De geschiedenis van het schrift - Koninklijke Bibliotheek van België
De geschiedenis van het schrift - Koninklijke Bibliotheek van België
De geschiedenis van het schrift - Koninklijke Bibliotheek van België
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
PEDAGOGISCH DOSSIER<br />
WIE SCHRIJFT, DIE BLIJFT.<br />
DE GESCHIEDENIS VAN HET SCHRIFT<br />
INHOUDSOPGAVE<br />
I. Wat is <strong>schrift</strong>? 2<br />
II. Wanneer ontstond <strong>schrift</strong>? 3<br />
2.1 Van prehistorie naar historie: <strong>het</strong> ontstaan <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>schrift</strong> 3<br />
Mesopotamië 4<br />
Egypte 5<br />
Indusvallei 5<br />
2.2 <strong>De</strong> verspreiding <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>schrift</strong> 6<br />
III. <strong>De</strong> evolutie <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>schrift</strong> 7<br />
3.1 Lettertekens 7<br />
3.2 Schriftdragers 8<br />
3.3 Schrijfrichtingen 8<br />
3.4 Nieuwe <strong>schrift</strong>en <strong>van</strong>daag 9<br />
BIBLIOGRAFIE 10<br />
Educatieve dienst - KBR 1
I. WAT IS SCHRIFT ?<br />
Schrift is een systeem <strong>van</strong> grafische tekens<br />
waarmee één of meerdere talen worden genoteerd<br />
met als doel die ta(a)l(en) te kunnen bewaren en<br />
doorgeven. We staan er niet vaak bij stil, maar <strong>het</strong><br />
<strong>schrift</strong> dat wij <strong>van</strong>daag gebruiken is al eeuwen<br />
oud. Dat wil daarom niet zeggen dat <strong>het</strong> oudste<br />
<strong>schrift</strong> er precies <strong>het</strong>zelfde uitzag als <strong>van</strong>daag.<br />
Evenmin ziet <strong>het</strong> <strong>schrift</strong> dat mensen <strong>van</strong>daag<br />
schrijven er overal <strong>het</strong>zelfde uit: hoe wij in<br />
Europa schrijven is heel anders dan de manier<br />
waarop de mensen in Azië dat doen. Er zijn<br />
doorheen tijd en ruimte verschillende soorten<br />
<strong>schrift</strong> ontstaan en of weer verdwenen.<br />
<strong>De</strong> belangrijkste indeling tussen soorten <strong>schrift</strong><br />
is die tussen beeld- en klank<strong>schrift</strong>.<br />
Beeld<strong>schrift</strong> is <strong>schrift</strong> waarbij afbeeldingen<br />
taal weergeven. Er zijn tekens die een ding of<br />
wezen verbeelden (pictogrammen),<br />
tekens die een<br />
idee of concept weergeven<br />
(ideogrammen) en tekens<br />
die een woord voorstellen<br />
Chinees teken voor<br />
‘vuur’<br />
heeft een eigen teken.<br />
2<br />
(logogrammen).<br />
Beeld<strong>schrift</strong> bestaat vaak<br />
uit duizenden tekens. Ieder<br />
woord, idee of concept<br />
Bij klank<strong>schrift</strong> of fonetisch <strong>schrift</strong> leggen<br />
tekens de klanken <strong>van</strong> woorden vast (fonogrammen),<br />
waardoor je er veel minder nodig hebt.<br />
Daar waar je bij beeld<strong>schrift</strong> bijvoorbeeld drie<br />
verschillende tekens nodig hebt om de woorden<br />
zon, zoon en zone uit te beelden, gebruik je bij<br />
beeld<strong>schrift</strong> grotendeels dezelfde tekens. Beide<br />
<strong>schrift</strong>en bestaan al millennia en worden tot op<br />
de dag <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag gebruikt.<br />
Schrift dient om een bepaalde boodschap<br />
over te brengen. Maar die boodschap bestaat<br />
daarom niet altijd uit woorden. Schrift kan ook<br />
