Herinneringen aan Piet van Egmond - De Orgelvriend

Op 14 april a.s. is het honderd jaar
geleden dat de organist en dirigent
Piet van Egmond werd geboren.
Hij speelde een grote rol in
het Nederlandse muziekleven. In
2003 publiceerde de Stichting Piet
van Egmond Documentatiecentrum
te Baarn een biografie van
de hand van Gerco Schaap. In dit
werk wordt niet alleen het leven
en werk van Van Egmond belicht.
Ook zijdelingse ontwikkelingen
in de Nederlandse orgelwereld
komen aan bod. Het boek geeft
daarmee een fascinerend beeld
van wat orgelminnend Nederland
in de twintigste eeuw bezighield.
Een uitvoerig notenapparaat
maakt het boek nog waardevoller
dan het al is. Het is een boek
dat ik meteen na verschijnen in
één adem uitlas – unputdownable
heet zo’n boek tegenwoordig. Ik
neem het nog steeds frequent ter
hand om dingen na te zoeken. In
dit artikel ga ik niet in de eerste
plaats in op de levensloop van Piet
van Egmond, die kunt u in de biografie
lezen. Ik geef een impressie
van mijn ervaringen als luisteraar
en van de persoonlijke contacten
die ik met hem onderhield.
april 2012
Jos van der Kooy
De Orgelvriend
Organisten
Herinneringen
aan Piet van Egmond
14 april 1912 – 11 mei 1982
Foto: Bovema
Piet van Egmond aan zijn huisorgel.
Met het spel van Van Egmond maakte
ik bewust kennis toen ik vier of vijf jaar
oud was, zo rond 1955, ik ben geboren
in 1951. Zijn wekelijkse orgelbespeling
voor de ncrv-radio op de maandagavond
werd bij ons thuis tijdens het avondeten
beluisterd. Op die dag aten we ’s winters
vaak koolraap met een maïzena-sausje,
een gerecht dat niet tot mijn favorieten
behoorde. Ik at het met lange tanden, het
spel van Van Egmond was een welkome
afleiding. Als ik op cd zijn improvisaties
vanuit de Prinsessekerk in Amsterdam
beluister, komen de sfeer van toen en
de smaak van het versmade gerecht
helemaal terug. Dat geeft aan dat Van
Egmond een heel speciale sound had.
Eind 1959 verhuisden we naar Amsterdam.
Al gauw hoorde ik hem live in de
Oude Kerk. Met name zijn vertolkingen
van het Premier Choral van Franck en
de fantasie over Ein feste Burg van Reger
maakten grote indruk op me.
Als kind kon ik een Bach-fuga makkelijk
volgen als die door Van Egmond
werd gespeeld. Vaak speelde hij
een nieuwe thema-inzet op een
ander, iets luider geregistreerd
klavier. Bij het beluisteren van
zijn improvisaties was het een
sport om zo snel mogelijk te
horen over welke psalm, gezang
of geestelijk lied het ging. In de
vaak wat atmosferisch gekleurde
inleidingen zat voor de goede
verstaander een aantal hints
verstopt. Veel later, in de jaren
zeventig, zou ik tijdens een verjaardagsfeest
een variant op het
programma Raad een lied of niet
presenteren. Een improvisatie-lp
van Piet uit Dordrecht was het
quizmateriaal. Met die lp kon ik
feilloos vaststellen bij wie van de
deelnemers een goed muzikaal
gehoor gepaard ging met een
degelijke christelijke opvoeding.
Diensten met Belangstellenden
In 1963 begonnen de Diensten met
Belangstellenden, een initiatief om van de
kerk vervreemden met het evangelie in
aanraking te brengen. Aanvankelijk vonden
deze diensten plaats in de Gereformeerde
Pniëlkerk aan de Bosch en Lommerweg
in Amsterdam-West. Deze kerk
was onze wijkkerk. Ik hoorde over de
diensten van een klasgenoot op de lagere
school. De ene week speelde Feike Asma,
de andere week Piet van Egmond. Ik was
niet de enige gereformeerde kerkganger
die de eigen vijf uur dienst verzuimde
om naar de diensten met Asma, Van
Egmond en ds. R.J. van Pagée te gaan.
Het orgelspel was een trekker, de voorganger,
die niet schuwde zijn preken met
grappen en anekdotes te larderen, eveneens.
Asma hield het na een paar maanden
voor gezien, Van Egmond bespeelde
voortaan iedere week het drieklaviers
Verweijs-orgel, af en toe vervangen door
27

28
Organisten
de christelijk-gereformeerde
organist Piet Meeboer.
