarvan er
vijf dienst deden om het werk van de ontwerpers
te presenteren. Het zesde Binckje was ingericht
als werkplek en presenteerde zichzelf.
De Binck horst als werkplaats voor de Haagse
creatieve industrie en design wint elke dag aan
betekenis.

39
BINCKJES IN MILAAN
De beurs van Milaan vormde de eerste presentatie van de Binckjes aan
het grote publiek. De stand van Haags Werk bestond uit zes Binckjes, die
samen een paviljoen vormden, waarvan er vijf dienst deden om het werk
van de ontwerpers te presenteren. Het zesde Binckje was ingericht als
werkplek en presenteerde zichzelf. De Binckhorst als werkplaats voor de
Haagse creatieve industrie en design wint elke dag aan betekenis.

40
HAACS - JAARGANG 1 - #01
How to make
your own
BINCKJE
1

2
4
6
41
BINCKJES IN MILAAN
3
5
7

42
HAACS - JAARGANG 1 - #01

Chicago
or/oder
Berlin
t e k s t
Leo Oorschot
b e e l d
Christian van der Kooy
Met de drie imposante torens van de
Duitsers Prof. Hans Kollhoff Architekten en
Rapp + Rapp architecten in het Wijnhaven-
kwartier lijkt het hoogtepunt van de ‘compacte
stad’ en ‘Den Haag Nieuw Centrum’ voltooid.
Eindelijk heeft Den Haag het stadsbeeld van
een metropool, maar tegen welke prijs?
43
De compacte stad werd dertig jaar geleden ingezet
door Sociaaldemocraten als reactie op de leegloop
van de stad na de rampzalige kaalslag. Om de
oude stad en woonwijken te ontzien en de
bereikbaarheid te vergroten, werd de compacte
(hoogbouw) stad geconcentreerd bij het Centraal
Station, de Resident, het Wijnhavenkwartier,
de Utrechtsebaan en het Beatrixkwartier.
De ontwikkeling in het Wijnhavenkwartier begon
met de Turfmarktroute uit 1980 door Weeber
waarmee de compacte stad een structuur kreeg
en het station met het centrum aan het Spui
werd verbonden. In 1988 verzorgde Krier met

44
HAACS - JAARGANG 1 - #01
de Resident de overgang van de postmoderne heterogeniteit van de
tweede helft van de jaren tachtig naar de historiserende variant van
het New Urbanism in de tweede helft van de jaren negentig.
De architecten Krier, Kollhoff evenals Rapp + Rapp hebben hun wortels
in Berlijn. Kriers ideeën hadden een grote invloed op het hoogbouw- en
architectuurbeleid in de periode Noordanus met stadsstedenbouwer
Rijnboutt. Parallel met de ontwikkeling in Berlijn ontwikkelde de veelkleurige
postmoderne architectuur van de IBA in 1984 zich tot de Europese
stadsarchitectuur van het New Urbanism. Met het ‘Planwerk Innenstadt’
van de sociaaldemocraat Senatsbaudirektor en later Staatssekretär Hans
Stimmann (1991-2006) kwam daar het accent sterk te liggen op een
‘kritische reconstructie’ van de stad en haar nieuwe centrum de Potsdammer
Platz waarbij bestaande typologieën en stedelijke ruimten, maar vooral ook
oude Europese stadsbeelden het vertrekpunt werden voor de binnenstedelijke
transformaties. Met de Berlijnse ontwikkeling waar architecten zoals

Kleihues, Krier en Kollhoff een belangrijk rol in
speelden begon de Europese stad aan zijn
renaissance. Den Haag volgde in haar kielzog,
waarbij de Resident wordt gezien als beste
Haagse voorbeeld.
In 2002 werden zeven architecten uitgenodigd
om nieuwbouw te ontwerpen voor het Ministerie
van Justitie en het Ministerie van Binnenlandse
Zaken en Koninkrijksrelaties. De beoordelingscommissie
kwam met een unaniem oordeel;
‘Het plan van Kollhoff is te karakteriseren als
een gedisciplineerd spel van torens op een
stedelijke voet.’ De commissie betoogde verder:
‘Het belangrijkste uitgangspunt van de visie is
het op een vanzelfsprekende wijze voegen van
45
CHICAGO OR/ODER BERLIN
De Resident vormt de overgang van de postmoderne
heterogeniteit van de tweede helft
van de jaren tachtig naar de historiserende
variant van het New Urbanism in de tweede
helft van de jaren negentig.
het blok in het stedelijke weefsel van Den Haag.
Het gaat Kollhoff niet om het maken van
losstaande objecten in de stad maar om het
aansluiting zoeken met de gewone stad. In het
plan wordt een voorstel gedaan voor het gehele
blok, inclusief de woontoren.’
Met het plan ‘Chicago aan de Turfmarkt’ zette
Kollhoff de ‘needle strategy’ voort die Krier
ontwikkelde voor de Resident. Relatief slanke
torens op een ‘stedelijke onderbouw’, die aansluit
bij de bouwhoogten en het fijnmazige stratenpatroon
van de bestaande stad. Rust, samenhang
en kwaliteit van de ruimtelijke massa, materialen
en sfeer waren de kernbegrippen bij het plan
van Kollhoff, meldde de selectiecommissie.

