Fulltext - BTNG · RBHC

DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT
D. DIAGRE-VANDERPELEN, Le Jardin botanique
de Bruxelles (1826-1912), miroir de la Belgique…
enfant de l'Afrique, Université Libre de Bruxelles,
2006, promoteur: Prof. Dr. J.-J. Heirwegh;
copromoteurs: Prof. Dr. Cl. Billen, Prof. Dr.
____________________H.
Elkhadem _________________________________
Le jardin botanique de Bruxelles vaut-il une thèse? Telle fut la glaçante
question qui ne cessa de nous tarauder durant une bonne partie de nos
travaux.
Les quelques pages qu'Els Witte avait consacrées à sa première phase
d'existence (1826-1870) 1 , un ouvrage paru au début des années nonante (surtout
axé sur la question architecturale et artistique) 2 , et la quasi-inexistence de
travaux en profondeur sur ce type d'institution scientifique, ne présageaient
rien de bon, en effet.
Et pourtant, la masse impressionnante des archives conservées au Jardin
Botanique National de Belgique (aujourd'hui à Meise), celle des fonds
connectés au sujet détenus dans d'autres institutions (A.G.R., A.V.B., Ministère
des Affaires étrangères etc.), l'attention que les Royal Botanic Gardens
de Kew portent à leur prestigieux passé, à l'instar du Muséum National
d'Histoire Naturelle de Paris, d'ailleurs, auraient pu nous rasséréner. 3
En vérité, et plus généralement, on l'a souvent dit, l'histoire des sciences en
Belgique vit surtout de l'activité de quelques individus hors normes, et semble
encore susciter trop peu de vocations, à ce jour en tout cas. D'où des
lacunes à peine croyables, dont, précisément la friche que nous avons choisi
de labourer. Notons que le constat précédent est également applicable à bien
d'autres pays. Ainsi, pour ce qui concerne notre thème, un réseau officieux,
ancré aux États-Unis et en Angleterre, a vu le jour, qui brûle de porter sur la
place publique ce fait étrange: le jardin botanique en tant qu'outil n'a jamais
1.
Witte (E.), Le Jardin botanique de la S.A. "Société Royale d'Horticulture des Pays-Bas"
(1826-1870) in: J. Balis, E. Witte & R. Tournay (eds.), Histoire des Jardins botaniques de
Bruxelles, Bruxelles, Crédit Communal de Belgique, 1970, pp. 7-19.
2.
Le botanique de 1829 à nos jours, CFC Editions/Les Eperonniers/La Lettre vole, Bruxelles,
1993.
3.
Un ouvrage en témoigne à suffisance: Desmond (R.), The History of the Royal Botanic
Gardens Kew, The Harvil Press & The Royal Botanic Gardens, Kew, Londres, 1995.
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [201]

encore fait l'objet d'une réflexion complète et en profondeur. Tout se passe
comme si les quelques mots que l'historiographie classique leur avait
consacrés devaient suffire à vider la question de l'existence, de l'efflorescence
et de la propagation de ce lieu de science à l'échelle mondiale, en quelques
siècles… alors que, assez étrangement, en revanche, les biographies de
Linné, des Jussieu, de Candolle, Engler et d'autres grands noms de la scientia
amabilis ne manquent pas. Or, tous ont dirigé – ou au moins occupé des postes
importants dans… – des jardins botaniques, un constat qui aurait dû
pousser à une interrogation plus appuyée sur cet objet précis.
Certes, objectera-t-on, les ouvrages, plaquettes, dépliants ou autres, sur les
jardins survivant encore dans les villes du monde ne manquent pas, mais
rares sont les pages qui sont allées au-delà de l'évocation rapide (fût-elle
luxueusement présentée) à usage plutôt touristique ou destinée à un public un
peu plus éclairé.
En un mot comme en cent, et grâce à une forme de déni historiographique
qui les frappe, les jardins botaniques, comme d'autres institutions scientifiques
d'ailleurs, restent souvent des sujets d'études ouverts, et parfaitement
justifiés – globalement ou individuellement –, non seulement parce qu'on
peut y sentir battre le pouls des mondes et des sociétés qui les ont enfantés,
des villes qui les ont créés, mais encore celui des querelles scientifiques,
patriotiques, et des ego, entre autres choses.
Voilà le sujet et le titre de l'étude sommairement justifiés, et voilà aussi qui
permet d'enchaîner sur une caractéristique de notre doctorat: sa longueur.
Il est long, "à l'ancienne", a-t-on dit, parce qu'il n'a pas voulu faire l'impasse
sur les coulisses de l'institution et serrer ses énormes d'archives au plus
près. La science, en effet, c'est d'abord les hommes qui la font – pardon pour
le poncif –, avec leurs drames, leurs vices, leurs vertus, leurs coups bas, leur
mauvaise foi et leur grandeur. Le passé d'une institution est partiellement fait
de ces "petits événements" qu'on aimerait parfois mépriser, mais qui feraient
perdre beaucoup en intelligence des faits et de leurs conséquences si on ne les
prenait pas en compte. Des exemples: Si Cuvier retint bien, personnellement
et avec l'aide de sa puissance administrative et de son réseau, la percée du
transformisme en France, pareillement, que se serait-il passé en Belgique si
Barthélémy Dumortier n'avait pas défendu bec et ongles la nécessité de créer
un jardin botanique d'État dans les assemblées législatives: Comment aurait
évolué l'œuvre rhodologique de Crépin, et son directorat, s'il n'avait pas dû
faire face à un jeune scientifique étranger, mieux formé que lui, et praticien
d'une discipline moderne susceptible d'invalider une partie des monacales
recherches du Belge. On pourrait multiplier le nombre des "anecdotes" de ce
genre, qui rompent avec le sempiternel schéma – trop lisse et mille fois
[202] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

dénoncé – des grandes révolutions et des grandes percées scientifiques dues à
de grands hommes mus par de grandes idées et de nobles sentiments. Il nous
a donc fallu passer par l'endoscopie de l'institution, égratigner quelques
biographies complaisantes, quitte à paraître exagérément pointilleux et
critique, mais c'était bien un ordre intimé par les sources, plutôt qu'un choix
méthodologique préalable.
Ce doctorat est long, aussi, parce qu'il ne pouvait s'appuyer que sur peu de
travaux de synthèse, mais bénéficiait en revanche d'une masse colossale
d'archives quasiment vierges (Archives de la Société Royale d'Horticulture,
Archives du Jardin botanique, Archives de la Fédération des Société d'Horticulture
de Belgique, etc.), et de sources imprimées en quantités considérables
(les revues scientifiques et horticoles, belges et étrangères, les publications
des botanistes du jardin, etc.).
En effet, le passé de la botanique belge elle-même, malgré les méritoires
travaux du regretté A. Lawalrée, n'a encore fait l'objet que de simples flirts, et
son intimité demeure fort peu approchée par les professionnels de l'histoire.
De plus, comme évoqué ci-dessus, la biographie de scientifique complaisante,
rédigée par les pairs (souvent successeurs, disciples, amis), demeure un
champ de récifs pour l'esprit critique des historiens de métier. Avant d'oser
une réflexion plus synthétique en ces domaines, un lourd travail analytique –
tendant vers la micro-histoire, voire la psycho-histoire, parfois – devait donc
être patiemment accompli.
Ensuite, il fallut tenter de situer le jardin botanique à la fois dans le concert
de la science nationale, et dans celui de la science internationale. Y fut-il
brillant soliste, ou simple fifre?
Finalement, nous avons voulu identifier l'ensemble des "pressions
environnementales" qui modelèrent les formes que cette institution prendrait
au cours du temps. Parmi ces forces, citons les questions politiques et philosophiques
nationales, économiques aussi, la concurrence avec les universités
et entre les universités, le contexte scientifique international etc.
Passons aux faits.
1. LE JARDIN BOTANIQUE DE LA SOCIÉTÉ
ROYALE D'HORTICULTURE, UN MONSTRE À
PRONOSTIC FATAL?
Comment ne pas rester coi devant cette bizarrerie – à nos yeux contemporains,
du moins – que constitue la création d'une institution scientifique sur
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [203]

un socle de société anonyme? Comment ne pas s'étonner derechef à l'évocation
de son inspiration vraisemblable: le Jardin des Plantes du Muséum
d'Histoire Naturelle de Paris, pourtant un modèle de structure nationale et
centralisée, ne devant son existence qu'à des fonds publics?
En vérité, c'est à un vétéran de la Grande Armée, un ancien de la prestigieuse
École Polytechnique, un Français réfugié à Bruxelles après la chute de
l'Aigle, que le jardin botanique de Bruxelles dut d'être conçu. Il le fut sur les
cendres d'un jardin préexistant, mais mal en point, une structure pédagogique
liée à l'École centrale du Département de la Dyle, passée sous gestion
communale à la suppression de cette dernière. Les coûts d'entretien en
devenant lourds pour la régence de Bruxelles – une expérience que les
administrateurs de la société oublieraient, malheureusement pour eux –, la
nécessité pour un état et une grande ville modernes de posséder un jardin
botanique, l'allant plein d'optimisme de la bourgeoisie devant les
responsabilités que son utopie libérale lui confiait (assurer le bien public par
l'entreprise privée), tout en somme concourait à ce que Guillaume d'Orange
autorise la création de la société anonyme Société Royale d'Horticulture des
Pays-Bas, en 1826. 4 De la sorte, le Royaume de Hollande se dotait à moindres
frais d'un indispensable symbole de modernité, qui serait aussi un lieu
d'expérimentation agronomique et industrielle. La Ville de Bruxelles, pour sa
part, jouissait désormais d'un lieu de promenade saine et intelligente, d'un
outil pédagogique pour les étudiants, grâce à la bienveillante participation de
ses bourgeois. Eux, en quête de respectabilité, convaincus du caractère
philanthropique de leur prise de parts dans l'affaire, démontraient leur
patriotisme, la noblesse des sentiments qui les habitaient, leur intérêt pour les
angoisses du temps (la disette, notamment), pour la découverte de nouvelles
matières favorables au développement de l'industrie… et exposaient leur
réelle passion – comme le montre le nombre effarant de serres dispendieuses
que nos régions comptaient – pour la nature (surtout exotique), expression
tangible du génie divin. Observer la vie, dans cette configuration psychologique,
était devenu autant un signe de richesse intérieure, qu'un signe extérieur
de richesse.
En somme, un esprit porté sur la science et une foi en son potentiel
créateur de progrès, une classe sociale désinhibée et animée d'un confiant
esprit d'entreprise, une méthode moderne (la société anonyme), un souverain
adjuvant, l'idée d'un scientifique immigré nourri des idées centralisatrices de
son pays d'origine, les fiertés nationale et locale, les craintes du temps, aussi,
4. Notons qu'elle fut l'une des premières sociétés anonymes du Royaume des Pays-Bas.
[204] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

tout se donnait rendez-vous à Bruxelles pour assurer la réussite du projet. Il
échoua.
Cet échec était presque prévisible, malgré le lancement réussi de l'entreprise
et les subventions annuelles de la Régence de Bruxelles et de l'État.
En effet, la révolution de 1830 marqua les serres et les autres bâtiments à
la mitraille, les années de crise qui suivirent plombèrent le commerce des
plantes, vital pour la société, quand ce n'était pas l'orangisme des quelques
fondateurs du jardin qui était stigmatisé, et les subventions promises retenues
et menacées, de ce fait. Sans l'intervention personnelle de Léopold 1er, il est
possible que les ministres de l'intérieur eussent laissé le jardin faner et
mourir. Ce dernier, pour sa part, cherchait tous les moyens d'assurer sa
survie, se transformant bientôt en jardinerie par actions, provoquant au
passage l'ire des horticulteurs locaux, puis belges, fâchés d'une concurrence
commerciale menée par une entreprise subventionnée. De science au jardin, il
n'était plus guère question, du coup, et c'est alors qu'il se lança sur une pente
qu'il ne quitterait jamais, même si elle avait été originellement prévue par sa
nature: celle de l'âpreté au gain.
Si la construction de la Gare du Nord amputa bientôt le Jardin botanique,
certes, elle lui donna aussi les ressources pour éteindre ses dettes colossales et
pour faire taire les actionnaires qui envisageaient la dissolution de la société,
ulcérés par le mépris que l'État affichait pour le sacrifice de leurs fortunes
personnelles à la survie d'une institution "nationale". Elle permit également
de frapper à la porte des ministres avec un projet désormais plus viable, et de
leur arracher un doublement de la subvention annuelle, contre la perte du
droit de dissolution libre de la société (1841), il est vrai. À cette époque, les
actionnaires défendaient encore l'esprit "désintéressé" (sic) des fondateurs, et
cette étrange convention fut donc approuvée, nonobstant l'inféodation qu'elle
portait en elle. Le chemin de fer, cette fois, avait sauvé le jardin botanique de
Bruxelles.
Avec leurs nouveaux moyens, les administrateurs se lancèrent dans une
politique de grands travaux, feignant souvent d'honorer leurs devoirs à l'égard
de la science et du bien-être public, et veillant surtout à se doter des
infrastructures susceptibles de procurer des revenus à la société anonyme.
Outre un musée botanique supposé éclairer les savants et les studieux sur
les richesses que le règne végétal pouvait procurer à la société, à côté de très
beaux et onéreux aquariums de mer et d'eau douce – uniques sur le continent,
et copiés sur ceux qu'on avait construits en Angleterre – voués à la vulgarisation
scientifique, et à côté de quelques essais d'acclimatation de plantes (et
même du ver à soie) destinés à justifier les subventions publiques, le Conseil
d'administration porta davantage son attention sur la beauté du site et sur la
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [205]

construction d'une salle des fêtes qui accueillerait une suite ininterrompue de
bals, concerts, expositions et autres événements indispensables à la vie des
élites locales et nationales. L'air de rien, tout en exploitant la "curiosité-spectacle"
avec ses animaux et plantes péchés sur la côte belge, et avec un
élevage de Salmonidés dans un ruisseau creusé à cet effet, le Jardin botanique
démontrait de la sorte qu'il avait bien compris la place qu'il occupait dans la
capitale de ce nouvel état qui brûlait de prouver sa légitimité aux yeux de
voisins européens, parfois dubitatifs. Le Jardin botanique de Bruxelles serait
donc prioritairement beau et accueillant à la trépidante vie culturelle et sociale
de la capitale. Il n'avait d'ailleurs tissé aucun lien solide avec l'université
locale, au contraire des concurrents liégeois, gantois et louvanistes, véritables
outils pédagogiques dans les mains des professeurs de botanique de leur ville.
Un fait qui en dit long.
Quoique Barthélémy Dumortier eût été nommé commissaire du Gouvernement
près le jardin botanique en 1837, quoiqu'il eût insisté plusieurs fois
sur la nécessité d'y embaucher un directeur scientifique, quoi qu'on le fît un
jour (mais Henri Galeotti dut alors bien assurer le Conseil d'administration
que sa science servirait le commerce de la société), on ne sortit jamais
vraiment des rails sur lesquels les difficultés financières avaient lancé
l'entreprise. Pire, on en oublia le prévisible: les blessures de l'âge.
Dès le début des années soixante, elles commencèrent à se faire sentir.
S'aggravant bientôt, elles suscitèrent des devis effrayants, auxquels la société
anonyme n'aurait jamais pu faire face. Alors qu'elle pansait maladroitement
ses plaies, c'était la Ville de Bruxelles elle-même qui décidait de payer des
frais cosmétiques au site, en bâtissant des murs de soutènement, des balustrades,
une entrée monumentale sur le Boulevard Botanique.
Le doublement du subside de la régence, en 1865, – une forme d'acharnement
thérapeutique – s'accompagna du devoir d'ouvrir le jardin gratuitement
et quotidiennement au public, d'embaucher un directeur scientifique de
renom, et de mettre les locaux à disposition des fêtes bruxelloises. Un accord
qui parle sans détour des forces et des faiblesses du jardin.
Rien ne devait changer durablement, cependant, et on s'achemina vers la
reprise du jardin botanique par l'État – la Ville n'ayant pas les moyens de
l'acheter elle-même – grâce au lobbying et aux plaidoiries de Dumortier. La
somme versée aux actionnaires par l'État était ridicule au regard de la valeur
du site, cependant, fait qui témoigne de la persistance d'une courte majorité
d'hommes dont les intérêts dépassaient la simple question de l'enrichissement
personnel.
À l'été 1870, donc, la Belgique devenait propriétaire d'une coquille apte à
recevoir une institution scientifique d'état. La création bancale de feue la
[206] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

Société Royale d'Horticulture, vaine tentative de pratiquer la science sur une
base commerciale, avait vécu. On se tromperait à croire, cependant, que le
passage sous l'autorité nationale allait nécessairement ouvrir sur des lendemains
qui chantent.
2. UN JARDIN BOTANIQUE SOUS HAUTES
PRESSIONS
Cette nouvelle institution, sous l'influence de Dumortier, se donna cette fois
pour modèle les célèbres Royal Botanic Gardens Kew, le plus grand centre
mondial en matière de taxonomie. Mais il y avait un risque à choisir cette
discipline, car ces années consacraient la toute puissance de la physiologie,
de l'anatomie et du laboratoire (leur outil), et affichaient déjà un dédain
certain pour les collecteurs "de foin" (sic), les floristes-taxonomistes,
morphologistes, grands amasseurs d'herbiers.
Alors que Kew allait bientôt se doter de son laboratoire (1875), Dumortier,
lui, ne songeait encore qu'à créer un grand herbier bruxellois. C'est la raison
pour laquelle il en fit acheter un très précieux – celui du munichois F. von
Martius, relatif aux plantes brésiliennes – et lança l'institution dans
l'acquisition de ce type de collection tout azimut.
Diverses péripéties rythmèrent ces premières années de la vie du jardin,
allant jusqu'à en menacer l'existence, lorsque F. Crépin en prit la direction, en
1876.
Commencèrent alors des années de déploiement scientifique, certes, mais
surtout basé sur des stratégies qui palliaient un sous-financement chronique.
Ainsi hébergeait-on des sociétés scientifiques au jardin, qui amenaient
leurs propres collections et offraient leurs revues aux plumes des hommes de
l'institution (l'intrication avec le Société Royale de Botanique de Belgique fut
essentielle pour le jardin). Ou encore, on y logea le laboratoire de botanique
du professeur Léo Errera dans deux chambres, car cette installation moderne
était sans cesse refusée par les ministres. C'est à cette occasion que l'on
comprit clairement que les ministres de l'Agriculture – catholiques dès la
création de ce ministère (1884), et jusqu'à la Première Guerre sans
discontinuer – voyaient d'un très mauvais œil les liens trop étroits qui
unissaient maintenant la Ville de Bruxelles, son université – bastions libéraux
et maçonniques – et le jardin botanique.
Ce dernier serait désormais appelé à servir les desseins du catholicisme
politique, dont la reconquista du monde rural faisait partie. Chasser les
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [207]

maçons, chasser les libéraux, chasser Errera, célèbre professeur de l'université
bruxelloise, matérialiste, évolutionniste, devinrent alors des objectifs
clairs. Quand on ne pouvait faire mieux, on s'arrangea pour injecter des
catholiques dans le Conseil de surveillance, tout en lançant le jardin dans des
activités de vulgarisation scientifique, méprisées des botanistes, assurant la
visibilité publique des ministres (conférences horticoles, musée forestier,
production de plantes décoratives etc.).
Mal aimé, moins financé que ses confrères du ministère (tel que le Musée
d'Histoire Naturelle) ou de l'étranger, le jardin aurait tristement décliné sans
l'aide intéressée d'un homme. C'est la passion coloniale de Léopold II qui le
sauva.
Le roi avait, en effet, un urgent besoin d'expertise scientifique, de conseils
agronomiques aussi, pour remplir des caisses que son projet personnel en
Afrique avait vidées. De plus, comme le monde critiquait les méthodes d'exploitation
appliquées dans l'État Indépendant du Congo, il y avait nécessité
aussi de démontrer le caractère civilisateur de son œuvre, par la publication
de milliers de pages scientifiques, notamment.
Le Jardin botanique de l'État belge fut donc embauché par le souverain de
l'État Indépendant du Congo – mais nous n'avons pas retrouvé de contrat
officiel à ce sujet – pour inventorier, décrire et étudier la flore de cet immense
territoire inconnu, et pour le conseiller dans les choix de plantes industrielles
à y cultiver en priorité. Les végétaux collectés en Afrique constituèrent ainsi
un herbier colossal, encore renommé aujourd'hui, prêté au jardin de Bruxelles
par un état étranger. La gloire scientifique du jardin viendrait de là, son affirmation
en tant que centre taxonomique de premier plan aussi, la qualité de
ses chercheurs – surtout E. De Wildeman et Th. Durand, à cette époque – pas
moins. Une aubaine – basée sur une monstruosité administrative, cependant –
qui assura à l'institution la protection du roi contre la malveillance
ministérielle.
3. CHOISIR SA VOIE
Théophile Durand succéda à François Crépin en1902, et lança une grande
réforme de l'institution, voulue et soutenue par le roi. Les ministres belges
débloquèrent alors des fonds, certes, mais bien des promesses ne seraient
jamais honorées, cependant.
[208] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

Deux points cruciaux: d'abord, cet impetus devait théoriquement projeter le
jardin botanique dans la modernité scientifique; ensuite, il y créait une
section coloniale… alors que la Belgique n'avait même pas de colonie.
Ainsi, on se dota d'une école éthologique, d'une école phylogénique –
l'évolutionnisme entrait au jardin –, de terrains expérimentaux (sur place, et
ailleurs en Belgique), d'un Bulletin du Jardin botanique de l'État (1906), de
serres plus modernes et attrayantes. On espéra même disposer d'un laboratoire
qui remplacerait celui qu'Errera avait dû déménager du site à cause des
mauvaises dispositions catholiques à son égard. Derrière ce train de réformes
porteuses se cachait le conservateur de la nouvelle section coloniale, Jean
Massart, fils spirituel d'Errera, matérialiste comme lui, progressiste, issu de
l'Université de Bruxelles, y enseignant aussi, dénoncé comme franc-maçon,
mais surtout physiologiste expert, rompu aux techniques horticoles et
connaissant bien la flore exotique à la suite de plusieurs longs périples. Un
candidat idéal pour Léopold II, mais sentant le soufre pour ses ministres
catholiques.
En outre, pour agréer ces derniers, le jardin se jeta dans l'étude des forêts,
un thème que leur surexploitation et les coûts des importations de bois étranger
rendaient utile à la politique du parti conservateur.
Pour parfaire son blindage, grâce à la plume de jardiniers très actifs ou a
des connexions personnelles heureuses, le jardin botanique assura sa présence
permanente dans la presse horticole nationale. L'horticulture, une industrie
nationale prospère, intéressait en effet beaucoup le monde catholique, que
l'ouverture plus grande des urnes (à partir de 1893-1894) avait rendu encore
plus attentif aux effets visibles de son action politique.
Théophile Durand ne cessa de jouer de cette faiblesse du pouvoir, et de la
réputation internationale menacée de son jardin, pour tirer quelques moyens
financiers propres à en favoriser le développement moderne. Mais la mauvaise
volonté des ministres, déjà mentionnée, trouva un allié de taille dans un
grand projet pour Bruxelles.
Une seconde fois, le chemin de fer était convoqué pour jouer un rôle dans
la vie du jardin botanique: les travaux colossaux destinés à connecter les
gares du Nord et du Midi furent régulièrement brandis devant le directeur qui
quémandait quelques moyens supplémentaires. Allaient-on faire de grands
frais alors que l'éventration du site allait exiger le déplacement du jardin hors
de la capitale? Pour les ministres, la réponse tombait sous le sens, et pour le
jardin, il ne restait plus dès lors qu'à entreprendre quelques rapides travaux
cosmétiques afin de recevoir sans trop de honte la crème de la science lors du
Congrès International de Botanique de Bruxelles, en 1910.
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [209]

