Handleiding SOS - Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie ...

Handleiding SOS
Systematische opsporing van
schrijfmotorische problemen
Hilde Van Waelvelde, Barbara De Mey &
Bouwien Smits-Engelsman
versie november 2008

I. Inleiding
Motorische schrijfproblemen komen veel voor en hebben vaak een directe relatie met problemen in de
fijne motoriek. Sommige van deze problemen zijn succesvol kinesitherapeutisch te behandelen (Smits-
Engelsman et al., 1996; Smits-Engelsman & Van Galen, 1997; Jongmans et al., 2003). De prevalentie van
motorische schrijfproblemen bij kinderen varieert in de internationale literatuur van 5 tot 25% (Smits-
Engelsman, 2007). Onderzoek bij Nederlandse basisschoolleerlingen wijst in de richting van 20% (Smits-
Engelsman, 1996). Jongens hebben vaker schrijfproblemen dan meisjes. (Hamstra-Bletz, Blöte &
Meulenbroek, 1995). Zonder behandeling blijven de schrijfproblemen bestaan (Hamstra-Bletz, Blöte &
Meulenbroek, 1995). Daarom is het van belang dat er een valide en betrouwbaar meetinstrument
beschikbaar is dat door leerkrachten en therapeuten gemakkelijk is toe te passen bij kinderen in de
leeftijdscategorie van 7 tot 12 jaar. Dit teneinde kinderen met schrijfproblemen zo vroeg mogelijk op te
sporen.
Schrijven is een gevoelige vaardigheid die wordt beïnvloed door verschillende soorten stoornissen. Deze
stoornissen kunnen liggen op het cognitieve verwerkingsniveau (grammatica en spellingsfouten), in
perceptueel-motorische processen (letterperceptie, het kind weet niet hoe hij de letters moet schrijven)
of in stoornissen in het motorische proces (fouten in de grootte van letters/ nauwkeurigheid/ richting of
lokalisatie in de ruimte). We spreken van een motorisch schrijfprobleem als de leerling wel weet wat hij
zou moeten schrijven maar dit niet leesbaar op papier kan zetten. We verstaan hieronder de preparatie
van de beweging, de spierinitiatie en de uitvoering van de schrijfbeweging. Het gaat hierbij dus niet om
taal- en/of spellingsproblemen. In de literatuur wordt vaak de term dysgrafie gebruikt. De Ajuriaguerra
definieerde dysgrafie als een stoornis in het aanleren en uitvoeren van de motorische component van de
schrijfvaardigheid zonder dat er intellectueel tekort of een duidelijke neurologische stoornis aanwezig is
(De Ajuriaguerra & Auzias, 1975; Hamstra- Bletz, Blöte & Meulenbroek,1995a ).
Versie november 2008 2

2. Systematische opsporing van schrijfmotorische problemen
De SOS (Systematische opsporing van schrijfmotorische problemen) is een meetinstrument om kinderen
met motorische schrijfproblemen in de leeftijdscategorie van 7 tot 12 jaar op te sporen. Dit
screeningsinstrument werd oorspronkelijk in Nederland ontwikkeld door Bouwien Smits-Engelsman en
medewerkers (2005) en is samengesteld uit de zes meest sensitieve items (Smits- Engelsman, 1999) van de
Beknopte beoordelingsmethode voor kinderhandschriften (BHK) (Hamstra- Bletz, De Bie & Den
Brinker,1987). De correlatie van deze zes items met de BHK-test bleek voldoende hoog om deze test
verder te gaan ontwikkelen. De test werd verder verfijnd en psychometrisch onderzocht door Van
Waelvelde, De Mey en verschillende studenten van de vakgroep Revalidatiewetenschappen en
Kinesitherapie (Arteveldehogeschool & Universiteit Gent).
Er wordt zoals in de BHK uitgegaan van het overschrijven van een tekst in verbonden schrift. Er zijn
normen beschikbaar om de overschrijfsnelheid te evalueren. Voor het beoordelen van de kwaliteit van de
overschrijftekst worden zes items gescoord op basis van criteria beschikbaar in de handleiding. Deze scores
worden ingevuld op een scoreformulier. Aan het scoreformulier is een lijst van observaties toegevoegd die
kunnen geëvalueerd worden, maar die niet worden gescoord.
Toekennen van een score
De zes items worden afzonderlijk gescoord met 0, 1 of 2 punten op basis van de criteria in deze
handleiding.
1 e item (vloeiendheid van het schrift): Kan het kind de pen vloeiend over het papier sturen?
2 e item (overgang tussen de letters): Hoe worden de letters met elkaar verbonden?
3 e en 4 e item: Hoe is de grootte van de letters en hoe verhouden de letters zich onderling tot elkaar?
5 e en 6 e item: Kan het kind de letters en woorden op de juiste plaats op het papier krijgen?
Versie november 2008 3