dienen om wiskundige grootheden te noteren,<br />
zoals cijfers. Ook muziek kan worden genoteerd.<br />
<strong>De</strong> Grieken waren de eersten die een<br />
systeem bedachten om muziek te noteren; zij<br />
schreven letters <strong>van</strong> <strong>het</strong> alfabet boven de tekst<br />
om de noten aan te duiden die moesten worden<br />
gezongen. In de middeleeuwen raakte <strong>het</strong><br />
Griekse systeem in onbruik en kwam een nieuw<br />
in de plaats. Boven de noten werden <strong>van</strong>af dan<br />
accents aigus of accents graves (neumen) geplaatst<br />
om aan te geven of de melodie naar boven of naar<br />
beneden ging. Men bedacht ook een notenbalk<br />
<strong>van</strong> 4 regels, waarbij de hoogte <strong>van</strong> de noten<br />
Partituur met neumen, © KBR<br />
Educatieve dienst - KBR
nauwkeurig werd aangegeven, maar niet <strong>het</strong> ritme<br />
waarin deze noten moesten worden gezongen.<br />
Met de intrede <strong>van</strong> de meerstemmige of<br />
polyfone muziek in de 13 de eeuw veranderde dat<br />
laatste en verscheen er een vijfde regel op de<br />
II. WANNEER ONTSTOND SCHRIFT?<br />
Ongeveer vijfduizend jaar geleden vond de<br />
mens <strong>het</strong> <strong>schrift</strong> uit. Voor <strong>het</strong> eerst ontstond een<br />
systeem waarmee non-verbale boodschappen<br />
konden worden bijgehouden en doorgegeven.<br />
Voorlopers <strong>van</strong> deze non-verbale manier <strong>van</strong><br />
communiceren zijn terug te vinden in de grotten<br />
<strong>van</strong> Lascaux (Frankrijk) en Altamira (Spanje). <strong>De</strong><br />
tekeningen op de rotswanden zijn verhalen die<br />
mensen in de prehistorie aan elkaar doorgegeven<br />
hebben. Mensen tekenden wat voor hen belangrijk<br />
was, zoals jacht- en oorlogstaferelen.<br />
Dat deze tekeningen voorlopers zijn <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
<strong>schrift</strong> en niet <strong>het</strong> werkelijke begin er<strong>van</strong>, heeft<br />
twee redenen. Enerzijds gaat <strong>het</strong> om een heel<br />
notenbalk. In de 17 de eeuw ontstond de moderne<br />
muzieknotatie: men voegde een maatstreep en<br />
aanwijzingen <strong>van</strong> nuance en beweging (hoe<br />
traag, hoe snel iets moest worden gespeeld) toe.<br />
Muzieknoten zijn <strong>het</strong> alfabet <strong>van</strong> de muziek.<br />
2.1 VAN PREHISTORIE NAAR HISTORIE: HET ONTSTAAN VAN HET SCHRIFT<br />
beperkte vorm <strong>van</strong> communicatie (concrete<br />
zaken, niets abstracts). Anderzijds is er geen<br />
sprake <strong>van</strong> een eenduidig systeem. Er werd bijvoorbeeld<br />
niet systematisch dezelfde afbeelding<br />
voor <strong>het</strong>zelfde woord of dezelfde klank<br />
gebruikt. Vanaf 3000 v.C. was dat wel <strong>het</strong> geval.<br />
<strong>De</strong> uitvinding <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>schrift</strong> kenmerkt de overgang<br />
<strong>van</strong> prehistorie naar historie.<br />
<strong>De</strong> komst <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>schrift</strong> lokaliseerde zich<br />
op <strong>het</strong>zelfde ogenblik op drie verschillende<br />
plaatsen:<br />
Grot <strong>van</strong> Pech Merle, Frankrijk<br />
Educatieve dienst - KBR 3
• MESOPOTAMIË<br />
Een eerste plek was Mesopotamië, <strong>het</strong> huidige<br />
Irak. Daar vonden de Sumeriërs <strong>het</strong> spijker<strong>schrift</strong><br />