La réforme, finalement, ne tint pas ses promesses: Massart avait quitté
l'institution, ulcéré par le manque de moyens et l'inconfort; des membres influents
du Conseil, grands défenseurs du jardin, étaient morts (O. de
Kerchove de Denterghem, L. Errera, G. Montefiore-Lévi); les terrains expérimentaux
de Massart étaient progressivement abandonnés… Pire: le Conseil
de surveillance, dans lequel les ministres avaient décidé d'injecter les
professeurs de toutes les universités belges – autant pour y assurer leur juste
représentation dans une institution nationale, que pour y contrebalancer
l'influence des libéraux et de l'université de Bruxelles, dénoncée jusque dans
la presse et à la Chambre –, fondit de nouveaux règlements qui interdisaient
toute autre activité scientifique au jardin que la taxonomie (1907-1909). Par
cette décision – contre laquelle seul Massart (entré au Conseil après avoir
quitté son poste de conservateur) lutta –, fut le fait des botanistes représentants
les intérêts des autres universités. Elle faisait du Jardin botanique de
l'État un centre simplement destiné à entretenir des collections parfaitement
classées, éventuellement utiles à des projets de recherches tissés ailleurs.
Lorsque Théophile Durand mourut, en 1912, le Jardin botanique de l'État
ne comptait donc plus les archaïsmes techniques qui l'entravaient, pâtissait
d'un manque de personnel scientifique criant, ne pouvait plus espérer aborder
les grandes voies de la botanique moderne (physiologie, anatomie, génétique,
entre autres) et attendait qu'on le chasse de la capitale polluée et envahissante,
vers un site plus propice. On ne choisirait Meise que peu avant 1940, et
le déménagement complet ne serait accompli qu'au début des années septante.
Nonobstant, la force de travail de ses hommes, appliquée au fonds
botanique extraordinaire que lui prêtait l'État Indépendant, puis le Ministère
du Congo, assurait son rayonnement international. La science coloniale,
comme pour le Muséum de Paris, serait une bouée de sauvetage qui légitimerait
encore le travail taxonomique, puis l'étude de la géographie botanique,
dans un paysage scientifique où la division du travail semblait avoir réservé
le meilleur aux universités.
L'avenir, avec sa grande préoccupation écologique, donnerait un nouveau
souffle à ces grandes banques de données botaniques, devenues fondamentales
dans les enquêtes inquiètes sur la biodiversité menacée. Aussi, n'est-il pas
injustifié d'affirmer que le Jardin botanique national de Belgique fut – et reste
encore – un enfant de l'Afrique. Finalement, il est tout aussi pertinent de dire
qu'il fut un miroir de la Belgique, où se reflétèrent ses angoisses, ses luttes,
ses opportunités ou malheurs, et les esprits qui en émaillèrent l'histoire.
Denis Diagre-Vanderpelen
[210] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

O. BOEHME, Greep naar de markt. De sociaaleconomische
agenda van de Vlaamse Beweging en haar
ideologische versplintering tijdens het interbellum,
Universiteit Antwerpen, (Departement Geschiedenis),
2007, promotor: Prof. dr. H. Van Goethem;
____________________copromotor:
Prof. dr. D. Luyten __________________
Dit onderzoek peilt naar het sociaaleconomische denken binnen de ideologisch
vertakte Vlaamse Beweging van tussen de wereldoorlogen. Het komt
neer op een studie over de uiteenlopende aspecten van het economisch nationalisme
in Vlaanderen en vertelt zo ook meer over de historische bronnen
van het communautaire 'transferdebat' in België. In de geschiedschrijving van
de Vlaamse Beweging van vóór 1940 heeft vooral de taalproblematiek veel
aandacht gekregen, samen met de verrechtsing van het Vlaams-nationalisme.
De sociale en economische dimensie van de communautaire tweespalt bleef
echter lange tijd onderbelicht. De communautaire strijd werd nochtans ook
sterk gevoed door de overtuiging dat er een Vlaamse economie bestond.
Het ontstaan en de evolutie van het communautaire debat in Vlaanderen
valt slechts te begrijpen vanuit de vooropstelling dat België een land was met
twee volkeren. Met die vooropstelling is het begonnen. Aan Vlaamse zijde
kwam de leuze 'de (Vlaamse) taal is gans het volk' vóór de bewering dat er
ook twee economieën waren, waartussen transfers plaatsvonden en die vanuit
Brussel ongelijk werden behandeld.
De eerste poging om een globaal Vlaams economisch programma uit te
werken werd in het begin van de 20e eeuw systematisch door Lodewijk De
Raet ondernomen. Het was een niet te onderschatten bijdrage aan de Vlaamse
Beweging. De Vlaamsgezinde generaties na de Eerste Wereldoorlog kunnen
'kinderen van De Raet' worden genoemd wegens hun sociaaleconomische
perceptie van de Vlaamse kwestie. Ze vonden namelijk dat de noodzakelijke
evolutie van de Belgische economie naar een hoogwaardige kenniseconomie
in Vlaanderen alleen kon slagen met de volkstaal als enige taal in alle
geledingen van het openbare leven, vooral in het onderwijs. Verder hadden ze
het meer en meer over specifieke Vlaamse sectoren op een welomschreven
Vlaams territorium. Zelfs de federalistische idee is gevoed door dit ideeëngoed.
Lodewijk De Raets theorievorming gaf blijk van economisch nationalisme.
Economisch nationalisme kan in het algemeen gedefinieerd worden als een
nationalisme door middel van economie. Daarbij wordt economie zo ondergeschikt
gemaakt aan een bepaalde idee van de 'natie' dat ze er desnoods voor
opgeofferd wordt. De Vlaams-nationalistische sabotage van de onderhande-
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [211]

lingen over een waterwegenverdrag ten behoeve vooral van de Antwerpse
haven toont dat aan: aangezien Antwerpen in de ogen van de radicale
Vlaams-nationalisten een voorpost van Brussel en Parijs vormde, viel
economische kortetermijnwinst hier niet te verantwoorden omdat het verlies
voor de hogere belangen van Vlaanderen en Groot-Nederland betekende.
Het Vlaams-nationalisme en de overtuiging dat er een 'Vlaams volk'
bestaat liggen dan wel aan de basis van de communautaire strijd, maar de
idee van een 'Vlaamse economie' heeft op haar beurt een belangrijke impuls
gegeven aan die strijd. Deze strijd was bij Vlaamsgezinden zowel tegen een
'Brusselse' als tegen een 'Waalse' machtselite gericht. Bovendien schakelden
meer pragmatische economisch nationalisten, die bijvoorbeeld bij het Vlaams
Economisch Verbond (VEV) terug te vinden vielen, ook wel nationalistische
argumenten in voor het bereiken van een economisch doel. Dat was het geval
bij het streven van het VEV naar afzonderlijke Vlaamse structuren voor het
sociaaleconomisch overleg.
Waarom bleven katholieke, socialistische en liberale flaminganten dan
toch de eenheid van België, en meer bepaald de economische eenheid, verdedigen?
Onder meer omdat ze Vlaanderen nog niet sterk genoeg vonden om
op eigen benen te staan, ze Wallonië als een cruciaal hinterland beschouwden
en ze geloofden dat de Vlamingen mettertijd sowieso het overwicht zouden
krijgen. Maar ook de belangen van de drie grote politieke families over het
hele land speelden mee. Socialisten en liberalen vreesden de dominantie van
de katholieke meerderheid in een zelfstandig Vlaanderen. Bovendien keken
ze ook naar sociaaleconomische kwesties zonder communautaire bril op.
Door de interne verdeeldheid in Vlaanderen kon overigens geen sprake
zijn van één Vlaamse sociaaleconomische agenda. Naarmate de thematiek en
invloed van de Vlaamse Beweging groeide, raakte ze paradoxaal genoeg
alsmaar meer versplinterd. Er waren niet alleen verschillende ideologische
strekkingen maar ook uiteenlopende belangengroepen. De Boerenbond en het
VEV lieten zich allebei voorstaan op hun Vlaamsgezindheid, maar onder het
label 'Vlaams' verdedigden ze vaak tegenstrijdige belangen: landbouw aan de
ene kant, industrie en handel aan de andere.
De sociologische en andere breuklijnen hebben zelfs de communautaire
dynamiek getemperd. In de gemengde economie die tussen de twee wereldoorlogen
in de steigers stond, kwam de overheid meer dan voorheen tussenbeide
als regelgever en herverdeler. Dat heeft het conflict tussen maatschappelijke
benaderingen en lobby's er niet kleiner op gemaakt. Toch zat er ook in
deze nieuwe relatie een communautaire angel. Overheidsinvesteringen en
sociale uitkeringen leenden zich namelijk bijzonder goed voor nationalistische
vertogen over onevenredige verhoudingen tussen bijdragen aan de ene
[212] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

kant en begunstiging aan de andere. Zo waren de kinderbijslagen het voorwerp
van een verhit transferdebat in het interbellum: uit bepaalde hoeken in
Wallonië kwam er protest tegen het feit dat het kinderarme Zuiden van het
land moest betalen voor het kroostrijke Noorden. Deze onvrede deed in 1934
mee de regering struikelen. Onvrede over banen en promotiekansen bij de
overheid aan zowel Vlaamse als Franstalige kant dateerden al van veel vroeger.
Hetzelfde geldt voor vermeende ongelijkheden in het investeringsbeleid
van de staat.
Een 'transfer' die toen nog het meest van al Vlaamse ergernis wekte, was
de greep van Brusselse, Waalse en Franse privébedrijven op de Vlaamse
economie. Winsten, zo heette het, werden buiten Vlaanderen uitgekeerd,
terwijl Waals personeel binnenstroomde. Volgens dit passieverhaal werd
Vlaanderen er niet veel welvarender op, en dan nog alleen ten koste van meer
verfransing.
Het nieuwe type van gemengde economie dat zich in de jaren '30 aankondigde,
zette zelfs aan tot een doorbreking van de 'Van Cauwelaert-doctrine'.
Volgens deze zienswijze konden de Vlamingen de hegemonie in België
bereiken door zelf aan de economische weg te timmeren en dankzij hun grote
nataliteit. De jonge politicus en economist Gaston Eyskens wees er echter op
hoe de regering een parallel circuit van 'economische parlementen' – parastatalen,
raden, commissies en dergelijke – opzette en met Franstaligen aan
het opvullen was. Daardoor werd zelfs een Vlaamse meerderheid in het
parlement buitenspel gezet. De wil om de controleposten over de groeiende
Vlaamse economie in handen te krijgen vormde bij hem en anderen een
belangrijke motivering om de weg van het federalisme op te gaan. Er lagen
echter ook andere wegen open. Hendrik De Man kwam aanzetten met zijn
Plan van de Arbeid, waarmee hij kennelijk een reeks jonge Vlaamsnationalistische
socialisten met een unitair model heeft kunnen verzoenen. De
'economische staat' van De Man leek het immers mogelijk te maken om
meteen ook de sociale en economische situatie van Vlaanderen op te krikken.
De handelspolitiek van het land vertoonde eveneens communautaire
dimensies. De discussie rond de Belgische steenkoolpolitiek maakt dat heel
duidelijk. Niet alleen de Vlaams-nationalisten zagen daarin het zoveelste
teken van de 'kolonisering' van Vlaanderen. De greep van de Franstalige
investeerders op de Limburgse mijnen en de daaraan gekoppelde verfransing
van de streek was vele Vlaamsgezinden al van vóór de Eerste Wereldoorlog
een doorn in het oog. Vanaf de jaren '30 werd er, wegens de problemen van
de Waalse mijnen, bovendien een beleid van protectionisme en productiequota
gevoerd. Dat werd ervaren als een nadeel voor de florerende Limburgse
mijnen en voor de Vlaamse nijverheid. Een breed Vlaams front heeft
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [213]

zich hier meer voorstander van de vrijhandel getoond dan het Belgisch
establishment, dat nochtans over het algemeen en van oudsher vrije handel
als een essentieel nationaal belang voor een kleine open economie beschouwde.
Het toont aan dat economisch nationalisme geenszins synoniem
met protectionisme hoeft te zijn. De Vlaamse Beweging bleek echter zelf ook
verdeeld over de kwestie aangezien de Vlaamsgezinde Boerenbond het
protectionistische beleid met het oog op de eigen sector wel steunde en in
regelrechte aanvaring kwam met het VEV.
Frustraties over onder meer de 'economische uitbuiting' van Vlaanderen
verklaren mee de collaboratie die tijdens de Tweede Wereldoorlog volgde.
Maar het was lang niet alleen Vlaams-nationalistisch extreem rechts dat die
these over de 'kolonisatie van Vlaanderen' al vóór 1940 in zijn discours verwerkte.
De toenmalige ontwikkeling van het sociaaleconomische denken in
de sterk gedifferentieerde Vlaamse Beweging zet ook het sociaaleconomische
karakter van het naoorlogse communautaire debat in een ruimer perspectief
dan tot nu toe het geval was.
Olivier Boehme
D. DEVREESE, "Der einsamste Deutsche". F.W.
Nietzsche in de Duitse geschiedenis. Proeve van
psychobiografie in het licht van zijn familieroman en
prinsenfantasma, Universiteit Gent, 2007, promotor:
___________________ Prof. dr. J. Art; copromotor: Prof. dr. B. Biebuyck ____
1. NIETZSCHE ALS PROBLEEM
Het leven van Friedrich Nietzsche (1844-1900), de Duitse filosoof, klassieke
filoloog, psycholoog, dichter, novellist, componist en criticus van het
Wilhelminische Duitsland na de zege op Frankrijk in 1870, is omweven met
legenden en mythen. De eerste biografie van zijn zus Elisabeth ontstond in
1895, nog tijdens zijn leven, later gevolgd door twee groots opgezette
hagiografieën van haar hand. Meer recente biografieën van Janz, Ross,
Schmidt, Köhler, Goch, Bohley en Verrecchia laten onvrede na met het gepolijste
Nietzschebeeld en vooral met de onopgeloste problemen over
persoon, leven en werk. Nietzsche als "Mensch, als Tier, als Gott und Künst-
[214] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

ler", – zijn omschrijving in mei 1888 van de vijf jaar eerder overleden
Richard Wagner, – is nog steeds een desideratum. Het is mijn stelling dat
enkel een psychobiografische studie de complexiteit van deze filosoof kan
doorgronden, waarin de waanzin geen extern, maar een wezenlijk onderdeel
is. De aard van de tekorten in alle genoemde biografieën wijst immers op de
noodzaak van een psychologische vraagstelling. Waar Nietzsche meer dan
tien keer, open of gemaskeerd, schreef over de Poolse adellijke afkomst van
de familie Nietzky, wordt dit feit weliswaar vermeld maar niet onderzocht,
wat de radeloosheid tegenover dit gegeven verraadt. Of wanneer Nietzsche in
de zomer van 1887 in Sils-Maria, in zes brieven aan vier adressaten, o.a. dr.
Burkhardt, archivaris aan het Goethe-Archiv in Weimar, vier onderling
tegenstrijdige versies over zijn grootmoeder als jeugdvriendin van Goethe
opdiste, dan bestaan volgens de musicoloog Janz slechts twee brieven,
waardoor het probleem wordt geneutraliseerd dat zich juist in de vier
onbestaande brieven het scherpst uitte. Die genealogische fantasie over zijn
grootmoeder als "Muthgen" in Goethes vroege dagboeken wordt door Janz
geschoven tussen twee hoofdstukjes met titels als "Eisernes Diätprogramm"
en "Das klassische Philosophenbild", waarvoor Kant model moet staan.
Nietzsche wordt zo gestileerd tot een rationele filosoof die zijn wankele
gezondheid verzorgt en die slechts met de rationeelste aller Duitse filosofen
kan worden vergeleken.
De biografie als genre heeft zijn oorsprong in de beschrijving van leven en
werk van grote mannen, maar de psychobiografie is in de geschiedeniswetenschap
omstreden. Niet ten onrechte, in de mate dat psychobiografen al te veel
abstractie maken van de historische context bij het opstellen van het psychogram
van de bestudeerde figuur. Recent nog, in het Amerikaanse Handbook
of Psychobiography, waar men erin slaagt (of beter: er niét in slaagt) in twintig
bladzijden en op grond van niets dan formele parallellen in Nietzsches
autobiografische teksten, om in één handomdraai een allesomvattende
synthese te leveren van leven en werk, biografie en waan, formele tekstuele
structuur en "ewige Wiederkehr", maar waarin niet één empirisch-biografisch
feit wordt onderzocht. Anderzijds wijzen we op een symptomatisch feit: één
eeuw na Nietzsches dood en één eeuw psychoanalyse bestaat nog steeds geen
psychoanalytische Nietzschebiografie. Aan dit merkwaardige feit is Freuds
eigen ambivalente houding tegenover deze filosoof niet vreemd. Onze werktitel
luidde: "problemen uit de Nietzschebiografie", de beste manier om het
sacrosancte Nietzsche = Zarathustra-imago uit de weg te gaan en een wetenschappelijk,
kritisch en neutraal standpunt in te nemen.
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [215]

2. NIETZSCHES FAMILIEROMAN ALS
HEURISTISCH CONCEPT
Zoals de ondertitel van onze hermeneutische studie aangeeft, hebben we
Nietzsches familieroman en prinsenfantasma bestudeerd in de context van de
Duitse geschiedenis. De Poolse legende en de Muthgenlegende zijn twee
dimensies van zijn complexe familieroman, het kernbegrip van ons psychologisch
georiënteerde biografische onderzoek. Met dit begrip beschreef Freud
in 1909 het feit dat kinderen een fantasma, een individuele mythe over hun
afkomst ontwikkelen, waarbij de vader door een sociaal hogere, veelal
adellijke figuur wordt vervangen. Nietzsches Poolse legende was de aanzet
om zijn filosofische teksten, de Nachlass en brieven te lezen, op zoek naar
zoveel mogelijk versies en dimensies. Uiteindelijk vonden wij vier vectoren:
de Poolse adellijke legende, maar ook Goethe-, Napoleon- en Kaspar Hauserfantasma's.
Een vijfde vector is niet uit te sluiten en het onderzoek blijft
principieel open. Nu is de familieroman geen onschuldig fantasma: na Freud
heeft de vroege Lacan gewezen op het structurele verband met de waanvorming,
een feit dat onderbelicht bleef in de psychoanalytische waantheorie.
Nietzsche werd krankzinnig in 1889 in Turijn, wat na minder dan twee jaar
uitmondde in dementie tot aan zijn dood in 1900. Die 'zwakke' configuratie,
een meerdimensionale familieroman met waan, was de basis om Nietzsches
leven en geschriften te scannen in functie van deze vier fantasma's. Niet de
droom, de Fehlleistung, of 'het onbewuste', maar de familieroman, is het
centrale leidende concept. We herinneren eraan dat de eerste psychobiografie,
Freuds studie over Leonardo da Vinci (1910), handelde over één kinderlijk
fantasma in de notaboeken van dit Italiaanse genie. Nietzsches kinderdroom
over de dood van zijn kleine broer Joseph kan juist in het kader van de
familieroman anders worden geduid. Dit geldt a fortiori voor de door
biografen onbegrepen symptomen of bizarre trekken in zijn leven. Indien
onze werkhypothese deugdelijk is, dan moet ook de waan als een consistent
geheel kunnen worden geïnterpreteerd in functie van de familieroman. Ons
onderzoek is gericht door een heuristiek en hypothese, waarna de toetsing
moet gebeuren, met de waan als ultieme negenproef. In de Nietzscheforschung
wordt de waan afgesplitst van de filosofie, alsof de waan ná de
beëindiging van het filosofische werk zou zijn uitgebroken, misschien de
taaiste vrome legende in de Nietzschefilologie. Het probleem van de verhouding
tussen de waan en het in de toekomst geprojecteerde magnum opus, de
Wille zur Macht – Versuch einer Umwertung aller Werte, krijgt vanuit deze
optiek ook een nieuw antwoord. Nietzsche werd krankzinnig op 44 jaar en
[216] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

het klinische beeld en het specifieke verloop van zijn ziekte wijst niet op
syfilis, maar op een erfelijke neurologische aandoening. Ook zijn vader stierf
reeds op 36 jaar aan een zware neurologische ziekte, maar de neurologische
aard van Nietzsches ziekte sluit een psychologisch-biografische analyse van
de waan niet uit, integendeel, zoals hierna wordt aangetoond.
De samenhang tussen familieroman en waan hebben we in meerdere gevallen
aangetoond; eerst in het geval van Nietzsches tijdgenoot, de Saksische Senatspräsident
Schreber en zijn paranoïde waan (Denkwürdigkeiten eines
Nervenkranken, Leipzig 1903), in een kritiek op Freuds analyse uit 1911.
Voorts de waan van de Belgische prinses Charlotte, latere keizerin van
Mexico, en de waan van de Franse dichter Gérard de Nerval. Het betreft
steeds figuren uit de negentiende eeuw, waarbij opvalt dat Napoleon en/of
Kaspar Hauser (volgens de legende de Badense erfprins en adoptiefzoon van
Napoleon), centrale identificatiefiguren zijn. Zo ook bij Nietzsche. Het begrip
van de familieroman mag dan één van de eenvoudigste en meest empirische
begrippen zijn uit Freuds arsenaal, het verhindert niet dat biografen het ook
irrelevant hanteren, zoals Maynard Solomon in zijn Beethovenbiografie uit
1977, die met dit psychoanalytische begrip een schijnwerkelijkheid beschreef,
blind voor de historische context van het adellijke Wenen rond 1810.
De unsterbliche Geliebte is niet Antonie von Brentano maar Josephine von
Brunsvick, zoals M.-E. Tellenbach op puur filologisch-historische gronden
kon aantonen. In 1991 heeft Lynn Hunt dit freudiaanse begrip creatief
aangewend in haar Family Romance of the French Revolution ter analyse van
een mentaliteitsfenomeen, met name de verschuiving van de parentale
imago's in de tijd van de Franse revolutie, na de onthoofding van de Franse
koning. Zoals Schreber, Charlotte von Mexiko, Gérard de Nerval én C.G.
Jung heeft Nietzsche een familieroman en waan ontwikkeld, niét Freud,
Goethe of Beethoven: dit criterium bevat reeds een vingerwijzing over de
verhouding tegenover de realiteit in beide reeksen historische figuren. Met
Nietzsche heeft Jungs Goethefantasma zelfs dezelfde vrouw, Charlotte
Kestner (1781-1877) uit Bazel gemeen, waarop beiden zich beroepen. Dit feit
laat een vergelijkende analyse toe van hun fantasma's tegen de achtergrond
van de Duitse geschiedenis, met name de moord op Kotzebue door de student
in de theologie Karl Ludwig Sand in 1819. Nietzsches grootmoeder was door
haar eerste huwelijk in Weimar in december 1802 gelieerd met de familie
Kotzebue, maar in de Muthgenbrieven wordt juist een relatie geponeerd met
Goethe, die in maart 1802 definitief had gebroken met Kotzebue. De meest
ahistorische argumenten komen dan ook voor in de laatste, volgens Janz
onbestaande, Muthgenbrieven aan zijn 'simpele' moeder. Deze vergelijkende
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [217]

historisch-psychologische analyse brengt merkwaardige parallellen en
convergenties tussen Nietzsche en Jung aan het licht en zal verschijnen in de
Deutsche Vierteljahrsschriften für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte
(2008).
De analyse van Nietzsches familieroman steunt op nieuwe documenten en
bronnen. Er bestaat immers een weg van het fantasma naar het archief. De
hermeneutische driehoek van psychoanalyse, geschiedenis en filologie laat
toe nog documenten te ontdekken in een onderzoeksveld dat op het eerste
zicht totaal uitgevlooid lijkt te zijn. Zo vonden we in Duitse en Zwitserse
archieven nieuwe documenten over Nietzsches leven, o.a. de brief van Max
Heinze, professor filosofie in Leipzig, Nietzsches tutor in Schulpforta en oudcollega
in Bazel, aan Franz Overbeck, kort na Nietzsches internering in de
psychiatrische kliniek in Bazel. Zo vonden we Nietzsches handtekening in
het gastenboek van de Freie Deutsche Hochstift, het geboortehuis van Goethe
in Frankfurt, en een onbekende versie van de onuitgegeven memoires van Dr.
Walther Vulpius (verwant met Goethe langs Christiane Vulpius), die
Nietzsche behandelde in zijn laatste jaren in het Nietzsche-Archiv in Weimar.
In verband met zijn Polenfantasma identificeerden we een fragment uit de
Nachlass als een citaat uit het historische werk van de Pruisische auteur Ernst
von der Brüggen, Polens Auflösung (Berlijn 1878), het enige werk over de
tragische Poolse geschiedenis dat Nietzsche blijkbaar ooit heeft gelezen. Die
bron in de context van de complexe Poolse legende, publiceerden we reeds in
de Nietzsche-Studien (2006).
Puur historisch hebben we het leven gereconstrueerd van de met legenden
omweven 'Poolse' voorvader Christoph Andreas Nitzsche (1682-1739), op
grond van een ongebruikte bron, de immatriculatieboeken van de universiteit
van Leipzig, die reeds in 1909 werden uitgegeven. Daartoe moest echter eerst
de leugen in diens verklaring bij zijn tweede huwelijk aan de pastor van
Sondershausen in 1717, met name studies rechten aan de universiteit van
Wittenberg, in plaats van Leipzig, worden opgehelderd. Die leugen was gemotiveerd
door de crisis in Saksen, na de plotse aankondiging door de
Jezuïeten in het jubileumjaar van de Reformatie, van de overgang van de
Saksische kroonprins tot het katholicisme. Wittenberg was het bastion van
het orthodoxe protestantisme, terwijl Leipzig zich richtte op August de
Sterke, de katholieke keurvorst van Saksen én Poolse koning. Christoph
Andreas Nitzsche was in Leipzig een studiegenoot van Georg Philipp
Telemann en werd niet geboren in Burkau in de Oberlausitz, maar migreerde
van Meißen naar Thüringen, kort na zijn rechtenstudies. Zijn hoogste titel
[218] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

