criptie - Evelien Andree Wiltens

De Prinzhorn-collectie in de
Evelien Andrée Wiltens
Begeleider: Claire Goedman
Academiejaar: 2012-2013
24 juni 2013

De Entartete kunst tentoonstelling in het Haus der Kunst, 1938, Berlijn. Werken aan
de muur van onder andere Beckmann, Dix en Skade 1 .
1 Barron S. (1991) p 82.

Inhoudsopgave
Motivatie
Inleiding
Hoofdstuk 1: Het interbellum
Hoofdstuk 2: De Prinzhorn Collectie
2.1 Prinzhorn
2.2 Bildernei der Geisteskranken
2.3 De collectie
2.4 De collectie na
Hoofdstuk 3: Entartete Kunst
de dood van Prinzhorn
3.1 De kunstpolitiek van de nationaal socialisten
3.2 Entartete Kunst
3.3 De tentoonstelling Entartete Kunst in 1937
3.4 Ontaarde kunstenaars
4. 1 De Prinzhorn collectie in Entartete Kunst
Hoofdstuk 5: Conclusie
Literatuurlijst

Motivatie
Het onderwerp gekte fascineert me al een langere tijd. In mijn eigen werk is het onderwerp
gekte een belangrijk onderwerp. Ik heb in het derde jaar onderzoek gedaan naar mijn eigen
manieren ben ik er mee omgegaan en heb ik het
expressiemiddel en als zelfbedachte zelftherapie.
De dunne scheidslijn tussen gek en geniaal vind ik
in dit kader een interessant gegeven omdat hoe
meer ik alle gevoelens uitte, (dus hoe gekker ik
mocht zijn) hoe beter het werk werd.
zighield. Op allerlei
Toen ik vorige zomer het boek Vaslav van Artur Japin las bedacht ik me dat dit onderwerp
heel interessant is als onderwerp voor een scriptie. Het boek gaat over een de balletdanser
dansen en zegt voor de rest van zijn leven geen woord meer.
-
Om mijn interesse te voeden ben ik naar het Dr. Guislan museum in Gent geweest. Er was
er een expositie van Louis Marcussen. Hij verbleef 56 jaar in de psychiatrische instelling van
wereld vol schoonheid.
Omdat ik nog niet klaar ben met het onderwerp gekte in mijn beeldend werk en hiermee wil
afstuderen leek het me een goed idee om wat meer te weten te komen over het onderwerp. Op
deze manier breng ik verdieping aan in mijn beeldend werk en kies ik een scriptieonderwerp
over iets wat me fascineert.

Inleiding
Tijdens de zoektocht naar een interessant onderwerp ben ik gaan zoeken naar kunstenaars in
de kunstgeschiedenis die gek waren. Ook deed ik onderzoek naar Outsider Art en de
geschiedenis van de psychiatrie. Outsider Art is een term bedacht door kunstcriticus Roger
Cardinal in 1972 als synoniem voor Art Brut (een label bedacht door kunstenaar Jean
Dubuffet voor het omschrijven van kunst dat buiten de kunstwereld viel, zoals kunst van
psychiatrische patiënten en kinderen) Een andere belangrijke figuur uit de geschiedenis van de
waardering van de kunst van psychiatrische patiënten is de psychiater Hans Prinzhorn, hij
verzamelde tekeningen, schilderijen en beelden uit psychiatrische ziekenhuizen door heel
vond voor zijn collectie. Het bijzondere aan zijn boek was, dat hij interesse in de kunst had en
niet puur de beeldaspecten van het werk koppelde aan een psychische aandoening. Vijftien
gevonden kunst belachelijk te maken. Hitler had een hekel aan expressionisten, surrealisten
en het impressionisme. Eigenlijk alle stromingen met een isme op het einde. Bron
vermelden In de tentoonstelling werden werken van bijvoorbeeld Klee, Picasso en Kokoschka
naast werken uit de Prinzhorn-collectie gehangen om zo aan te tonen dat een
expressionistisch werk lijkt op het werk van een gek en dat deze kunst dus duidelijk ontaard is.
Maar waarom is de Prinzhorn-collectie daar bela
leidde tot de volgende hoofdvraag:
Waarom en met welk doel maakte de collectie van
Prinzhorn onderdeel uit van de tentoonstelling
Entartete Kunst in München, 1937?
2 Prinzhorn, H. (1972)
2

Om de hoofdvraag te beantwoorden behandel ik de volgende deelvragen:
1. Hoe keek men rond 1922 naar mensen in een psychiatrische
inrichting, wat speelde er in de kunstwereld en wat gebeurde
er in de politiek?
2. Wat beteke nt
3.
deze term voor hun kunstpolitiek?
4. Hoe kwam de Prinzhorn collectie terecht in de
5.
tentoonstelling Entartete Kunst en waarom?
Hoofdstuk 1
Hoofdstuk 2
Hoofdstuk 3
Hoofdstuk 4
Hierna hoop ik een duidelijk beeld te hebben van waarom de collectie van Prinzhorn ooit (in
bannen. Het is iets vreemds dat het
werk van een psychiatrische patiënt
te tonen dat een bepaalde groep
kunstenaars ontaard is. En dit om het
volk via de kunstpolitiek volledig in
hun macht te hebben, de kunst te
zuiveren en het volk te leren wat goede
Duitse kunst is.
Hoofdstuk 1 gaat o

psychiatrische inrichting, wat speelde er in de kunstwereld en wat gebeurde er in de politiek?
In hoofdstuk 2 ga ik zowel
1922 schreef, als op de collectie werken van psychiatrische patiënten die Prinzhorn aanlegde.
Hierdoor wordt duidelijk hoe de collectie in elkaar zit, waarom de collectie zoveel invloed had
in deze tijd en wat er met de collectie gebeurde na de dood van Prinzhorn. In het derde
organiseerden de nationaal socialisten onder leiding van Adolf Hitler de tentoonstelling
elkaar zat, wat Entartete Kunst inhield en waarom de tentoonstelling werd georganiseerd. In
het vierde hoofdstuk wordt verder duidelijk waarom de Prinzhorn-collectie gebruikt werd en
dit hoofdstuk komen de verschillende antwoorden van de deelvragen bij elkaar en wordt de
hoofdvraag beantwoord.