uit. Dat <strong>schrift</strong>, genoemd naar de bijzondere<br />
vorm <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>schrift</strong> waar<strong>van</strong> de tekens in<br />
zachte klei werden aangebracht, kreeg 5.000 jaar<br />
geleden haar definitieve vorm. Vervolgens gaat<br />
<strong>het</strong> spijker<strong>schrift</strong> evolueren. In <strong>het</strong> begin werd<br />
<strong>het</strong> <strong>van</strong> boven naar onder gelezen, later <strong>van</strong> links<br />
naar rechts. Uiteindelijk zullen de pictogrammen<br />
(een onderwerp = een teken) een kwartslag<br />
draaien en verliezen ze hun beeldbetekenis. Het<br />
worden klanktekens in plaats <strong>van</strong> beeldtekens.<br />
Vanaf dan verwezen ze naar de klank <strong>van</strong> de<br />
gesproken taal. Het spijker<strong>schrift</strong> verspreidde<br />
zich <strong>van</strong>uit Mesopotamië verder naar <strong>het</strong> Oude<br />
Nabije Oosten, Anatolië en <strong>het</strong> huidige Iran. Het<br />
werd <strong>het</strong> internationale handels<strong>schrift</strong>.<br />
4<br />
Wist je dat…<br />
Kleitablet met spijker<strong>schrift</strong>, © KBR<br />
… de letter ‘A’ al heel oud is? Hij ontstond ongeveer 3.500 jaar geleden in <strong>het</strong> Midden-Oosten. Een rund (of ‘alef’)<br />
was een heel belangrijk dier in de samenleving. Een teken <strong>van</strong> een runderhoofd werd daarom <strong>het</strong> eerste teken in hun<br />
<strong>schrift</strong>. <strong>De</strong> Feniciërs namen de ‘alef’ over, maar kantelden hem en gebruikten hem als medeklinker; de ‘a’ klonk als<br />
een soort keelklank. Na hen namen de Grieken de letter over en bij hen werd <strong>het</strong> wel een klinker die ze ‘alfa’ doopten.<br />
Bij de Romeinen werd de Griekse ‘alfa’ overgenomen als klinker en kreeg ze de vorm zoals wij die <strong>van</strong>daag kennen.<br />
Educatieve dienst - KBR
• EGYPTE<br />
In Egypte deed op dat moment <strong>het</strong> hiërogliefen<strong>schrift</strong><br />
zijn intrede. Anders dan <strong>het</strong><br />
Mesopotamisch <strong>schrift</strong> evolueerde <strong>het</strong> amper in<br />
de ruim 3.000 jaar dat <strong>het</strong> bestond. Van bij <strong>het</strong><br />
begin was <strong>het</strong> ge<strong>schrift</strong> immers geschikt om<br />
zowel concrete als abstracte zaken te<br />
(be)schrijven. Hiërogliefen gaven spreektaal weer,<br />
terwijl <strong>het</strong> spijker<strong>schrift</strong> naar klanken verwijst en<br />
zich op die manier sneller kan aanpassen. Een<br />
tweede verschil waren de onderwerpen waarover<br />
deze twee culturen schreven. Egyptische scribenten<br />
of schrijvers schreven religieuze en historische<br />
traktaten, maar evengoed medische en juridische<br />
literatuur. Het spijker<strong>schrift</strong> bij de Sumeriërs had<br />
- zeker in de beginperiode - vooral economische<br />
doeleinden. Vanuit Egypte verspreidden de hiërogliefen<br />
zich in <strong>het</strong>zelfde gebied als <strong>het</strong> spijker<strong>schrift</strong>.<br />
In beide culturen behoorden de scribenten<br />
<strong>van</strong> de ge<strong>schrift</strong>en tot de elite.<br />
• INDUSVALLEI<br />
Een derde beschaving waar <strong>het</strong> <strong>schrift</strong> 5.000<br />
jaar geleden zijn intrede deed, was nog meer naar<br />