"Köningl. Pohlnischer und Kursächsischer Accise-Inspektor", is de enige
reële kern waarop de legende over de Poolse adelijke voorvader steunt. Dat
Nietzsche die ambtenarentitel moet hebben gekend, blijkt uit par. 264 van
Jenseits von Gut und Böse, een verborgen schets van zijn genealogie, waarin
hij dit beroep met het reële theologenberoep noemt, doch vermeerderd door
de imaginaire (Poolse) adel. De kern van de legende over zijn adellijke
Poolse én protestantse voorvader die wegens religieuze verdrukking zou zijn
uitgeweken van Polen naar Duitsland, is echter ontnomen aan de biografie
van zijn vereerde leermeester in Bonn en Leipzig, Friedrich Wilhelm Ritschl.
In de Dertigjarige Oorlog waren diens protestantse voorouders van Bohemen
naar Thüringen uitgeweken en hadden toen hun adelsnaam Ritschl von
Hartenbach opgegeven. De door Nietzsche verguisde Ritschlbiografie van
Otto Ribbeck (Leipzig 1879) bevat op de eerste bladzijde dit historische feit.
De biografieën van de figuren die belangrijk waren in zijn intellectuele
ontwikkeling, zijn tevens de bron voor zijn genealogische fantasieën en
werpen licht op structuur en dynamiek van zijn identificaties. Elisabeth
Nietzsche zou na de dood van haar broer op de haar eigen naïeve wijze
verder fabuleren aan haar Poolse legende en het is symptomatisch dat de
familiebijbel waarin naar lutherse traditie de stamboom op een ingelijmd blad
werd ingeschreven, om zo van vader op zoon te worden doorgegeven,
ontbreekt in haar Nietzsche-Archiv! De genealogische reconstructie over deze
oudste voorvader in Thüringen verschijnt eerlang in de Nietzsche-Studien
(2008).
Alle fantasma's hebben een correlaat met de realiteit: zo ontstond de vroegste
Nietzkybrief in juli 1862, drie maanden na de intrede van de Pools-Duitse
adellijke student Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff in Schulpforta. In
1872 zou hij Nietzsches Geburt der Tragödie met de grond gelijk maken en
het is zaak vast te stellen dat de Poolse fantasie tien jaar lang uit Nietzsches
aantekeningen verdwijnt, om des te sterker opnieuw op te duiken als meest
gestileerde versie in 1884, tijdens zijn idylle met de adellijke Lou von
Salomé. Het zogenaamde Poolse adelsdiploma in Nice valt samen met de
aanstelling van de uit Oost-Pruisen stammende professor Rudolf Nietzky in
Bazel en de fantasie over zijn grootmoeder in Goethes dagboek ontstond in
de zomer van 1887, twee maanden voor het verschijnen van het eerste deel
van Goethes dagboeken in de Weimarer Ausgabe. In zijn aantekeningen heeft
Nietzsche slechts één andere genealogie onderzocht, in de context van zijn
kritiek op het geringe aandeel van de Duitse adel aan de Duitse cultuur: de
genealogie van Otto von Bismarck, waarbij hij het feit benadrukte dat diens
moeder niet van adel was maar stamde uit een Leipziger geleerdenfamilie.
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [219]

Inderdaad, uit de beroemde professorenfamilie Mencke, de uitgevers van de
Acta Eruditorum, die Nietzsche niét vermeldt! Zijn onwelkome antisemitische
zwager Bernhard Förster was een Bismarck- en Wagnerfanaat en hier
blijkt dat de Poolse adelijke afkomstfantasie meer en meer een anti-Duits en
een antifamiliemotief in zich draagt, die hij koesterde als "il polaco" tijdens
zijn Wanderleben buiten het "Flachland Deutschland", in Bazel, Genua, Nice,
Marienbad en Sils-Maria, tot aan de waanzinbrief in Turijn gericht aan de in
rechte en in feite niet meer bestaande Poolse natie…
Voor filologen: er is ook een weg van de tekst naar het fantasma, alleen
volstaat 'Nietzsche lezen' niet. Er is een creatieve hypothese nodig om een
tekst te laten spreken en zijn betekenis te kunnen lezen. Nietzsches novellen
in zijn jeugdgeschriften en in de Nachlass als volwassene staan als
Fremdkörper zonder commentaar in de Kritische Studienausgabe maar
hebben twee thema's: een weeskind dat door een graaf wordt geadopteerd en
na zijn dood de adellijke titel erft, respectievelijk het thema van het adellijke
kind dat uit de wieg wordt geroofd. Beide thema's wijzen op de Poolse
legende en op de Kaspar Hauserfantasie. Alle geïdentificeerde teksten zijn
sedert één eeuw bekend, of minstens sinds de uitgave van Colli-Montinari en
toch heeft men nooit de Poolse legende bestudeerd, want onvatbaar voor
biografen zonder psychobiografische heuristiek. Alle Muthgenbrieven over
Goethe zijn sinds de Kritische Studienausgabe bekend en toch heeft men
alleen gewezen op de onzin, nooit op de zin in deze onzin. Integendeel, het
gros van de commentatoren heeft de biografische data van grootmoeder en
grootoom Krause aangepast aan Nietzsches fantasie en zo het probleem
nogmaals uitgeveegd, een feit dat ondenkbaar is in de Goethefilologie! Veel
commentaar bij de waanzinbrieven in de Kritische Gesamtausgabe van de
brieven is redundant, irrelevant of zelfs "irreführend". Na Elisabeth
Nietzsches vervalsingen en vernietigingen in haar Nietzsche-Archiv in Weimar
blijft een ongecontroleerde rest, die ook door Montinari, de paus van de
Nietzsche-Studien en door K.H. Hahn, voormalige directeur van het Goethe
und Schiller-Archiv niet met wortel en tak werd uitgebannen. De oprichting
van het Nietzsche-Archiv kan juist in functie van de Goethelegende en de
Poolse legende worden gereconstrueerd. De geschiedenis van dit Archiv in de
voormalige DDR zal ooit worden geschreven, maar de Nietzschereceptie in
de BRD is niet vrij van de omgekeerde tendens tot rationalisatie, waarvan
vooral de 'standaardbiografie' van Janz getuigt, in zijn wil om een rationele
held te creëren, ten koste van de meest elementaire feiten en ten koste van
enkele protagonisten zoals de twintigjarige Lou von Salomé, die wordt
afgeschilderd als femme fatale, met de filosoof als heilige. Het feit dat
[220] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

Nietzsche zijn romance met Lou Salomé in Tautenburg bij Dornburg in
Thüringen heeft geënsceneerd als spiegeling aan Goethes romance met Frau
von Stein, respectievelijk met Christiane Vulpius in Weimar, moet zelfs een
Goethekenner als Werner Ross ontgaan, bij gebrek aan kennis van deze
familieroman. Nietzsche heeft zijn Poolse legende gestileerd tot een novelle,
tot een "fröhliche Wissenschaft" – die niet verscheen in dit gelijknamige
werk, maar in paragraaf 264 van Jenseits von Gut und Böse, als meest verborgen
versie van de Poolse legende, want nu gericht tegen zijn zus, voordat
hij haar in de dagen van de ontluikende waanzin als antisemitisch 'canaille'
zal verwerpen en vervangen door een alternatieve zus: de Pools-Russische
Sonja Kowalewski, de eerste vrouw die een doctoraat in de wiskunde
behaalde bij Weyerstrass in Göttingen en die einde 1888 de speciale prijs van
de Franse Académie des Sciences werd toegekend. Een feit dat hij op de
drempel van de waanzin alleen meldde aan Meta von Salis, in 1884 de eerste
vrouwelijke doctor in de geschiedenis in Zürich. Over Nietzsches misogynie,
sadomasochistische zelfkwelling en zwepen, is veel geschreven, maar de
functie van jonge en oude vrouwen in zijn mentaal universum wordt door de
analyse van de familieroman in een nieuw licht gesteld. Dit leidt tot een
omslag van voor- en achtergrond tegenover voorgaande biografieën: figuren
als Lou, Malwida von Meysenbug, Meta von Salis, Charlotte Kestner, Carl
von Gersdorff, Reinhart von Seydlitz, Franz Overbeck worden zo in het
centrum gerukt. Alleen begraven in een voetnoot in Overbecks intellectuele
autobiografie (1899), staat te lezen dat zijn grootmoeder van vaderszijde
verwant was met de familie Textor in Frankfurt: met Goethes moeder, maar
zijn autobiografie werd nooit op Nietzsches biografie betrokken. Dit feit
verklaart ook waarom hij de adressaat was van de eerste Muthgenbrief waarin
Nietzsche schreef: "daß sich komischer Weise die Goetheforschung auch in
meine Familiengeschichte mengt". Charlotte Kestner in Bazel was de oudste
dochter van Charlotte Buff, de jonge vrouw die model stond voor Lotte in
Goethes Leiden des jungen Werthers. Charlotte Kestner was de laatste
levende getuige, zoals Meta von Salis de laatste telg was uit het heersende
adellijke geslacht von Salis uit Graubünden; haar overgrootvader was
bevriend met Goethe en Lavater, maar werd verbannen onder Napoleon.
Reinhart von Seydlitz was de kleinzoon van de beroemde Pruisische generaal
die eerst met, daarna tegen Napoleon had gestreden. Wie is Carl von
Gersdorff? Die vriend sinds Schulpforta was de kleinzoon van de staatsminister
in Weimar, die in 1815 afgevaardigde was voor Weimar op het
Congres van Wenen, een collega aldus van Goethe, die op 26 maart 1832 de
oude dichter in Weimar ten grave had gedragen. Nietzsches symbolische
moeder Malwida von Meysenbug was de zus van de Badense eerste minister
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [221]

en verwijst zo naar de prins-vondeling Kaspar Hauser. De Allgemeine
Deutsche Biographie en het Goethe-Jahrbuch waren in dit opzicht rijkere en
betrouwbaardere bronnen dan alle Nietzschebiografieën samen, die alleen de
synchrone, nooit de diachrone historisch-genealogische dimensie in
Nietzsches vriendschappen, als symptomen van zijn fantasma, hebben
opgemerkt. Dat Nietzsches tweede Unzeitgemässe Betrachtung over "Nützen
und Nachtheil der Historie für das Leben" nog doorwerkt en mede
verantwoordelijk is voor deze verengende, want ahistorische visie op
Nietzsches biografie, hoeft geen betoog meer.
Nietzsches fantasma's versterkten zich van kinder- en jeugdjaren naar
volwassenheid, om de matrix te leveren voor de waanstructuur. Immers, kort
voor de waan vinden we in de brieven de articulatie van het fantasma van de
"kleine Prinz". Alle biografen, in navolging van Elisabeth Nietzsche,
schreven over de "kleine Pastor", nooit over de "kleine Prinz", ondanks het
feit dat Nietzsche zich in brieven aan zijn moeder én aan zijn symbolische
moeder, Malwida von Meysenbug met "kleine Prinz" aanduidde, wat door
haar Badense achtergrond nogmaals duidt op de Kaspar Hauserfantasie. De
familieroman en de genealogische fantasma's voerden tot identificaties met
respectievelijk Copernicus, Goethe, Napoleon en Kaspar Hauser, telkens
uitmondend in een Urszene. Want het is significant dat Nietzsche die weinig
musea bezocht en waarschijnlijk bij één van zijn schaarse bezoeken,
schuilend voor de regen, nadien zijn regenscherm vergat, in 1878 wél
Goethes geboortehuis in Frankfurt bezocht en zijn naam en titel in het
gastenboek over heel de bladzijde uitspreidde, waar acht dagen eerder
professor Erich Schmidt uit Straatsburg, alumnus van Schulpforta en in 1884
ontdekker van de Urfaust, genoegen nam met de helft om zijn aanwezigheid
te vereeuwigen. Noch is het toeval dat de auteur van de Geburt der Tragödie
een reis plande naar Corsica, niet naar Ajaccio waar Napoleon alleen maar
werd geboren, – doch naar het hoger centraal gelegen Corte, waar hij zou zijn
verwekt! Nietzsches vader werd geboren in Eilenburg op 10 oktober 1813 in
aanwezigheid van Napoleon en zijn generaals, drie dagen voor de
Völkerschlacht. In april 1888 zal hij aan de Deense criticus Georg Brandes,
die zijn filosofie als "aristokratischer Radikalismus" had omschreven en voor
het eerst aan de universiteit van Kopenhagen een cursus over zijn filosofie
inrichtte, zijn vita in een allusie aan de Zweedse koning Gustav Adolf en aan
Napoleon, aanvangen met: "Ich bin geboren auf dem Schlachtfelde von
Lützen". In Ecce homo zal het geïdealiseerde beeld van de vader
samenvloeien met dat van de Poolse componist Frédéric Chopin, wiens
muziek hij inruilt voor geheel de Duitse muziek. Chopin (°1810) en
[222] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

Nietzsches vader (°1813) waren generatiegenoten en de Poolse componist
stierf in oktober 1849, twee maanden na zijn vader.
3. NIETZSCHES WAAN ALS LAATSTE
'UNZEITGEMÄSSE BETRACHTUNG'
Freud stelde reeds in zijn Leonardostudie dat de psychobiografie het genie
niet kan verklaren noch wil reduceren. Verre van Nietzsches filosofie te
reduceren in functie van zijn biografie of psychogram, moet worden
benadrukt dat hij zich noodzakelijkerwijze inschreef in het filosofische discours
met haar eigen geschiedenis en logos, al zal hij geheel de westerse
metafysica van Plato tot het Duitse idealisme als valsmunterij ontmaskeren.
Toch moet in dit oeuvre een terrein worden afgebakend, voorzien van een
gevarendriehoek met daarop zijn eigen uitspraak: "Ich bin Dynamit!". Dat dit
terrein kan worden bepaald door de vier onderliggende fantasma's, ligt vervat
in de kritische meerwaarde van onze methode. Tegen de zo gevreesde
reductie van de auteur van Menschliches, Allzumenschliches staat nog te veel
de onkritische hagiografie of vergoddelijking, waarvoor Nietzsche zelf had
gewaarschuwd in zijn gezonde, zelfkritische dagen. Ook Nietzsche was "kein
ausgeklügeltes Buch", doch "ein Mensch mit seinem Widerspruch", zoals
zijn tijdgenoot, de krankzinnig geworden Conrad Ferdinand Meyer over
zichzelf schreef.
Wat is nu de verhouding van dit rijk gearticuleerde fantasma tot zijn meerdimensionale
filosofie? De Poolse genealogie werd getransformeerd tot een
metaforische stamboom van zijn filosofische geest: na Copernicus en de
'Poolse' Jezuïet Boscovich (die in werkelijkheid uit Dubrownik stamde),
stelde Nietzsche/Nietzky zich als derde in een reeks van grote 'Polen' die de
wetenschap revolutioneerden, waarbij hij het liberum veto van de Poolse adel
misbruikt als filosofisch devies. Anderzijds krijgt het filosofische werk zelf
een genealogische functie: de Zarathustra die kort voor het huwelijk van zijn
zus ontstond, wordt in de brieven als "mein Sohn" omschreven, wat wijst op
een symbolische genealogie en een "Unsterblichkeit im Werk" (Ernst Bloch).
Maar naarmate de waan wordt genaderd, treedt in het late filosofische werk
een ontsporing op, die zich aankondigt vanaf Der Fall Wagner tot aan de
Antichrist en Ecce homo. Tussen werken en brieven treedt een osmose op en
de mateloze productiviteit staat in omgekeerde verhouding tot de filosofische
creativiteit. Herhaling en plagiaat (van Heine en Hanslick, twee zwarte
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [223]

schapen van Wagner!) treden in de plaats van inventiviteit, ontremde
fantasma's in de plaats van kritische filosofische Einbildungskraft (Kant), de
hamer in de plaats van het geciseleerde aforisme, om te verzanden in een
karikatuur van zijn eigen filosofie en in de proclamatie van de vier
geschriften ("Erholungen") uit 1888 tot het reeds in 1886/1887 voor
1892/1893 geplande vierdelige magnum opus Der Wille zur Macht – Versuch
einer Umwertung aller Werte. Door de waan ontstond een psychotische
'Umwertung aller Werke', waarvoor hij een miljoenenoplage voorzag in zeven
wereldtalen, te verschijnen in Parijs, o.a. door zijn vriend August Strindberg
als Franse vertaler. De filosoof die in Duitsland bij leven geen weerklank
vond en zijn werken in eigen beheer uitgaf, richtte zich nu in een
megalomane compensatie op Frankrijk. De zelfaanduiding als "einsamste
Deutsche" komt niet toevallig voor in een brief over dit megalomaan project
aan Jean Bourdeau, redacteur van de Revue des Deux Mondes. De vraag naar
de verhouding tussen waan en werk die Foucault in Histoire de la folie à
l'âge classique – waarin Nietzsche naast Hölderlin en Artaud optreedt als
kroongetuige, – met "la folie, absence de l'œuvre" beantwoordde, moet in dit
geval anders worden geformuleerd. De waanzin manifesteerde zich in én
tegenover het filosofische werk. In de geschriften uit 1888 zijn hoger
beschreven fantasma's, die voorheen alleen in brieven of gemaskeerd in het
werk voorkwamen, manifest aanwezig. Met de historicus en germanist
Montinari Ecce homo als beste biografie over Nietzsche (!) beschouwen,
getuigt van blindheid voor de zich aankondigende megalomane waanzin in
deze autobiografie ("Warum ich so weise bin"; "Warum ich so klug bin"), die
ontstond in de prodromale fase van de waan, waarin hij zich beschouwde als
de aanvang van een nieuwe era in de wereldgeschiedenis, voor hij brieven
ondertekende met "princeps Taurinorum", "Dionysos", "Antichrist" en "Der
Gekreuzigte". De waanzinbrieven zijn als document humain een schoolvoorbeeld
voor de studie van de structuur van de beginnende waanzin.
Zoals alle fantasma's correleerden met de realiteit, zo bestaat een verband
tussen waan en politieke realiteit. Dit levert de sleutel voor de reconstructie
van het spanningsveld waarin hij als "kleine Prinz" de politieke gebeurtenissen
in het driekeizersjaar 1888 percipieerde. Die vector hebben we van dag
tot dag gereconstrueerd vanuit de brieven, als kader voor de interpretatie van
de waan. In het driekeizersjaar vloeiden filosofie en prinsenfantasma samen
tot waan. De raadselachtige omslag in zijn houding tegenover twee figuren is
de centrale baken voor de reconstructie van deze prodromale fase. Op 15 juni
1888 besteeg Wilhelm II de Duitse keizerstroon na de regering van 99 dagen
van zijn vader Friedrich III, en twee dagen later stelde hij zich aan Cosima
[224] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

Wagner voor als schermheer over Bayreuth, waarna de weduwe aan de keizer
in een alleronderdanigste brief haar jawoord gaf. Cosima's antwoord, gepubliceerd
door John C.G. Röhl in zijn monumentale Wilhelm II-biografie, is
nog niet doorgedrongen tot de Nietzscheforschung, die alleen Montinari's
misleidende hineininterpretatie en onnauwkeurige datering van Nietzsches
boze brief aan Cosima Wagner van september 1888 kent. Van Nietzsches
positieve beoordeling van Wilhelm II als "Gewissenhaft" tegenover Meta von
Salis, naar zijn vernedering in Ecce homo, waarin hij de "scharlachnen
Kaiser" niet waardig acht om zijn koetsier te zijn, – en correlatief, van zijn
boze brief aan Cosima Wagner waarin hij haar elke rol "im Sachen Bayreuth"
ontzegt, naar zijn verzoening door zijn huwelijksaanzoek in december aan
"meine Prinzess Ariadne", heeft zich een dubbele inversie voorgedaan. Die
inversie is gemotiveerd door het Geffckenschandaal in oktober 1888, dat
ontstond na publicatie van het oorlogsdagboek van Friedrich III, waartegen
Bismarck en Wilhelm reageerden met een hoogverraadproces tegen de
liberale professor Geffcken, raadsman van de overleden keizer. Als reactie
hierop schreef Nietzsche beide brieven aan Bismarck en Wilhelm met een
oorlogsverklaring aan het Huis Hohenzollern, zijn hoon op de Triple
Alliantie, Bismarcks creatie, zijn eigenmachtige proclamatie van prins Victor
Bonaparte op de Franse troon én de restitutie van Elzas-Lotharingen aan
Frankrijk. Die laatste politieke eis stond echter reeds gedrukt op strooibriefjes
van Franse anarchisten die op 12 oktober 1888 neerdwarrelden op de hoofden
van de Duitse keizer en van Herbert von Bismarck, bij hun plechtig
staatsiebezoek aan koning Umberto en aan paus Leo XIII in Rome. Drie
dagen later, op zijn verjaardag, begon Nietzsche in Turijn aan Ecce homo en
in januari 1889 trad hij in de voetsporen van de keizer door de aankondiging
van zijn bezoek aan koning en paus. Zijn huwelijksaanzoek aan Cosima is de
herhaling van het huwelijk in september in Turijn van Vitorio Amedeo van
Savoia met zijn nicht Laetitia Bonaparte, de zus van prins Victor Bonaparte.
Zo streng is de samenhang tussen politieke realiteit en waan, gepercipieerd
vanuit het standpunt als "kleine Prinz" Friedrich Wilhelm Nietzsche. Met
andere woorden: de oorsprong en nulgraad van de familieroman zelf, want op
24 oktober 1844 in Röcken door zijn vader gedoopt met beide prinsennamen,
uit erkentelijkheid van deze Pruisische Pastor voor zijn koning Friedrich
Wilhelm IV. Nietzsches waan was zijn laatste unzeitgemässe Betrachtung en
daarvan getuigt ook de restauratie van de zichzelf overlevende want uit
Frankrijk verbannen Napoleondynastie, en zijn laatste eerbetoon aan de niet
meer bestaande Poolse natie.
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [225]