3. Afname van de SOS
Het kind schrijft gedurende vijf minuten de overschrijftekst "jos is in de wei" over op ongelinieerd papier.
Het aantal letters geschreven in deze vijf minuten wordt opgeteld om de schrijfsnelheid te beoordelen.
De kwaliteit van het handschrift wordt beoordeeld op basis van de eerste vijf zinnen van de
overgeschreven tekst. De test kan zowel klassikaal als individueel worden afgenomen.
Benodigdheden:
1 vel ongelinieerd papier (en onderlegger van voldoende afmeting)
Schrijfinstrument waarmee het kind meestal schrijft op school (pen, vulpen, potlood,
fijnschrijver).
Stopwatch of klok met secondewijzer
Overschrijfblad " jos is in de wei"
Instructies die aan het kind / de kinderen gegeven worden:
Papier in de lengterichting neerleggen (tonen indien nodig).
Op achterzijde van het blad noteren: naam, geboortedatum, groep/klas, jongen/meisje, rechts-
of linkshandig (testleider controleert of deze gegevens correct zijn indien nodig).
Altijd bovenaan beginnen met het overschrijven van de tekst.
Zinnen onder elkaar schrijven, net zoals op het overschrijfblad.
Schrijven in verbonden schrift (aan elkaar).
Schrijf in je eigen tempo, dus niet sneller of langzamer dan anders, tot er een stopteken wordt
gegeven.
Schrijf zoals je altijd schrijft (niet mooier of slordiger).
Het kind precies vijf minuten laten schrijven. Het kind moeten minstens de eerste vijf zinnen na
vijf minuten hebben geschreven. Als dit niet het geval is, dan aanduiden met een vertikale lijn tot
waar het kind geschreven heeft na vijf minuten en de vijf zinnen verder af laten schrijven. Op het
blad de eindtijd noteren om de vijf zinnen te schrijven.
Versie november 2008 4

4. Beschrijving van de items en het toekennen van de scores
Item 1: Vloeiendheid van het schrift
Er is sprake van vloeiend schrift als de pen zonder ongewenste uitschieters over het papier
geleid wordt. De overgang van een opgaande in een neergaande beweging of andersom
verloopt gecontroleerd zonder abrupte richtingsveranderingen.
score 0
score 1
score 2
Voorbeelden
Regels zonder abrupte
richtingsveranderingen
Regels met abrupte
richtingsveranderingen
In 0 of 1 regel is er sprake van een abrupte richtingsverandering.
In 2 of 3 regels is er sprake van een abrupte richtingsverandering
In 4 of 5 regels is er sprake van een abrupte richtingsverandering
Versie november 2008 5

