'Voor straf naar de Gevangenpoort'.. - Haags Historisch Museum

KRANT ‘Voor straf naar de Gevangenpoort’..
Misdaad en straf door de eeuwen heen
Criminaliteit is van alle tijden. In deze krant lees je o.a. over de
Schutterij die als voorloper van de huidige politie Den Haag veilig hield.
Wat er met je kon gebeuren als je in het verleden als crimineel opgepakt
werd, lees je in het tweede deel van de krant. Ook kom je een aantal
spreekwoorden tegen die met misdaad en straf te maken
hebben en je leest spannende ontsnappingsverhalen
uit de Gevangenpoort!
1

Jongen beroofd
van mobieltje
Den Haag - Een 16-jarige jongen
is in de De Constant Rebecquestraat
beroofd van zijn
mobiele telefoon. Het slachtoffer
werd aangesproken door
drie jongens die zijn arm op
zijn rug draaiden en hem geld
en het mobieltje afnamen. De
jongen moest zich in het ziekenhuis
laten behandelen voor
zijn pijnlijke arm.
Hennepkwekerij
ontmanteld
Den Haag - De politie
heeft vrijdag een hennepkwekerij
ontmanteld
in een woning aan het
Anna Blamanplein in
Den Haag.
Twee mannen (38 en
43) zijn aangehouden.
Misdaad in modern Den Haag
Forse toename van straatroven
Den Haag - Het aantal straatroven in Den
Haag is vorig jaar fors toegenomen. In
2000 werden 1362 berovingen op straat
geregistreerd. Een jaar eerder waren dat
er nog 1010.
HC 03/01
Verdachte dubbele
moord in beroep
Den Haag– Henk S. (30) uit
Den Haag gaat in beroep tegen
zijn veroordeling voor de
moord op de studente Anne
de Wildt en de Utrechtse Andrea
van Reen.
Twee weken geleden werd S. veroordeeld
tot acht jaar en tbs met
dwangverpleging wegens doodslag
op beide vrouwen.
De verdachte hoopt het gerechtshof
in Leeuwarden ervan te overtuigen
dat hij Anne de Wildt niet heeft omgebracht.
Hij heeft dat na zijn aanhouding
bij de politie aanvankelijk
wel bekend maar kwam daar later
op terug. ANP
2
Politiehond Sam
vindt autodief
Den Haag - De politiehond
Sam heeft gisteravond in een
leegstaand pand in de Vosmaerstraat
een 25-jarige Rijswijker
opgespoord die op de
vlucht was voor de politie. De
man rende het pand in nadat
de gestolen auto waarin hij
reed was klemgereden door de
politie. HC 03/01
Scholier (16) steekt
Klasgenoot met mes
Den Haag - Een scholier
(16) heeft eergisteren bij
een school in Den Haag
een klasgenoot (14) in zijn
been gestoken. Het slachtoffer
kon na behandeling in
het ziekenhuis weer naar
huis, aldus de politie.
De 16-jarige scholier werd
later op de middag thuis
aangehouden. Daarbij is het
mes in beslag genomen. De
jongen heeft inmiddels bekend.
Hij wordt vandaag
voorgeleid aan de officier
van justitie.
Volgens de politie was een
langlopende ruzie tussen de
twee klasgenoten de aanleiding
voor de steekpartij.ANP
D66 wil spreekrecht voor
slachtoffers
Den Haag - D66 wil dat slachtoffers van
misdrijven of een nabestaande spreekrecht
krijgen in de rechtszaal tijdens het
proces tegen de dader. In de wet is
daarover niets geregeld. Omdat minister
Korthals van justitie er niet voor voelt,
heeft D66-kamerlid Dittrich een initiatiefwetsvoorstel
hiertoe gepresenteerd.