Inversie als dolgedraaide Umwertung bepaalde de waandynamiek en de
Franse historicus H. Taine, voorheen steeds geloofd omwille van zijn groot
Napoleonessay in de Revue des Deux Mondes, duikt nu even plots als ongemotiveerd
op in de lange reeks van "meine Unmöglichen". Op het ogenblik
dat hij door Apollo met waanzin werd geslagen, ondertekende Nietzsche zijn
waanzinbrieven met Dionysos, Antichrist, doch ook met Der Gekreuzigte. De
rol van de lijkwade van Turijn in de Christusidentificatie, gevolgd door zijn
brief aan "kardinaal Mariani" (in werkelijkheid kardinaal-staatssecretaris
Mariano Rampolla del Tindaro), waarin hij zijn bezoek aan het Vaticaan
aankondigt, vormen systeem. Verre van een esthetisch rollenspel te zijn,
zoals Nietzschefilologen ons willen voorhouden, is de inversie van Antichrist
naar Gekreuzigte correlatief met de inversies tegenover keizer Wilhelm en
Cosima Wagner. Nietzsche heeft de Tiber niet meer overschreden. Na het
incident in de straten van Turijn met de koetsier (!) die zijn paard mishandelde,
werd hij enkele dagen later naar de psychiatrische kliniek van Bazel
gebracht door zijn vriend Franz Overbeck. Maar reeds in mei 1888, tijdens
zijn eerste verblijf in Turijn, had hij dit tafereel met paard en koetsier als
"Winterlandschaft" beschreven, als sujet voor een schilderij voor zijn vriend,
de kunstschilder Reinhardt von Seydlitz. Dit fantasma werd werkelijkheid
tijdens het tweede verblijf op 6 januari 1889, door de psychotische acting out
in de straten van Turijn. Tussen beide data staat echter de tekst met dit
fantasma over de Duitse keizer in de pas beëindigde Ecce homo, die in het
genre van de autobiografie tot op vandaag een unieke plaats bekleedt. Twee
jaar eerder, in Jenseits von Gut und Böse had hij geschreven: "Allmählich hat
sich mir herausgestellt, was jede große Philosophie bisher war: nämlich das
Selbstbekenntnis ihres Urhebers und eine Art ungewollter und unvermerkter
mémoires".
De schets van de krachtlijnen uit onze studie mag hebben aangetoond dat
alleen een psychobiografische methode, gericht door een concrete psychologische
probleemstelling en hypothese, op grond van historisch-kritisch en
filologisch onderzoek, kan voeren tot resultaten en een nieuwe synthese. De
complexiteit van deze casus mag de noodzaak en degelijkheid van de
methode hebben geïllustreerd. Onze bijdrage tot de Nietzschebiografie zal
worden gepubliceerd in een Duitse reeks.
Daniel Devreese
[226] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

G. DRAYE, Laboratoria van de natie. Nederlandstalige
literaire genootschappen in Vlaanderen over
politiek, literatuur en identiteit 1830-1914, Katholieke
Universiteit Leuven, (Subfaculteit Geschiedenis,
Onderzoekseenheid Cultuurgeschiedenis na 1750),
____________________2007,
promotor: Prof. dr. J. Tollebeek _____________
Eind oktober 1841 bracht de Gentse arts en letterkundige Ferdinand Augustijn
Snellaert de stichting in herinnering van de eerste twee Vlaamse literaire
genootschappen. Zonder de Antwerpse Olyftak, die eind december 1835 was
gesticht, en het Gentse De Tael is Gansch het Volk, dat begin februari 1836
was opgericht, zou – zo wist hij zeker – "men nog niet veel gevorderd zyn". 5
De Nederlandse taal zou nog even weinig "heropgebeurd" zijn als tevoren en
de letterkundigen zouden nog even "bevreesd en moedeloos" zijn. De twee
genootschappen, ging Snellaert verder, hadden "hen die dachten dat het
Nederduitsch gemakkelyk uit te roeijen was", doen inzien dat zij "dwaelden".
Dankzij de genootschappen was het in België tot "eene herontkieming van
den nationalen geest" gekomen. Literaire genootschappen waren "vereenigingspunten",
besloot hij, "zoowel voor de letterkundigen in 't byzonder, als
voor allen die er durfden voor uitkomen den sluitsteen te tonen, waerop het
nationaliteitsgewelf steunen moest". Die genootschappen, vijftien in het
totaal, staan centraal in het proefschrift.
Snellaerts verhaal was één van de aanzetten tot het onderzoek. Het
verraste. De problemen die hij aankaartte, een weinig ontwikkelde taal en een
beperkt publiek met een even beperkte interesse voor literatuur, leken louter
taal- en letterkundig. Die indruk raakte nog versterkt door wat als oplossing
voor die problemen werd beschouwd: de stichting van literaire genootschappen.
De verschillende genootschapsreglementen stipuleerden steevast dat de
leden "onderling de vlaemsche tael zouden beoefenen, om alzoo tot derzelver
verspreiding krachtdadig mede te werken". Toch werd algemeen – Snellaert
sprak in 1841 voor een ruim publiek, dat hem uitdrukkelijk loofde voor zijn
analyse – een aanzet tot nationale herleving als voornaamste resultaat en
grootste belang van de stichting van de literaire genootschappen gezien. Even
algemeen aanvaard was de licht verwijtende toon die in Snellaerts woorden
doorklonk. Het was duidelijk abnormaal dat literaire genootschappen zo
expliciet het belang moesten beklemtonen van respect voor de ware nationale
identiteit. Dat zou evident moeten zijn, ook voor 'hen'. 'Hen' waren de
5. Snellaert (F.A.), Taelcongres en Vlaemsch feest gehouden te Gent, den 23 en 24 october
1841, Gent, 1842, pp. 3-5.
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [227]

politieke machthebbers. Zolang dat respect niet evident was, zouden de
literaire genootschappen niet aflaten op de noodzaak ervan te wijzen.
Literaire genootschappen, maakte Snellaert duidelijk, waren méér dan
literaire laboratoria. Hun literaire naam dwong de leden niet zich uitsluitend
met literatuur bezig te houden. Integendeel. Hun evidente culturele positie
leek hen veeleer te dwingen zich te gedragen als hoeders van 'de cultuur' en
van wat als haar voornaamste grondslag werd gezien, de natie. Onder dat
hoeden viel blijkbaar zelfs het bewerken van politieke veranderingen. De
literaire genootschappen bevonden zich daarom op het grensvlak van literatuur
– of ruimer cultuur – en politiek. Hun leden waren daarom meer dan
alleen letterkundigen of literatuurliefhebbers. Zij waren, naar een term van de
Nederlandse historicus Remieg Aerts die in het proefschrift dankbaar werd
gebruikt, letterheren. Letterheren, omschreef Aerts, spraken zich ook buiten
de veilige kring van hun eigen werkzaamheden en specialisaties, vanuit een
gevoel van verantwoordelijkheid voor de maatschappij en de cultuur, uit over
kwesties van publiek belang. Zij waren bemiddelaars. Zij bemiddelden niet in
een conflict: zij bemiddelden het algemeen belang, zowel bij de overheid als
bij de onderdanen. Snellaerts verhaal suggereert dat die grenspositie tussen
politiek en cultuur geen zaak van individuen was, maar dat een genootschappelijke
vorm een noodzakelijke voorwaarde was voor de transformatie van
letterminnaar naar bemiddelaar. In mijn proefschrift heb ik onderzocht hoe de
Vlaamse letterheren vanuit hun letterwereld van literaire genootschappen hun
rol van bemiddelaar definieerden en speelden, en hoe zij de publieke opinie
en de overheid beïnvloedden in de Belgische negentiende eeuw, tussen 1830
en 1914. Min of meer uitgebreide verzamelingen van vergaderingsverslagen
en ander genootschapsarchief, literaire en algemeen-culturele tijdschriften,
uitgegeven reglementen, redevoeringen en manifesten, memoires en
persoonlijke briefwisseling dienden daarbij tot voornaamste bronnen.
Het negentiende-eeuwse Vlaanderen bood een interessante onderzoekscontext.
Bij het ontstaan van België na de Revolutie van 1830 ging de
overheid er prat op een in potentie ware natiestaat te hebben gesticht. De
politieke staat zou snel, zoals het in een natiestaat betaamde, de culturele
natie belichamen: zodra het Belgische natiegevoel zou toenemen. De
overheid was er zich van bewust dat België een bijzondere natiestaat zou zijn.
In België leefden immers twee culturen met twee talen. Die bijzonderheid
kwam echter goed uit. Zij zorgde voor een onmiskenbaar onderscheid zowel
tussen België en het verongelijkte Koninkrijk der Nederlanden, als tussen
België en het heerszuchtige Frankrijk. De Belgische staat zou zijn beide
constituerende naties dienen. De Belgische nationale identiteit zou tweevoudig,
Vlaams-Waals, één zijn. In de grondwet werd ten bewijze daarvan
[228] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

taalgelijkheid afgekondigd. Snel ontwikkelde België zich echter zonder veel
scrupules of bezorgdheid om internationale geloofwaardigheid tot een
eentalig Frans land. Franstalig onderwijs, Franstalige rechtspraak en een
Franstalige administratie ontnamen het Nederlands zelfs ieder officieel
karakter. De Vlaamse letterheren werden, zo oordeelden zij, meer dan de
Nederlandse, de Franse of zelfs de Franstalig-Belgische, tot het uiterste
gedreven in het bemiddelen: het kreeg voor hen de allures van een strijd op
leven en dood. Anders en meer dan in Nederland of Frankrijk vroeg, nog
altijd volgens de letterheren, in België het meest publieke, de ware nationale
identiteit, voorsprekers. Het voortbestaan van het Vlaams-Belgische element
was bedreigd als de letterheren, zo meenden zij, er niet in zouden slagen om
enerzijds de overheid ertoe te brengen haar eigen nationale theorie in de
praktijk te brengen, en om anderzijds de (Vlaamse) onderdanen overtuigd te
krijgen van de noodzaak hen daarbij te helpen. De Vlaamse literaire genootschappen
beschouwden zichzelf als kern van de ware Belgische natie. Zij
waren minstens laboratoria van die natie. Zij leren over literatuur en politiek
en vooral over de vorming van een nationale identiteit.
Het proefschrift is, hoewel het genootschappen tot onderwerp heeft, geen
genootschapsgeschiedenis geworden. Dat heeft alles te maken met het beperkte
belang dat de Vlaamse letterheren aan genootschappelijkheid hechtten.
Een genootschappelijke vorm was voor hen niet meer dan een noodzakelijke
uiterlijkheid. Hij was noodzakelijk omdat eendracht – vereniging – macht
maakte, maar had weinig intrinsieke waarde. De letterheren streefden er
bijvoorbeeld wel naar hun genootschappen te laten voldoen aan de
(internationale) eisen die werden gesteld aan burgerlijke sociabiliteit. Zo
waren hun genootschappen exclusief: met hoge lidgelden en dus beperkte
ledenaantallen. Geen van de onderzochte genootschappen telde meer dan
dertig werkende leden. De genootschappen waren bovendien niet officieel en
genoten daarom geen staatssteun. Die onafhankelijkheid, meenden de leden,
was nodig om te kunnen bemiddelen. Maar de genootschappelijkheid an sich
cultiveerden de Vlaamse letterheren niet. De status die zij aan genootschappelijkheid
toekenden, maakt dat de genootschappen in het boek slechts een
abstracte rol spelen. Ik heb hen niet of nauwelijks vormelijk geanalyseerd en
ik heb hun geschiedenis niet volledig en gedetailleerd uit de doeken gedaan.
De concrete rol in het verhaal is weggelegd voor de experimenten van de
letterheren om hun waarheid ruimer ingang te doen vinden, en voor de plaats
die zij zichzelf met die experimenten zagen innemen. Precies omdat hun
waarheid de nationale identiteit betrof, draagt dit boek in de eerste plaats bij
tot de geschiedschrijving over nationalisme.
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [229]

Het onderzoek past meer bepaald in de cultuurnationalistische historiografische
traditie. Die traditie onderzoekt hoe cultuur een nationale identiteit
veruitwendigt. De cultuurnationalistische aanpak dwong niet het verhaal te
beperken tot de literaire activiteiten van de letterheren. Cultuur heeft in
'cultuurnationalistisch' een zeer brede betekenis. Een cultuurnationalistische
aanpak laat zelfs ruimte voor politiek. Het is bijvoorbeeld internationaal
cultuurnationalistisch onderzoek dat 'ontdekte' dat letterkundigen, meer dan
andere vertolkers van de nationale identiteit, doorgeefluiken waren tussen de
culturele natie en de politieke staat. Hun interesse in en bekommernis om taal
had hen niet zelden een (hogere) opleiding doen genieten en die had hen – dat
was ook voor de letterheren die in dit boek een rol spelen het geval – tot
ambtenaren, leraren of hoogleraren in staatsdienst gemaakt. Zij waren daarom
beter dan andere vertolkers geplaatst om de overheid ertoe te brengen de
nationale identiteit te cultiveren met een nationale cultuurpolitiek en de
onderdanen te overhalen die nationale identiteit uit te dragen. Letterheren,
verenigd in genootschappen die zich tot doel stelden te bemiddelen, waren
dat helemaal. Een cultuurnationalistische geschiedenis van identiteit en zeker
één die vertrekt vanuit de letterwereld is daarom niet alleen cultureel. Zij
vertrekt vanuit de cultuur, maar raakt onvermijdelijk ook aan de politiek. De
politieke geschiedenis is één van haar steunberen, net zoals de culturele en in
het bijzonder de literaire geschiedenis dat is.
Er is nog een tweede reden om identiteitsvorming te bestuderen vanuit het
perspectief van letterkundigen. Met hun onderzoek naar de wortels van de
taal, dat zij vanaf de negentiende eeuw begonnen te voeren, stootten zij niet
zelden op bronnen die, zoals Joep Leerssen ze omschreef, tot bronnen van het
vaderland werden. Met hun onderzoek zetten letterkundigen historici aan tot
nationale geschiedschrijving. Zij gaven schrijvers inspiratie voor nationale
historische romans, schilders voor nationale historieschilderijen en politici
voor een nationale cultuurpolitiek. Letterkundigen eigenden zich niet zelden
bij de eersten een identiteit toe en zetten aan tot zijn belichaming. Dat was in
Vlaanderen, waar de Vlaamse letterheren de Vlaamse beweging deden ontstaan,
niet anders. Een geschiedenis van identiteitsvorming vanuit het
perspectief van letterkundigen is daarom steeds ook een ideeënhistorie en een
analyse van een discours.
De letterheren eigenden zich meer toe dan alleen een identiteit. Zij
eigenden zich met die identiteit ook een status toe: die van kern van de natie.
Die status verleende moreel gezag, maar er waren hoge eisen aan verbonden.
Wie zich tot kern van de natie proclameerde, moest, om geloofwaardig te
zijn, voortdurend de ware natie tonen, of, in het Vlaams-Belgische geval,
voorafspiegelen. De omgang met de status van kern was dan ook mee
[230] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

epalend voor het verloop van die identiteit: zij bepaalde het behoud, of, in
het Vlaamse geval, de realisatie ervan. Ik heb die beide aspecten van
identiteitsvorming, het toe-eigenen van de identiteit en de omgang met de
daarbij horende status, onderzocht.
Het boek heeft er een drievoudige, chronologische structuur aan
overgehouden. Het eerste deel concentreert zich op het vastleggen van de
ware Belgische identiteit. De letterheren maakten eendracht tot haar essentie,
de ware eendracht welteverstaan: de tweevoudige, Vlaams-Waalse, niet de
Franstalige die al bestond. Snellaerts zelfzekere woorden uit 1841 maken
duidelijk dat de Vlaamse letterheren zich tien jaar na de Revolutie niet alleen
de identiteit hadden toegeëigend, maar evengoed de status van kern van de
natie. Aan de hoge eisen die daarbij hoorden, leken ze niet te tillen. De
Vlaamse letterwereld spiegelde de ware Belgische identiteit zonder de minste
moeite vooraf, oordeelden ze. Hij was absoluut eendrachtig. Of toch bijna:
Snellaert sprak in 1841 op een congres dat was ingericht om eendracht te
scheppen in de vele spellingssystemen die de Vlaamse taal en dus ook de
letterwereld, rijk was. Hij twijfelde er echter niet aan dat nog op de dag van
zijn toespraak die eendracht zou worden bereikt. Delen twee en drie van het
proefschrift analyseren de omgang van de letterheren met hun status van kern
en dan in het bijzonder in confrontatie met tweedracht. Dat was eerst
politieke tweedracht. Vanaf de jaren 1840 experimenteerden Belgische
politici met partijpolitiek en met de daarbij horende gereguleerde tweedracht.
Vanaf de jaren 1880 werden de letterheren ook geconfronteerd met literaire
tweedracht. Een nieuwe generatie letterkundigen kon zich bepaald niet
vinden in de 'kunst om de natie' die de letterheren beoogden en streefden naar
'kunst om de kunst'.
Precies zestig jaar na Snellaerts haast triomfalistische toespraak, in december
1901, hield het Brusselse literaire genootschap De Distel zijn laatste
openbare zitting. Dat was een viering voor zijn twintigjarige bestaan, waarop
het genootschap bovendien terugblikte op iets meer dan zestig jaar Vlaamse
letterwereld. Het was, ondanks uiterlijke praal, een feest in mineur: de letterheren
repten alleen maar over de literaire verdiensten van de letterwereld.
Naar de formele realisatie van hun ware Belgische natiestaat in 1898 verwezen
ze niet. In dat jaar, 1898, was met de afkondiging van de Gelijkheidswet
het Nederlands dezelfde rechtskracht verleend als het Frans. De leden van De
Distel, die tegen 1901 nog als enigen de letterwereld uitmaakten omdat alle
andere genootschappen tegen dan hadden opgehouden te bestaan, voelden
zich op het feest vooral verweesd en schuldig. Zij vermoedden dat die ware,
eendrachtige Belgische natiestaat na hen geen voorvechters meer zou hebben
en dat zij alleen daar schuld aan hadden. Zij hadden een te absolute eendracht
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [231]

nagejaagd, meenden ze in 1901 niet meer te kunnen ontkennen. Zij hadden
eendracht nagejaagd in – uiteraard – de heersende natieopvatting, maar evenzeer
in politieke en literaire opvattingen. Eendracht in de natieopvatting was
nochtans de enige noodzakelijke, had de oude garde in de confrontatie met
een andersdenkende jeugd ingezien. Hun verlangen naar politieke eendracht
had de letterheren verhinderd tijdig mee te gaan in wat ook voor de letterwereld
onvermijdelijke partijpolitisering was gebleken – en hun streven naar
eendrachtige literaire normen, had hen de jeugd van zich doen vervreemden,
meenden ze. Die jeugd, dachten de letterheren in 1901, was door hun toedoen
aan 'de mensengemeenschap' gaan hechten in plaats van aan de natiestaat.
Dat hadden ze zelf kunnen vaststellen in het jonge tijdschrift Van Nu en
Straks dat vanaf 1893 was verschenen.
Het oordeel dat de letterheren over hun strijd velden, was bijzonder scherp.
Het was te scherp. Het staat vast dat de status van kern die de letterheren zich
tegelijk met de ware Belgische identiteit hadden toegeëigend, anders dan zij
zelf hadden verwacht, het bemiddelen van die identiteit heeft bemoeilijkt.
Vast staat dat de Vlaamse letterwereld gaandeweg en precies als gevolg van
zijn omgang met de status van kern excentrisch gepositioneerd raakte.
Excentrischer in ieder geval dan de politieke Vlaamse beweging die in de
tweede helft van de negentiende eeuw uit de literaire ontstond. Het is echter
onloochenbaar dat de verdiensten van de letterheren veel verder reikten dan
het vrijwaren van een 'Vlaamse' literatuur. De letterheren hebben om te beginnen
hun nationale erfenis wel aan de jeugd doorgegeven. De letterwereld
heeft bovendien zonder twijfel het pad voor de politieke Vlaamse beweging
geëffend door een omgang te zoeken met ontwikkelingen in de buitenwereld.
En die politieke Vlaamse beweging heeft ten slotte steeds het wezen van de
identiteit die de letterheren hadden gemunt verdedigd. Nooit hebben de
Vlaamse politici anders beweerd dan dat het ware België gelijkheid en
eendracht tussen Vlamingen en Walen vroeg, en dat België waren sinds het
einde van de negentiende eeuw zelfs 'Belgische' historici als Henri Pirenne
gaan uitdragen.
De voornaamste verklaring voor de verweesdheid en het schuldbesef die in
1901 bijzonder zwaar wogen, ligt in de frappante afwezigheid van de buitenwereld
in de letterwereld. Snellaert bezwoer zijn toehoorders in 1841 dat het
"er op aen kwam de monstering te doen van allen die in de gelederen der
goede zaek stryden durfden". De kern van de natie kon zich niet permitteren
onvoorbereid de strijd in de buitenwereld aan te gaan. Die voorbereidingen
vroegen in de steeds wisselende politieke en culturele omstandigheden van de
negentiende eeuw veel tijd en werden volgens de letterheren best getroffen in
de beschutting van de laboratoria die de genootschappen waren, vér van de
[232] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