Regels met abrupte
richtingsveranderingen
Versie november 2008 6

Item 2: Overgangen tussen de letters
Er is sprake van een ononderbroken overgang tussen twee letters als deze door een
voortgaande lijn met elkaar zijn verbonden. Er is geen vreemde verbindingskronkel,
verdikkingspunt, lasplaats of ontbrekend lijnstuk in de overgang tussen twee letters te zien.
score 0
score 1
score 2
Voorbeelden
Regels zonder
onderbroken overgangen
Regels met
onderbroken overgangen
In 0 of 1 regel komen onderbroken overgangen voor.
In 2 of 3 regels komen onderbroken overgangen voor.
In 4 of 5 regels komen onderbroken overgangen voor.
Versie november 2008 7

Regels met
onderbroken overgangen
Versie november 2008 8

Item 3: Gemiddelde grootte van het handschrift
Voor de gemiddelde grootte van het handschrift wordt naar de gemiddelde grootte van de
rompletters gekeken in de eerste vijf zinnen. Om deze te bepalen kan men gebruik maken van
het linkergedeelte van de sjabloon (het onderste gedeelte van deze balken).
score 0
score 1
score 2
Voorbeelden
2 mm
3 mm
4 mm
5 mm
6 mm
7 mm
8 mm
4 mm of kleiner
5-6-7 mm
8 mm of groter
Versie november 2008 9

Item 4: Regelmatigheid in lettergrootte
Er is sprake van een regelmatige lettergrootte als het verschil in grootte tussen de kleinste
rompletter en de grootste rompletter binnen de regel niet meer is dan een bepaald aantal
millimeters. Er wordt geen rekening gehouden met eventuele hoofdletters aan het begin van
een regel. Om dit te meten kan gebruik worden gemaakt van het sjabloon.
Uitleg gebruik sjabloon: Zoek door middel van het sjabloon per regel de grootte in millimeter
van de kleinste letter. De grootste letter van dezelfde regel mag dan niet buiten de grijze
zone vallen. Onvolledige millimeters naar beneden afronden in het voordeel van het kind.
Het verschil tussen de kleinste en de grootste letter binnen een regel mag maximaal zijn:
1 mm indien de kleinste rompletter 2 mm groot is;
1,5 mm indien de kleinste rompletter 3 mm groot is;
2 mm indien de kleinste rompletter tussen 4 en 6 mm groot is;
2,5 mm indien de kleinste rompletter 7 mm groot is;
3 mm indien de kleinste rompletter 8 mm of groter is.
score 0
score 1
score 2
Voorbeelden
Regels waar het verschil
tussen kleinste en
grootste rompletter
binnen de norm valt
Regels waar het verschil
tussen kleinste en
grootste rompletter
buiten de norm valt
In 0 of 1 regel komen letter(s) voor die buiten de norm vallen.
In 2 of 3 regels komen letter(s) voor die buiten de norm vallen.
In 4 of 5 regels komen letter(s) voor die buiten de norm vallen.
Versie november 2008 10

Item 5: Woordspaties
Er is sprake van voldoende ruimte tussen twee woorden binnen een regel als tussen twee
woorden minimaal een gemiddelde letterbreedte van de letter “o” van het door de leerling
gebruikte handschrift past. Te grote woordspaties worden niet gescoord.
score 0
score 1
score 2
Voorbeelden
Regels met
normale
woordspaties
Regels met te
smalle
woordspaties
In 0 of 1 regel komen te smalle woordspaties voor.
In 2 of 3 regels komen te smalle woordspaties voor.
In 4 of 5 regels komen te smalle woordspaties voor.
Versie november 2008 11

Item 6: Regelverloop
Er is sprake van een recht regelverloop als de woorden binnen één regel op een denkbeeldige
lijn staan. Van een rechtlopende regel kan sprake zijn ongeacht of de schrijfregel geheel
horizontaal, stijgend of mogelijk dalend verloopt.
Gebruik bij dit item het sjabloon:
Leg de middenlijn van het rechter gedeelte van de sjabloon, wat hoort bij de gemiddelde
lettergrootte van het handschrift van de leerling, onder de basis van de eerste en de laatste
letter van de regel. De basis van de rompletters en van het rompgedeelte van de lusletters
moeten binnen de grijze balk vallen.
score 0
score 1
score 2
Voorbeelden
Recht regelverloop
Onregelmatig regel-
verloop
In 0 of 1 regel is sprake van een onregelmatig regelverloop.
In 2 of 3 regels is sprake van een onregelmatig regelverloop.
In 4 of 5 regels is sprake van een onregelmatig regelverloop.
Versie november 2008 12