46
HAACS - JAARGANG 1 - #01
Men had grote waardering voor het fundamentele stedelijke statement van
de visie van Kollhoff. Er waren protesten, vooral over het ruïneren van het
stadsbeeld; gezien vanaf de zeventiende-eeuwse executieplaats Het Groene
Zootje zag men boven het Binnenhof een wand van hoogbouw. Kollhoff
gaf de torens een diagonaal grondvlak en een prismatische ruimtevorm
zodat er vanaf Het Groene Zootje losstaande torens zijn te zien.
Om de verschillen tussen de torens aan te scherpen werden ze anders
gematerialiseerd en gedetailleerd, de torens kregen ’een zo slank mogelijk
uiterlijk. Bij de onderbouw verwijst de hoogte naar de bebouwing in de
binnenstad, welke gemiddeld 20-25 meter hoog is (zoals de Bijenkorf)
met accenten tussen de 40 en 50 meter (kerk en stadhuis). De lagere
woontoren heeft een lagere plint en de hogere toren een hogere plint.
Verder werd een oud Haags thema toegepast: een voorplein of tuin met
een hek. Net als Paleis Noordeinde, het Pulchri Theater, het Venduehuis,
Amicitia aan het Westeinde en de Koninklijke Schouwburg hebben de
ministeries een besloten voorruimte gekregen. Op de begane grond
bevinden zich stedelijke functies die bij voorkeur ook in de avonduren licht
en leven brengen. Op deze 'stedelijke onderbouw' staan twee ministerietorens
van 146 meter hoog en één woontoren van 131 meter. De naar boven toe
getrapte geleding van de torens en de materialen doen denken aan
Amerikaanse torens van de First Chicago School aan het einde van de
negentiende eeuw. Het ensemble aan de Turfmarkt heeft net zoals de
Um-1800 Bewegung de verwijzing naar het verleden, heeft een directe
gerichtheid op de stedelijke ruimte en heeft de materialen van de
Großstadt.
Kortom, het ensemble van torens ademt de architectuur van de ontluikende
Europese en Amerikaanse metropolen van rond 1900 - een stadsbeeld waar
men in Den Haag de laatste jaren veel waarde aan hecht.

Nadeel is dat rond het nieuwe
centrum met zijn superconcentratie
zich langzamerhand een ring
van leegstand aftekent van vooral
ministeries.
47
CHICAGO OR/ODER BERLIN

48
HAACS - JAARGANG 1 - #01
Onzichtbare
vanzelfsprekendheid
Over de architectuur
van ons voedsel

49
ONZICHTBARE VANZELFSPREKENDHEID
Een varkensboerderij op het Haagse bedrijventerrein
Binckhorst? Voor sommigen is dit een waar schrikbeeld.
Varkens horen niet thuis in de stad maar op het land, ze stinken
en brengen ziektes over. Varkensstallen zijn lelijk en bovendien
zouden joodse of islamitische Hagenaars er aanstoot aan
kunnen nemen.
t e k s t
Francien van Westrenen
b e e l d
Mieke Meesen
Dat waren ongeveer de reacties op de ontwerpstudie City Pig die Winy
Maas (MVRDV) samen met The Why Factory (TU Delft) uitvoerde in het
kader van het Stroom Den Haag programma Foodprint. Zij schetsten een
uitdagend beeld: de Binckhorstlaan als een pigstrip met een serie langgerekte
stallen, een pigbridge over de laan met terrassen en een park of pigoffices
in leegstaande kantoren. De studie is nooit echt serieus besproken, daarvoor
overschaduwden de emotionele bezwaren de eventuele voordelen te veel.
Want stel nu eens dat zo’n varkensboerderij architectonisch wèl interessant
is, dat deze past bij de maat en schaal van de stad en voldoet aan eisen
op gebied van veiligheid en stankreductie. En stel nu dat de varkens de
voedselresten van de omliggende wijk recyclen en dat de boerderij daar
energie voor teruglevert. En stel dat bij deze boerderij een fantastische
slager gevestigd zou zijn waar je elke dag vers vlees kunt kopen, met als
lokale specialiteit de Binckworst gemaakt van Binckbiggen. Een worst die
het in zich heeft uit te groeien tot de Haagse mortadella, gemaakt door
een slager die zich kan meten met de Toscaan Dario Cecchini (voor wiens
slagerij en producten men rustig een uur omrijdt). En stel dat bij de boerderij
een restaurant geopend wordt met een chef a la Sander Overeinder, die
ooit een vijfgangenvarkensmenu maakte van de twee Berkshire varkens
die hij zelf houdt achter zijn Restaurant As in Amsterdam. Stel je dat eens
voor en denk dan nog eens opnieuw na over de vraag of een varkensboerderij
op de Binckhorst zo afschuwelijk zou zijn.
Alleen al het stellen van deze vraag creëert bewustzijn over de rol die voedsel
en voedselproductie in onze steden spelen. En dat is zo op het oog een
hele kleine. Met name de productie is de afgelopen jaren ver verwijderd
van de stad op een enkele volks- of moestuin na die nu weer volop in de
belangstelling staan, maar die nog geen drie jaar geleden moesten
verdwijnen uit de stad. Die verwijdering heeft tot gevolg dat we nauwelijks
meer weten waar ons voedsel vandaan komt, hoe het groeit, wie daarvoor