<strong>het</strong> Oosten gelegen. In <strong>het</strong> huidige Pakistan<br />
bloeiden toen de beschavingen Mohenjodaro en<br />
Harappa die steden stichtten en handel dreven.<br />
Het <strong>schrift</strong> <strong>van</strong> de Indusvallei verspreidde zich<br />
in dezelfde gebieden als <strong>het</strong> spijker<strong>schrift</strong> en de<br />
Egyptische hiërogliefen, maar anders dan deze<br />
laatste twee is er verder bitter weinig over dit<br />
<strong>schrift</strong> bekend. Hoewel er enkele duizenden<br />
fragmenten <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>schrift</strong> <strong>van</strong> de Indusvallei<br />
zijn bewaard, bevat dit materiaal zo’n beperkt<br />
aantal lettertekens dat ontcijfering op heden is<br />
uitgesloten. Specialisten opperen dat <strong>het</strong><br />
ge<strong>schrift</strong> mogelijk gebruikt werd bij economische<br />
transacties of als handtekening.<br />
Steen met hiërogliefen, © KMKG<br />
Educatieve dienst - KBR 5
2.2 DE VERSPREIDING VAN HET SCHRIFT<br />
Het spijker<strong>schrift</strong>, de Egyptische hiërogliefen<br />
en <strong>het</strong> <strong>schrift</strong> <strong>van</strong> de Indusvallei verspreidden<br />
zich in de daaropvolgende eeuwen in <strong>het</strong> Oude<br />
Nabije Oosten, Anatolië en <strong>het</strong> huidige Iran.<br />
In de 11 de eeuw v.C. namen de Feniciërs, een zeevaarders-<br />
en handelaarsvolk, de Egyptische hiërogliefen<br />
over. Zij maakten er een klank<strong>schrift</strong><br />
<strong>van</strong> dat bestond uit een dertigtal tekens. Hier<br />
ontstaat <strong>het</strong> eerste alfabet. Zij verspreidden hun<br />
ge<strong>schrift</strong> onderweg op verschillende handelsroutes<br />
rond de Middellandse Zee. Het Fenicisch <strong>schrift</strong><br />
vormde zo een belangrijke basis voor <strong>het</strong> latere<br />
Arabische, Hebreeuwse en Griekse <strong>schrift</strong> (dat<br />
er klinkers aan toevoegde). <strong>De</strong> Grieken voegden<br />
klinkers toe aan <strong>het</strong> Fenicisch alfabet dat tot dan<br />
toe enkel uit medeklinkers bestond. In de 2 de<br />
eeuw v.C. maken de Romeinen kennis met <strong>het</strong><br />
Griekse alfabet, passen <strong>het</strong> aan en verspreiden<br />
<strong>het</strong> verder over de hen bekende wereld. Zo<br />
maakten onze contreien kennis met <strong>het</strong> Latijnse<br />
alfabet dat tot <strong>van</strong>daag gebruikt wordt.<br />
In Italië ontstond in de tijd <strong>van</strong> de Etrusken<br />
(voor de Romeinen <strong>het</strong> land veroverden) <strong>het</strong><br />
runen<strong>schrift</strong>. <strong>De</strong> oudste sporen <strong>van</strong> dit <strong>schrift</strong><br />
dateren uit de 2 de eeuw n.C. Het <strong>schrift</strong> verspreidde<br />
zich over heel Noord- en Midden-Europa,<br />
maar werd vooral in Engeland, Duitsland,<br />
Hongarije en Scandinavië gebruikt. Tot in de 11 de<br />
eeuw gebruikten de Scandinaviërs <strong>het</strong> runen<strong>schrift</strong>,<br />
daarna kreeg <strong>het</strong> Latijnse <strong>schrift</strong> de<br />
bovenhand en verdween <strong>het</strong> runen<strong>schrift</strong>.<br />
Onafhankelijk <strong>van</strong> deze gebeurtenissen in<br />
Europa, vonden in de andere werelddelen eigen<br />
<strong>schrift</strong>-(r)evoluties plaats. In China ontstond in<br />