Werken uit de collectie van de Heidelberg psychiatrische kliniek en moderne kunst zoals
3 Hitler, A. (1937)
(Berlijn 1938)
3

Hoofdstuk 1
Het interbellum
wereldoorlog dus. Om goed te begrijpen waarom het boek veel invloed had op het denken
over psychiatrische patiënten en op kunstenaars in heel Europa moeten we eerst begrijpen
hoe het tijdsbeeld eruit zag. De periode tussen de twee wereldoorlogen(1918-1939) heet het
Interbellum.
De Eerste Wereld oorlog begon op 28 juni 1914 met de moord van de kroonprins van
Oostenrijk-Hongarije door een Servische nationalist 4 . Duitsland en het Oost-Hongaarse rijk,
later gevolgd door Bulgarije en Turkije, samen ook wel de zogenaamde centrale
mogendheden, vielen België, Frankrijk, Rusland en Servië aan. Later zouden ook Groot-
Brittannië, Japan, Italië, Roemenië, China en de Verenigde Staten zich bij de Entente
voegen 5 . In de Europese steden riep de oorlog aanvankelijk veel enthousiasme op omdat veel
soldaten ervan overtuigd waren dat ze vochten voor een hoger doel, namelijk dat van hun
staten, en dat de overwinning snel zou komen 6 . Doordat de oorlog zo onverwacht lang duurde
en doordat het aantal doden veel hoger lag dan verwacht, begon er toch twijfel te komen bij
de bevolking over het doel van de oorlog 7 . De Eerste Wereldoorlog staat bekend als een
oorlog van loopgraven, waarin eigenlijk nauwelijks terrein gewonnen kon worden door de
partijen en waar gebiedsuitbreidingen enkel konden gebeuren door middel van zeer grote
verliezen. Reeds half september 1914 liep de strijd vast in deze loopgravenoorlog. De
loopgraven strekten zich uit van aan de Belgische kust tot aan de Frans-Zwitserse grens. De
oorlog had tot gevolg dat mensen een complete desoriëntatie en ontworteling ervoeren.
4 . Broccola S (1999) p. 259
5 Broccola S. (1999) p. 259
6 Broccola S. (1999) p. 260
7 Broccola S. (1990) p. 260
rste

Prinzhorn werkte zelf tijdens de oorlog als arts in een veldhospitaal en maakte de oorlog van
dichtbij mee. 8
Vlak na de oorlog richtten de Europeanen al hun hoop op Woodrow Wilson, de Amerikaanse
president. Hij had veel inspirerende ideeën over een betere wereld maar het lukte hem niet ze
uit te voeren. Wilson had het idee om van de verschillende naties in Europa één eenheid te
maken, het mislukken daarvan liet zien dat er een mentaliteitsverandering gaande was 9 . De
oorlog werkte als een grote versneller van gebeurtenissen 10 . In 1914 vond men nog dat een
oorlog gerechtvaardigd was, na de oorlog zagen ze het als aanslag op de mensheid. Veel
mensen hadden verschrikkelijke dingen gezien of familie verloren. Er was inflatie,
werkloosheid en een tekort aan huizen. Duitsland werd zwaar getroffen, ze waren verplicht
om herstelbetalingen te doen. Er werd veel gestaakt en gedemonstreerd, niet alleen op
economisch en politiek vlak. De emancipatie van de vrouw kwam op gang. De technische
vooruitgang van de jaren ervoor werd anders bekeken nu de keerzijde (wapens) te zien was.
Ook versplinterden de morele en religieuze waarden. Dit komt onder andere tot uiting in de
theorieën van Karl Marx en Friedrich
dit naar voren, Prinzhorn laat zich uit over de bourgeoise en de tragedie en akeligheid van zijn
tijdsgewricht 11 . Prinzhorn zag het expressionisme als een middel om te zorgen voor
verandering in de cultuur die hij als negatief ervoer. Er waren veel denkers en kunstenaars die
over
een betere wereld, het onderwerp utopie werd populair. Le Corbusier en Frank Lloyd
Wright waren bezig met stadsvernieuwingen. In 1919 werd in Weimar het Bauhaus
opgericht 12 .
Dada en surrealisme bepaalden de jaren na de oorlog. De dadaïsten dreven de spot met alle
gevestigde waarden, alle traditionele opvattingen van goede smaak in kunst en literatuur, die
zij beschouwden als de culturele symbolen van een samenleving die berustte op hebzucht en
8 WEBER, M. (1984) p. 3
9 Broccola S. (1999) p.260
10 Honour&Flemming (2007) p. 802
11 Prinzhorn, H. (1972) p.272
12 Honour&Flemming (2007) p. 823

materialisme en die nu in de laatste fase van haar doodsstrijd verkeerde 13 . Moderne
kunstenaars waren fel tegen de traditionele methoden en manieren om te schilderen. De
traditionele academische stijl die jarenlang de standaard was geweest in de kunstwereld werd
door moderne kunstenaars ervaren als star en te formeel. De traditionele kunst ging over
realisme en een elitaire goede smaak. Sinds de opkomst van de fotografie was er behoefte aan
iets nieuws. Hoe realistisch je ook kan schilderen, fotografie wint het toch. Kunstenaars
gingen experimenteren met kleur, vorm, compositie en expressie. Vanuit het experimenteren
surrealisme, symbolisme en expressionisme. Het expressionisme had zijn oorsprong in
Duitsland waar twee invloedrijke groepen deze stroming aandreven: Die Brucke (1905-1913)
waar onder meer Erich Heckel, Ernst Ludwig Kirchner, Emil Nolde en Otto Mueller lid van
waren, en Der Blaue Reiter (1911-1914) met leden als Wassily Kandinsky, Franz Marc en
Paul Klee 14 . De nieuwe stromingen werden de avant-garde (Franse militaire term voor
voorhoede) genoemd. Kunstenaars haalden hun inspiratie uit tekeningen van kinderen, niet-
westerse kunst en het werk van psychiatrische patiënten.
In de psychiatrie was er veel concurrentie tussen verschillende gestichten. Daardoor waren er
veel ontwikkelingen in visie op de kunst van psychiatrische patiënten 15 . Artsen onderzochten
in hoeverre geestesziekten een gevolg waren van genetica, sneden hersenen open van
overleden psychiatrische patiënten om de oorzaak te zoeken van de ziekte en er kwam meer
aandacht voor de kunst van psychiatrische patiënten. 16
Het is niet gek dat Prinzhorn zijn boek met het werk van psychiatrische patiënten in 1922
publiceerde. Na de eerste wereld oorlog veranderde het mensbeeld, de kunst veranderde mee.
Ook veranderde de visie op psychiatrische patiënten.
13 Honour&Flemming (2007) p. 802
14 Barron S. (1991) p. 13
15 Schorter E. (1998) p. 55
16 Schorter E. (1996)p. 57