50
HAACS - JAARGANG 1 - #01

Dit artikel is deels gebaseerd
op mijn artikel ‘Binckworst’
in de Foodprint Stadsgids
Den Haag (2009).
Met dank aan Peter
Zuiderwijk voor de input
voor het lexicon.
zorgt en wat ervoor nodig is. En het heeft ervoor gezorgd dat bij stedelijke
ontwikkeling de betekenis van voedsel vaak niet verder reikt dan een puur
pragmatische: het voorzien in voedsel door een supermarkt. Maar daarmee
worden zowel voedsel als de stad en bewoners tekortgedaan. Voedsel is
veel meer dan een noodzakelijk goed en is verbonden aan culturele
waarden en religieuze uitingen, aan tradities, geschiedenissen en plekken,
aan werkgelegenheid, aan architectuur, aan landschap, aan kookplezier en
onderlinge uitwisseling. Kortom, voedsel verrijkt de stad, maar dat zien we
bijna niet meer. Deze onterechte ‘onzichtbare vanzelfsprekendheid’ was
binnen Foodprint dan ook een belangrijke reden voor een aantal ontwerpstudies
naar de rol van voedsel bij stedelijke ontwikkeling. Vandaar dat City
Pig bedacht is voor de Binckhorst waar toen nog grootse plannen waren
voor een woonwijk. Over hoe die bewoners gevoed zouden worden las je
helemaal niets in de plannen.
Het opheffen van de onzichtbaarheid was ook de aanleiding voor de
stadsgids over de culinaire identiteit van Den Haag. Belangrijke inspiratiebron
was het boek Hungry City van Carolyn Steel waarin zij de (historische)
relatie tussen voedsel en de stad beschrijft. Met de stadsgids wilden we
laten zien hoe voedsel de stad vormt: heel letterlijk in de vorm van gebouwen
voor productie, distributie en eten van voedsel en in de namen van straten,
en meer figuurlijk in de cultuur, geschiedenis en sfeer van de stad. De gids
bevat een serie verhalen over typische Haagse fenomenen die vanuit
voedsel beschreven worden zoals het Indische verleden, de ambtenaren,
de vishaven, de Haagse chique, het Haagse bakkie, de wereldstad.
Wat echter ontbreekt aan de gids is een lexicon van de architectuur van
ons voedsel. Immers, al dat voedsel wordt verkocht, gegeten, opgeslagen
en bereid in gebouwen. En samen met al die gebouwen, inrichtingen,
kleuren, geuren, mensen, belettering en sferen bepaalt voedsel de stad.
Maar dat moet je wel willen zien. Daarom hierbij het begin van een lexicon
met (Haagse) voedsel-architectuur-typologieën. Om wille van de beschikbare
ruimte is hier alleen een kleine selectie opgenomen. In de gids van de Dag
van de Architectuur, die dit jaar als thema voedsel heeft, staat de volledige
lijst.
51
ONZICHTBARE VANZELFSPREKENDHEID