de 14 de eeuw v.C. <strong>het</strong> Chinees <strong>schrift</strong>, dat tot op<br />
heden in gebruik is. Dit <strong>schrift</strong> bestaat uit<br />
Chinese ideogrammen, waarbij één teken één<br />
idee voorstelt. <strong>De</strong> Chinese tekens kunnen<br />
gebruikt worden om verschillende Chinese talen<br />
(Mandarijns, Kantonees,…) te noteren. Op die<br />
6<br />
manier zorgt ook <strong>het</strong> Chinese <strong>schrift</strong> voor eenheid<br />
in dit grote land.<br />
Aan de overkant <strong>van</strong> de oceaan, in <strong>het</strong><br />
Amerika waar de Maya’s leefden, vond men<br />
<strong>van</strong>af de 4 de eeuw v.C. sporen <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
Maya<strong>schrift</strong>. Dat <strong>schrift</strong>, waarmee een dertigtal<br />
talen genoteerd werd, werd verspreid in<br />
Centraal-Amerika <strong>van</strong> El Salvador tot Mexico.<br />
Het Maya<strong>schrift</strong> heeft geen alfabet maar bestaat<br />
uit ‘glyfen’, grafische tekens die woorden voorstellen.<br />
Ongeveer 80% <strong>van</strong> de ontdekte glyfen is<br />
<strong>van</strong>daag ontcijferd.<br />
Fenicisch <strong>schrift</strong>, ©<br />
Nationaal museum<br />
<strong>van</strong> Cagliari<br />
Maya<strong>schrift</strong>, © KMKG<br />
Educatieve dienst - KBR
III. DE EVOLUTIE VAN HET SCHRIFT<br />
3.1 LETTERTEKENS<br />
Het <strong>schrift</strong> evolueerde doorheen de <strong>geschiedenis</strong>.<br />
Lettertekens werden omgedraaid, werden<br />
hoekiger of ronder, groter of kleiner. Dit<br />
gebeurde meestal spontaan, geleidelijk en op<br />
verschillende plaatsen tegelijk. Maar niet alle<br />
evoluties waren overal gelijklopend. Op sommige<br />
plaatsen zijn bepaalde (tussen)vormen <strong>van</strong> letters<br />
Wist je dat…<br />
In de 8ste eeuw een nieuw <strong>schrift</strong> ontstond onder invloed<br />
<strong>van</strong> Karel de Grote? In 768 werd de carolina gecreëerd,<br />
een vrij ronde en regelmatige letter die <strong>het</strong> schrijven en<br />
lezen vergemakkelijkte. Een groot verschil met <strong>het</strong><br />
Merovingisch <strong>schrift</strong> dat tot dan toe in gebruik was.<br />
In de 12 de eeuw komt <strong>het</strong> Karolingisch <strong>schrift</strong> in verval.<br />
Het gotisch <strong>schrift</strong>, hoekiger en moeilijker leesbaar, neemt<br />
de bovenhand.<br />
In de 15 de eeuw kent <strong>het</strong> Karolingisch <strong>schrift</strong> onder invloed<br />
<strong>van</strong> de renaissance een heropleving onder de naam <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
humanistisch <strong>schrift</strong>. Dit oorspronkelijk middeleeuws<br />
<strong>schrift</strong> is <strong>het</strong> <strong>schrift</strong> dat we <strong>van</strong>daag nog steeds gebruiken.<br />
Merovingische minuskel, © KBR<br />
Karolingische minuskel, © KBR<br />
nooit doorgedrongen. Onder de Romeinse<br />
heerschappij kregen letters de vorm die onze<br />
hoofdletters <strong>van</strong>daag hebben. In de millennia die<br />
daarop volgden evolueerden de lettertekens<br />
steeds verder: doel was om een steeds beter<br />
leesbaarder en universeler <strong>schrift</strong> te verkrijgen.<br />
Educatieve dienst - KBR 7
3.2 SCHRIFTDRAGERS<br />
<strong>De</strong> evolutie <strong>van</strong> de lettertekens staat in nauw<br />
verband met de evolutie <strong>van</strong> de <strong>schrift</strong>dragers.<br />