Hoofdstuk 2
De Prinzhorn-collectie
Dit hoofdstuk gaat over Hans Prinzhorn en zijn collectie werken van psychiatrische patiënten.
Eerst wordt in het kort het leven van Hans Prinzhorn beschreven. In paragraaf 2.1 wordt zijn
boek beschreven en in paragraaf 2.2 de collectie. Ten slotte gaat paragraaf 2.3 over de
collectie na de dood van Hans Prinzhorn in 1937.
Hans Prinzhorn werd geboren in 1886 in Duitsland. Hij studeerde filosofie en
kunstgeschiedenis. Na een eerder mislukt huwelijk trouwde hij in 1912 met Erna Hoffman.
Erna had een trauma overgehouden aan de zelfmoord van haar eerste man en bleek al vroeg in
het huwelijk psychische problemen te hebben. Prinzhorn besloot geneeskunde te gaan
studeren om haar te kunnen helpen. 17 Dankzij deze studie en zijn eerdere studie
kunstgeschiedenis kreeg hij een baan bij het universitaire psychiatrische ziekenhuis
Heidelberg. Hij kreeg de opdracht van zijn manager Karl Wilmanns de bestaande kleine
collectie kunst van de Heidelberg kliniek uit te breiden, contacten te maken met andere
psychiatrische ziekenhuizen en de kunstwerken in een wetenschappelijk studie te evalueren 18 .
Hij nam de opdracht aan en stond erop dat hij de studie zelf zou doen en publiceren.
In 1922 scheidde hij van Erna, in het zelfde jaar bracht hij de wetenschappelijke publicatie
Bildernei der Geisteskranken
kunst 19 .
A contribution to the psychology and psychopathology
Daarna werkte hij een paar jaar in Dresden als assistent psychiater, zette hij een eigen
psychiatrische praktijk op in Frankfurt die niet heel succesvol werd en zijn verdere artikelen
werden niet zo goed ontvangen als zijn eerste boek. Hij gaf lezingen aan universiteiten en
correspondeerde met schrijvers, filosofen en kunstenaars. In 1932 werkte hij samen met
17 WEBER, M. (1984) p. 5
18 Officiële Website Prinzhorn
19 BRAND-CLAUSSEN, B (1996)p. 13

tijdschriften waarin hij het nationaal socialisme verdedigde, ook werkte hij mee aan de
psycholog
longembolie ten gevolgen van tyfus.
2.1 Bildnerei der Geisteskranken
kwam in 1922 uit, zoals de titel al aangeeft gaat het over de
beeldende werken van psychiatrische patiënten. Prinzhorn koos bewust voor het woord
Bildnerei omdat hij het woord kunst te zwaar vond 20 . Het woord kunst impliceert dat er ook
niet-kunst bestaat, en is daarom een waardeoordeel. Hij wilde de werken bekijken vanuit de
psychiatrische invalshoek. Toch ligt de nadruk in het boek op de formele aspecten van de
werken van psychologische patiënten. In de kunstwereld waren het vooral de expressionisten
en de dadaïsten die beïnvloed werden door het boek van Prinzhorn. Het boek werd vooral
populair om de plaatjes, minder om de theorie die hij erachter had. Dat kwam ook omdat veel
lezers uit Frankrijk kwamen en geen Duits konden lezen. 21
Het eerste deel van het boek is het theoretische deel. Hierin beschrijft hij zes impulsen die
speelse impuls, de ornamente impuls, de tendens om te ordenen, de tendens tot imiteren en
de noodzaak aan symboliek. Al deze impulsen zijn allemaal tegelijkertijd aanwezig in elke
creatieve daad 22
het laatste deel beschrijft hij de observaties, vergelijkt hij de creaties van patiënten met
tekeningen van kinderen, kunst van primitieven en ongeschoolde volwassenen.
Ook maakt hij een vergelijking met moderne kunstenaars, vooral expressionisten. Hij
benadrukt dat het niet zo is dat hij daarmee wil zeggen dat deze kunstenaars geestesziek zijn,
deze oppervlakkige fout moeten we niet maken 23 . Uiteindelijk baseerde hij zijn visie op de
analogieën tussen expressionistische kunstenaars en psychiatrische patiënten 24 . Prinzhorn
20 Prinzhorn H. (1972) p. 1
21 Krajewski M. (2003) p. 137
22 Prinzhorn H. (1972) p. 11
23 Prinzhorn H. (1972) p. 4
24 Brand-Clausen, B.(2003/2004) p. 10

maakte zelf dus ook de vergelijking tussen het expressionisme en de kunst van psychiatrische
patiënten.
2.2 De Prinzhorn-collectie
Toen Prinzhorn in 1918 de taak overnam van de hoofdpsychiater Karl Wilmanns, verder te
gaan met het onderzoek en de collectie uit te breiden had Willmans al een begin gemaakt met
het verzamelen van werken en hij had al een aantal psychiatrische ziekenhuizen
aangeschreven. Prinzhorn accepteerde de opdracht op voorwaarde dat de collectie uitgebreid
werd 25 . Toen hij in 1922 zijn boek publiceerde na 4 jaar onderzoek bevatte de Heidelberg
collectie ongeveer 4500 tekeningen en schilderijen van psychiatrische patiënten uit
verschillende instellingen. Prinzhorn zorgde ervoor dat ze allemaal geïnventariseerd,
geëtiketteerd en gefotografeerd werden 26 . Om een beter onderzoek te kunnen doen vermeldde
hij ook bij elk van de werken welke diagnose de maker ervan had 27 . De meest voorkomende
Lombrosso, die in 1889 een boek over het kunstzinnige genius schreef, legde ook een
verzameling kunstwerken aan uit psychiatrische klinieken. Toch was veel van deze kunst
gewoon gemaakt door kunstenaars die toevallig in een psychiatrische kliniek waren
opgenomen. Dit deed Prinzhorn niet, het vernieuwende aspect van Prinzhorn is volgens
hemzelf dat zijn collectie heel uitgebreid is en internationaal is. Hierdoor geeft het een beter
beeld van het onderwerp 29 . Het was aanvankelijk ook de bedoeling om een pathologisch
museum in te richten, dit is nooit gebeurd 30 .
Eén van de donkerste momenten uit de geschiedenis van de collectie is het misbruik om de
doctrines van de raciale superioriteit te ondersteunen en diende als aanvalswapen tegen de
25 Brand B. (1995) p. 14
26 Brand-Clausen, B. (2003/2004) p.11
27 Brand-Clausen, B. (2003/2004) p.11
28 Brand-Clausen, B. (2003/2004) p.11
29 Prinzhorn H. (1972) p.2
30 Brand B. (1995) p. 17
28 .