Vroeger was de kans dat een misdadiger of
crimineel gepakt werd veel kleiner dan nu.
Zonder moderne communicatiemiddelen als de
computer en de telefoon maar ook opsporingsmethoden
als het nemen van vingerafdrukken en
DNA – tests, was het heel moeilijk om misdadigers
op te sporen en te arresteren. De pakkans was
dus heel klein.
Wanneer iemand dan toch gepakt werd dan kreeg
hij of zij een relatief zware straf. Dat kon een lijfstraf
of zelfs doodstraf zijn. De straffen werden in
het openbaar op het schavot midden in de stad
voltrokken. Zo zag iedereen wat er met je gebeurde
als je het slechte pad op ging.
schutters
De Haagse schutters
De schutters van Den Haag hadden een eigen clubgebouw. Het stond midden in de
stad aan de beroemdste vijver van Nederland: de Hofvijver. Je kunt het gebouw nog
steeds bekijken omdat het Haags Historisch Museum er in gevestigd is.
De mooiste en grootste zaal in het gebouw heet de Schutterszaal. Hier werden vroeger
feesten en vergaderingen gehouden. De zaal hangt vol met bijzondere schilderijen:
zogenaamde schutterstukken.
EEN HEEL BEROEMD SCHUTTERSTUK !
3
DE HAAGSE SCHUTTERIJ
was de voorloper van de
huidige politie.
Hun belangrijkste taak was
het handhaven van de orde
in de stad. Bij
relletjes en ruzies grepen ze
in, maar ze arresteerden
ook misdadigers.
Weet jij wie dit
geschilderd
heeft?
De schutters probeerden het clubgebouw een gezellige en warme sfeer te geven. Ze
hingen o.a. groepsportretten van zichzelf aan de muren. Fototoestellen bestonden
nog niet, daarom lieten ze zichzelf schilderen. We noemen zulke schilderijen
schutterstukken. Dit soort schilderijen zie je in veel musea. Je kunt de schilderijen
vergelijken met klassenfoto’s die we nu nog steeds maken.
Als je zo’n doek beter bekijkt dan zie je hoe mooi de kleding van de schutters vaak
is, wat een bijzondere kragen ze dragen en welke wapens ze gebruiken.

Als de schutters naar buiten
keken, hadden ze dit
uitzicht over de Hofvijver.
Wat zie je nu als je vanuit
het Haags Historisch
Museum over de Hofvijver
uitkijkt?
Op dit schilderij is een schutter met een handboog te zien.
Alleen Hagenaars die genoeg geld hadden om een goede
handboog te kopen mochten schutter worden. Schutters
waren dus bijna altijd rijke mensen. Later schaften ze de
ouderwetse handboog af gingen ze geweren gebruiken.
Op het schilderij rechtsboven zie je een aantal ooievaars, er
vliegt een heel stel ooievaars in de lucht, maar je ziet ook
rechtsboven in de hoek het stadswapen met de ooievaar.
In het middeleeuwse Den Haag kwamen ooievaars veel in het wild voor. In het voorjaar keerden de
ooievaars terug uit warmere streken om hun nest te bouwen, eieren te leggen en uit te broeden en
hun jongen groot te brengen. In de herfst vlogen ze weer naar het zuiden om te overwinteren.
Als de eerste ooievaars in de lente in de stad verschenen was iedereen heel blij. De lente was weer
begonnen en de mensen geloofden dat ooievaars voorspoed en geluk brachten.
Op veel daken en schoorstenen van grotere gebouwen in de stad, zoals de Ridderzaal en de Gevangenpoort,
werden voor de ooievaars kunstnesten geplaatst. Als je goed kijkt zie je de nesten op het
schilderij.
Schout =
rechter van het
dorp Den Haag,
hoofd van stedelijke
rechtbank
Rakkers =
dienaren van
de schout
Naast schutters waren er ook veel andere
personen die zich met misdadigers en
criminelen bezig hielden.
Den Haag bestond in die tijd uit een aantal
buurten en iedere buurt had een buurtmeester.
Deze buurtmeester zorgde ervoor dat
de kleine vergrijpen binnen de buurt werden
opgelost.
Voor de grote vergrijpen was er de schout
en zijn handje vol rakkers. Deze waren in
dienst van de stad zelf.
Boven de schout stond de baljuw met zijn
dienaren. Zij waren in dienst van het Hof van
Holland. Dit Hof zat op het Binnenhof .
4
Baljuw =
rechter van het
Hof van Holland
Hof van Holland
= hogere
rechtbank van
de landsheer
(baas in Holland
en Zeeland)

Overspel
Straf: Blok aan het been.
1 dag in de stad rondlopen met 15 kilo aan
je been. Iedereen die je tegenkwam mocht
je uitschelden en bekogelen met
viezigheid. (Paardenpoep enzo)
Landverraad
Straf: Verbanning.
Je moest het gewest, de provincie of het
land verlaten. Deze straf lijkt minder erg
dan hij was. Je moest namelijk al je bezittingen
achterlaten, je verloor je werk
en moest in een vreemde omgeving opnieuw
beginnen.
Kwaad spreken
Betrapt!!
Gevangenisstraf bestond niet!
Tegenwoordig worden er heel andere straffen gegeven dan vroeger. Nu worden criminelen
voor korte of langere tijd gevangen gezet. Dat is hun straf. Vroeger ging dat anders. Tot de zeventiende
eeuw werden mensen niet gevangen gezet. Ze zaten over het algemeen kort opgesloten
in bijvoorbeeld de Gevangenpoort. Daar moesten ze wachten op de rechters die besloten
wat hun straf zou zijn. Die straffen konden heel gruwelijk zijn. Een aantal voorbeelden
van overtredingen en de straf die daarop stond:
Straf: Het schandblok.
Je kreeg een bord om je nek waarop stond wat je gedaan had.
Terwijl je in het blok stond, mocht de bevolking je bekogelen met straatvuil als paardenpoep
en dode ratten. Eieren werden niet gegooid omdat ze te duur waren en stenen
niet, omdat je iemand flink zou kunnen verwonden en dan zelf wel eens voor straf
in het blok terecht kon komen.
HET GROENE ZOODJE
Het schavot van Den Haag werd in de volksmond het
Groene Zoodje genoemd. Het anderhalf meter hoge
schavot stond op de kruising van de Lange Vijverberg
en de Plaats. Het kreeg deze naam omdat er gras op
het schavot groeide. Voor een executie werd het gras
gemaaid. Daarna strooide men zand om het bloed te
absorberen.
5