Niet elke ondergrond was even geschikt om op<br />
te schrijven, waardoor letters geschreven volgens<br />
eenzelfde <strong>schrift</strong> er op de ene ondergrond hoekiger<br />
uitzagen dan op de andere.<br />
In de oudheid schreef men aan<strong>van</strong>kelijk<br />
op wastafels. Zo’n<br />
wastafel bestond uit<br />
een houten plankje<br />
waarop men weke<br />
was streek. Doordat<br />
de weke was<br />
opnieuw kon worden<br />
gladgestreken nadat<br />
men iets had<br />
geschreven, hebben<br />
wij <strong>van</strong>daag weinig voorbeelden <strong>van</strong> beschreven<br />
wastafeltjes.<br />
Verder schreef men ook op papyrus, dat<br />
Egyptisch <strong>van</strong> oorsprong was. Hierop was <strong>het</strong><br />
niet eenvoudig schrijven, omdat papyrus een<br />
relatief oneffen oppervlak heeft.<br />
3.3 SCHRIJFRICHTINGEN<br />
Onze schrijfrichting, <strong>van</strong> boven naar onder en<br />
<strong>van</strong> links naar rechts, is voor ons <strong>van</strong>zelfsprekend.<br />
Voor andere culturen voelt <strong>het</strong> echter natuurlijk<br />
aan om een blad <strong>van</strong> onder naar boven te lezen<br />
en/of <strong>van</strong> rechts naar links. Er is een enorme<br />
diversiteit aan schrijf- en leesrichtingen doorheen<br />
de <strong>geschiedenis</strong>! Bij de Grieken zien we <strong>het</strong><br />
‘boustrophedon’; daar werd <strong>van</strong> boven naar<br />
onder gelezen en wisselde men bovendien per<br />
regel <strong>van</strong> horizontale leesrichting: op de eerste<br />
regel <strong>van</strong> links naar rechts, op de tweede regel<br />
8<br />
Perkament daarentegen was gladder, duurzamer<br />
en gemakkelijker te verkrijgen. Beide zijden<br />
er<strong>van</strong> waren geschikt om op te schrijven.<br />
Daarenboven konden fouten gecorrigeerd worden<br />
met een mesje. <strong>De</strong> techniek om <strong>van</strong> dierenhuiden<br />
perkament te maken werd verspreid <strong>van</strong>af <strong>het</strong> 2 de<br />
millennium v.C. <strong>van</strong>uit Egypte. Ze bleef tot diep<br />
in de middeleeuwen in gebruik in Europa,<br />
maar kreeg <strong>van</strong>af de 9 de en 10 de eeuw geduchte<br />
concurrentie <strong>van</strong> ingevoerd papier. Papier was<br />
belangrijk voor de uitvinding <strong>van</strong> de boekdrukkunst<br />
en de gemakkelijke verspreiding <strong>van</strong> literatuur<br />
die daarmee verbonden was. Vandaag blijft<br />
papier de belangrijkste <strong>schrift</strong>drager, ook al krijgt<br />
<strong>het</strong> papier steeds meer concurrentie in de vorm<br />
<strong>van</strong> nieuwe elektronische dragers.<br />
Wist je dat…<br />
… er in de 19 de eeuw meer analfabeten leefden in de<br />
steden dan dat <strong>het</strong> geval was in de middeleeuwen?<br />
Japon <strong>schrift</strong>,<br />
© KBR<br />
Educatieve dienst - KBR
<strong>van</strong> rechts naar links, op de derde weer <strong>van</strong> links<br />
en rechts enzovoort. <strong>De</strong> inspiratie hiervoor<br />
hadden ze gehaald bij de landbouw: <strong>het</strong> deed<br />
hen denken aan de manier waarop een ploeg<br />
door ossen geduwd werd op de akkers.<br />
<strong>De</strong> schrijfrichtingen die niet in horizontale of<br />
verticale regels te lezen zijn, zijn nóg uitdagender.<br />
Ook is <strong>het</strong> wennen aan teksten waarbij de letters<br />