moderne kunst van die tijd 31
vonden de avantgardistische stromingen die na de tweede wereld oorlog ontstonden maar
niets. De Prinzhorn-
tentoonstelling over ontaarde kunst.
2.3 De collectie na de dood van Prinzhorn
Vlak na de dood van Prinzhorn in 1933 werd de collectie in dozen opgeborgen en onder
slechte condities opgeslagen. Karl Willmanns, de baas van Prinzhorn, die hem in 1919 de
opdracht gaf om de verzameling uit te breiden en voort te zetten bij de Heidelberg, werd vlak
verantwoordelijk voor het beschikbaar stellen van de collectie voor het gebruik in de
met het wetenschappelijke onderzoek waarbij hij zich richtte op het onderzoeken van de
probleem toegang tot de
Prinzhorn collectie. Nog tot twintig jaar na de Tweede Wereldoorlog bleef de collectie
vergeten op de zolder van Heidelberg. In 1967 werd er weer een eerste tentoonstelling
georganiseerd van een aantal van de werken van de collecte, waarbij de invloed van de collectie
op de moderne kunst pas echt zichtbaar werd 32 .
31 Macgregor J. (1989) p. 237
32 Gisbourne M. (1992)p. 188

Hoofdstuk 3
Kunstpolitiek van de nazi’s
kunstpolitiek georganiseerd werd doo
kunst uitgelegd en in 3.3 is meer te lezen over entartete kunstenaars.
Daseinsberechtigung erst eine schwulstige Gebrauchsanweisung
benötigen, um endlich jenen eingeschüchtert zu finden, der einen so
dummen oder frechen Unsinn geduldig ausnimmt, werden von jetzt ab
Adolf Hitler, 1933
Zo kondigde Hitler in 1933 aan iets ging doen aan de kunstwereld, binnen vier jaar zou hij
Weimar jaren zou breken. Hitler hield absoluut niet van de abstracte, experimentele en
vernieuwende kunst van de avant- Haus der
3.1 Kunstpolitiek
in zomer 1933, kondigde hij aan dat hij deze onzin niet meer zou pikken. 33
Kunstenaars moesten voortaan lid worden van de Reichskulturkammer. Dit instituut werd
opgericht in 1933 en onder leiding van propagandaminister Goebbels werden alle
kunstsectoren onder de nationaalsocialistische loep genomen. Goebbels had inzicht in de
psychologische toestand van het Duitse volk. Hij vond dat propaganda primitief moest zijn
omdat het volk primitief en simpel denkt 34 . Je mocht niet joods zijn of een
´cultuurbolsjewiek´. Goebbels had 3 maatregelen om de kunstenaar te stoppen:
33 S. Barron (1991) p. 364
34 Lochner L.P.(1948) p. 9

onderwijsbevoegdheid intrekken, exposeer licentie intrekken en het Malverbot (een verbod om
te mogen schilderen).
Kunst speelde een grote en complexe rol in de politiek van Hitler. De aandacht en tijd die
besteed werd aan het organiseren en het beheersen van de kunsten tijdens het Derde Rijk is
groot geweest. Iedere kunststijl die afweek van het verheerlijkende reali
ogen hadden werd bestempeld als ontaard.
Kunst speelde een grote en complexe rol in het regime van Hitler. De aandacht die besteed
werd aan het organiseren en het beheersen van de kunsten tijdens het Derde Rijk was groot.
De nationaalsocialisten lieten kunst, politiek en leven met elkaar samenvallen. Iedere
geassocieerde levensstijl - werd veroordeeld als gedegenereerd.
- en de daarmee
Kunst is een afspiegeling van de samenleving, Hitler wilde dat de Duitse kunst superioriteit
en nationaliteit uitstraalde. De kunstpolitiek was een onderdeel van de propaganda die de
middel van propaganda konden ze het volk bespelen en hun macht
behouden. De propaganda was zo effectief dat ze het voor elkaar kregen een oorlog te voeren
en het volk daarvoor te enthousiasmeren 35 .
Ernst Ludwig Kirchner Self-Portrait as a Soldier, 1915, Oil on canvas, 69 x
61 cm
Dit is een schilderij nadat Kirschner 1 jaar in het leger zat op
“onvrijwillige vrijwillige” basis. Na zijn tijd in dienst van het leger werd hij
opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. In 1938 pleegde hij
zelfmoord nadat hij door de Nazi’s werd bestempeld als ontaarde
kunstenaar en een “malverbot” opgelegd kreeg 36 .
35 S. Barron( 1991) p. 8
36 Website GHDI