52
HAACS - JAARGANG 1 - #01
A B
Achterkamertjes
Daar waar politici,
voetbaltrainers,
lobbyisten en andere
invloedrijke spelers
in alle ‘privacy’
met elkaar dineren:
Le Bistroquet, Dudok,
Haagse Kluis, Trias,
Schlemmer, Posthoorn,
Julien (chambres
séparées), Hotel des
Indes.
Automatiek
Eten uit de muur,
van bamihappen tot
frikadellen, en dan
al lopend opeten.
Is van oorsprong
Duits, maar bestaat
in deze vorm alleen
nog in Nederland.
Ketenrestaurant
Dag Gaucho’s,
Pizzahut en
Popocatepetl,
hallo Wagamama,
Vapiano en
Happy Italy.
BBQen in
het Zuiderpark
Op warme zomerdagen
verzamelen
honderden ‘allochtonen’
families zich op de
grasvelden om
gezamenlijk te eten.
Koffiehuis
Typisch Haags
fenomeen van een
klein ‘koffiekeetje’
met namen als Leny,
Annie of De Twee
Dennen, waar filterkoffie
geserveerd
wordt voor een klein
prijsje, al dan niet
vergezeld van een
broodje ei of kroket en
een sterk verhaal van
een van de vaste
gasten.
Bistro
Restaurant met een
Frans getinte inrichting
en dito kaart waarop
klassiekers als Steak
Tartare en Salade
Niçoise prijken.
Bistro klinkt chique,
maar betekent in feite
gewoon eetcafé.
Den Haag zou
Den Haag niet zijn
als het daar niet nog
een schepje bovenop
zou doen met een
exclusieve versie:
Le Bistroquet.
I J K L M N O
X Y Z
Mc Donalds
Het knallende en
wat goedkope rood/
geel is vervangen door
duurzaam en vriendelijk
groen, bruin en
geel, met veel houttinten
in het interieur.

Chin. Ind.
Spec. Rest.
Iedereen weet dat
je in dit Rest. weinig
echte Chin. Ind. Spec.
zult krijgen. Wel een
aquarium, ronde tafels,
rechauds, wortelhandsnijwerk
en
weelderige gordijnen.
Stoepbord
Het lachende varken,
de toffe groenteman,
de trotste bakker
in 2D prijzen hun
dagelijkse
aanbiedingen aan.
Fabriek
Er wordt nauwelijks
nog voedsel
geproduceerd in
de stad. De laatste
mie-fabriek (San
Kong) verhuisde
onlangs van de
Wagenstraat naar het
anonieme Forepark
te midden van allerhande
groothandels.
Supermarkt
Plek voor alle dagelijkse
boodschappen,
van zeer exclusief
(Marqt), biologisch
(Ekoland) en bestemd
voor grootverbruik
(Makro) tot aanwezig
op elke straathoek
(AH), verkoop uit
dozen (Aldi) en
gespecialiseerd (Wah
Nam Hong). Routing,
grootte, plaats van de
producten en reclameaanduidingen
zijn
bepalend voor de
sfeer.
Gratis Wifi
Waar gratis wifi is,
is koffie.
53
ONZICHTBARE VANZELFSPREKENDHEID
C D E F G H
P Q R S T U V W
Wijnbar
Nieuwe ontwikkeling
sinds midden jaren
2000. Speciale
wijn-drink-ervaringen.

54
HAACS - JAARGANG 1 - #01
openbare
parkeergarages
2013

Op dit moment zijn er twee initiatieven om openbare parkeer-
garages te bouwen: de Volautomatische Auto Berging (VAB) onder
Noord wal/Veenkade en een parkeergarage onder het Lange Voorhout.
Nu het rendement opgedroogd is van nieuwe kantoren, schaalvergroting
en torenhoge appartementen lijken stallingsgarages in hoogwaardige
buurten een aantrekkelijke belegging voor de korte termijn... Maar
leveren ze daar ook op langere termijn meerwaarde voor de econo mie
en kwaliteit van de stad?
t e k s t e n b e e l d
Peter Drijver (woont en werkt in de haagse binnenstad en heeft 5 auto's)
55
OPENBARE PARKEERGARAGES 2013