5. Bepalen van de schrijfsnelheid
Hiertoe worden het aantal letters geteld die werden geschreven in 5 minuten. Je kan
onderstaande berekening gebruiken. Maar vergeet niet te controleren of het kind geen
woorden of letters heeft overgeslaan, want deze moet je uiteraard aftrekken van het
aantal geschreven letters per regel zoals hieronder vermeld. Indien het kind een ander
woord heeft geschreven of een aantal letters heeft doorstreept, worden deze letters er
wel bijgeteld. Het effectief aantal geschreven letters moet worden bepaald, onafhankelijk
of het de juiste letters zijn of niet. Leestekens worden niet meegeteld.
jos is in de wei: 12 letters
+ hij eet koek: 22 letters
+ mus is er ook: 32 letters
+ zij zit op een muur: 47 letters
+ en is heel blij: 59 letters
+ Mus vliegt naar het hek, ze fluit een vrolijk lied.: 99 letters
+ Jos loopt naar het musje toe. Wat een mooi liedje is dat.: 143 letters
+ Dan ziet Jos een poes hoog in de boom.: 172 letters
+ Ben je daarom zo blij Mus, omdat poes bang in de boom zit?: 216 letters
+ Poes schreeuwt: "miauw, miauw..." wel tien keer achter elkaar.: 262 letters
+ Jos rent naar poes toe en wil haar helpen.: 295 letters
+ Maar het vogeltje wordt nu boos.: 321 letters
Versie november 2008 13

6. Bijkomende kenmerken
Naast de gescoorde items kunnen op het scoreformulier een aantal bijkomende kenmerken
worden geregistreerd over het handschrift en over de bewegingsstrategieën van het kind.
Deze kunnen gebruikt worden om een behandeling uit te werken en om de evolutie van
het kind op te volgen.
Referenties
De Ajuriaguerra, J. & Auzias, M. (1975). Preconditions for the development of writing in the
child. In Lenneberg E. & E. Lenneberg (Eds.), Foundations of language development. New York:
Academic Press
J Hamstra-Blets, E., De Bie, H., & Den Brinker (1987) Beknopte beoordelingsmethode voor
Kinderhandschriften - BHK. Lisse: Swetz & Zeitlinger.
Hamstra-Blets, E., Blöte, A., & Meulenbroek, R. (1995a) Normale en dysgrafische
schrijfontwikkeling bij kinderen , deel 1. Lisse: Swets & Zeitlinger.
Hamstra-Blets, E., Blöte, A., & Meulenbroek, R. (1995b) Normale en dysgrafische
schrijfontwikkeling bij kinderen , deel 2 . Lisse: Swets & Zeitlinger.
Jongmans, M. J., Linthorst-Bakker, E., Westenberg, Y., & Smits-Engelsman, B. C. (2003) Use of
a task-oriented self-instruction method to support children in primary school with poor handwriting
quality and speed. Human Movement Science, 22, 549-566.
Smits-Engelsman BC, Schoemaker, M., Janssen, A., & Niemeijer, A. (1996) Fysiotherapie bij
schrijfproblemen. Een effectevaluatie. Nederlands Tijdschrift voor Fysiotherapie, 106, 156-166.
Smits-Engelsman BC & Van Galen GP (1997) Dysgraphia in children: lasting psychomotor
deficiency or transient developmental delay? Journal of Experimental Child Psychology, 67, 164-184.
Smits-Engelsman, B., Stevens, M., Vrenken, I., & van Hagen A. (2005) Systematische Opsporing
Schrijfproblemen (SOS): een hulpmiddel voor leerkrachten bij het signaleren van motorische
schrijfproblemen van leerlingen in het Basis en Speciaal Onderwijs. Kinderfysiotherapie, december
2005, 16-20.
Smits-Engelsman B. (2007) Motorische Schrijfproblemen. In Van Empelen, R., Nijhuis-van der
Sanden R. & Hartman, A. Kinderfysiotherapie. pp 541-552. Maarssen: Elsevier.
Versie november 2008 14