3.2 Entartete kunst
Entartete in het Nederlands
Oorspronkelijk was het een medische term die
halverwege de negentiende eeuw werd gebruikt
voor het aanduiden van mensen die niet in een
Entartet. Ook werd het voor planten of dieren
gebruikt die niet meer tot hun eigen soort
behoorden en mensen die lichamelijk mismaakt
waren. In deze tijd was er een groeiende interesse
voor de ideeën van Darwin en het zijn evolutie
theorie 37 .
Entartung in 1882, een boek waarin hij impressionisten en symbolisten bekritiseerde. Nog een
patiënten en het werk van moderne kunstenaars. Nordau overleed in 1923 en Prinzhorn in
aangekeken.
wetenschappelijke onderbouwing boden voor hun racistische ideeënleer waren er nog meer
eutsche Kunstgesellschaft die
te verdedigen en moderne kunst te bestrijden. De leider
van de groep was Bettina Feistel-Rohmeder. In 1905 sprak zij al racistisch over abstracte
37 B. Hinz, (1979) p.45

samen te brengen. De völkische gemeenschap moest een alternatieve kunstvereniging
oprichten waarbij kunst als wapen kon worden ingezet in de strijd om de ziel van het Duitse
volk. Voor de vereniging was de stelregel dat een ware Duitser zich automatisch verbonden
voelde met een puur Duits schilderij. Wanneer iemand zich kon identificeren met een
modernistisch schilderij, was deze persoon noodzakelijkerwijs gedegenereerd. Iemands
kunstzinnige smaak was dus al raciaal bepaald. 38 Hiermee gaat het Deutsche Kunstgesellschaft
een stap verder dan Hitler ging: mensen die naar de moderne kunst keken waren zelf ook
ontaard. Het Deutsche Kunstgesellschaft organiseerde tussen 1933 en 1937 dertien
tentoonstellingen over Entartete Kunst met namen als Schreckenkammern der Kunst
(gruwelkamers met horrorkunst) en de Schandausstellungen (smaadtentoonstellingen). Het
wordt vaak aangenomen dat Hitler de pionier was in het raciaal bestrijden van moderne kunst.
De strijd om kunst leefde al tientallen jaren in Duitsland. Het waren de nationaalsocialisten
die er voor het eerst een nationaal politiek twistpunt van maakten omdat ze wisten dat er veel
te winnen viel. Zij begrepen dat zij hiermee het Duitse volk konden bespelen en zo nog meer
macht konden genereren 39 .
3.3 De tentoonstelling
In 1937 liet Hitler twee tentoonstellingen organiseren in München: de Grosse Deutsche
Kunstausstellung en de tentoonstelling van Entartete Kunst. De ene tentoonstelling liet zien
hoe kunst hoorde te zijn en de ander hoe het niet moest.
Door Hitler goedgekeurde Duitse kunst gaat over sprookjesachtige Duitse landschappen,
hardwerkende Duitse boeren, heroïsche portretten van historische personen, dieren in het
woud en niet te vergeten: heroïsche portretten van de Führer zelf. Het doel van deze
tentoonstelling was volgens Hitler om kunstenaars een platform te geven en het volk een
mogelijkheid te geven de kunst te aanschouwen en aan te schaffen. Wat hij er niet bij zegt is
dat hij de kunst streng controleerde en dat het een onderdeel was van de propaganda. In de
kunst is namelijk precies te zien hoe een Duitser zich moet gedragen en eruit moet zien.
38 Clinefelter, J. (2005)p. 25-45
39 Clinefelter, J. (2005),p.25-45

Gezond, sterk, Arisch, hardwerkend en gedisciplineerd. Een kunstenaar was volgens Hitler
een spiritueel leider die het vermogen had het bewustzijn van het volk te beïnvloeden en de
menselijke ziel te beïnvloeden 40 .
Tot de eerste wereldoorlog was Adolf
Hitler zelf kunstenaar. Hij deed twee keer
toelating aan de kunstacademie van Wenen
maar werd afgewezen, hij was niet
ongetalenteerd maar wel beperkt. Hij
concentreerde zich voornamelijk op
aquarellen van stadsgezichten en
gebouwen. Hij noemde zichzelf
Architekturmaler, bedacht sprookjesachtige
huizen en stortte zich van tijd tot tijd op
het herontwerpen van hele binnensteden.
Hij werd afgewezen omdat zijn talent meer ligt bij architectuur dan bij beeldende kunst 41 .
Tot zijn diensttijd in de Eerste Wereldoorlog. Daarna vond hij zichzelf opnieuw uit en
schreef hij in Mein Kampf de omineuze zin: 'Ich aber beschloss Politiker zu werden' 42 . Toen
was hij geen beeldend kunstenaar mee, hij had besloten politicus te worden.
Zelf denk ik dat het werk van Hitler vrij conservatief is en dat hij nog wel eens afgewezen zou
kunnen zijn om deze reden. Hij moest in ieder geval niets hebben van het impressionisme en
andere nieuwe stromingen. Zijn afwijzingen aan de academie zouden kunnen verklaren
moderne kunst voerde. In Hitler als kunstenaar.
Wenen 1907 - München schrijft de Nederlandse historicus Lamert Giebels op een
feitelijke manier over Hitlers opvattingen en daden op schildergebied. Aan de ontsluiering van
'het raadsel Hitler' is Giebels niet meer toegekomen. Daardoor ontbreekt het weldadig aan
40 Golomstock L. (2011) p. 202-3
41 Giebels, L. (2012)
42 Giebels, L. (2012)
Perchtoldsdorf kasteel en kerk, Adolf Hitler

gepsychologiseer en houdt Giebels het bij een feitelijke bespreking van Hitlers opvattingen en
daden op schilderkunstig gebied.
, de tentoonstelling over
goede Duitse kunst, kunnen hangen, ware het niet dat de door hem geschilderde idyllische
landschappen in Oostenrijk lagen en dat Hitler niets meer wilde horen over zijn
kunstenaarschap toen hij politicus werd.
Tijdens was er in dezelfde stad, München, een
tentoonstelling over ontaarde kunst: Entartete Kunst.
Op 30 juni 1937 gaf minister van volkspropaganda Joseph Goebbels, namens Adolf Hitler, de
Duitse schilder Adolf Ziegler schriftelijke volmacht om alle Duitse ontaarde kunst van na
1910 uit de Duitse musea in beslag te nemen om hiermee een expositie te organiseren. Drie
weken later opende de tentoonstelling al. Om het zo snel voor elkaar te krijgen benoemde hij
vijf commissieleden: Wolfgang Willrich, Hans Schweitzer, Robert Scholz en Walter Hansen.
In tien dagen reisden ze rond Duitsland om langs alle musea en galerieën te gaan om alle
in beslag te nemen. Ze namen het bevel niet al te serieus. Er zat namelijk ook
kunst van voor 1910 tussen en niet alleen het werk van Duitse of in Duitsland werkende
kunstenaars. Ziegler en zijn vijf commissieleden namen werken mee van onder anderen: Max
Beckmann, Marc Chagall, Otto Dix, Paul Gauguin, Vincent van Gogh, Wassily Kandinsky,
Ernst Ludwig Kirchner, Paul Klee, Oskar Kokoshka, Kathe Köllwitz, El Lissitzky, Frans
Marc, Piet Mondriaan, Edvard Munch, Emil Nolde en Pablo Picasso. 43 In totaal waren er
van 1.400 kunstenaars bijna 16.000 kunstwerken. Voor de tentoonstelling werden er daar 740
(van 112 verschillende kunstenaars) van geselecteerd voor in de tentoonstelling. Qua
bezoekersaantallen was de tentoonstelling een ongekend succes. Gedurende de vier maanden
dat de tentoonstelling te zien was in München kwamen er meer dan twee miljoen mensen
kijken. In de drie jaar dat de tentoonstelling door Duitsland reisde kwam daar nog eens een
43 Barron S. (1991) p. 364