56
HAACS - JAARGANG 1 - #01
Parkeerfonds en bereikbaarheidsfonds
Ergens in 1984 zal onder wethouder van
Otterloo het parkeerfonds zijn opgericht; een fonds
van waaruit stedelijke parkeergarages kunnen
wor den betaald om de parkeerdruk in de openbare
ruimte te verkleinen. Het was juist in die tijd dat
de binnenstad ‘terugveroverd’ moest worden
door voetgangers en fietsers op de auto. Dit
parkeerfonds wordt gevuld met ‘aflaten’;
aan zienlijke bedragen die initiatiefnemers van
bouwplannen moeten storten wanneer zij niet
kunnen of willen voorzien in de vereiste parkeervoorziening
op eigen terrein. En omdat die
norm bedragen gerelateerd zijn aan de stich tingskosten
voor gebouwde parkeervoor zie ningen werd
dit fonds al snel gevuld. Zoals zovele gemeentelijke
fondsen is ook het par keer fonds permanent
door de politiek geplun derd om van alles-ennog-wat
mee te financieren. Daarvoor moest
eerst de ‘voor-wat-hoort - wat’ formule worden
gewijzigd. De gemeente had zich namelijk
ver plicht om binnen 10 jaar na storting, binnen
750 meter loop afstand een parkeervoorziening
te realiseren. Wanneer de gemeente in gebreke
bleef, kon de initiatiefnemer 1/3e deel van zijn
storting terug vorderen. Nadat in 2000 al werd
gecon stateerd dat er geen initiatieven werden
ge nomen om het fonds te gebruiken, schreef
het college in 2006 die inspanningsverplichting
lui van zich af: “Met name in de binnenstedelijke
gebieden is in de afgelopen jaren gebleken dat
de realisatie van compenserende parkeer voorzieningen
ten laste van het parkeerfonds vaak
niet haalbaar is (door o.a. fysieke onmogelijkheden,
schaalgrootte, andere ruimteclaims).
Veelal kan vervangende parkeergelegenheid
slechts worden gerealiseerd in het kader van een
grootschaliger ingreep in een gebied (bijv. bij
herstructurering of een grootschalig bouwplan).”
De laatste jaren werden er zelfs stallingsgarages
in ‘krachtwijken’ mee gefinancierd, omdat dat
maatregelen zijn ‘waardoor in het algemeen de
parkeerdruk in de stad afneemt’. Het staat er
echt. Daarmee is het parkeerfonds niet langer
een effectief middel om langs de singelgrachten
stallings- en parkeervoorzieningen te realiseren
die de binnenstad bereikbaar en hoogwaardig
houden. Door bij (her)ontwikkellocaties rondom
de binnenstad stelselmatig niet op te treden als
regisseur en mede-initiatiefnemer, is er bovendien
een situatie ontstaan waarbij er in 35 jaar
geen evenwichtige parkeervoorzieningen zijn
getroffen. Sterker nog, door het Korte Voorhout
te herontwikkelen tot zichtlocatie voor Hoge
Raad en Financiën zal de bestaande, kleine en
armelijke parkeergarage Malieveld nóg onaantrekkelijker
worden. Terwijl het vandaar maar
tien minuten wandelen is naar het Buitenhof.
VAB Noordwal Veenkade
De Volautomatische Auto Berging aan
de Veenkade is wèl zo’n gemeentelijk initiatief.
De aanleiding hiervoor was de met enige regel -
maat aangeheven roep om de Haagsche Grachten
weer open te graven. In het geval van de
Veenkade-Noordwal gaat het om een kleine
overkluizing tussen Paleistuin en Torenstraat die
in de jaren ’20 is aangelegd als vervanging van
een brug van de Prinsestraat naar de Toussaintkade.
De overkluizing was in gebruik als stenen
plein en bood aan weerszijden ruim parkeerplek
voor bewoners en bedrijven in Hofkwartier en
Noordeinde en beconcurreerde (toen al en met
succes!) de nieuwe Torengarage verderop. Tot
voor kort was het een lelijk parkeerterrein, een
functionele plek waar terrasjes en verkeer de
sfeermakers waren. Met de komst van het
Ver keers-Circulatie-Plan VCP ontstond het idee
het doorgaand verkeer in één richting te weren.
Toen de gemeente haar plannen bekend maakte

57
OPENBARE PARKEERGARAGES 2013
om de overkluizing te slopen en de gracht te ‘reconstrueren’ was onduidelijk
hoe in vervangende parkeerruimte zou worden voorzien. Een voorstel werd
uitgewerkt om tijdens de sloop onder dat kleine stukje gracht een mechanische
parkeerkelder aan te leggen. De gemeente heeft zichzelf inmiddels,
met de haar ten dienste staande onbeperkte middelen, een passend
bestemmingsplan en een omgevings vergunning verschaft. Het plan is ook
al aanbesteed; de BAM gaat het bouwkundige deel uitvoeren - pikant
genoeg dezelfde bouwer met wie gemeente en Panorama Mesdag in de
clinch lagen bij de uitvoering van de parkeerkelder bij het Scheveningseveer
even verderop. De parkeergarage bestaat uit een bak ter breedte van de
gracht en een tweetal auto liften aan weerszijden. Deze liftkooien zijn in een
glazen omhulsel gezet en vol doen daarmee volledig aan het cliché van een
utilitair en ‘transparant’ beeld op de gereconstrueerde kaden. De kritiek op
deze parkeergarage kan worden samengevat in twee punten; allereerst is
het een extreem kostbare in greep omdat de schaal van de garage te klein
is. In deze barre tijden is het de vraag of dit een gerechtvaardigde investering
van publieke middelen is –zeker nu de exploitatie als openbare garage
on gewis is. Ten tweede is het een voorbeeld van een oppervlakkige
i l l u s t r a t i e studioMAEK.nl