uitenwereld. Enige ironie en zelfs tragiek zijn het verhaal niet vreemd.
Gelukkig bestond De Distel nog net lang genoeg en was de jeugd welwillend
genoeg om hem zijn te scherpe oordeel te doen inzien.
Greet Draye
P. JANSSENSWILLEN, Bezielde vorming,
schoolbeleving in het middelbaar onderwijs voor
jongens in de provincie Limburg 1878-1970,
Katholieke Universiteit Leuven, 2007, promotor: Prof.
____________________dr.
M. D'hoker; copromotor: Prof. dr. L. Vos ________
De hoge waardering die over het algemeen wordt uitgesproken voor het
middelbaar onderwijs (nu Algemeen Secundair Onderwijs) als intentionele
cultuur(over)drager steekt schril af tegenover de geringe historiografische
interesse ervoor, wat trouwens een internationaal verschijnsel is. Zo ontbreekt
niet alleen voor het secundair onderwijs in België een synthesewerk; ook
geografisch kleinere entiteiten zijn grotendeels verwaarloosd. Gedenkboeken
die naar aanleiding van een jubileumviering van een school het licht zien,
hebben vaak een hagiografisch karakter en informeren meestal slechts fragmentarisch
over de schoolbeleving in de praktijk op de educatieve werkvloer.
De school wordt vaak te veel als een eiland opgevat en veralgemeend tot énig
socialisatiemidden. De context of het kader waarin het onderwijs gegeven
wordt, komt onvoldoende tot zijn recht.
Met ons doctoraatsonderzoek wilden we die leemten in de geschiedenis van
het middelbaar onderwijs in België invullen. Geografisch hebben we ons
beperkt tot de provincie Limburg en een periode van ongeveer 100 jaar.
Omwille van de maatschappelijke relevantie ging onze aandacht uit naar het
jongensonderwijs en dat zowel in het rijksnet, als in het katholieke, het
provinciale en het gemeentelijke net. In de periode van 1878 tot 1970 telde de
provincie Limburg 55 jongensscholen voor middelbaar onderwijs, waarvan er
22 door het rijk, 1 door de provincie, 2 door de gemeente, 15 door het bisdom
en 15 door een religieuze orde of congregatie werden ingericht.
In essentie zijn de onderzoeksvragen die we in verband met het middelbaar
onderwijs kunnen stellen in heel die periode van ongeveer een eeuw dezelfde
gebleven, namelijk: Welke functie heeft het middelbaar onderwijs? Wie mag
het inrichten en wie betaalt het? Voor wie is het bestemd? Welke vorming wil
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [233]

het middelbaar onderwijs bieden? En in welke mate beïnvloeden de intenties
van de inrichters de dagelijkse schoolbeleving?
KAART 1: SCHOLEN VAN MIDDELBAAR ONDERWIJS VOOR JONGENS IN
LIMBURG, 1878-1970
1. SPIEGELBEELD VAN EEN PROVINCIE
De uitbouw van het middelbaar onderwijs voor jongens in de provincie
Limburg was het gevolg van een samenspel van demografische, sociaaleconomische,
politieke en religieuze factoren. Onder meer de aanwezigheid
[234] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

van een voldoende groot leerlingenpotentieel, de mogelijkheden van ouders
om middelbare studies te financieren en de overtuiging van het belang van
algemene vorming bepaalden in grote mate de leefbaarheid van het middelbaar
onderwijs.
Met vier scholen had de provincie Limburg na de Belgische onafhankelijkheid
slechts een beperkt aanbod van middelbaar onderwijs voor jongens. Dat
sloot aan bij het beeld van een dunbevolkte, nauwelijks ontsloten provincie
met beperkte landbouwmogelijkheden en een geringe verstedelijkingsgraad
en industrialisering. Het economisch zwaartepunt van Limburg lag in het
agrarische zuiden, dichtbij het industriële Luik dat een grote aantrekkingskracht
uitoefende onder meer omdat de zetel van het bisdom Luik waartoe
Limburg behoorde er was gevestigd. Sint-Truiden ontwikkelde zich als de
dichtstbevolkte stad van de provincie tot hét onderwijscentrum. De vestiging
van een aantal metaalfabrieken en chemische bedrijven in de Kempen op het
einde van de 19 de eeuw en de exploitatie van de Kempense steenkoolmijnen
na de Eerste Wereldoorlog deed het economisch zwaartepunt in Limburg
geleidelijk aan in noordelijke richting verschuiven. De vraag naar geschoold
kaderpersoneel en gekwalificeerde arbeiders stimuleerde de onderwijsontwikkeling
in de provincie. Vier van de zes nieuwe jongensscholen voor
middelbaar onderwijs die in de periode van 1914 tot 1940 werden opgericht,
kwamen tot stand in de buurt van de steenkoolmijnen. Sint-Truiden verloor
na de Tweede Wereldoorlog haar status van onderwijscentrum in Limburg
aan provinciehoofdplaats Hasselt. Door de taalwetgeving in de jaren zestig
waardoor de provinciegrenzen samenvielen met de taalgrens en de splitsing
van het bisdom Luik, oriënteerde de provincie zich nog meer in noordelijke
richting.
Naast demografische en sociaaleconomische bepaalden ook politieke en
religieuze factoren, met name het onderwijsbeleid van Kerk en Staat, de
ontwikkeling van het middelbaar onderwijs in Limburg. In 1878 telde het
vrije net 4 jongensscholen voor middelbaar onderwijs, het officiële net had er
5. In het kader van de schoolstrijd van 1879 tot 1884 speelde het officieel
onderwijs in Limburg zijn organisatorische eersterangsrol kwijt. In elke
gemeente waar er door de Staat ingericht middelbaar onderwijs voor jongens
bestond, slaagde de geestelijkheid erin een concurrerende instelling op te
richten. Vooral het bisdom kreeg de meeste colleges in handen ondanks
pogingen van de bisschop om religieuze orden of congregaties tot schoolstichting
aan te zetten. Na de Tweede Wereldoorlog sloot de economische
nood aan steeds meer geschoolden aan bij een brede politiek van democrati-
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [235]

sche onderwijsexpansie. Vooral het rijksnet kende een explosieve groei. In
1958 slaagde het rijksonderwijs in Limburg er voor het eerst sinds 80 jaar
tijdelijk in, zijn achterstand qua aantal scholen tegenover het katholiek
middelbaar onderwijs in te halen. Dat weerspiegelde zich echter niet in
leerlingencijfers, want het overwicht dat het vrij onderwijs sinds de 19 de eeuw
had bekomen, bleef behouden. Als gevolg van het Schoolpact van 1958 werd
de positie van dat net nog versterkt tot 76% van alle middelbare scholieren in
Limburg.
2. OPVOEDINGSPROJECT
In het opvoedingsproject van het vrij en in dat van het officieel onderwijs
werden andere accenten inzake opvoeding en onderwijs gelegd. In het
officiële net kregen de leerlingen vooral een profane vorming die hen tot
goede burgers wenste op te leiden. Het katholiek onderwijs trachtte ze
daarenboven te verheffen tot goede gelovigen. De innerlijke ontplooiing van
de mens werd er centraal gesteld. De ziel van de opvoeding was de
opvoeding van de ziel. Het centraal uitgangspunt van het katholiek
middelbaar onderwijs bestond erin de leerlingen te 'bezielen' met de katholieke
levensovertuiging. De klassieke humaniora gaf er niet alleen een
voorbereiding op de universiteit, maar met een alles doordringende religieuze
opvoeding moest het schoolleven er de ideale voedingsbodem vormen voor
priesterroepingen. Met ongeveer de helft van alle scholen en 70% van alle
leerlingen in Limburg beschikte het katholiek middelbaar onderwijs over de
beste mogelijkheden om die religieuze totaalopvoeding in de praktijk te
realiseren. Die opvoeding gebeurde bij voorkeur in isolement met zo weinig
mogelijk interferentie van de buitenwereld. Vandaar dat in de grote meerderheid
van de katholieke scholen in Limburg er een kostschool bestond. In het
officieel middelbaar onderwijs hadden internaten weinig succes, temeer
omdat internaatsopvoeding door de wet op het middelbaar onderwijs van
1850 gezien werd als een taak voor de ouders en/of de gemeente, maar niet
voor de school.
In alle Limburgse rijksscholen voor middelbaar onderwijs werd het godsdienstonderricht
verzorgd door een diocesaan priester. Enkel als gevolg van
de schoolstrijd op het einde van de 19 de eeuw was er een tijdelijke onderbreking
van het godsdienstonderricht in de athenea van Hasselt en Tongeren. De
godsdienstlessen werden in de provincie door praktisch alle leerlingen
[236] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

gevolgd, ook toen in 1924 de mogelijkheid werd voorzien om het vak nietconfessionele
zedenleer in te richten. Na de Tweede Wereldoorlog profileerden
sommige rijksmiddelbare scholen zich uitdrukkelijk met het vak
godsdienst om op die manier katholieke ouders niet af te schrikken. Buiten
het vak godsdienst zelf verzwakte in het rijksonderwijs vanaf het einde van
de 19 de eeuw de religieuze opvoeding.
De studie van Latijn en Grieks bekleedde een essentiële plaats in het
katholiek middelbaar onderwijs en vormde de basis voor niet alleen de
intellectuele, morele en esthetische vorming, maar ook voor de religieuze. De
moderne vakken zoals wiskunde, wetenschappen en moderne talen kregen
hierdoor minder uren op het lesrooster. De klassieke humaniora stond hoger
aangeschreven dan andere studierichtingen zoals de beroepsafdeling (moderne
humaniora) of de middelbare school die een meer utilitair profiel toonden.
In Limburg profileerden zich binnen het vrije net religieuze congregaties
zoals de Hiëronymieten te Borgloon, de Broeders van de Christelijke Scholen
te Sint-Truiden en de Broeders van Liefde te Leopoldsburg met middelbaar
onderwijs zonder klassieke studies.
Het officieel onderwijs schonk in het curriculum ruime aandacht aan het
Latijn en het Grieks, maar reserveerde daarnaast ook veel lesuren voor de
moderne vakken, wat leidde tot overlading. Terwijl het gemiddeld aantal
lesuren per week in de bisschoppelijke colleges van Limburg opvallend
constant bleef op 28 uren, kon in het officiële net de belasting qua lestijden
oplopen tot 32 à 34 uren. De moderne humaniora kende in het rijksonderwijs
opvallend meer succes dan in het vrij onderwijs, ook al kwam ook daar
geleidelijk aan het traditioneel klassieke vormingsideaal steeds meer ter
discussie. In alle jongensscholen voor middelbaar onderwijs in Limburg zat
in 1948 55% van de leerlingen in de moderne en 45% in de klassieke
humaniora.
Vanaf 1958 telde het middelbaar onderwijs zes studierichtingen: drie in de
klassieke humaniora (Latijn-Grieks, Latijn-wiskunde en Latijn-wetenschappen)
en drie in de moderne humaniora (wetenschappelijke A, wetenschappelijke
B en economische). Omdat het aanbod van een brede waaier van studierichtingen
de rekruteringsmogelijkheden van een school vergrootte, speelde
bij de oprichting van nieuwe studierichtingen concurrentieverhoudingen
tussen en ook binnen het vrije en het officiële net een niet te onderschatten
rol. Vooral scholen met enkel een Latijn-Griekse afdeling die zich richtten tot
aspirant-geestelijken, probeerden hun overlevingskansen te vergroten door
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [237]

zich ook open te stellen voor leerlingen die buiten hun doelgroep lagen. Een
ruim aanbod van studierichtingen kon daarbij helpen. De rijksoverheden en
die van de Kerk trachtten via coördinatie en rationalisering te vermijden dat
een ongebreidelde onderwijsontwikkeling tot budgettaire ontsporingen zou
leiden, maar slaagden hierin niet volledig. Onder andere als gevolg van de
omnivalentiewet van 1964 waardoor alle zes afdelingen van het middelbaar
onderwijs uitzicht boden op universitaire studies, trok de klassieke humaniora
in de jaren zestig ook in het katholiek middelbaar onderwijs voor jongens in
Limburg minder leerlingen aan dan de moderne humaniora.
Met initiatieven die technisch onderwijs boden werd in het middelbaar
onderwijs praktisch nut gekoppeld aan algemene vorming. Sinds het einde
van de 19 de eeuw bestond er zo de mogelijkheid landbouwcursussen en/of
-afdelingen aan het middelbaar onderwijsaanbod toe te voegen. Deze
initiatieven maakten deel uit van de actieve landbouwpolitiek die de opeenvolgende
katholieke regeringen vanaf 1884 voerden. Vooral het vrij
middelbaar onderwijs maakte gebruik van de ruime subsidies die het
ministerie van Landbouw tot 1933 voorzag. In de Noorderkempen richtten de
colleges van Bree, Peer en Neerpelt vanaf het begin van de 20 ste eeuw
nijverheidstekenscholen op die ook openstonden voor leerlingen van buiten
de school. Bij praktisch alle nieuwe scholen voor middelbaar onderwijs die
sinds de Eerste Wereldoorlog in de nieuwe economische mijncentra van
Limburg waren opgericht, werd technisch onderwijs georganiseerd. Vanaf
september 1946 richtte de minister als experiment driejarige pretechnische
afdelingen op in rijksmiddelbare scholen. Deze vorm van toegepast
middelbaar onderwijs combineerde algemene vorming met technische
opleiding. Tegen de gewijzigde sociaaleconomische achtergrond kwam in de
jaren zestig de tendens waarbij vorming hoe langer hoe meer een verenging
kreeg naar opleiding, in een versnellingsproces.
3. DREMPEL VERLAAGD EN POORT
VERBREED
Middelbaar onderwijs was in de 19 de eeuw het onderwijs voor kinderen uit de
burgerij bedoeld voor de vorming van de politieke, bestuurlijke en intellectuele
kaders van het land. Onder meer met een toelatingsexamen, een hoog
school- en kostgeld en een Franse taalbarrière werd de toegang tot het
middelbaar onderwijs beperkt.
[238] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

Het toelatingsexamen waarin een leerling die middelbaar onderwijs wenste te
volgen, diende te slagen handelde over de leerstof van het lager onderwijs
waarbij hij onder andere moest aantonen dat hij een voldoende kennis van het
Frans had om de lessen te kunnen volgen. Om hun slaagkansen te vergroten,
verlieten sommige scholieren de plaatselijke lagere school en studeerden
verder aan de voorbereidende afdeling die in alle Limburgse scholen bestond.
De toeloop naar de voorbereidende afdeling leidde tot een vorm van sociale
differentiatie en onthoofdde in sommige dorpen het lager onderwijs.
De grootste hindernis voor ouders om hun kinderen verder te laten studeren,
was het schoolgeld. Over het algemeen lag dat in het vrij middelbaar
onderwijs hoger dan in het rijksnet. In beide netten werd aan onbemiddelde
ouders vrijstelling of vermindering van schoolgeld gegeven of werden er
door oud-leerlingenbonden studiebeurzen ter beschikking gesteld. Dat werd
in de concurrentieslag tussen de onderwijsnetten uitgespeeld. In de athenea
en rijksmiddelbare scholen werden kinderen van leraren of van minder
gegoede ambtenaren gratis toegelaten, in katholieke colleges konden
leerlingen die de wens uitten priester te worden genieten van financiële
ondersteuning van het Werk van Sint-Jozef. Directeur Feyen van het
Aangenomen College te Sint-Truiden liet sommige leerlingen gratis toe, maar
om niemand te kwetsen, overhandigde hij aan allen dezelfde rekening. Als
gevolg van een systematische verlaging van het schoolgeld werd het
rijksmiddelbaar onderwijs na de Tweede Wereldoorlog de facto kosteloos,
terwijl in het katholieke net in Limburg het schoolgeld tot het zevenvoudige
bedroeg van wat in het rijksmiddelbaar onderwijs gevraagd werd. Na een
tijdelijke verlaging van het schoolgeld in het vrij middelbaar onderwijs als
gevolg van de onderwijspolitiek van minister Harmel, werd met het
Schoolpact van 1958 het middelbaar onderwijs voor alle leerlingen kosteloos
door de afschaffing van het schoolgeld.
Inzake de vernederlandsing van het middelbaar onderwijs speelden de katholieke
colleges van Maaseik, Neerpelt en Peer een pioniersrol in Vlaanderen.
De ligging van deze colleges ver weg van de taalgrens en van een verfranste
stad, een vrijwel totale afwezigheid van Waalse leerlingen, de onvolledige
humanioracyclus in Neerpelt en Peer en het ontbreken in laatstgenoemde
gemeenten van een concurrerende rijksschool verklaren het proces van
vroege vernederlandsing. In Maaseik benutten de Kruisheren vanaf het
schooljaar 1909-1910 voor alle vakken en alle klassen het Nederlands als
voertaal; in het bisschoppelijk college te Neerpelt gebeurde dat van bij de
oprichting van de school in 1910. Tijdens het interbellum vond dat Vlaamse
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [239]

college weerklank in flamingantische milieus in heel Vlaanderen doordat
verscheidene leidinggevende figuren van de Vlaamse beweging in Neerpelt
hun zonen exclusief Nederlandstalig onderwijs lieten volgen; onder hen
zonen van August Borms, Frans Van Cauwelaert en Emiel Wildiers.
Na de Eerste Wereldoorlog werden zowel in het vrij als in het rijksmiddelbaar
onderwijs initiatieven genomen om de vernederlandsing trapsgewijs
door te voeren. Het taalregime in het middelbaar onderwijs in
Limburg evolueerde daardoor eerder in de richting van tweetaligheid i.p.v.
ééntaligheid. Zowel de rijksoverheid als de kerkelijke overheid wilde een
grondige Franse taalkennis immers behouden, wat ook een factor was in de
concurrentiestrijd tussen de onderwijsnetten. Dat leidde tot enkele incidenten
met flamingantische leraren en leerlingen die vonden dat het vernederlandsingsproces
te traag verliep.
De radicalisering binnen de Vlaamse beweging vanaf het einde van de jaren
twintig bespoedigde de volledige vernederlandsing van het middelbaar
onderwijs. Op 14 juli 1932 geraakte die vernederlandsing in het parlement
goedgekeurd. Met de invoering van de moedertaal als onderwijstaal werd een
belangrijke stap gezet in de democratisering van het middelbaar onderwijs in
Vlaanderen.
Vanaf het schooljaar 1921-1922 werden in het middelbaar onderwijs voor
jongens meisjes toegelaten, waardoor in het rijksnet de toegangspoort voor
middelbare studies werd verbreed. Dat gebeurde omdat er voor hen te weinig
mogelijkheden bestonden om rijksmiddelbaar onderwijs te volgen. Op proef
toegelaten tot de athenea en rijksmiddelbare scholen werden ze strikt
gescheiden van hun mannelijke leeftijdsgenoten. In het Koninklijk Atheneum
te Tongeren zaten de meisjes vooraan in de klas en moesten ze telkens als
laatste binnenkomen en buitengaan. Ze droegen er een zwarte voorschoot. In
1923 sloot de studieprefect van Tongeren een leerlinge uit omdat die
"schriftelijke betrekkingen met een jongeling uit het atheneum onderhield en
arm in arm op de lanen had rondgewandeld". In de Rijksmiddelbare School te
Maaseik werd met een systeem van verkeerslichten het leerlingenverkeer
geregeld om zo een strikte scheiding naar geslacht te bekomen. In de
rijksschool van Eisden mochten meisjes en jongens nooit samen de trap op.
Vanaf het schooljaar 1969-1970 waren alle middelbare rijksscholen voor
jongens in Limburg naar geslacht gemengd. Het katholiek middelbaar
onderwijs waar er een groter aanbod van meisjesonderwijs was, voerde
dergelijke experimenten niet door en wees co-educatie om principiële
[240] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

edenen af. Verwijzend naar de plaatselijke rijksmiddelbare school spraken
de leraren van het Kruisherencollege te Maaseik over "de witte schuur waar
ge achter de meisjes kunt aanzitten".
Al deze overheidsmaatregelen om het onderwijs te democratiseren door
externe maatregelen, effenden vanaf het einde van de jaren vijftig de weg
voor interne hervormingen, die een vernieuwing van het hele secundair
onderwijs beoogden en de voorbode vormden voor het Vernieuwd Secundair
onderwijs dat vanaf september 1970 van start ging in Vlaanderen, onder meer
in Hasselt.
4. SCHOOLBELEVING IN DE PRAKTIJK
Op microniveau onderzochten we in welke mate het opvoedingsproject van
een jongensschool voor middelbaar onderwijs in Limburg (mesoniveau)
behorend tot het officieel of het vrij onderwijsnet (macroniveau) werd
vertaald naar de alledaagse pedagogische realiteit (microniveau). Was het
opvoedingsproject een uithangbord of vormde het de ziel van de opvoeding?
We kunnen stellen dat zowel de leerlingen en hun ouders als de directie, de
leraren en het dienstpersoneel in hun schoolloopbaan en hun verdere carrière
waren 'getekend' door het opvoedingsproject van hun school. Eerst schetsen
we een profiel van elke groep afzonderlijk; daarna gaat onze aandacht uit
naar hun onderling samenspel om die 'ziel' van de opvoeding concreet
gestalte te geven.
Uit een onderzoek bij meer dan 1.000 leerlingen die in de periode van 1879
tot 1918 studeerden in drie Noord-Limburgse colleges bleek dat wat de
geografische rekrutering betreft scholen zonder internaat en met slechts
enkele humanioraklassen hoofdzakelijk leerlingen aantrokken uit de eigen
streek. Kostscholen zoals die van het Klein Seminarie te Sint-Truiden, het
Kruisherencollege te Maaseik en het Sint-Jozefsinstituut te Borgloon schreven
leerlingen in van buiten de provincie- en landsgrenzen. In laatstgenoemd
internaat van de Broeders Hiëronymieten vormden de Vlaamse ten opzichte
van de Duitse en de Waalse leerlingen op het einde van de 19 de eeuw zelfs
een minderheid. Scholen die aan de taalgrens waren gelegen, oefenden ook
zonder internaat grote aantrekkingskracht uit op Waalse leerlingen. Zo was in
het Koninklijk Atheneum te Tongeren omstreeks 1910 ongeveer één vierde
van de leerlingen van Waalse afkomst.
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [241]

Slechts een beperkt aantal leerlingen beëindigde de volledige humanioracyclus.
Die selectie waarbij de overgrote meerderheid van de leerlingen hun
middelbare studies niet voltooiden, werd toen als een 'normaal' verschijnsel
beschouwd. Voor leerlingen die schoolliepen aan een instelling met slechts
enkele klassen, was de overstap naar een andere school, waar ze vaak 'boerkes'
werden genoemd, om er hun einddiploma te behalen, niet evident. Een
analyse van de slaagcijfers in het Koninklijk Atheneum te Tongeren in de
periode 1935-1941 gaf voor alle klassen samen een gemiddeld aantal nietgeslaagden
van 12%. Over de beroepskeuze van leerlingen zijn er nauwelijks
bronnen voorhanden. Toch konden we die van 200 oud-leerlingen van het
Sint-Michielscollege te Bree over de periode van 1881 tot 1891 achterhalen.
Die toonden aan hoe deze werden beïnvloed door hun middelbare studies:
ongeveer 25% van hen koos voor een geestelijke loopbaan, voor 20% was
landbouwer de meest populaire beroepskeuze; 25% werd ambtenaar of
onderwijzer.
Als alomtegenwoordige baas boven baas was de directeur de incarnatie van
het hoogste gezag en vertegenwoordiger van de kerkelijke overheid of
rijksoverheid, van wie hij zijn aanstelling – en overplaatsing – kreeg. De
directeur vormde het toonbeeld van gehoorzaamheid: enerzijds diende hij
gehoor te geven aan de besluiten van de hogere (burgerlijke of kerkelijke)
overheid; anderzijds verplichtte hij het aan hem ondergeschikte personeel tot
gehoorzaamheid. Op één na waren alle directeurs in het katholiek middelbaar
onderwijs voor jongens in Limburg priesters; in het rijksmiddelbaar onderwijs
waren ze allen leek. Tussen 1878 en 1918 kreeg in het katholiek
onderwijs de helft van de aangestelde directeurs promotie na een functie als
leraar in die school; in het rijksonderwijs kwamen de meesten van buiten de
provincie. In het rijksnet stelde de minister, na advies van het administratief
bureau van de school, de studieprefect van een atheneum of de directeur van
een rijksmiddelbare school aan. De directeurs van de bisschoppelijke scholen
werden persoonlijk door de bisschop gekozen en aangesteld als zijn
vertrouwenspersonen. De aanstelling van een nieuwe directeur gebeurde niet
altijd vlekkeloos en kon leiden tot onderhuidse spanningen. In augustus 1925
voelde retoricaleraar Guisson van het Sint-Jozefscollege te Hasselt zich
gepasseerd omdat zijn collega van de poësis Michiels werd bevorderd tot
directeur van de school. Steevast noemde Guisson de directeur "directeurke"
of "'t menneke". In 1938 had een priester-leraar van dezelfde school
vernomen dat de bisschop hem had aangesteld als directeur van het Sint-
Michielscollege te Bree. Met de moed der wanhoop trachtte hij de bisschop
op andere gedachten te brengen. Die liet hem uitspreken en besloot dan met:
[242] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