Dieven
Tijdens de ondervraging werden duimschroeven gebruikt. Deze werden
geleidelijk aangedraaid. Verbrijzelde duimen waren vaak het gevolg.
Ook de palije werd vaak gebruikt. Met de armen achter de rug werd je
vastgebonden. Soms werd je nog verzwaard met gewichten. Vervolgens
tilde men je aan de armen omhoog. Het gevolg daarvan was: armen uit
de kom.
Mogelijke straf: Onthoofding met het zwaard of de breekbank.
Op de breekbank of het radbraakkruis werd je geradbraakt wat inhield
dat al je botten gebroken werden tot de dood erop volgde. Als je geluk
had kreeg je de genadeslag op je hart met een ijzeren hamer. Anders
moest je met gebroken botten wachten tot je zou overlijden.
Straf: Brandmerken.
Deze straf werd meestal gebruikt om dieven voor de rest van hun
leven herkenbaar te maken. In je gezicht of op je schouder kreeg
je een brandmerk, vaak het stadswapen. De ijzers werden verhit
tot wel 650 graden Celsius.
Als je drie brandmerken had verzameld dan werd je opgehangen.
Je zou namelijk niet te meer verbeteren zijn.
DE BEUL
Landverraders, muntschenners en moordenaars
De ondervraging van verdachten met duimschroeven en
de straffen die ze uiteindelijk kregen werden door een
BEUL uitgevoerd.
Een beul wist heel veel over het menselijk lichaam en
had een medische opleiding. Het was dus een soort
dokter. Raar eigenlijk. Hij takelde je eerst toe en lapte je
vervolgens weer op met zijn medische kennis.
Hij droeg geen zwarte kap over zijn hoofd zoals je in
films vaak ziet. Integendeel, de beul was juist trots op
het werk dat hij verrichte en bedekte zijn hoofd juist niet.
Het beroep van beul ging trouwens van vader op zoon,
of je dat nou wilde of niet.
Hier zie je
een brandmerk
met het stadswapen
van
Den Haag: de
ooievaar.
Let op! Met al deze enge verhalen lijkt het net alsof er dagelijks mensen geslagen, gemarteld en
terechtgesteld werden. Dat was niet zo! In sommige jaren waren er helemaal geen terechtstellingen,
in andere jaren kwam het een paar keer voor.
In de Gevangenpoort hebben heel beroemde mensen opgesloten
gezeten terwijl ze op hun straf wachtten. Zo heeft
Cornelis de Witt twee weken doorgebracht in de Ridderkamer.
In 1672 werd hij ervan beschuldigd prins Willem III te willen
vermoorden. Cornelis was onschuldig maar dat heeft hem
niet gered. Na verschrikkelijke martelingen in de Pijnkelder
werd hij uiteindelijk verbannen uit Den Haag. Toen zijn
broer Johan hem kwam ophalen werd de Gevangenpoort
door het volk van Den Haag bestormd. Ze sleurden de gebroeders
de Witt naar buiten en vermoordden hen.
6
De moord op de
gebroeders de
Witt in 1672
wordt beschouwd
als
een zwarte bladzijde uit
onze geschiedenis. Voor
Johan is een standbeeld
op de Plaats gezet, op de
sokkel staat ‘hij was een
volmaakt Hollander’.