miljoen bij. De Entartete Kunstausstellung trok uiteindelijk drie maal zoveel bezoekers als de
Grosse Deutsche Kunstausstellung.
3.4 Ontaarde kunstenaars
In de tentoonstellingscatalogus staan negen verschillende groepen ontaarde kunst. Het 32
pagina tellende boekje kwam echter pas uit na de expositie in München om mee te gaan met
de reizende expositie. Elke groep werd in een aparte zaal geëxposeerd, daarbij werden teksten
op de muur geschreven over de werken en waarom dit ontaarde kunst is. Een kwart van de
collectie. 44
De volgende groepen ontaarde kunstenaars:
Groep 1: Barbaars afgebeelde kunst: vreemde kleur en vorm, vreemde keuze van
onderwerp.
mag worden en verbeeldingen van expliciet het oude testament (joods).
Groep 3: Sociaal kritische onderwerpen: honger, armoede en gebreken.
Groep 4: Marxistische propaganda: dronken Duitse soldaten en propaganda tegen
militaire dienst.
Groep 5: Pornografische afbeeldingen
Groep 6: Andere rassen ( negers)
Groep 7: Zelfportretten als idioten. Hét bewijs dat moderne kunstenaars echt
krankzinnig waren omdat ze zich portretteerden als idioten en dwazen. De figuren in
wezens.
Gro roep
Groep 9: Consumate Madness, het toppunt van ontaarding. 45
44 Barron S. (1991) p. 364
45 Hitler, A. (1937)
-

Deze negen groepen waren verschillende categorieën ontaarde kunst. Om een beeld te krijgen
van de verschillende groepen wordt bij elke groep een voorbeeld gegeven. Daarna gaan we
dieper in op groep 9, deze groep werd vergeleken met het werk van psychiatrische patiënten.
Groep 1: Barbaars afgebeelde kunst: vreemde kleur en vorm, vreemde
keuze van onderwerp.
Links: Grosz, texasbild für meinen Freund Chingachgook, 1915/16 46
Rechts: Schmidt- Rottluff, Pommersche Mondlandsschaft, 1931 47
46 Barron S. (1991)
47 Barron S. (1991)

Groep 2: Religieuze kunst op zo’n manier geschilderd dat het als
godslasterend gezien mag worden en verbeeldingen van expliciet het
oude testament (joods).
Beckmann, Christus und die Ehebrecherin, 1917 48
Groep 3: Sociaal kritische onderwerpen: honger, armoede en gebreken
Links: Hofer, Schlafende Menschen, 1919 49
Rechts: Rohlfs, Elias, wird vom Raben gespeist, 1921 50
48 Barron S. (1991)
49 Barron S. (1991)
50 Barron S. (1991)

Groep 4: Marxistische propaganda: dronken Duitse soldaten en
propaganda tegen militaire dienst.
Links: Dix, Kriegskrüppel, 1920 51
Rechts: Dix, Mahlzeit in der Sappe, Lorettohöbe 196 x 29 cm 52
Chagall, Dorfszene, 1916/1918 53
51 Barron S. (1991)
52 Barron S. (1991)
53 Barron S. (1991)

Groep 5: Pornografische afbeeldingen
Links: Hofer, Freundinnen, 1923/24 54
Groep 6: Andere rassen ( negers)
Links: Mueller, Zigeuner vor dem Zelt, 1925
Rechts: Nolde, Mulattin, 1913
54 Barron S. (1991)
55 Hitler, A. (1937)
55

Groep 7: Zelfportretten als idioten. Hét bewijs dat moderne
kunstenaars echt krankzinnig waren omdat ze zich
portretteerden als idioten en dwazen. De figuren in deze
kunstwerken hadden volgens de nazi’s meer weg van gorilla’s
dan van menselijke wezens.
Beckmann, Selbstbildnis mit rotem Schal, 1917 56
56 Barron S. (1991)

Groep 8: “Troep van joodse kunstenaars”.
57 Hitler, A. (1937)
57

Groep 9: Consumate Madness, het toppunt van ontaarding.
Links: Kirchner, Das Wohnzimmer, 1923 58
Rechts: Baumeister, Eidos V, 1939
Pure krankzinnigheid, dat is de beste manier om de werken van de negende groep te
omschrijven. Deze vertegenwoordigde het toppunt van degeneratie. In de negende kamer
hing abstracte en constructivistische kunst van onder meer Willi Baumeister en Jean
Metzinger 59 . Op de laatste pagina van de catalogus werden twee werken van Kokoscha
vergeleken met een tekening van een verstandelijk gehandicapte. In de begeleidende tekst
kreeg de tekening van de gehandicapte een hogere artistieke waarde toegekend 60
Hieronder vind je een stuk uit de expositie catalogus uit 1938 waarin beschreven staat wat
N
58 Barron S. (1991)
59 Barron, S. (1991) P. 380
60 Barron, S. (1991) P. 389