Bijlage 1: over te schrijven tekst
Bijlage 2: scoreformulier
Bijlage 3: voorlopige normering
Bijlage 4: transparant
Dit transparant mag niet gekopieerd worden. Het
kan geprint worden rechtstreeks op een
transparant op basis van een PDF-document.
Het kan ook afgehaald worden op
Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie
Gent, campus Heymans 2B3, De Pintelaan 185,
9000 Gent, tegen de prijs van 1€.
Versie november 2008 15

jos is in de wei
hij eet koek
mus is er ook
zij zit op een muur
en is heel blij
Mus vliegt naar het hek, ze fluit een vrolijk lied.
Jos loopt naar het musje toe. Wat een mooi liedje is dat!
Dan ziet Jos een poes hoog in de boom.
Ben je daarom zo blij Mus, omdat poes bang in de boom zit? Poes schreeuwt: "miauw, miauw..." wel
tien keer achter elkaar. Jos rent naar poes toe en wil haar helpen. Maar het vogeltje wordt nu boos.
Poes zat mij achterna en nu is ze bang. Laat haar daar maar lekker zitten want ik heb geen medelijden
met haar. Maar Jos gaat poes wel helpen.
Nu is het vogeltje heel erg boos en ze krijgen ruzie. Jos klimt in de boom en bevrijdt het poesje dat op
een boomtak angstig zit te kijken. Het musje is verstandig en vliegt nu gauw de boom weer in. Poes
heeft geleerd van de achtervolging en zal nooit meer in een boom klimmen.
Jos ruikt iets vies. Hij kijkt naar zijn schoenen en ziet dat hij in een koeienvlaai heeft getrapt. “Hoe krijg ik die
schoon?” vraagt Jos zich af. Hij trekt een bosje droog gras uit de grond en begint zijn schoenen schoon te
wrijven. Maar echt schoon worden zijn schoenen niet.
Nu ziet hij ook dat zijn broek gescheurd is. Dat zal zijn moeder niet leuk vinden. Maar ze is erg creatief en kan
de broek vast nog wel maken op de naaimachine. Hij kijkt om zich heen en ziet dat het poesje is verdwenen.
Het vogeltje fluit weer een vrolijk wijsje. “Ben je niet meer boos op mij?” vraagt Jos. “Ik kon dat zielige poesje
toch niet in de boom laten verhongeren?”
Het musje vergeeft Jos en slaat zijn vleugels uit. Jos gaat op een sukkeldrafje naar huis. Onderweg moet hij een drukke
verkeersweg oversteken. Hij gaat bij een zebrapad stilstaan en wacht tot de grote vrachtwagen, die hij in de verte ziet
aankomen, langs is gekomen. Dan kijkt hij nog een keer naar links, naar rechts en nogmaals naar links en steekt over.
Thuis aangekomen is zijn moeder gelukkig niet boos over de scheur in zijn broek. Ze maakt lekkere chocolademelk voor
hem en Jos typt het hele verhaal in een Worddocument op de computer. Later wil hij journalist worden en daarom wil
hij journalistiek gaan studeren.
Versie november 2008 16