Spreekwoorden en gezegdes
zinnen en woorden van nu die verwijzen naar straffen van toen
Een oordeel vellen
Een oude straf was
het in tweeën splitsen
van het oor.
Iemand het zwijgen opleggen
Een andere straf was het in
tweeën splitsen van je tong.
Je kon daarna letterlijk niks
meer zeggen.
WIST JE DAT ..
Klassenjustitie ( verschillende rechten
voor rijke en arme mensen) vroeger
aan de orde van de dag was? Als
je bijvoorbeeld rijk was en een belangrijke
positie had, kreeg je vaak een
minder zware straf, dan wanneer je
arm was. Je kon soms zelfs je straf afkopen
als je rijk was!!
RIJK EN ARM IN DE GEVANGENPOORT
Radbraken
Voel jij je wel eens geradbraakt?
Wees blij dat je in
ieder geval niet vroeger
leefde toen je echt geradbraakt
kon worden.
Zie het radbraakkruis op de
vorige pagina
Wie zijn neus schendt,
schend zijn aangezicht
Naast je oor en tong kon
ook je neus in tweeën gesneden
worden.
Een blok aan het
been
Zie pagina 5
Voor paal staan
Voor straf midden in de
stad aan een paal vastgebonden
worden. Iedereen
die langs komt
mag jou beledigen, bespugen,
bekogelen met
straatvuil en zelfs op je
plassen! Je kunt het je
tegenwoordig niet voorstellen!
Je weet nu gelijk waar
ons spreekwoord ‘het
pispaaltje zijn’ vandaan
komt.
De manier waarop arme en rijke mensen in de Gevangenpoort behandeld werden, verschilt
enorm van elkaar. Er was echt sprake van klassenjustitie. Niet alleen in de omstandigheden
waarin je gevangen gehouden werd, maar ook hoe er met je straf werd omgegaan.
Men had voor
de armen smerige,
koude cellen, die
Gajolen heetten.
In de Gajolen zat je vaak met zo’n 15 man
tegelijk opgesloten. Er zaten gevangenen
voor verschillende vergrijpen bij elkaar in de
cel: de één had iets gestolen, de ander had
twee mensen vermoord. Het was er donker
en koud want er waren geen ramen. Er lag
alleen een beetje stro op de grond om op te
slapen. Ook het eten stelde weinig voor.
Een droog broodje om te delen met elkaar
en water uit de Hofvijver. Dat water was erg
vervuild, want het riool van het secreet (wc)
kwam erop uit en er werden bijvoorbeeld
paarden in gewassen.
7
Voor de rijke mensen
was er de sjieke
Ridderkamer.
In de Ridderkamer kreeg je daarentegen
goed te eten, je had een bed en een
open haard, je mocht eens in de zoveel
tijd je vrouw laten komen, je dienstmeid
meenemen, je kreeg goede wijnen te
drinken en je zat in privé-cel die groter
was dan een gajool waar soms
15 man zat. Ook had je een
privé-secreet. Al met al waren de
omstandigheden veel beter dan
in het gajool.
Je moest wel zelf betalen voor al
die luxe.

Ontsnapt!! uit de Gevangenpoort
De Gijzelkamer in de
Gevangenpoort
In de Gijzelkamer werden mensen
vastgehouden die schulden
af moesten betalen. Ze verbleven
daar tot hun schulden waren
afgelost. Er waren bedsteden
waar ze met zijn drieën in sliepen.
Allemaal erg klein dus. Ze
sliepen rechtop, niet alleen vanwege
ruimtegebrek, maar ook
vanwege bijgeloof. Ze dachten
namelijk dat als je liggend zou
gaan slapen, je bloed naar je
hersenen zou stromen en er via
je oren weer uit zou spuiten.
Ook vond men dat je met mond
dicht moest slapen, omdat anders
het duiveltje dat op je
schouder zat naar binnen zou
vliegen.
De ontsnapping uit de
Gijzelkamer
In de gijzelkamer zaten nooit grote
criminelen. Daarom kwam de cipier
‘s avonds na zijn werk nog
wel eens een kaartje leggen of een
borrel drinken. Twee heren wisten
de cipier goed te gebruiken voor
een uitbraak. Ze voerden de cipier
dronken , bonden hem vast en stolen
zijn grote sleutelbos. Toen was
het heel gemakkelijk. Deze heren
zijn nooit teruggevonden...
Ontsnappen uit de Gevangenpoort
was niet gemakkelijk. Er zitten dikke
rijen tralies voor de ramen en de
muren zijn een meter dik.
Toch zijn er mensen geweest die
het is gelukt.
Ontsnapt via het secreet
Een secreet is een ander
woord voor toilet. Er is ooit
iemand via het toilet in de
Ridderkamer ontsnapt. Door
het gat van het secreet groter
te maken en er in te klimmen
kwam hij in een groot
riool uit. Dit kwam uit op de
Hofvijver dus hij zwom zo
zijn vrijheid tegemoet.
Hij is nooit meer terug gevonden.
Sommige mensen
zeggen dat hij misschien nog
steeds halverwege het secreet
zit.
Lakens aan elkaar knopen
Ook de klassieke manier, zoals je vaak in films
ziet is gebruikt in de Gevangenpoort. Iemand
heeft namelijk ooit eens een heel koord aan elkaar
geknoopt van lakens. Daarna heeft hij een
gat in het plafond gemaakt, het koord naar buiten
gegooid, naar beneden geklommen en de vrijheid
tegemoet gegaan. Er is nooit meer wat van de
man vernomen….
8