58
HAACS - JAARGANG 1 - #01
recon structie. In het gunstigste geval krijg je de doodse artist‘s impression,
want er passen eenvoudigweg geen terrassen op de kade die straks
bovendien bezet zijn met in- en uitritten en wachtende autoos. Ook zie je
niet op de artist‘s impressions dat het stads bestuur er inmiddels van uitgaat
dat er armelijke terrasboten in de herwonnen gracht komen te liggen. De
politiek verkoopt het plaatje met een zekere nostalgie maar het heeft
he-le-maal niets te maken heeft met de bedrijvigheid van afgemeerde
Westlanders en Hagenaars aan de kades die dit stukje binnenstad ooit
kenmerkten.
Parkeergarage Lange Voorhout
Anders dan bij de Noordwal/Veenkade is het initiatief voor een
parkeergarage onder het Lange Voorhout afkomstig van een groep particulieren
met verstand van beleggen en vastgoed. In een gelegenheidscombinatie
met andere belanghebbenden is een initiatief gevormd onder de
paraplu van een ontwikkelaar. Rijnboutt en Busquets zijn er bij zijn gehaald
om –buiten elke officiële gemeentelijke bemoeienis om– te bezien of
draagvlak te maken is voor een dergelijke parkeergarage. Het interessantst
is wel, dat deze groep een voorstudie gedaan zegt te hebben waaruit blijkt dat
deze plek het meest kansrijk is. Het is jammer dat die studie geen onderwerp
van openbaar debat is, omdat het namelijk de essentie van bereikbaarheid
en hoogwaardigheid van de binnenstad centraal stelt.
Het voorstel zoals het nu ter tafel ligt is om evidente redenen onvoldragen.
Zelfs wanneer je al een parkeergarage onder het Lange Voorhout zou
willen maken, dan lijkt het overduidelijk dat de afritten, de vluchttrappenhuisjes
en de ventilatievoorzieningen niet opgenomen kunnen zijn in het
ensemble van de openbare ruimte wanneer die de ongebroken kwaliteit
heeft van Lange Voorhout/Korte Voorhout/Toernooiveld/Vijverberg. De
Hofbuurt is immers de bakermat van de 17e eeuwse republiek en een
wonderlijke menging van een bos, een park, een plein en een laan in één.
Het is vreemd om dit voorstel onder ogen te krijgen zonder toelichting
waarom voorstellen voor nabijgelegen locaties –zoals Louis Couperusplein/
Kazernestraat, Kuyperstraat en Smidsplein– niet in beeld zijn gebracht en
waarom het uitgerekend op deze kwetsbare plek zou ‘moeten’.
Als rentmeesters van dit gebied moeten stadsbestuur en hagenaars toch
inzicht in noodzaak en alternatieven hebben. Twee plaatjes, gepubliceerd
in Den Haag Centraal, laten zien hoe de tweelaagse parkeergarage is
gedacht onder de middenstrook van het korte deel van het Lange Voorhout.
De twee afritten lopen van Saur tot hoek Amerikaanse Ambassade:
niet alleen een akelige onderbreking van het maaiveld, maar ook niet

a r c h i e f f o t o ' s
Gemeentearchief
den Haag
59
OPENBARE PARKEERGARAGES 2013
1895 1924 1943
r e n d e r i n g v e e n k a d e Ingenieursbureau Den Haag

60
HAACS - JAARGANG 1 - #01
opgelost wat het voorsorterend autoverkeer betreft dat de garage in of uit
wil. De voetgangersentree met lift en trap is aan de overkant gedacht voor
de oude Sint-Jorisdoelen aan het Toernooiveld en staat daar pontificaal in
de weg. Busquets maakte verder een ideeën-schets voor het andere eind
van de parkeergarage. Hij stelt een glazen vloer voor op het Voorhout,
schuin tegenover het Paleisje van de Koningin-Moeder. Een gapend gat
met roltrappen, beschut door een opzichtige glazen boom-luifel, geeft zicht
op een hellingbaan en een ondiepe waterbak. De impact hiervan op de
continuïteit van de openbare ruimte is moeilijk voor te stellen: niet alleen
kunnen op de glazen vloer geen kermisattracties of bomen staan, ook
komt er ‘s-avonds en ‘s-nachts een flinke plas licht uit die een enorme
inbreuk is op de schemerkwaliteit van het Voorhout met zijn aangelichte
wanden.
Het toont maar aan dat een parkeergarage in deze fase (nog) geen vormgevingsopgave
is maar een opgave die vooral verkeers- en civieltechnisch
vernuft vraagt. Een garage trekt immers bezoekers aan en is deze plek
daar wel tegen bestand? De parkeergarage is 3 meter onder het huidige
maaiveld bedacht om de bomenbiotoop niet te schaden. En juist op dat
punt lijkt de garage te kapseizen omdat de adviseurs van de initiatiefnemers
geen zekerheid kunnen geven dat de bomen zonder schade terug gesnoeid,
verplaatst en weer teruggeplaatst kunnen worden ‘alsof ze niet van hun plek
zijn geweest’.
Het is in dat kader van belang te bezien
of de oorsprónkelijke opzet van het
parkeerfonds met de bijbehorende
inspannings verplichting van de stad
jegens initiatiefnemers niet afgestoft
en gemoderniseerd moet worden.