"Gij zijt wel oud en wijs genoeg om te aanvaarden dat ge geen enkele serieus
belet aan te voeren hebt. Dus: veel succes in Bree!".
De taken van het schoolhoofd waren zeer verscheiden: hij was verantwoordelijk
voor de onderwijskwaliteit, de orde en tucht, de interne administratie
en de contacten met diverse overheden en de ouders. In het katholiek
onderwijs was de directeur ook de eindverantwoordelijke voor de religieuze
sfeer in de school. Hij stond in voor de begeleiding van de dagelijkse
meditaties van de leerlingen. Zijn vroomheid moest de leerlingen tot
voorbeeld strekken. Zowel in het vrije als in het officiële net stond de
directeur meestal zelf ook voor de klas. In de Rijksmiddelbare School te
Maaseik gaf de directeur omstreeks 1878 gymnastiekles en in het Sint-
Jozefscollege te Hasselt was hij tevens godsdienstleraar in de hoogste
humanioraklassen. Alleen de directeur mocht algemene straffen aan de leerlingen
opleggen. In het Sint-Jan Berchmanscollege te Genk verplichtte de
priester-directeur na het gooien van een stinkbom alle leerlingen straf te
schrijven en de avondstudie te onderbreken om in de kapel te bidden voor
'eerherstel'; de regeling gold tot de schuldige werd gevonden. Om zijn gezag
te handhaven diende de directeur tegenover zijn personeel de nodige afstand
te bewaren. Om zijn controle zo efficiënt mogelijk te doen, vatte hij vaak post
op strategische plaatsen, zowel binnen de school als erbuiten. De directeur
van de Rijksmiddelbare School te Maaseik betrapte zo leerlingen op het
gooien van voetzoekers buiten de school door onverwacht van achter een
elektriciteitspaal te springen. Zijn collega van Eisden kon via een gat in de
vloer van zijn bureau de studiezaal in het oog houden. Die van het college
van Genk merkte leraren die te laat arriveerden op zonder één woord te
spreken: "Hij was altijd dáár, waar hij niet mocht zijn", aldus een oud-leraar.
De priester-directeurs kregen een veel lagere financiële vergoeding dan hun
collega's in het rijksonderwijs. De jaarwedde van de directeur in het Sint-
Hubertuscollege te Neerpelt bedroeg omstreeks 1910 met 1.200 BEF, amper
één derde van die van een studieprefect in een koninklijk atheneum. Na hun
directeursloopbaan werden de meeste priesters pastoor en/of deken (wat hen
het voordeel van een staatspensioen opleverde) of kwamen in het diocesane
bestuur terecht. Bij hun lekencollega's in het rijksonderwijs volgde na een
carrière in Limburg meestal een overplaatsing als directeur naar een andere
provincie.
Leraren die werden aangesteld aan de koninklijke athenea en rijksmiddelbare
scholen, waren met uitzondering van de godsdienstleraren, gediplomeerde
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [243]

leken. De overgrote meerderheid van de leraren in het katholiek middelbaar
onderwijs voor jongens waren geestelijken die als voldoende voorbereid
werden beschouwd door hun opleiding aan het grootseminarie of binnen de
eigen orde of congregatie. In het kader van het katholieke opvoedingsproject
boden die studies de beste voorbereiding om leerlingen te vormen tot goede
gelovigen. Het lerarenambt werd niet alleen gezien als een beroep maar als
een levensroeping. Het merendeel van de priester-leraren had voor de vakken
die ze gaven geen enkele pedagogische of wetenschappelijke opleiding
genoten. De kerkelijke overheid verwachtte veel van de zelfstudie van de
jonge leraren en van een goede aanvangsbegeleiding door meer ervaren collega's.
Toen in 1938 de directeur van het Sint-Jozefscollege te Hasselt een
priester-leraar voorstelde om Engels of Duits te geven, zou die gezegd
hebben:"Geef mij maar Duits, daar ken ik niets van, dan leer ik het ook". Om
zich te oefenen sprak de leraar sedertdien aan tafel Duits. Op het vlak van de
godgeleerdheid moesten de priester-leraren zich blijvend bijscholen. Tot het
twaalfde jaar na hun priesterwijding dienden seculiere priesters jaarlijks in
het Groot Seminarie te Luik een examen af te leggen om hun theologische
kennis te bewijzen.
Professionele geschiktheid bestond bij geestelijke leraren eerder uit morele
bekwaamheid dan uit pedagogische kennis of kunde. De nadruk werd niet
zozeer gelegd op de vakbekwaamheid dan wel op de persoonsgerichte
opvoeding. De priester-leraren wekten door hun suggestieve voorbeeldfunctie
op tot godsdienstzin. Vandaar dat de leraren van 's morgens tot 's avonds in
contact stonden met de leerlingen: ze aten samen, gingen samen naar de mis,
waren samen tijdens de klasuren en waren samen actief in dezelfde parascolaire
verenigingen. Ook buiten de school dienden de geestelijken zich
'ordelijk' te gedragen: het dragen van een toog was verplicht en de fiets was
aanvankelijk verboden. Omdat het opvoedingsproject er nadrukkelijk steunde
op de rol van de klastitularis werden in het katholiek middelbaar onderwijs
meer klas- dan vakleraren aangesteld, wat de vakintegratie bevorderde en
minder personeel vereiste.
Op basis van onderzoek bij bijna 700 leraren, die tussen 1878 en 1918 in het
middelbaar onderwijs voor jongens in Limburg werden aangesteld, waarvan
meer dan de helft geestelijken waren, slaagden we erin een duidelijk lerarenprofiel
op te stellen. Slechts een kleine minderheid van circa 13% priesterleraren
in Limburg kreeg in die periode de kans universitaire studies te
beginnen. Dat bleef zo in de eerste helft van de 20 ste eeuw. Een aanstelling als
leraar in het laatste jaar voor de priesterwijding, dat vooral op de praktijk was
[244] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

gericht, was niet ongewoon. Ongeveer de helft van de geestelijken die tussen
1878 en 1918 startten in het middelbaar onderwijs voor jongens in Limburg,
waren seminaristen. Over het algemeen kregen priester-leraren trouwens op
jonge leeftijd een aanstelling in het onderwijs. 62% van hen was Limburger,
20% was geboren in Nederland, de overige 18% in Wallonië. De meeste in
Wallonië geboren priester-leraren waren werkzaam in het Klein Seminarie te
Sint-Truiden, dat als eerste fase in de priesteropleiding leerlingen rekruteerde
uit het hele bisdom Luik. De uit Nederland afkomstige priester-leraren waren
overwegend Kruisheren die in het college van Maaseik lesgaven. De overige
geestelijken waren seculieren uit het naburige bisdom Roermond die insprongen
omwille van een priestertekort in het bisdom Luik in het laatste kwart
van de 19 de eeuw.
Ook de levenswandel van de lekenleraren diende blijk te geven van moreel
hoogstaand gedrag. In het rijksmiddelbaar onderwijs bestond het personeel
vooral uit vakleraren. Ze waren verplicht zich te vestigen in de gemeente
waar hun school was gelegen. In het katholiek middelbaar onderwijs werden
lekenleraars ingeschakeld als vakspecialisten, bijvoorbeeld als teken- of
gymnastiekleraar, of als titularis van de voorbereidende klas. In sommige
colleges werden ze verplicht in de school te logeren. Om financieel rond te
komen cumuleerden ze meestal hun leraarsopdracht met andere functies,
zoals die van onderwijzer in de voorbereidende afdeling. Zowel in het vrij
onderwijs als in het rijksonderwijs werd lekenleraren vanuit hun morele
voorbeeldfunctie afgeraden geregeld op café te gaan. Volgens het bisschoppelijk
reglement was het niet ongepast dat de lekenleraars niet altijd en overal
op gelijke voet werden behandeld met de priesters. Na de Tweede Wereldoorlog
vermeerderde het aantal gediplomeerde lekenleraren in het vrij
middelbaar onderwijs als gevolg van een forse leerlingentoename, ook al
slaagde het bisdom Luik er (voorlopig) toch nog in om een steeds grotere
groep priesters in het vrij middelbaar onderwijs voor jongens in Limburg aan
te stellen.
De onderwijs- en opvoedingstaken van de leraren toonden een grote
verscheidenheid. In het rijksmiddelbaar onderwijs bestond omstreeks 1945 de
lesopdracht van een leraar algemene vakken in de hogere cyclus minimum uit
18 uren en in de lagere minimum uit 20 uren per week. In het katholiek onderwijs
lag het aantal lesuren per leraar meestal hoger, al verschilde het van
school tot school. De klasgrootte en allerlei surveillancetaken en parascolaire
activiteiten, waarvan de meeste in het godsdienstig verenigingsleven, de
parochiedienst en de jeugdbeweging verzwaarden er nog de opdracht. Ook de
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [245]

klasadministratie zoals het invullen van de aanwezigheidsregisters en
puntenlijsten slorpte veel tijd op. Priester-leraar Hendrickx van het Hasseltse
Sint-Jozefscollege legde, om de moed erin te houden tijdens het corrigeren
van examens, bij elke stapel van 15 kopijen één sigaar die hij na het
beëindigen van het verbeterwerk oprookte. In katholieke colleges vormde het
naamfeest van een (priester-)leraar veelal de aanleiding om dat op de kamer
van de feesteling te vieren met een goede fles wijn, een borrel of later een
pint bier. In het Sint-Hubertuscollege te Neerpelt schonk priester-leraar
Govaerts in 1913 de school een biljart en ook een biechtstoel; voorwaarde
was wel dat hij in de toekomst dan niet meer moest preken tijdens de mis.
Een priester-leraar werd geacht een wijnkelder te hebben, hoe bescheiden
ook. Praktisch alle leraren in het middelbaar onderwijs hadden een bijnaam,
vaak ontleend aan hun familienaam, hun fysiek voorkomen of karakter, een
incident of een eigenaardige gewoonte of aan het vak dat ze gaven. Die
fungeerden in zekere zin als een factor van 'vermenselijking' en op die wijze
konden spanningen als woede of ontgoocheling met enige ironie worden
geventileerd. In sommige gevallen geraakte de bijnaam van een leraar zo
verspreid dat hij zijn échte naam verving. Tijdens een ouderavond in de
Rijksmiddelbare School te Eisden sprak een vader leraar Jef Hendrickx
steeds aan met zijn bijnaam 'Piefke' omdat hij zich tijdens de eerste les zo zou
hebben voorgesteld aan de leerlingen.
Omstreeks 1900 bedroegen de lerarenwedden in het rijksnet minstens het
dubbele van de vergoedingen die in het katholiek middelbaar onderwijs voor
jongens gangbaar waren. Daarbij dienen we er wel rekening mee te houden
dat geestelijken in katholieke scholen gratis kost en inwoon genoten. In de
bisschoppelijke colleges kregen de priesters levensonderhoud van de school
en van oktober tot Pasen kolen, een kachel dienden ze zelf aan te schaffen.
De meerderheid van de leraren in het middelbaar onderwijs voor jongens in
Limburg bleef in de periode tussen 1878 en 1918 slechts enkele jaren voor de
klas staan: ongeveer één derde minder dan vijf jaar; meer dan de helft minder
dan 10 jaar. Het personeelsverloop was het grootst bij de lekenleerkrachten,
vooral in het rijksonderwijs. Het verschil in lerarenwedden tussen het vrije
net en het rijksnet werd na de Eerste Wereldoorlog nog groter. In 1921 kreeg
een priester-leraar in een bisschoppelijk college bij de aanvang van zijn loopbaan
één zevende van de bezoldiging van een leraar algemene vakken in het
rijksonderwijs. Een godsdienstleraar in een atheneum verdiende tot zesmaal
meer dan een priester in een college. In het vrije net was de verloning van het
personeel bovendien afhankelijk van de financiële toestand van de school. De
lagere vergoedingen die het vrije net aan het geestelijk personeel uitbetaalde,
[246] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

waren een gevolg van de financieringsstructuur van dat net dat geen rijkssubsidies
ontving, waardoor er bespaard werd op de lerarenwedden. Ook
lekenleraren in het katholiek middelbaar onderwijs kregen als gevolg daarvan
een lagere wedde dan hun collega's in het rijksnet. Een aantal van hen was
dan ook geneigd over te stappen naar het officieel onderwijs.
Het toezicht op de leerlingen was constant verzekerd door surveillanten,
welke taak in katholieke scholen de jongste priester-leraren opgelegd kregen.
Vooraleer ze tot het leraarschap werden toegelaten, moesten ze zich eerst
enkele jaren verdienstelijk maken als 'bewaker'. Vooral tegenover oudere
leerlingen was het geen gemakkelijke opdracht om hun gezag staande te
houden. Het voorbeeld van ervaren collega's en de herinnering aan hun eigen
collegetijd konden daarbij inspirerend werken. Voor de leerlingen was de
surveillant een boeman. Hij bewaakte de leerlingen in de studie, tijdens de
speeltijd, in de refter, op de slaapplaats en tijdens de wandeling. Tijdens de
avondstudie werden in de Rijksmiddelbare School te Maaseik de straffen
geruisloos uitgedeeld: het aantal opgestoken vingers van de surveillant betekende
evenveel te vervoegen werkwoorden in het Frans of het Nederlands.
De surveillant controleerde ook het gedrag van de leerlingen op straat en of
ze via de kortste weg naar huis gingen. Dat de taak van de surveillant zwaar
was, blijkt uit het feit dat het voor hem niet zo gemakkelijk was zich te
integreren in het lerarenkorps. 's Avonds konden zij niet aanwezig zijn op de
bijeenkomsten van de leerkrachten; ze dienden immers in te staan voor de
goede orde op de slaapzaal. In het Klein Seminarie te Sint-Truiden werden de
surveillanten voor het handhaven van orde en tucht tot circa 1928 bijgestaan
door een korps van subregenten die er in de filosofieafdeling hun eerste twee
jaren seminarie volgden. De pedagogische relatie tussen de leraren in het
algemeen en surveillanten in het bijzonder en leerlingen was gebaseerd op
gezag en afstand. Discipline, controle door actief toezicht, beloningen en
straffen waren middelen die de opvoeders ter beschikking stonden om de
leerlingen in de juiste plooi te voegen.
De inzet van dienstpersoneel had eveneens een invloed op het schoolprofiel.
In alle jongensscholen voor middelbaar onderwijs in Limburg werden
knechten en/of meiden ingeschakeld; soms was er een portier. In de officiële
instellingen was wettelijk bepaald dat enkel mannen de functie van
conciërge-portier mochten uitoefenen. Godsdienstzin, zedelijke gaafheid en
gehoorzaamheid waren de kwalificaties die de knechten en meiden in het
katholiek middelbaar onderwijs moesten bezitten. In het Sint-Jozefspensionaat
te Borgloon mocht er tijdens het werk niet gezongen, gefloten noch
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [247]

gerookt worden; lichtzinnige gesprekken of lectuur, dubbelzinnige
woordspelingen of het bespotten van de godsdienst waren verboden. De
meeste bisschoppelijke colleges met een internaat deden voor de huishouding
en ziekenzorg een beroep op een religieuze congregatie van zusters. Het
dienstpersoneel leidde meestal een teruggetrokken leven en had weinig
contact met de rest van de schoolbevolking. In het Klein Seminarie te Sint-
Truiden was er een econoom die vrijgesteld was van onderwijs- en
bewakingsopdrachten. Deze provisor was verantwoordelijk voor de
administratie en het financieel beleid van de school onder het gezag van de
directeur en de diocesane overheid. Ook bekommerde hij zich over het
zakgeld van de leerlingen en zag erop toe dat leraars of leerlingen geen
gunsten zoals het posten van brieven of iets meebrengen uit de stad, vroegen
aan het huispersoneel. Het Klein Seminarie telde in 1950 77 inwonende
personeelsleden: 24 priester-leraren, 19 Kruiszusters, 23 meiden en 11
knechten.
Alle instellingen voor middelbaar onderwijs, ook de officiële scholen, volgden
het ritme van de kerkelijke kalender. Het schooljaar begon begin oktober
en eindigde in de eerste helft van augustus, waarop een zomervakantie van
ongeveer zeven weken volgde. Rond de hoogfeesten van Kerstmis en Pasen
was een vakantieperiode ingebouwd. In 1948 werd in het officieel onderwijs
de zomervakantie vastgelegd tussen 1 juli en 1 september, in 1956 nam het
vrije net die regeling over. Het dagelijks leven verliep in het middelbaar
onderwijs zeer geordend volgens een vastomlijnd schema. Over het algemeen
werd de tijd verdeeld over vier onderdelen: lichamelijke verzorging, studie,
het religieuze en daartussen de 'vrije' tijd. Het rijksonderwijs besteedde aan
het godsdienstige luik minder tijd en aandacht dan de katholieke scholen.
Daar doordesemde het religieuze heel het schoolleven. Dag in dag uit, van 's
morgens vroeg tot 's avonds laat werden de leerlingen met mis, biecht, gebed
en andere godsdienstige oefeningen en in religieuze verenigingen opgevoed
tot een christelijke levenswandel. Door een quasi permanente aanwezigheid
stonden de leerlingen constant open voor de invloed van het godsdienstige
klimaat. Dat gold vooral voor de internen, die ongeveer een derde van de
totale leerlingenpopulatie uitmaakten, die voor lange tijd van de buitenwereld
waren afgesloten, maar ook de externen brachten het overgrote deel van hun
tijd door op school. Het routinekarakter van het dagelijks leven bevorderde
de inwerking van de katholieke levensvisie en waarden. De godsdienstige
praxis met gebedsoefening, sacraments- en liturgiebeleving, vooral op kerkelijke
feestdagen, was de veruitwendiging van de inwendige godsvrucht.
[248] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

In alle katholieke scholen voor middelbaar onderwijs in Limburg startte de
dag met een eucharistieviering, eventueel voorafgegaan met het morgengebed
en een meditatie. "Wij eisen veel van onze jongens en ik heb soms medelijden
met hen", schreef directeur Michiels van het college van Hasselt, "In het
hartje van den winter, wanneer het 's morgens koud is en nog duister, en dat
er nog geen kat over de straat loopt, dan kan men hier en daar het lichtje van
een fietslamp zien fonkelen en al die lichtjes nemen eenzelfde richting: de
poort van het college om er naar de mis te gaan". Voor de meeste leerlingen
eindigde de schooldag pas omstreeks 19 u met avondstudie. Internen kregen
een ritme opgelegd dat gold voor priesters en kloosterlingen. Vanaf het
ontwaken moesten de gedachten van de leerlingen naar God uitgaan. In het
Klein Seminarie te Sint-Truiden bijvoorbeeld werden de internen gewekt met
de uitroep Benedicamus Domino, waarop zij Deo Gratias dienden te
antwoorden. Leerlingen van het Onze-Lieve-Vrouwcollege te Tongeren die
buiten de stad woonden, mochten de mis in de eigen parochie bijwonen; elke
maandagmorgen moesten ze als bewijs een misbriefje van de parochiepriester
voorleggen. In het Sint-Trudoinstituut te Sint-Truiden werd tijdens de
maaltijden door een aangeduide leerling lezing gehouden die de overige
leerlingen in stilzwijgen dienden te volgen. In het Sint-Jozefsinstituut te
Borgloon knielden de leerlingen bij het bidden van de Engel des Heren. Ook
tijdens de vakanties gold de verplichting van de dagelijkse mis. Kerkelijke
feestdagen waren 'lesvrij' en werden met veel religieuze luister gevierd om ze
als 'hoogdagen' in de geest van de leerlingen te prenten. De leerlingen van
Bree die in het plaatselijke Sint-Michielscollege schoolliepen, moesten 's
zomers dan al om 6.30 u op school zijn om twee missen bij te wonen, daarna
volgde een programma met turnen, wellevendheid, godsdienst, voordracht,
lof en studie dat duurde tot 17.45 u. Ook het feest van de directeur dat in de
meeste colleges eind juni werd gevierd, kreeg een godsdienstige invulling.
De leerlingen hadden de mogelijkheid om aan te sluiten bij een religieuze
vereniging zoals de Mariacongregatie, waar allerlei devotieoefeningen de
voornaamste activiteiten vormden.
De leerlingen werden ook tot stiptheid gevormd. Elke activiteit had haar vast
tijdstip en elke leerling zijn vaste plaats in de kapel, de eetzaal, de klas en de
studiezaal. Om de morele gaafheid van de jongelingen te verzekeren, werd
gestreefd naar een doelmatige bescherming en afscherming. Op het vlak van
moraal en goede zeden gold een streng controlesysteem en een ijzeren
discipline gebaseerd op een hiërarchie van straffen en beloningen en tal van
preventieve maatregelen tegen 'slechte' lectuur, films, (gemengd) zwemmen
en allerlei seksuele 'gevaren'. Enkele internaten verplichtten de kostgangers
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [249]

ij het wassen een badbroek aan te doen. Inbreuken tegen de goede zeden, het
voeren van 'onbetamelijke' gesprekken of het meebrengen van 'zedeloze'
lectuur werden vaak met uitsluiting bestraft. Dagbladen hoorden niet thuis op
school. Diepere en vertrouwelijke contacten werden met argusogen gevolgd.
Wat de omgang met jongens onder elkaar betrof, gold: "Zelden alleen, nooit
met tweeën, altijd met drieën". Roken was een prestigekwestie; het werd
beschouwd als niet schadelijk voor de gezondheid en gold vaak als beloning
of als privilege voor oudere leerlingen.
Zowel binnen als buiten de school dienden de leerlingen zich fatsoenlijk te
gedragen. De innerlijke zedelijke houding moest men ook in het uiterlijk
voorkomen laten weerspiegelen. Retoricaleraar Guisson van het Sint-
Jozefscollege te Hasselt leerde de leerlingen 'welvoeglijk' eten of 'welluidend'
de neus snuiten. Het fatsoen vormde voor de vaandeldragers van de
toekomstige maatschappij hét middel bij uitstek om zich van de overige
klassen te distantiëren. Soberheid kon de leerlingen tegen ontberingen
harden. In het katholiek middelbaar onderwijs werd die zedelijke opvoeding
geplaatst binnen een religieus kader. Naast het beoefenen van de verplichte
godsdienstige praktijken was het zich houden aan de normen van de
kerkelijke moraal essentieel. Waar de godsdienstige opvoeding er één was
van gebod, was de zedelijke er één van verbod. Vooral bij internen was men
bevreesd voor negatieve invloeden vanbuiten uit. De internen van het Sint-
Jozefspensionaat te Borgloon werden wanneer ze in verlof gingen, door de
broeders Hiëronymieten begeleid tot in Luik, Hasselt of Maastricht. De
briefwisseling van de kostgangers werd nauwlettend in het oog gehouden. De
contacten met de buitenwereld en het gedrag tijdens de vakanties werden
onderworpen aan een strikte regeling om leerlingen zoveel mogelijk te vrijwaren
van 'gevaarlijke' invloeden van buitenaf. De leerlingen van het Sint-
Michielscollege te Bree mochten 's avonds niet meer op straat rondlopen. In
Maaseik controleerden na schooltijd twee Kruisheren of hun leerlingen thuis
aan het werk waren. De Katholieke Vlaamse Studentenbeweging, waarvan
naar schatting drie vierde van de katholieke collegeleerlingen in Limburg lid
was, hielp tijdens de vakantie leerlingen op het 'juiste' pad te blijven.
De parascolaire activiteiten lagen in het verlengde van het opvoedingsproject
van de school. De letterkundige verenigingen die in de 19 de eeuw een
belangrijke bijdrage leverden tot het Vlaamse bewustwordingsproces bij
leerlingen, verloren na de Eerste Wereldoorlog een groot deel van hun aantrekkingskracht.
Tegenover lichamelijke ontwikkeling en ontspanning
bestond er een dubbelzinnige houding. De ontwikkeling van lichaamskracht
[250] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