SOS - Scoreformulier
Naam kind: School en klas:
Naam testleider: jongen/meisje (schrap wat niet past)
Handvoorkeur: rechtshandig /linkhandig /wisselend (schrap wat niet past)
Geboortedatum: Testdatum:
Leeftijd in jaren: (niet afronden, vb 11 jaar 11 maanden = 11 jaar)
Item
1 vloeiendheid
2 overgangen
3 gemiddelde
grootte
4 regelmatigheid
grootte
5 woordspaties
6 regelverloop
Totaal
Totale score
Aantal letters
regel
1
regel
2
regel
3
regel
4
Gemiddelde over 5 regels: mm
regel
5
score
SS Pc
SS Pc
1. Zijn er bepaalde lettervormen die het kind niet correct vormt en die het kind systematisch afwijkend schrijft of
spiegelt?
□ Nee
□ Zo ja, welke letters en hoe worden deze dan gevormd?
2. Gebruikt het kind consequent vloeiend schrift met hoofdletters op de gepaste plaats?
□ Ja
□ Zo nee, beschrijf welke lettervormen het door elkaar gebruikt (blokletters, hoofdletters).
Versie november 2008 17

OBSERVATIES Plaats een kruisje in de gepaste kolom
In welke mate voldoet het kind of het handschrift
aan volgende omschrijving:
1. Het handschrift is te klein
2.
3.
4.
De linker marge verloopt naar rechts in de
opeenvolgende regels
De regels verlopen naar boven.
De regels verlopen naar beneden.
5. Er is onvoldoende ruimte tussen twee regels.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Er is onvoldoende verschil tussen rompletters en
overige letters.
Er is een te groot verschil tussen rompletters en
overige letters.
De tekst werd niet correct overgenomen (taalfouten,
woorden vergeten, andere woorden).
Er zijn veel doorhalingen in de tekst (het kind
verbetert zichzelf).
Het kind drukt te hard met de pen op het papier.
Het kind oefent onvoldoende druk uit met de pen op
het papier.
De pengreep is niet correct.
Het kind houdt het blad niet vast met de nietschrijfhand.
Het kind houdt het hoofd te kort bij het blad.
volledig eerder
wel
eerder
niet
helemaal
niet
Versie november 2008 18

Voorlopige normering Vlaanderen
Deze normen zijn gebaseerd op een standaardisatiegroep van 272 jongens en 266 meisjes.
Tabel 1. Gemiddelde SOS scores en standaarddeviatie per leeftijdsjaar en scores die overeenstemmen
met de volgende percentiel (Pc) bereiken: kleiner dan Pc 5, score kleiner dan Pc 15 maar groter dan Pc
5 en score hoger dan Pc 15.
7-jarigen (N = 87)
8-jarigen (N= 109)
9-jarigen (N= 105)
10-jarigen (N= 111)
11-jarigen (N= 97)
12-jarigen (N= 29)
Gemiddelde (SD) ≤pc5 pc5 – pc15 ≥pc15
3,46 (1,97) ≥8 6-7 ≤5
3,05 (1,74) ≥8 5-6-7 ≤4
2,54 (1,78) ≥7 4-5-6 ≤3
2,18 (1,52) ≥6 4-5 ≤3
2,21 (1,55) ≥6 4-5 ≤3
1,70 (1,32) ≥5 3-4 ≤2
Tabel 2. Gemiddelde schrijfsnelheid (aantal letters) en standaarddeviatie per leeftijdsjaar en scores
die overeenstemmen met de volgende percentiel (Pc) bereiken: kleiner dan Pc 5, score kleiner dan Pc
15 maar groter dan Pc 5 en score hoger dan Pc 15.
7-jarigen (N = 93)
8-jarigen (N= 147)
9-jarigen (N= 158)
10-jarigen (N= 155)
11-jarigen (N= 123)
12-jarigen (N= 43)
Gemiddelde (SD) ≤pc5 pc5 – pc15 ≥pc15
131 (37.7) ≤67 68-91 ≥92
151 (43.9) ≤84 85-98 ≥99
174 (49.9) ≤98 99-120 ≥121
212 (63.0) ≤103 104-146 ≥147
246 (57.0) ≤144 145-194 ≥195
239 (57.5) ≤143 144-194 ≥195
Versie november 2008 19