Foto: Hans Meeboer
Onze vijf uur diensten vertoonden
echter een dramatische
terugloop in bezoekers, onze
kerkenraad zegde daarom het
huurcontract met ‘Diensten met
Belangstellenden’ op. Ik was
werkelijk woedend en verlangde
er vurig naar om tot het legioen
van ex-gereformeerden te gaan
behoren! Na een korte onderbreking
maakte het organiserend
comité een doorstart in de Oude
Lutherse Kerk aan het Spui, waar
Van Egmond het drieklaviers
Witte-orgel bespeelde. Zo had
ik, dertien jaar oud, een goede
reden op zondagavond in de
binnenstad ter kerke te gaan.
Ik wisselde de Spuikerk af met
de cantatediensten in de Westerkerk.
Nadat ik de Spuikerk
op het spoor was gekomen,
ontdekte ik dat Cor Kee daar
organist was in de diensten van
de lutherse gemeente. Dat deed
mijn gereformeerde gehalte nog
verder dalen, ik ging ook ’s morgens
graag naar de Spuikerk om Cor
Kee te horen. Pas op mijn vijftiende
keerde ik regelmatig terug naar mijn
gereformeerde honk om er zelf diensten
te gaan spelen.
De Pniëlkerk is allang geen kerk
meer, het gebouw heet nu Theater
Mozaïek en het café-restaurant
is een trefpunt voor allochtone en
autochtone yuppen die het huidige
Bos – de sch is vervangen door een
s – en Lommer bevolken. Onze kerk
had destijds in de volksmond de bijnaam
‘het theelicchie’. Als ’s avonds de
verlichting aan was, zag het gebouw
eruit als reusachtig theelichtje met
een waxinelichtje van Verkade.
Het kerkelijk orgelspel
Het spel van Van Egmond was, juist
in kerkdiensten, ronduit fascinerend.
Hij greep de gemeente in haar kladden,
je kon niet rechts, je kon niet
links, hij legde zijn ritmische en
metrische wil op in een pittig tempo,
of het nu psalmen, gezangen of gees-
Aan het orgel van de Lutherse Kerk aan het Spui in Amsterdam tijdens een Dienst
met Belangstellenden.
telijke liederen uit de bundel Johannes
de Heer of Jeugd in Actie betrof.
Op een viertal plaatopnamen van
gemeentezang, één in de Oude Kerk,
de andere drie in de Mozes en Aäronkerk,
is dit nog te horen. De opnamen
vonden plaats in de jaren 1965-1968.
Opvallend was dat Piet met zijn lange
haren en corduroy jasjes zeer in de
smaak viel bij de kerkelijke jeugd die
erg Beatle-minded was. Ook zijn joviale
omgangsvormen en belangstelling
voor jongeren maakten hem geliefd.
Als hij kinderen in zijn publiek of
onder de kerkgangers zag, groette hij
hen met een joviaa l gebaar.
Wat mij in zijn kerkelijk orgelspel in
hoge mate boeide was de uitbeelding
van de tekst. Van Egmond schuwde
geen enkel middel. Als vertolker van
het populair-klassieke genre en als
bespeler van theaterorgels kon hij
ongelofelijke dingen doen. Als voorbereiding
op het schijven van dit artikel
beluisterde ik zijn improvisaties
over Ruwe stormen mogen woeden, een
De Orgelvriend
mono-opname uit 1958,
en een drietal improvisaties
over negro-spirituals
uit 1967 die oorspronkelijk
verschenen op een lp
van het meisjeskoor ‘Les
Favorites’. Al deze improvisaties
werden opgenomen
op het orgel van de
Prinsessekerk in Amsterdam,
de kerk waar Louis
en Rob van Dijk woonden
omdat hun vader daar
koster was. Merkwaardig
dat het opnieuw beluisteren
van deze improvisaties
de emoties van destijds
geheel terugbrengt. Van
Egmond speelde met hart
en ziel en daarmee wist hij
me toen en ook nu nog in
het hart te raken.
Hetzelfde geldt voor Feike
Asma en Simon C. Jansen,
met Van Egmond stonden
ze bekend als De Grote
Drie. Ik vond het opvallend
dat er bij de cabaretiers
van die tijd ook sprake
was van De Grote Drie:
Wim Kan, Wim Sonneveld en Toon
Hermans, net als de drie organisten
heel verschillend, maar alle drie in
staat om velen aan zich te binden.
Band met ‘De Grote Drie’
Vanaf 1964 jaar raakte ik steeds meer
in de ban van de fenomenaal spelende
Charles de Wolff en van het Haarlemse
orgelspel van Piet Kee en Albert de
Klerk. In de zomervakanties ging ik
aanvankelijk per fiets en wat later op
de brommer naar Haarlem om er de
donderdagmiddagconcerten te horen.
De Bavo trok nog meer toen de concerten
in de Oude Kerk ophielden als
gevolg van het voortschrijdend restauratiewerk
aan het kerkgebouw. Op
zondag 5 september 1965 gaf Asma
een concert om afscheid te nemen
van de Oude Kerk met haar orgel. Hij
speelde werken van Sweelinck, Bach,
Franck, Van Westering en Zwart.