via sport en spel was een middel om een goede gezondheid en dus fysieke
'schoonheid' te verkrijgen, ook al vormde dat een bedreiging voor de
studiegeest en de moraliteit. Een medeleerling al te vaak met de handen
aanraken op de schouder, rug of borst, was al snel verdacht: 'handspel was
vies spel'. Deze scrupuleuze houding hing samen met waarschuwingen voor
'bijzondere vriendschappen'. In het rijksonderwijs werden vanaf 1935 geleide
namiddagen voor lichamelijke en geestesontspanning ingevoerd. Toneel,
koor of fanfare kwamen in de meeste scholen sporadisch aan bod om een
plechtigheid als de prijsuitdeling of een schoolfeest op te luisteren. Een aantal
colleges verleenden actieve medewerking aan jeugdverenigingen zoals de
KSA en/of scouting.
De studie-ijver van de leerling was een waardemeter van zijn wilskracht,
waarbij competitie werd gezien als een middel om het beste in hem omhoog
te halen als een ideale voorbereiding op het leven in de maatschappij. Een
systeem van goede en slechte punten bevorderde de spaarmentaliteit en
vormde een soort nevencompetitie van de leerprestaties. Overtredingen van
het reglement werden op het einde van de 19 de eeuw in het Sint-Maternuscollege
te Tongeren gesanctioneerd met een geldboete: 5 centimes voor het
houden van de handen in de broekzakken of het laten vallen van een
biljartbal, 10 voor het werpen met brood of andere voedingswaren. In de
meeste jongensscholen voor middelbaar onderwijs in Limburg kregen de
leerlingen wekelijks een bulletin over gedrag en vlijt. De bisschoppelijke
colleges hanteerden een quoteringssysteem waarbij het gedrag en de studieijver
van de leerlingen werd aangegeven met drie cijfers op 10 voor studie,
klas en tucht. Wanneer internen op het einde van elke maand voor één van de
drie cijfers geen zes of meer behaalden, mochten ze niet naar huis. Als
ultieme straf gold de wegzending. Om het aantal strafstudies te beperken,
rangschikte studieprefect Hurdebise van het Koninklijk Atheneum te Hasselt
ieder jaar de leraren naargelang de strafstudies die ze uitdeelden en het aantal
leerlingen die ze de klas uitstuurden. Tijdens het schooljaar 1887-1888
werden gemiddeld per leraar 50 strafstudies van 79 uren uitgedeeld. De leraar
geschiedenis-aardrijkskunde stond met 265 uren als hoogste gerangschikt.
De prijsuitdeling op het einde van het schooljaar presenteerde de resultaten
van wedijver en competitie door een publieke vergelijking van prestaties in
de vorm van een ultieme beloning. De plechtigheid werd door kerkelijke en
wereldlijke personaliteiten bijgewoond. De leerlingen zorgden voor enige
ontspanning door muziek, toneel of letterkundige werken. Verdienstelijke
scholieren kregen een prijs, meestal in de vorm van een boek. Een gedrukt
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [251]

palmares vermeldde per leerling en per vak de prijzen die hij behaalde.
Afgestudeerden ontvingen een diploma.
In de dagdagelijkse schoolbeleving stond continuïteit centraal en werd elke
hinderlijke inbreuk op de regelmaat zoveel mogelijk vermeden. Tijdens de
Eerste Wereldoorlog werd het schoolritme verstoord door de mobilisatie van
leraren, de opeising van leslokalen en de inkwartiering van soldaten en door
de schaarste van levensmiddelen en steenkool. Een aantal middelbare
scholieren en leraren engageerden zich in de spionage en/of trokken als oorlogsvrijwilliger
over de grens via Nederland en Engeland naar het IJzerfront
onder meer om aan verplichte arbeidsdienst in Duitsland te ontsnappen.
Onder andere directeur Peuskens die oogluikend spionageactiviteiten had
toegelaten in zijn college in Neerpelt, werd daarvoor in 1917 gedeporteerd
naar een krijgsgevangenkamp in Duitsland. De directeurs deden hun uiterste
best om ondanks de beperkingen en moeilijkheden het schoolleven toch in
zijn regelmatige plooi te laten vallen. Ook de Tweede Wereldoorlog betekende
geen échte breuk in de schoolpraxis van het middelbaar onderwijs voor
jongens in Limburg, ondanks de schaarste aan middelen, de bezetting van
lokalen en mobilisatie van personeelsleden. De meeste scholen probeerden zo
goed als mogelijk onverstoorbaar verder te doen; in sommige werd de oorlog
al dan niet bewust 'doodgezwegen'.
In de jaren zestig kwamen tegen de achtergrond van een ongebreidelde economische
expansie de vertrouwde patronen van het opvoedingsproject onder
druk te staan. In de dagelijkse schoolpraxis leidde de democratiserings- en
participatiebeweging bij leerlingen, directie en leraren zowel tot ontreddering
en verzet als tot een zoektocht naar mogelijkheden om op een aangepaste
manier een nieuwe bezieling te realiseren. Die beweging geraakte vooral in
een stroomversnelling na de omstreden bisschoppelijke verklaring van 1966
over de Katholieke Universiteit te Leuven waarin de volledige splitsing naar
taalgroep botweg werd afgewezen. Deze verklaring als 'laatste' uiting van het
autoritaire kerkbeeld stond haaks op de gewijzigde maatschappelijke verhoudingen.
Onder invloed van het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965)
kwam de onderworpenheid en gehoorzaamheid aan het hiërarchisch kerkelijk
gezag verder onder druk te staan. In de jaren zestig droegen het inkorten van
de schooltijd en de toevloed van vooral externe leerlingen bij tot het openbreken
van dat katholieke opvoedingsideaal. Het gesloten internaatsmilieu
oefende steeds minder aantrekkingskracht uit. Vooral instellingen die zich
specifiek richtten naar aspirant-geestelijken, zagen door een algemene
roepingencrisis hun overlevingskansen verkleinen. Met de toenemende aan-
[252] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

stelling van lekenleraren en het grotendeels wegvallen van de rituele beleving
van het katholicisme, verloor de geestelijke in het middelbaar onderwijs veel
van zijn functie als bezieler van het katholieke opvoedingsproject. Al deze
ontwikkelingen op het einde van de jaren zestig, kondigden een nieuwe
schoolcultuur aan die in de daaropvolgende decennia het secundair onderwijs
grondig zou veranderen waarbij heterogeniteit centraal stond, zowel wat
levensbeschouwelijke visie als wat de verschillende onderwijsactoren betreft:
ouders, leerlingen, directie, leraren en dienstpersoneel. Het vermogen te
zoeken in openheid en met inspraak van de betrokkenen op welke wijze
jonge mensen het best tot volwassenen 'gevormd' kunnen worden, zou in de
volgende decennia de onderwijsontwikkeling typeren.
Paul Janssenswillen
J. MAECK, Voir et entendre la destruction des Juifs
d'Europe. Histoire parallèle des représentations
documentaires à la télévision allemande et française
(1960-2000)
____________________
6 , Université Libre de Bruxelles, Faculté
de Philosophie et Lettres, 2007, promoteur: Prof. Dr.
J. Gotovitch; copromoteur: Prof. Dr. P. Lagrou ______
Comme le cinéma avant elle, la télévision a longtemps souffert du mépris des
historiens. Tant en Allemagne qu'en France, pays sur lesquels portent ma
recherche, c'est à partir des années 1980 que sont publiés les premiers travaux
portant sur une histoire institutionnelle de la télévision, mais c'est seulement
depuis une dizaine d'années que les historiens s'intéressent à la programmation
et aux programmes, aux contenus des émissions, et en ce qui nous
concerne, aux représentations historiques façonnées et transmises par ce
média.
Comment expliquer cet intérêt tardif des historiens pour les émissions
télévisuelles? À la mésestime dans laquelle est tenue l'image et la crainte de
ne pas maîtriser son langage, s'ajoute le fait que la télévision se prête mal à
l'enquête historique. En effet, son mode de fonctionnement n'est pas vécu sur
la longue durée mais sur celui de la quotidienneté fondée sur l'effacement et
le recouvrement permanent. Autrement dit, une fois diffusée, on ne revient
pas sur une émission mais on réfléchit plutôt à celles qui vont suivre. Ainsi,
6. Financée par le FNRS. La thèse a été récompensée par le Prix de la Recherche (2007) de
l'Inathèque de France (Institut national de l'audiovisuel).
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [253]

l'histoire de la télévision semble s'abolir dans sa consommation instantanée.
Ce constat relatif au fonctionnement propre de la télévision a une conséquence
directe sur la quantité et la qualité des sources disponibles pour
l'étude historique des programmes. L'historien se retrouve pour ainsi dire en
panne de carburant: les sources audiovisuelles et écrites, quand elles existent,
sont éparpillées, précaires et lacunaires. De fait les chaînes ne mènent aucune
politique systématique d'archivages des documents qui accompagnent la
création des programmes: la conservation des documents varie selon les pays,
les époques et l'importance que les chefs d'unité de programmation lui accordent.
Ces sources sont pourtant fondamentales car elles renseignent sur les
différentes étapes qui ont abouti à la diffusion de l'émission, aux discussions
et tractations menées entre les trois pôles principaux que sont le diffuseur, le
réalisateur et le producteur. Il est également important de signaler que le fait
de repérer un programme, de créer des corpus d'émissions, première étape de
la recherche, n'implique pas pour autant d'avoir accès à l'émission, donc de la
visionner, condition sine quo non de son analyse.
Face aux difficultés engendrées par le caractère précaire et lacunaire des
sources, les historiens ont adopté différents angles d'approche, ou stratégies,
afin d'écrire l'histoire des programmes télévisuels. Disons, pour faire court,
que la tendance générale consiste à inventorier les émissions historiques,
portant sur un sujet et sur un genre télévisuel précis ou non. L'objectif est de
pointer les thèmes qui y sont abordés, en replaçant peu ou prou les programmes
dans le cadre d'une histoire institutionnelle du média et de ses acteurs. Si
cette approche permet de dégager les grandes tendances, les continuités et les
ruptures dans le traitement de l'histoire à la télévision, elle ne permet pas,
pour diverses raisons, de visionner l'ensemble des programmes cités. Ce type
d'études se borne alors à transmettre un résumé approximatif, voire dans
certains cas, erroné, de l'émission et véhicule, en outre, un savoir livresque du
document audiovisuel et non un savoir qui intègre ses qualités propres, que
sont l'image et le son.
Il m'a donc semblé intéressant de m'éloigner d'un discours globalisant sur
la télévision et d'un savoir livresque de ses programmes pour réaliser une
anatomie des films documentaires allemands et français, réalisés entre 1960
et 2000, et portant sur les persécutions, la déportation et l'extermination des
Juifs. Je ne dirai ici que quelques mots sur l'intérêt de comparer, ou plutôt
d'écrire en parallèle une histoire des représentations documentaires françaises
et allemandes. L'intérêt majeur d'une telle mise en perspective tient à la
possibilité de sortir des enjeux nationaux inhérents au film documentaire et
d'évaluer, l'importance supposée de tel film. Citons un exemple. Dans le
[254] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

débat franco-français, Shoah, film de Claude Lanzmann, est considéré par la
majorité des critiques et des historiens comme une œuvre qui a révolutionné
l'écriture documentaire de l'histoire des Juifs sous le nazisme. Or, en élargissant
le cadre de ma recherche aux films qui sont produits au même moment,
voire même quelques années auparavant, je me suis rendue compte de la
nécessité de relativiser le bouleversement engendré par Shoah, parce que le
dispositif filmique et l'approche de Lanzmann sont également de mises, au
même moment, dans les documentaires allemands.
C'est précisément en réalisant une anatomie des films documentaires, qui
consiste à disséquer les traces sonores, visuelles, scripturales du récit, qu'on
parvient à dégager les œuvres qui marquent réellement une césure, parce
qu'elles installent un nouveau modèle de représentation. J'ai donc mis au
point une grille de lecture qui pose toute une batterie de questions aux traces
du récit documentaire en attachant une attention particulière à ce que je
considère comme les deux piliers du documentaire historique: à savoir
l'image d'archives et le témoignage des acteurs de l'époque. Mon objectif a
donc été de traquer les métamorphoses du statut et de la fonction des
témoignages et des images d'archives au sein du récit.
Ce prisme d'analyse pourrait, en quelque sorte, s'appliquer à l'ensemble des
documentaires portant sur l'histoire contemporaine et l'histoire du temps
présent. Mais, il comporte un intérêt particulier lorsqu'il s'agit d'examiner les
représentations documentaires de la destruction des Juifs d'Europe. En effet,
comment représenter, via l'image d'archives et le témoignage, de donner,
pour reprendre le titre de cette étude, à "voir" et à "entendre" la destruction
des Juifs d'Europe quand on sait que hormis quelques lots de photographies et
un petit film sur les tueries en plein air, il n'existe pas, du moins à ce jour,
d'images de l'extermination dans les chambres à gaz (sort qui attendait la
majorité des déportés Juifs); et quand on sait qu'à l'exception des tueurs SS,
d'un nombre infime de rescapés des fusillades et des hommes des Sonderkommando,
il n'existe par définition aucun témoin de l'extermination. Les
réalisateurs butent donc sur une aporie relative à l'effacement systématique
des traces de la destruction mis en œuvre par les nazis. Ainsi l'examen de
l'usage de l'image d'archive et du témoignage permet de dégager les stratégies
mises en place, au cours du temps, par les réalisateurs pour contourner cette
aporie; et jette également un éclairage sur la définition fluctuante de l'événement,
sur les déplacements de regards et de sens portés sur le matériel
iconographique et sur les souvenirs des acteurs de l'époque, qui bousculent
immanquablement la perception de l'histoire des Juifs sous le nazisme.
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [255]

Citons un exemple concret en évoquant la manière dont ces événements
sont abordés dans les premiers films, portant explicitement sur le sujet, et qui
sont réalisés dans les années 1960. Ces documentaires pionniers, comme
Mein Kampf de l'Allemand Erwin Leiser et Le temps du ghetto du Français
Frédéric Rossif, s'appuient quasi exclusivement sur les images prises par les
nazis, et dans une moindre mesure sur celles réalisées par les Alliés lors de
l'ouverture des camps de concentration, pour relater l'histoire des Juifs sous le
nazisme. Ils accordent à ce matériel un pouvoir d'authentification. Autrement
dit, les images d'archives sont érigées au rang de témoins objectifs, voire de
preuves historiques, des événements relatés. C'est leur existence qui détermine
le traitement ou non de tel événement tandis que le discours que le
réalisateur leur appose, via la toute puissante voix off, est façonné en dehors
d'elle. Cette écriture documentaire domine les films réalisés dans les 1960
mais est également de mise dans des films réalisés ultérieurement, comme
dans De Nuremberg à Nuremberg, autre film de Frédéric Rossif, réalisé, cette
fois, en 1988.
En analysant la manière dont sont agencées et utilisées ces images, j'ai
détecté trois méprises. La première est d'accorder un poids excessif aux
événements dont il subsiste des images. Puisqu'il existe un nombre
conséquent de photographies et de prises de vue du ghetto de Varsovie, la
ghettoïsation devient le paradigme du sort des Juifs sous le nazisme, en lieu
et place de l'extermination dans les chambres à gaz-crématoires. La seconde
méprise, tributaire de la volonté d'illustrer à tout prix par des images les faits
énoncés par la voix off, aboutit à des contre-emplois dans l'usage du matériel,
et donc à une manipulation de l'image, dont l'exemple le plus répandu est
d'illustrer l'entrée dans les chambres à gaz par des photographies montrant
des Juifs juste avant d'être fusillés par les commandos SS et leurs auxiliaires.
La troisième méprise, sans doute la plus importante, tient à la difficulté de
déjouer le caractère idéologique véhiculé par l'image nazie. En effet,
l'essentiel du matériel iconographique disponible a été réalisé à des fins de
propagande. Hitler, les élites du parti et les événements officiels, comme les
annexions et les opérations militaires, y jouent un rôle central. À l'inverse, la
population allemande et les victimes du régime, dont les Juifs, sont présentées
comme une masse informe, comme des figurants de leur propre histoire.
De plus, les images montrant les Juifs sont la plupart polluées par le regard
antisémite du cameraman ou du photographe et par la mise en scène très codifiée
opérée par les équipes cinématographiques nazies. Même si ils tentent,
à des degrés divers, de déjouer le caractère idéologique de l'image nazie, ces
documentaires, en diffusant telles quelles ces images, calquent en partie la
ligne édictée par la politique nationale-socialiste, leur angle d'approche est
[256] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

celui de l'exécuteur. La marginalisation des autres protagonistes, dont les
victimes, est renforcée par le fait que le témoignage des acteurs de l'époque
n'est pas encore sollicité par le réalisateur.
Ainsi, les réalisateurs pionniers ne se confrontent pas, mais ignorent plutôt
la difficulté, voire l'impossibilité de représenter l'extermination des Juifs via
les images d'archives. Cette ultime étape du processus n'est donc pas encore
au centre des représentations documentaires. Elle le deviendra à partir de la
fin des années 1970 avec des films qui sont précisément construits autour et
sur l'absence de traces de la destruction des Juifs. Shoah de Claude
Lanzmann est sans nul doute l'exemple le plus célèbre de cette catégorie de
films: l'image d'archive y est exclue et le récit est porté par les témoins directs
du meurtre de masse, les rescapés des Sonderkommando et les anciens nazis,
tandis que le réalisateur se rend sur les lieux du crime pour révéler l'absence
de traces matérielles de l'extermination. Mais, je l'ai dit, d'autres réalisateurs,
allemands ou français, tels Ebbo Demant et Alain Jaubert, visent, au même
moment, un objectif similaire à Lanzmann, via l'esquisse d'autres procédés
filmiques. 7
Ceci étant, gardons-nous de verser dans l'anachronisme et de stigmatiser
les films réalisés au début des années 1960, et leurs auteurs, fascinés par le
pouvoir d'authentification de l'image d'archives: d'un côté, et j'y reviendrai,
ces réalisateurs œuvrent dans un désert historiographique, puisqu'à l'époque
l'histoire des Juifs sous le nazisme est marginalisée dans les milieux scientifiques;
de l'autre, ils ne sont pas armés de nos connaissances récentes sur le
matériel subsistant ou, au contraire, inexistant. Dès lors, leur manque de distance
critique par rapport à l'image s'explique également par le fait qu'ils ne
pouvaient juger, faute d'un regard panoptique sur le matériel iconographique,
de la valeur de certaines images.
Parallèlement à cette analyse des dispositifs filmiques, qui permet de retracer
l'évolution de la perception de l'événement historique dans les représentations
documentaires, il m'a semblé pertinent d'élargir la focale au contexte
mémoriel de la réalisation et de la diffusion des films afin d'évaluer le degré
de singularité du discours élaboré par le réalisateur. Au sein de ce contexte
mémoriel et des différents vecteurs qui le nourrissent, j'ai choisi de me
concentrer sur les liens qu'entretient le documentaire avec l'historiographie.
Autrement dit, l'objectif était de confronter les discours construits, à un moment
donné, par l'historien et par le réalisateur; d'en pointer les divergences et
7. Voir Lagerstrasse Auschwitz, film de Ebbo Demant, réalisé en 1979 et diffusé le 22 avril
de la même année à la Südwestfunk (SWF), membre de l'ARD; et Auschwitz, l'album de la
mémoire, film d'Alain Jaubert, réalisé en 1984 et diffusé sur Antenne 2, le 11 février 1985.
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [257]

les convergences, afin d'évaluer la capacité de la télévision à jouer un rôle
moteur dans la construction de la mémoire. J'ai ainsi pu distinguer trois
étapes relatives au rapport qu'entretient le film documentaire avec la mémoire
savante. Étant donné que c'est à partir des années 1970 que l'étude
scientifique de l'histoire des Juifs sous le nazisme commence à pénétrer la
communauté élargie des historiens, les premiers films portant explicitement
sur le sujet vont combler les lacunes, voire le silence, de l'historiographie.
Dès lors, si ces documentaires pionniers comportent des imprécisions et
erreurs factuelles, ils anticipent le travail de l'historien. L'objectif de ces
réalisateurs était de présenter une synthèse de ce qu'on appelait alors la
barbarie nazie, synthèse où l'extermination systématique des Juifs est
clairement énoncée et où on aborde, sous un angle démystificateur, l'attitude
des populations allemande et française face à la persécution des Juifs. 8 Les
années 1970 et 1980 incarnent la deuxième étape de la relation entre les
représentations documentaires et historiennes. Alors que cette histoire cesse
d'être marginalisé par les historiens et que le nombre d'études scientifiques se
multiplie, des réalisateurs se penchent sur des sujets, soit toujours ignorés par
la recherche historique, soit en train d'être examinés par les historiens: à titre
d'exemple, des réalisateurs traitent de l'expérience limite vécue par les
hommes des Sonderkommando, des motivations qui ont poussé des
Allemands à participer à l'extermination, et des comportements de la
population allemande, étonnamment pas des comportements de la population
française, face à la persécution des Juifs. 9 Ainsi, en amont de la période
étudiée, le film comble les lacunes de l'historiographie pour ensuite
compléter voire accompagner les résultats de la mémoire savante. La
troisième étape débute à la fin des années 1980 et est toujours de mise à
8. Voir, entre autres, Mein Kampf et Eichmann und das dritte Reich, documentaires de Erwin
Leiser réalisés respectivement en 1960 et 1961 pour le cinéma et diffusés trente ans plus tard à
la télévision (le premier, le 8 avril 1995 sur Arte, le second, le 24 avril 1995 sur la ZDF); Le
temps du ghetto de Frédéric Rossif, projeté au cinéma en 1961 et diffusé le 24 août 1964 sur la
deuxième chaîne de télévision française; Der SS-Staat, huitième volet de la série en quatorze
épisodes, Das dritte Reich, dirigée par Heinz Huber et diffusée entre octobre 1960 et mai 1961
sur le programme commun à tous les membres de l'ARD; et Auf den Spuren des Henkers.
Adolf Eichmann, film de Peter Schier-Gribowski, diffusé le 11 avril 1961, jour d'ouverture du
procès Eichmann, sur le premier programme de l'ARD.
9. Voir, entre autres, Lagerstrasse Auschwitz (cf. supra); Zeugen. Aussagen zum Mord an
einem Volk (deux volets) et Ein einfacher Mensch, films de Karl Fruchtmann, réalisés en 1981
et 1986 et diffusés respectivement les 15 et 22 mars 1981 sur le premier programme de l'ARD
et le 26 janvier 1995 sur Arte; Jetzt – nach so viele Jahre, de Pavel Schnabel et Harald Lüders,
réalisé en 1981 et diffusé le 24 avril de la même année sur l'ARD; et Der Prozess. Eine
Darstellung des Majdanek-Verfahrens in Düsseldorf, trilogie de Eberhard Fechner réalisée en
1983 et diffusée en novembre de l'année suivante sur l'ARD.
[258] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