61
Group 9
This section none can only give the heading “Consumate Madness.” It occupies the
greatest area of the exhibition and contains a sample of the monsters of all
‘ism’ which Flechtheim, Wollheim, and [Jewish] accomplices concocted, promoted,
and sold dirt cheap over the course of the years.
From the paintings and drawing in this chamber of horrors there is really
nothing more to perceive than what hovers before disturbed minds as they take
brush or pencil to hand. Ultimately one of these “paints” only with the contents
of trashcans. Another satisfies himself with three black lines and a chunk of
wood on a large white background. A third had the inspiration to paint “a few
circles” on two square yards of linen. A fourth requires for three self-
portraits one after the other six pounds of paint, since he cannot decide
whether his head is green or sulphur yellow, round or angular, or whether his
eyes are red or sky blue or something else.
In this collection of insanities, exhibition goers are given only to shaking
their heads and to laughing. Certainly not without justification. But when one
considers that all these “art objects” also have been dragged out, not by chance
from dusty corners of deserted studios, but from the art collections and museums
of the major German cities where, to some extent even in the first years after
the take-over of power, they hung and were offered to the astonished present
generation, then one can no longer laugh; then one can only struggle with rage
over the fact that such an upright people as the Germans could at any time ever
have been made such cruel sport of.
De negende kamer van de tentoonstelling
Entartete Kunst
61 Hitler, A. (1937)

Hoofdstuk 4
Prinzhorn en de nazi’s
4.1 De Prinzhorn collectie in Entartete Kunst
Carl Schneider gaf namens de Heidelberg kliniek toestemming voor het gebruik van de
Prinzhorn-collectie 62 . Schneider was lid van de nationaal socialistische partij van Hitler en
werd de nieuwe directeur van de Heidelberg kliniek in 1937. Hij verving Karl Willmanns, de
voormalige baas en opdrachtgever van Prinzhorn. Carl Schneider was later tijdens de oorlog
verantwoordelijk als wetenschappelijk directeur van het exterminatie programma van de
psychiatrische patiënten voor Degenerate Art and Art of the
In dit boek beschrijft hij zijn brute visie op de psychiatrie 63 .
Tegenstellingen tussen de ontaarde werken van Karl Schmid-Rottluff and Amedeo Modigliani en foto’s van
misvormde gezichten. Uit het boek Kunst und Rasse van Paul Schultze-Naumburg, 1928
62 Harris JC (2006)
63 Brand-Claussen, B.(1996) p. 19

De vraag voor het gebruik van de collectie kwam vanuit Harmut Pistauer, hij wilde de
Prinzhorn-collectie gebruiken om een techniek toe te passen in de tentoonstelling Entartete
Kunst, die Schulze-Naumburg eerder gebruikte.
Schulze-Naumburg was de man die namens de
Bauhaus. Al in 1925 schreef Schultze-
bouwen) als aanval op het Bauhaus en in 1928 Kunst und Rasse (Kunst en ras) dat een grote
invloed had op de visie van de
De Schulze-Naumburg tste hij voorbeelden
ze model gestaan hebben voor de schilderijen van Modigliani, Schmidt-Rottloff en Dix of een
zogenaamd verwantschap aan te tonen. 65
Hitler zou deze techniek van vergelijken, bedoeld om een groep mensen te vernederen, later
in zijn strijd om de macht graag aanwenden, weten wij inmiddels.
4.2 De band Prinzhorn en Nazi’s
“Er is kritiek dat Prinzhorn vandaag de dag geroemd wordt om het aanleggen
van de collectie, niemand kent deze schaduwkant van hem”. 66
Het lijkt alsof Prinzhorn met zijn ideeën over kunst van psychiatrische patiënten lijnrecht
1922 vol lof over het expressionisme.
rubriek ´Über den Nationalsozialismus
64 .
ek Bildnerei der Geisteskranken in
. Hij begint met schrijven voor de
aardige naamsbekendheid opgebouwd met zijn boek en zijn essays als en hij kreeg veel
aandacht voor zijn artikelen. Vooral zijn laatste stukken Zur problematik des nationalen
64 Barron S. (1991) p. 12
65 Grosshans, H. (1983) p. 9
66 Wahn Welt Bild, Heidelberger Jahrbücher Volume 46 (2002) p. 31-39

Radikalismus (problematiek van het nationale radicalisme moralische Verpflichtungen
(Moralistische verplichtingen Psychologie over het
leiderschap) . In deze artikelen behandelt hij aspecten van het Nationaal Socialisme vanuit
psychologisch perspectief, reagerend op actuele gebeurtenissen.
Hij bekritiseert de kortzichtigheid van partijleden waarbij hij zich afzet tegen
andersdenkenden in de partij. Ook zet hij zich af tegen de conformerende cultuurpolitiek van
waarbij hij zijn eigen antisemitische sympathieën niet verzwijgt.
Tenslotte bindt hij altijd weer in en verontschuldigt zich voor zware ingrepen van de Fascisten
in de vrijheid van anderen:
eens met de kernideeën van de beweging, hij verklaart aanhanger te zijn van het nationaal
socialisme 67 .
Prinzhorn
het Nationaal Socialisme. Prinzhorn overleed in 1933, vier jaar voor de tentoonstelling. Wel
heeft hij hoogstwaarschijnlijk de speech gehoord van Hitler in 1933 over de nieuwe esthetiek
en het breken met de corrupte Weimar kunst. Verder weten we niet hoe hij tegenover het
gebruik van de collectie in de Entartete Kunst tentoonstelling zou hebben gestaan.
67 Wahn Welt Bild, Heidelberger Jahrbücher Volume 46 (2002) p. 31-39