Binnen een week daarna, op zaterdag
11 september, concerteerde Piet van
Egmond op het orgel van de rooms-
april 2012

Foto: Collectie Stichting Piet van Egmond Documentatiecentrum
‘De Grote Drie’ bij het 25-jarig jubileum van concertorganisator Cor Stier in 1963 in de Oude Kerk te Amsterdam.
Van links naar rechts o.a. Feike Asma, Simon C. Jansen, Cor Stier, ds. Bronsgeest, Ina en Piet van Egmond
(achter hen Otto Bos) en Nettie Spies.
katholieke Mozes en Aäronkerk met
haar Adema-orgel. De Bazuin donderde
door de kerk alsof de Dag des
Oordeels was aangebroken, verder
herinner ik me de wierookgeur die
nieuw was voor mijn gereformeerde
neus. Het programma heb ik niet
meer, voor zover ik mijn herinner
speelde hij werken van onder andere
Franck, Boëllmann en Andriessen. ‘De
Mozes’ werd de nieuwe concertlocatie
van het Comité Kerkconcerten van
Cor Stier. Opvallend was dat Simon
C. Jansen voor dit comité in 1966 in
de Oude Kerk op het nieuwe koororgel
van Ahrend en Brunzema speelde.
Ik herinner me een concert op 31
augustus van dat jaar, het was een
Bach-programma. Piet en Feike speelden
niet op dit orgel, Simon C.
speelde zowel in de Mozes als in de
Oude Kerk. Pas in 1975 zou Van
Egmond opnieuw in de Oude Kerk
spelen, Asma wat later.
De band met Van Egmond, Asma
en Jansen bleef bestaan toen ik mijn
horizon ging verbreden. Met alle drie
had ik juist tijdens mijn conservatoriumjaren
intensief persoonlijk contact.
Vanaf 1973 ging ik Piet van Egmond
vervangen in de diensten van de
april 2012
Foto: Phonogram
Stichting Alle Dag Kerk in de Engelse
Kerk aan het Begijnhof in Amsterdam.
Ik was in dat jaar organist en
koordirigent geworden van de Engelstalige
gemeente die dit kerkgebouw in
eigendom had. Met Simon C. Jansen
had ik al vanaf mijn dertiende veel
contact, Feike Asma zocht contact
met mij nadat hij me voor de ncrvmicrofoon
Reger had horen spelen.
Het was heel bijzonder om frequent
met deze orgelmeesters te spreken.
Piet van Egmond was een ongelofelijke
virtuoos. Met zijn registrante
Nettie Spies kon hij fantastische overgangsdynamiek
realiseren, op pneumatische
en elektro-pneumatische
Feike Asma.
De Orgelvriend
instrumenten, maar ook op de stoere
orgels van de Oude Kerk en van Dordrecht.
Zijn grote techniek stelde hem
in staat op de meest uiteenlopende
orgels met een verbluffend gemak te
spelen. Het viel me op dat, waar hij
ook speelde, zijn spel volledig was
afgestemd op de akoestiek, in registratie,
articulatie, tempo en frasering.
Zijn stijl had veel trekken van het
Angelsaksische orgelspel. In het harmonisch
idioom van zijn improvisaties
hoorde je veel Engelse elementen,
maar ook harmonische patronen van
Reger en Karg-Elert, de modernen uit
zijn jeugd, waren duidelijk aanwezig.
Op het eind van zijn leven versluierde
zijn geest. Voor mij was het een
bijzondere ervaring een concert van
hem in Hasselt te bezoeken, het was
omstreeks 1976, zijn gezondheid
ging toen al achteruit. Het was een
ouderwets vitaal concert. Ik besloot
hem niet te gaan groeten, vermoeid
als hij moest zijn zou hij me toch niet
herkennen en ik wilde hem niet lastigvallen.
Opeens hoorde ik zijn stem,
helder zoals vroeger: “Nettie, kijk
eens, Jos van der Kooy is helemaal
voor ons uit Amsterdam gekomen”.
We hebben een tijdje heel geanimeerd
staan praten, ik ervoer het als
een heel kostbaar moment. Piet van
Egmond overleed op 11 mei 1982 in
Den Helder, de plaats waar een week
na zijn geboortedag Feike Asma het
levenslicht aanschouwde.
Ik gedenk Piet van Egmond en met
hem Feike Asma en Simon C. Jansen,
De Grote Drie van het protestants
christelijke orgelspel, met ontroering
en dankbaarheid. Hun spel en hun
belangstelling voor mijn spel hebben
veel voor mij betekend. Eigenlijk ben
ik nooit van hun invloed losgekomen,
hoewel ik andere wegen ging.
Hun grote eigenzinnigheid en liefde
voor de muziek en het instrument,
alsmede hun grote respect voor hun
publiek zijn nog immer een voorbeeld
voor me. En nog altijd kijk ik als ik
over de Koninginneweg fiets naar het
huis waar hij woonde ...
Zie ook Toegelicht II op pagina 45.
29