in de vorm <strong>van</strong> een cirkel of spiraal zijn<br />
geplaatst! Maar ook op die manier zijn er teksten<br />
geschreven.<br />
3.4 NIEUWE SCHRIFTEN VANDAAG<br />
Sinds de Nieuwste Tijd (1789) worden er<br />
nog steeds nieuwe <strong>schrift</strong>en uitgevonden. In de<br />
negentiende eeuw vond de Fransman Louis<br />
Braille <strong>het</strong> braille<strong>schrift</strong> uit, een <strong>schrift</strong> speciaal<br />
voor blinden en slechtzienden. Dit <strong>schrift</strong><br />
bestaat uit puntencombinaties die elk een letter,<br />
cijfer of punctueringsteken voorstellen. <strong>De</strong>ze<br />
punten werden aan<strong>van</strong>kelijk geschreven maar<br />
konden later ook worden gedrukt. Blinden en<br />
slechtzienden kunnen lezen door hun vingertoppen<br />
over de punten te laten glijden.<br />
Het morse<strong>schrift</strong> dateert uit diezelfde eeuw,<br />
al wordt <strong>het</strong> <strong>van</strong>daag veel minder toegepast dan<br />
<strong>het</strong> braille<strong>schrift</strong>. Morse bestaat uit twee soorten<br />
impulsies: korte (genoteerd als een punt) en<br />
lange impulsies (genoteerd als een streep). Elke<br />
letter, elk cijfer en elk punctueringsteken heeft<br />
zijn eigen impulsiecombinatie.<br />
Ook in de twintigste (en eenentwintigste)<br />
eeuw bleven nieuwe ge<strong>schrift</strong>en verschijnen.<br />
<strong>De</strong>nk bijvoorbeeld aan de streepjescode, <strong>het</strong><br />
eerste <strong>schrift</strong> dat door mensen is ontworpen,<br />
maar niet door mensen zelf kan worden gelezen<br />
want daarvoor zijn computers nodig.<br />
Fictieschrijvers hebben daarnaast ook een<br />
belangrijke rol gespeeld in de komst <strong>van</strong> nieuwe<br />
talen en <strong>schrift</strong>en. Zo was er John Ronald Reuel<br />
Arabisch <strong>schrift</strong>, © KMKG<br />
Tolkien, auteur <strong>van</strong> In de Ban <strong>van</strong> de Ring, die voor<br />
zijn boeken verschillende fictieve <strong>schrift</strong>systemen<br />
uitvond, volledig met ingebeelde woordenschat,<br />
etymologische aantekeningen en fictieve spraakkunsten.<br />
Educatieve dienst - KBR 9
10<br />
Wist je dat…<br />
… de Amerikanen tijdens de Tweede Wereldoorlog een <strong>schrift</strong> <strong>van</strong> indianen, <strong>het</strong> Navajo, gebruikten als geheim<strong>schrift</strong>?<br />
<strong>De</strong> Amerikanen namen in de jaren veertig Navajo-indianen in dienst om vertrouwelijke boodschappen in hun <strong>schrift</strong><br />
om te zetten. Navajo-<strong>schrift</strong> was immers zo’n moeilijk en ingewikkeld <strong>schrift</strong>, dat niemand (en dus ook de vijand niet)<br />
er in slaagde dit te ontcijferen.<br />
BIBLIOGRAFIE<br />
BACH, F. en BERKEL, R., A is een koetje<br />
(dat staat op zijn kop), Leuven, 2003.<br />
GAUR, A., A history of writing, Londen, 1987.<br />
SCHNEIDERS, P., Papieren geheugen: boek en <strong>schrift</strong><br />
in de Westerse wereld, Weesp, 1985.<br />
SCHUURMAN, J., Geschiedenis <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>schrift</strong>,<br />
Houten/Groningen, 1998.<br />
Bibliothèque nationale de France. Dossier<br />
pédagogique sur la naissance des écritures<br />
http://classes.bnf.fr/dossiecr/index.htm<br />
GEORGES, J., L’écriture, mémoire des hommes,<br />
Paris, Gallimard, collection « Découvertes »,<br />
1987 .<br />
Educatieve dienst - KBR