Hoofdstuk 5 Conclusie
In het Interbellum veranderde het mensbeeld door de alomvattendheid van de eerste wereld
oorlog. De kunst veranderde mee, er ontstonden veel nieuwe stromingen die stuk voor stuk de
conventionele kunst ontkrachtten ntartete om deze nieuwe
stromingen aan te duiden als ontaard. In negen groepen werd in de tentoonstelling Entartete
Kunst getoond aan het volk welke kunstenaars niet voldeden aan het ideaalbeeld van Duitse
kunst. De werken werden dicht naast elkaar gehangen en er werden beledigende leuzen op de
muur tussen de schilderijen geschreven om te verduidelijken hoe vreselijk de kunst was. In de
tentoonstellingscatalogus werden werken van moderne kunstenaar volgens de Schulze-
bekende kunstenaars vergeleken met het werk van psychiatrische patiënten. Hiervoor werd de
Prinzhorn-collectie gebruikt.
De hoofdvraag van dit werkstuk luidt:
Waarom en met welk doel maakte de collectie van Prinzhorn
onderdeel uit van de tentoonstelling Entartete Kunst in
München, 1937?
Adolf Hitler wilde de Duitse kunst zuiveren en daarom liet hij een expositie organiseren om
de avant-garde belachelijk te maken In het Derde Rijk van Hitler waren kunst en politiek
onlosmakelijk aan elkaar verbonden. Kunst was een manier om het publiek snel voor je te
winnen en tevens een soort sluipreclame-
superieur ras. Goede Duitse kunst was realistisch en ging over het prachtige landschap, het
hardwerkende Arische Duitse volk en verheerlijkte de nationaalsocialisten. Kunstenaars die
ontaard waren schilderden over
armoede, bolsjewieken, joden en naakte vrouwen en
gebruikten vreemde kleuren en onrealistische vormen.
an
-collectie. Aan de ene
kant werden de kunstenaars effectief belachelijk gemaakt. Door de werken van mensen, die
lijden aan schizofrenie, te

Schulzen-Naumberg
igen van hun kunstpolitiek.
zieke mensen om de suggestie dat ze model hebben gestaan en om zo de analogie ertussen aan
te tonen. Deze techniek heet de Schulzen-Naumberg techniek en werd later gebruikt door
Harmut Pistauer, die de Prinzhorn-collectie regelde voor de tentoonstelling Entartete Kunst.
De id
en versterkt door onder anderen de Schulzen-Naumberg techniek. De ontaarde kunstenaars
werden onderverdeeld in negen groepen. Eén van deze negen groepen was de kunst van
moderne kunstenaars, die wel gek moesten zijn om zulke rare dingen te schilderen. Een kwart
collectie.
Ook bevestigde de vergelijking van beeldend werk nogmaals dat psychiatrische patiënten
Dit gebruikten ze om hun rassenleer te onderbouwen.
Tijdens de expositie Entartete Kunst in 1937 werd het werk van bekende avant-garde
kunstenaars naast werken uit de collectie van Prinzhorn-collectie geëxposeerd om zo aan te
tonen dat er veel gelijkenissen zijn tussen de kunst van psychiatrische patiënten en de kunst
van de avant-garde. Harmut Pistauer vroeg toestemming voor het gebruikt van de Prinzhorn-
collectie aan Carl Schneider, de nieuwe nationaal socialistische directeur van de Heidelberg
kliniek.
In Bildnerei der Geisteskranken gaf Prinzhorn aan dat hij geïnspireerd is door moderne
kunstenaars, in het bijzonder de expressionisten. Dit werkte ook andersom, het boek
Bildnerei der Geisteskranken was populair onder avant-gardisten uit heel Europa en vooral
vanwege de afbeeldingen van werken van psychiatrische patiënten. Prinzhorn sluit zijn boek af
met een stuk over zijn voorliefde voor het expressionisme en waarschuwt om niet de
oppervlakkige vergelijking te maken tussen kustwerken van patiënten en gezonde kunstenaars
met als doel deze gezonde kunstenaars gek te laten verklaren.

Literatuurlijst
Boeken:
Barron S. (1991) Catalogue of an exhibition examining and documenting the Nazi’s exhibition, Entartete Kunst
Barron S. (1991) Degenerate Art: The Fate of the Avant-Garde in Nazi Germany, Los Angeles County Museum
of Art, 1991
Brand, B. (1996) La collection d’oeuvres de malades mentaux de la clinique universitaire de Heidelberg, des
origines jusqu’en 1945
Brocola S. (1999) The Art of Modernism. Art, Culture and Society from Goya to the Present Day
Clinefelter, J. (2005) Artists for the Reich: Culture and race from Weimar to Nazi- Germany
Hitler, A. (1937), Degenerate Art, the exhibition catalogue (Ausstellungsführer entartete Kunst)
Hugh Hounour& John Fleming(2007) Algemene kunstgeschiedenis
Hinz. B. (1979) Art in the Third Reich
Prinzhorn, H. (1922) Bildnerei der Geisteskranken
Gilman, S (1996) Seeing the insane
Giebels, L. (2012) Hitler als Kunstenaar. Wenen 1907- München 1919
Grosshans, H. (1983) Hitler and the Artists
Mans, I (1998) Zin der zotheid
Macgregor, J. (1989) The discovery of the art the insane
Schmitt, E. (2010) Adolf H. Twee levens
Artikelen:
Brand-Clausen, B. (1996), The collection of works of art in the in the psychiatric clinic, Heidelberg- from the
beginnings until 1945
Harris, JC (2006) Archives of General Psychiatry
Levi, N. (1998), “Judge for yourselves!”- The “Generate Art ”Exhibition as Political Spectacle
Knape, L. (2012), Moderne kunst- Duitse kunst. De kunstpolitiek in het Derde Rijk: 1933-1945
Krajewski,M. (2003) Jean Dubuffet, Studien zu seinen Frühwerk und zur Vorgeschichte des Art Brut
Schneider, C. (1939), Degenerate Art and the Art of the Insane.
Schorter E., Een geschiedenis van de psychiatrie. Van gesticht tot prozac, Amsterdam, Ambo, 1998
De Witte, M. (2009) De perceptie van het kunstenaarschap van psychiatrische patiënten door Prinzhorn en
Dubuffet.
Oosterlink, K (2011) The price of degenerate Art
Bastien, D (2009) Spaanse surrealisten in exile 1937- 1945
Meerdink, M. (2007) Esthetische vernieuwing als ongenoegen over de moderne tijd
Weber, M. (1984) ‘Prinzhorn, L’homme, la collection, le livre
Wahn Welt Bild, Heidelberger Jahrbücher Volume 46, 2002, pp 31-39
Hans Prinzhorn — ein „Sinnender“ in der Weimarer Republik
Websites:
GHID: German History in Documents and Images (GHDI) is a comprehensive collection of original historical
materials documenting German history from the beginning of the early modern period to the present.
http://germanhistorydocs.ghi-dc.org/index.cfm
De officiële website van Prinzhorn: http://prinzhorn.ukl-hd.de/index.php?id=79
Hulp vertaling Duitse artikelen:
Brigitta Groenland