61
OPENBARE PARKEERGARAGES 2013
Parkeervisie
Bij bouwplannen aan het Spui heeft de gemeente onlangs een
ontwikkelaar ontslagen van de verplichting om op eigen terrein in zijn
par keerbehoefte te voorzien –zo vlak naast parkeergarage Het Souterrain.
Het autogebruik zal de komende tien jaar verder wijzigen en het is onwaarschijnlijk
dat dat geen gevolgen zal hebben voor de rentabiliteit van gebouwde
stallingsvoorzieningen. Het is in dat kader van belang te bezien of de
oorsprónkelijke opzet van het parkeerfonds met de bijbehorende inspanningsverplichting
van de stad jegens initiatiefnemers niet afgestoft en
gemoderniseerd moet worden. Nu lijkt het vooral een middel om de openbare
ruimte te vermarkten.
Schematische weergave van de parkeergarage gebaseerd op
de gepubliceerde tekening in Den Haag Centraal (mei 2012)

62
HAACS - JAARGANG 1 - #01
t e k s t
Corine Keus
b e e l d
Denis Guzzo
In de Beetsstraat in
Den Haag worden vrije
kavels verkocht, voor
Atelier PRO een geschikte
locatie voor het Slimhus.

Gezocht:
architecten
met lef!
Door de financiële crisis investeren
corporaties en ontwikkelaars nauwelijks
meer in bouwprojecten, door het dalen
van de huizenprijzen is het risico te groot
om op grote schaal woningen voor te
financieren. De stedelijke ontwikkeling
is hierdoor vrijwel geheel tot stilstand
gekomen. Maar er is hoop: de stadsbewoner
zelf. Welke rol gaat de architect
zich aanmeten in deze nieuwe realiteit?
63

64
HAACS - JAARGANG 1 - #01
Nieuwe vormen van stedelijke transformaties zijn nodig om de stad te
voorzien van een vitaal woningbestand en de stad levendig te houden,
immers stilstand is achteruitgang. Nu wethouders en stedenbouwers niet
meer kunnen rekenen op ontwikkelaars en corporaties, zijn zij zich ervan
bewust geworden dat de stad (weer) door de bewoners van de stad
gemaakt moet worden. Mensen die zich betrokken en thuis voelen in de
stad en zijn bereidt om te investeren in hun eigen woningen en daardoor
in de stad. In Almere’s Homeruskwartier heeft wethouder Duivesteijn het
grootschalig ontwikkelen van een wijk door enkele ontwikkelaars verschoven
naar honderden particulieren die zelf hun huis ontwikkelen en bouwen op
een ‘vrij kavel’. Naar het voorbeeld in Almere volgen nu ook Amsterdam,
Leiden, Utrecht en Den Haag. Op verschillende locaties worden vrije kavels
aangeboden aan ‘zelfbouwers’. Zelfbouwers zijn particuliere bouwers die
in hun eigen product gaan wonen. De betrokkenheid is hierdoor groot,
namelijk het creëren van de eigen leefomgeving.
Doorbreken van het traditionele proces
Door deze verandering wijzigt ook het bouwproces en de rol van
de verschillende spelers. De rol van de architect werd vaak beperkt tot het
maken van een ontwerp en het indienen van de bouwaanvraag ervan, het
zogenaamde DO+ was een bekende term geworden. Werkzaamheden welke
oorspronkelijk binnen het vak van de architect vielen werden in een aantal
jaren tijd verschoven naar adviseurs en managers met als doel om het proces
efficiënter te maken. Uiteindelijk werd het ontwikkelproces steeds duurder
en de prijs van de woningen ging omhoog, terwijl de kwaliteit slechter werd.
Veranderende rol van de architect
Omdat de ontwikkelaars en corporaties nu min of meer buiten
spel staan, verandert, naast de opdrachtgever en de opgave, ook de rol
van de architect. Architecten gaan op zoek naar de nieuwe opdrachtgevers
en onderzoeken wat de nieuwe opgave inhoudt. Architecten gaan meer
buiten hun werkveld bewegen, niet alleen om de nieuwe opdrachtgever te
ontmoeten, maar ook om hun kennis te etaleren.
Om dichter bij de nieuwe groep opdrachtgevers
te komen gaan architecten steeds meer in de rol
van ontwikkelaar of van bouwer kruipen.