l'heure actuelle. De manière paradoxale, à partir du moment où le sort réservé
aux Juifs par les nazis est devenu le point de mire de l'historiographie portant
sur cette époque, et que l'historien et son bagage scientifique sont de plus en
plus invités à participer au récit documentaire, j'ai constaté que les films ne
reflètent, pour l'essentiel, aucun des résultats majeurs de la recherche
historique. Au contraire, la tendance, du moins celle qui est diffusée en prime
time parce que susceptibles de réaliser un bon taux d'audience, est de remettre
au goût du jour des interprétations et des thèses qui ont été écartées par les
historiens. 10
Ainsi, la mémoire, nourrie, entre autres, par le vecteur télévisuel, a posé des
questions aux historiens. Or, une fois qu'ils y ont répondu, ils deviennent
inaudibles à la télévision. La programmation des chaînes lors de la commémoration
du soixantième anniversaire de la libération d'Auschwitz, en janvier
2005, est à ce titre exemplative. On a pu y mesurer l'écart entre, d'une part,
les résultats historiographiques, distinguant nettement l'expérience concentrationnaire
de l'entreprise génocidaire, et, d'autre part, la programmation
télévisuelle qui n'a cessé de confondre les deux événements, amalgamant le
sort des différentes catégories de victimes des nazis, et faisant à la fois
d'Auschwitz, le paradigme de l'univers concentrationnaire et de
l'extermination des Juifs.
En conclusion, le prisme d'analyse, à la fois interne et externe, que j'ai mis en
place, a permis d'enrichir l'histoire du film documentaire historique, en tant
que genre cinématographique et télévisuel. Via la dissection des traces
sonores, visuelles et scripturales formant le récit, j'ai de fait été en mesure de
dégager et de dater les différents mouvements et tendances dans l'écriture
documentaire de l'histoire. Cette analyse approfondie du contenu et des
dispositifs filmiques a également permis de lire les étapes par lesquelles la
télévision a progressivement investi, pour finir par se réapproprier, l'histoire
des Juifs sous le nazisme. Enfin, mon approche a tenté de poser la problématique
de la mémoire dans ses rapports avec l'histoire. Alors que la télévision a
d'abord joué un rôle pionnier dans la transmission de ces événements en
anticipant le mouvement historiographique, elle se détourne, depuis une
dizaine d'années, de ses acquis en abordant cette histoire comme un spectacle
divertissant où l'objectif principal semble être davantage de susciter l'émotion
du téléspectateur par la révélation de prétendus scoops que d'apporter sa
10. Les séries documentaires dirigées par l'Allemand Guido Knopp et diffusées sur la ZDF
sont, à ce titre, exemplatives.
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [259]

propre pierre à l'édifice historique et à la transmission de l'histoire des Juifs
sous le nazisme.
Julie Maeck
E. PEETERS, De beloften van het lichaam.
Lebensreform in België, 1890-1940, Katholieke
Universiteit Leuven, Faculteit Letteren, Subfaculteit
Geschiedenis, 2007, promotor: Prof. dr. J. Tollebeek;
___________________ copromotor: Prof. dr. K. Wils_____________________
In de winter van 2005 werd plastisch chirurg Jeff Hoeyberghs tot een
Vlaamse beroemdheid. Hij maakte furore als animator van de populaire
realitysoap De Wellnesskliniek. De soap toonde het reilen en zeilen in
Hoeyberghs gelijknamige privéziekenhuis voor esthetische chirurgie. Aan de
kijkers, maar ook aan de lezers van een aantal licht verteerbare boekjes,
leerde Hoeyberghs dat er 'een kloof gaapt tussen natuur en cultuur'. Hij
bepleitte 'een beter inzicht in het samenspel van overgeleverde instincten en
gedragingen uit de oertijd', om zo 'een wereld van wellness voor iedereen'
binnen bereik te brengen. 'Dat klinkt ambitieus, misschien zelfs pretentieus,
maar een mens moet durven dromen', zo besloot de flaptekst op Hoeyberghs'
boekje Een wereld van wellness. In die woorden, en in de hype die rond De
Wellnesskliniek groeide, kregen de beloften van het lichaam die ik in mijn
proefschrift als een twintigste-eeuwse obsessie heb beschreven, een bijzonder
tastbare vorm.
Hoeyberghs verkocht niet alleen perfecte, vooral vrouwelijke vormen, hij
debiteerde ook een radicale cultuurkritiek. Zijn patiënten, hield de chirurg
vol, voelden zich ongezond, lelijk en ongelukkig, omdat zij het contact met
de natuur waren kwijtgeraakt. Zij waren van zichzelf vervreemd, zoals ook
'onze misvormde wereld' van haar oorsprong was losgeraakt. Hoeyberghs
fulmineerde tegen de al te grote verfijning van de moderne cultuur, oordeelde
hard over de leefgewoonten van obesitaslijders, vertelde trots over de onbewerkte
rauwkost die hij zijn kinderen voorzette. De terugkeer naar de natuur
veronderstelde een zekere graad van ascese – 'instincten en gedragingen uit
de oertijd'.
De cultuurkritiek die ons uit de Wellnesskliniek tegemoet waaide, structureerde
lichamelijke ervaringen, maar reikte tegelijk ook verder dan dat. De
vermeende onnatuurlijkheid had ook gevolgen op het vlak van, zo klonk het
in Een wereld van wellness, 'seks, voeding, religie, opvoeding, en politiek'. Er
[260] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

was nood aan 'een compromisloze analyse van de universele samenlevingsproblemen'.
Het programma was vaag en warrig, maar tegelijk universeel. De
oefening, de correctie, kortom de cultuur van het lichaam beloofde een heel
nieuw en natuurlijker bestaan, zelfs een rechtvaardiger samenleving. Dat
waren inderdaad geen kleine ambities – geen kleine pretenties. Laten wij hen
kort aan een nader onderzoek onderwerpen.
1. EEN CULTUURKRITISCHE BEWEGING
De beloften van het lichaam, net als de cultuurkritiek waarin die beloften
thuishoren, zijn niet eeuwig – zij hebben een geschiedenis. Zij werden
geschapen door een karakteristieke burgerij uit de achttiende en negentiende
eeuw die zichzelf begreep als drager van het graduele proces van de
beschaving. Het was een burgerij die tegelijk ook altijd bleef twijfelen aan
die missie. Rousseau waarschuwde, nog in de achttiende eeuw, voor het
verval dat al besloten lag in de start van de beschaving. Hij wees op de
uiterlijke schijn en de kunstmatigheden waarin de natuurlijke mens – of het
onschuldige kind of de nobele wilde – onontkoombaar verward moest raken
naarmate hij in de beschaafde orde werd opgenomen. Zichzelf beschaven
bleek altijd ook, zichzelf verliezen. Freud legde een eeuw later uit dat de
beschaving de onderdrukking impliceerde van fundamentele, natuurlijke
aandriften. De mens had nood aan cultuur, maar kon daarin tegelijk nooit
gelukkig zijn, zo leek het. Beschaving was verdringing en dus per definitie
neurotisch. Zij was, zoals Nietzsche schreef, 'een permanent legerkamp,
opgetrokken tegen de elementaire levensmachten, tegen het leven zelf'. De
beschaving was, kortom, een noodzakelijk kwaad.
In dat schema konden allerlei soorten van maatschappelijke, culturele,
persoonlijke onvrede altijd ook tegen de beschaving zelf worden gericht. Het
beschavingsbegrip had, zo bleek, een duistere schaduwkant. Naast het
enthousiasme over de stedelijke beschaving, de industriële revolutie en de
technologische vooruitgang klonk er pessimisme over de (te) snelle groei van
de metropolen en over de onhygiënische leefomstandigheden die binnen hun
muren heersten. De radicaliteit van dat tegenvertoog toonde zich opnieuw
heel scherp naar het einde van de negentiende eeuw. Een reeks factoren
maakten het beschavingsbegrip toen opnieuw tot onderwerp van reflectie en
strijd. De snelle uitbreiding van het koloniale imperialisme opende een
caleidoscoop van onbeschaafde tegenwerelden, de nieuwe technologische
doorbraken van de tweede industriële revolutie versterkten ook de kritiek op
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [261]

de technische rede, de vergaande internationalisering van het economische
leven plaatste de nationale tradities waarbinnen het beschavingsideaal was
gecultiveerd, op een nieuwe manier naast elkaar. In de zogenaamde beweging
voor Lebensreform die het onderwerp van dit proefschrift vormt, werd het
nieuwe beschavingsdebat op het scherpst van de snee gevoerd.
Deze Lebensreform had zich tijdens de laatste decennia van de negentiende
eeuw in heel Europa, maar het meest uitgesproken in Duitsland,
gevormd. Haar aanhangers waren in hoofdzaak uit de burgerlijke middenklassen
afkomstig. Zij hielden hun tijdgenoten voor dat de snelle industrialisering
en verstedelijking oude evenwichten had verstoord. Zij bekritiseerden
de transformatie van het voorouderlijke landschap, vreesden fysieke
degeneratie en klaagden over de psychische belasting die het snelle stedelijke
leven met zich meebracht. Zij deelden, naast die cultuurkritiek, ook een
strategie. Lebensreformers geloofden dat de vermeende 'kunstmatigheid' en
'overbeschaving' kon worden overwonnen met behulp van individuele
lichaamscultuur. Zij stelden hun hoop op natuurlijke geneeswijzen, vegetarische
diëten, naturisme. Of nog: op de weigering van alcohol en tabak, van
vaccinatie en van schoolse opvoeding. Gesellschaftsreform begon voor hen
bij Selbstreform.
In mijn proefschrift heb ik de ontwikkeling van deze beweging voor
Lebensreform binnen een Belgische context onderzocht – een context die al
veel langer dan de Duitse door grootindustrie en massale verstedelijking was
getekend. De receptie en toe-eigening van de Lebensreform in België was
niet het werk van een strak omlijnde organisatie. Eerder was er sprake van
een los netwerk van zeer uiteenlopende projecten, net zoals ook de Duitse
Lebensreform een heterogeen netwerk had gevormd. In het Belgische
netwerk konden niettemin drie centrale knooppunten worden aangeduid.
Katholieke natuurgenezers, in de eerste plaats, importeerden vanaf de jaren
1890 het succes van Duitse hydrotherapeuten; vrijzinnige vegetariërs, in de
tweede plaats, schakelden zich in dezelfde jaren in binnen een Duits-
Europese beweging. Naturisten, in de derde plaats, voerden na de Eerste
Wereldoorlog ook de Duitse Freikörperkultur in. Die verschillende takken
raakten verknoopt met perifere stromingen, zoals de geheelonthouding, het
liberale en anarchistische feminisme, de spiritueel georiënteerde theosofie, de
Reformpädagogik of de tuinwijkgedachte. Het was een vormelijk veelzijdig,
maar naar ambities en pretenties zeer samenhangend netwerk.
[262] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

2. IDEËNHISTORISCHE EN SOCIAALHISTORI
SCHE ONDERZOEKSTRADITIES
De studie van de lichamelijke beloften die binnen dat netwerk groeiden,
vraagt om een nieuw onderzoeksperspectief. Concrete, dagelijkse praktijken
staan in dit boek centraal, kleine gebaren eerder dan (alleen maar) grote
ideeën, een lifestyle eerder dan een ideologie. Daarmee wordt afgeweken van
een traditie van historisch onderzoek naar de Lebensreform dat zich in twee
fasen heeft ontwikkeld. In een eerste fase, tijdens de jaren 1960 en 1970,
stonden vooral ideeënhistorische wortels centraal. De Nederlandse historicus
Jan Romein beschreef de Lebensreform als een ideologie – de ideologie van
een stuurloze burgerij die haar negentiende-eeuwse zekerheden voorzichtig
onder kritiek stelde, zonder daarvan evenwel al echt afscheid te willen
nemen. Ook voor Duitse historici uit deze onderzoekstraditie – ik noem
slechts Janos Frecot en Wolfgang Krabbe – was de Lebensreform een Fluchtbewegung
van een verwarde burgerij die, tegelijk stuurloos en gefrustreerd,
een onmogelijke derde weg zocht tussen negentiende-eeuws kapitalisme en
modern socialisme. De Lebensreform was in dit verhaal niets meer geweest
dan een doodlopend spoor, een verwarde en contradictorische ideologie die
op het breukvlak tussen de negentiende en de twintigste eeuw niet meer bij
het oude, maar ook nog niet bij het nieuwe paste.
In een tweede onderzoekstraditie, die vanaf de jaren 1990 vorm kreeg,
groeide een preciezer en genuanceerder beeld. Het ideeënhistorisch perspectief
werd ingeruild voor een meer sociaalhistorische focus, de specifieke
middenklasseachtergrond van allerlei Lebensreformers werd met cijfermateriaal
gestaafd en het negatieve beeld van Romein en Krabbe werd bijgesteld.
In de studies van, bijvoorbeeld, Eva Barlösius en Michael Hau werd de
terugkeer naar de natuur niet als vlucht uit de moderne wereld, maar net als
geëngageerde bijdrage aan die wereld beschreven. Er werd opgemerkt dat
Lebensreformers het dagelijkse leven onderwierpen aan een strakke
'rationalisering' en 'reglementering', de gezondheidsidealen van de beweging
werden nu gezien als een van de 'regulerende' en 'disciplinerende' gestalten
van een moderne hygiënische cultuur. De Lebensreform kon in dit perspectief
tot uitdrukking worden van nieuwe vormen van wetenschap en politiek, zoals
het in de Nederlandse bijdrage van Frank Huisman en Henk te Velde klonk.
Niet van een antimoderniteit maar van een andere moderniteit, zoals de
Duitse historicus Thomas Rohkramer schreef.
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [263]

3. EEN LICHAMELIJK PERSPECTIEF
In dit proefschrift is bijzonder veel aan deze tweede onderzoekstraditie
ontleend. Ook hier is de cultuurkritiek van de Lebensreform behandeld als
een bij de tijd passende werkelijkheid, eerder dan als een gedateerd verzet.
Toch is tegelijk gepoogd om in dit boek een stap verder te zetten. In plaats
van anonieme, collectieve en massieve processen – als 'rationalisering' en
'disciplinering' – staan hier concrete, lichamelijke praktijken centraal. Niet als
illustraties van omvattender processen, maar als important events in their
own right. Pas in de lichamelijke oefening, zo luidt de stelling van dit boek,
werd het Lebensreformideaal zichtbaar en tastbaar. Die oefening opende een
individuele ervaring, in plaats van een massief vertoog.
Natuurlijk bleef de ervaring en perceptie van het lichaam ook in de
Lebensreform bemiddeld door culturele voorstellingen, door specifieke
metaforen. Net zoals de lichaamscultuur van Hoeyberghs, kon ook de
lichamelijkheid van de Lebensreformers niet zonder taal, niet zonder
geëxpliciteerde ambities, niet zonder pretenties. Niettemin is er nood aan een
geïntegreerde studie van deze culturele ambities – niet als abstracte theorieën,
maar als structurerende categorieën van een ervaring. Een ervaring waarin de
onvrede met de moderniteit die zo typisch wordt geacht voor de late negentiende
en vroege twintigste eeuw, voor de tijdgenoten zelf zichtbaar en voelbaar
werd. Waarin de cultuurkritische opwinding zich in de (geconstrueerde)
lichamen leek vast te zetten. Waarin nervositeit en degeneratie, passie en
harmonie, raciaal verval en raciale regeneratie zich konden materialiseren.
Pas in dat lichamelijke vertoog, kreeg de zogenaamde 'zieke stad' impact en
betekenis; kreeg de 'overbeschaving' een gezicht, kreeg de moderniteit haar
symptomen. Cultuurkritiek was niet alleen een zaak van grote theorieën,
maar ook van impliciete themata. Zij was een kader voor het alledaagse.
In dit boek is niet alléén de belichaming van een cultuurkritiek beschreven.
Evengoed zijn de nieuwe betekenissen aangeduid waarmee het lichaam zelf
werd beladen. In navolging van historici als George Mosse is geprobeerd
opnieuw zichtbaar te maken hoe het lichaam zich sinds het einde van de
negentiende eeuw leek te emanciperen van de eeuwenoude onderschikking
aan de geest. In moderne sportbeoefening en Spacultuur, jeugdbeweging en
Lebensreform werden lichamen zichtbaarder, zij werden ook anders. Het
naakte lichaam werd een beeld van gezondheid en kracht, terwijl ook het
klassieke Griekse schoonheidsideaal opnieuw zijn plaats opeiste. Het lichaam
als plaats van zonde en verderf, leek achter de horizon te verdwijnen.
Tegelijk werd het lichaam inzet van een heftig medisch debat, waarin
[264] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

natuurgenezers en vegetariërs eeuwenoude vitalistische en holistische
begrippen probeerden te rehabiliteren, tegenover een bacteriologische
revolutie. Die revolutie verkoos de bestrijding van de externe ziekteoorzaak
–de ziektekiem – boven de versterking van de constitutie, al waren de
tegenstellingen niet altijd en overal zo sterk als soms door medische historici
is voorgesteld. Even dubbelzinnig was het gevecht over de plaats van de
ongediplomeerde lekengenezer op een medische markt die steeds sterker door
professionals werd beheerst. Ook daar hadden Lebensreformers en
mainstream soms meer gemeen dan op het eerste zicht gedacht.
4. BELGISCHE KADERS
Welke voordelen schuilen er in de keuze deze Lebensreform precies in een
Belgische context te willen onderzoeken? Dit onderzoek helpt het beeld van
de Lebensreform als een eng-Duitse specificiteit te nuanceren. De terugkeer
naar het lichaam en de natuur was een veel omvattender verschijnsel. Dat
beeld wordt trouwens sinds de tweede fase van het Lebensreformonderzoek
ook door andere studies ondersteund. Recent onderzoek naar de Lebensreform
in Frankrijk, in Groot-Brittannië en in mindere mate Nederland
demonstreert de ontwikkeling van natuurgeneeskunde en vegetarisme in heel
verschillende lokale tradities. En wie zich de geschiedenissen voor de geest
roept van John Harvey Kellog en Sylvester Graham, geschiedenissen van
ontbijtgranen en vegetarisme, moet zich de Lebensreform zelfs voorstellen
als een trans-Atlantische, westerse beweging.
Dat gezegd zijnde, vormt het Belgische voorbeeld ook inhoudelijk een interessante
gevalstudie, waarover tot nog toe slechts beperkter deelonderzoek
is verricht. Een gevalstudie die niet alleen iets nieuws kan leren over de
Lebensreform, maar ook over bekende, Belgische kaders. Zo wordt in deze
studie, bijvoorbeeld, een zicht geboden op een uitgesproken katholieke
Lebensreform – een variante die in het internationale onderzoek tot nog toe
onderbelicht is gebleven. Die kleinsteedse, provinciale en katholieke Lebensreform
bleef een ambigue aangelegenheid; tegelijk Rooms en rebels, tegelijk
streng in de thomistische leer en vagelijk pantheïstisch. Maar ook het
voorbeeld van het Belgische vegetarisme, dat vooral door overtuigde
vrijzinnigen werd uitgedragen, bood een markante gevalstudie. Hier werd de
Lebensreform ingepast in een sciëntistische, bij momenten positivistische
retoriek. En toch speelden ook hier vage religieuze noties. Het waren
begrippen die refereerden aan de theosofie, aan het hindoeïsme en aan andere
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [265]

oosterse filosofieën. Ook hier viel een spirituele, pantheïstische inslag vast te
stellen die in de studie van de religieuze beleving van het fin de siècle
mogelijk moet worden geherwaardeerd – en dat aan beide zijden van de
levensbeschouwelijke barrière.
Belgisch waren niet alleen de levensbeschouwelijke contexten waarin de
Lebensreform in België floreerde. Belgisch waren ook de politieke begrippen
met behulp waarvan de beloften van het lichaam werden gestructureerd. De
samenleving was voor Lebensreformers een echte body politic. Wie zichzelf
van de onnatuurlijke levenswijze genas, genas de samenleving. Wie omgekeerd
de Selbstreform weigerde, mocht volgens Lebensreformers alle andere
sociale of politieke ambities opbergen. Dat apolitieke idee gedijde in zeer
verscheiden ideologische contexten. In de behoudend-katholieke wereld van
de natuurgeneeskunde, binnen de sociaaldemocratische, progressief-liberale
en radicaal-anarchistische kaders van het vegetarisme, zelfs binnen de totalitair-linkse
en totalitair-rechtse vertogen van een naturistische minderheid. En
toch: de natuurlijke metaforen waarvan de beweging zich bediende – de
'harmonische toekomst', 'de nieuwe gemeenschap', 'het gezonde ras' – konden
dan wel raken aan politieke vertogen en bijwijlen kwetsbaar maken voor
recuperatie, de lichamelijke ervaring bleef altijd ook botsen met die politiek –
en met háár ambities.
5. BRONNEN EN COMPOSITIE
Ik besluit dit overzicht met een woord over het bronnenmateriaal. Dit verhaal
is niet geschreven op basis van serieel archiefmateriaal, dat was voor de
Lebensreform niet voorhanden. Wel werd een bijna antropologisch gebruik
gemaakt van heel diverse fragmenten, van verschillende perspectieven op
dezelfde praktijken. Tussen die praktijken heb ik betekenisverbanden
gezocht. Binnen die betekenisverbanden is een Lebensreform zichtbaar
geworden, maar is tegelijk een Lebensreform geconstrueerd. Er is daarbij
ruim gebruik gemaakt van privéarchieven, van persoonlijke notities,
briefwisseling en fotomateriaal en een enkele keer ook van interviews met
verwanten van deelnemers aan de beweging. Gerechtelijke en andere
overheidsarchieven hebben geholpen om de burgerrechtelijke situatie van een
aantal Lebensreformers te verhelderen. In hoofdzaak steunt dit boek echter op
de studie van een lange reeks apologetische en programmatische geschriften
van Lebensreformers zelf. Dat materiaal is aangevuld met publicaties van
uitgesproken tegenstanders, van algemeen-culturele bladen en avant-
[266] BTNG | RBHC, XXXVIII, 2008, 1-2

gardebladen, medische vakbladen en kranten om de bredere impact van de
Lebensreform te wegen op wetenschappelijk gebied, op het maatschappelijke
debat, op het gebied van de populaire cultuur en de politiek.
Het verhaal dat op basis van dit materiaal is geschreven en dat zijn
vertrekpunt vindt omstreeks 1890, eindigt in 1940. Het Lebensreformnetwerk
dat ik rond de genoemde drie knooppunten heb gereconstrueerd, viel dan uit
elkaar. Een definitief einde markeerde de Tweede Wereldoorlog echter niet.
Natuurgenezers, vegetariërs en naturisten leken hun invloedssfeer vanaf de
jaren 1970 immers gestadig opnieuw uit te breiden. In een commerciële
gezondheidscultuur keerden de oude praktijken en ideeën soms nauwelijks
gewijzigd terug. Of in die praktijken dezelfde ambities werkzaam waren als
in de oudere, oorspronkelijke Lebensreform, is een vraag die verder onderzoek
behoeft. Ook de vraag naar de pretenties die in De Wellnesskliniek
leefden, kan alleen in zulk vervolgonderzoek worden beantwoord.
Evert Peeters
DOCTORALE PROEFSCHRIFTEN | THÈSES DE DOCTORAT [267]