Architect als bouwer
Atelier Pro heeft i.s.m. VDM woningen de kennis binnen het
bureau ingezet voor het ontwikkelen van een bouwsysteem voor een
woning die tegen zeer lage bouwkosten en in een korte tijd kan worden
gebouwd, het Slimhus. (www.Slimhus.nl)
Zij willen hiermee de startende groep zelfbouwers aanspreken, het Slimhus
gaat uit van een basiswoning die met een keuze matrix verder uitgebreid
en samengesteld kan worden. Particuliere opdrachtgevers kunnen op deze
manier meebeslissen over de indeling van de ruimten en de indeling van
de gevel. Atelier Pro ontwerpt samen met de zelfbouwer de woning en zorgt
er ook voor dat deze gebouwd wordt.
Het architectenbureau heeft veel tijd voorgeïnvesteerd in de ontwikkeling
van het product en moet nu opdrachtgevers vinden die het willen laten
bouwen. Dat blijkt nog niet gemakkelijk, het bereiken van de doelgroep is
een lastige opgave. Op kavel- en woonbeurzen wordt de zelfbouwer
overspoeld met informatie. Een heldere communicatie en marketing van
het product is hierbij cruciaal, - een kunde die veel architecten zich nog
eigen moeten maken.
65
GEZOCHT: ARCHITECTEN MET LEF!
In Almere's Homerus-
kwartier ontwikkelen
en bouwen honderden
particulieren zelf hun huis
op een vrij kavel.

66
HAACS - JAARGANG 1 - #01
Ontwikkelende architect
Een andere manier om als architect een
rol te spelen in de nieuwe stedelijke transformatie
is een project te initiëren door zelf een kavel te
kopen. AAArchitecten en Hulshof architecten
hebben een kavel in Laakhaven gekocht met de
intentie om hier binnen drie jaar tijd een appartementen
gebouw te ontwikkelen, in samenwerking
met 6 tot 12 toekomstige kopers. Het doel
is dat de kopers gaan meedenken in het ontwerp,
er wordt geen vast product aangeboden. Naast
de eigenschappen van de bijzondere locatie worden
potentiële bewoners enthousiast gemaakt met
referentie-beelden en sferen van ruimtebeleving.
Hiermee hopen de architecten gelijkgestemden
bij elkaar te krijgen.
Ook hier is het bereiken van de doelgroep de
belangrijkste issue. AAArchitecten wil deze
bereiken door aan te haken op processen in het
gebied, zoals de andere vrije kavels die ontwikkeld
worden en d.m.v. social media.
De voorinvestering van 10% van de kavelprijs is
volgens hen te vergelijken met de uren-investering
die architecten doen om mee te doen aan
competities terwijl de kans op het uiteindelijk
realiseren van het project vele malen groter is.
De architect heeft in dit geval veel meer invloed
op het proces en draagt meer verantwoordelijkheid.
De kennis die in huis is kan volledig en
efficiënt ingezet worden.

Welke rol gaat de architect spelen?
Doordat de architect zich op andere
vlakken gaat bewegen, zal hij ook zijn expertise
daarop aan moeten passen. De verkoop van een
product is een hele andere tak van sport dan het
ontwerpen voor een specifieke opgave met een
programma van eisen. Bij het zelf ontwikkelen
van een project en het aansturen van een groep
bewoners moet de architect zich veel meer als
project- en procesmanager gaan gedragen. De
architect zal lef moeten gaan tonen en een meer
initiërende rol aannemen.
67
GEZOCHT: ARCHITECTEN MET LEF!
AAArchitecten en Hulshof architecten hebben
een kavel in Laakhaven gekocht met de intentie
om hier binnen drie jaar tijd een appartementen
gebouw te ontwikkelen.
De architect
zal lef moeten
gaan tonen
en een meer
initiërende rol
aannemen.

HAACS is een platform voor Haagse
stedelijke transformaties en architectuur
Dit magazine doet ieder kwartaal verslag van
recente ruimtelijke ontwikkelingen, biedt ruimte
voor opinie, toont schatten uit het gemeentearchief,
verrassende projecten in de stad, verslagen van
de ADHD debatten en terug- of vooruitblikken op
activiteiten van HaAC, BNA Kring Haaglanden en
wellicht in de toekomst van uw organisatie.
juni 2012