Download (.pdf) - Leefmilieu Brussel

Collectieve huisvesting 

> voor beheerders 

ADVIESGIDS 

Praktische fiches voor het duurzaam 

en energievriendelijk bouwen 

Mei 2006 

Informatie : 

www.leefmilieubrussel.be 

> ondernemingen > energie 

facilitator collectieve huisvesting: 

facilitator.huisvest.collectief@ibgebim.be 

0800 85 775

Waarschuwing 

Gebruiksaanwijzing voor dit document 

Leefmilieu Brussel-BIM wil de opdrachtgevers, studiebureaus en architecten in de sector van 

de collectieve huisvesting twee referentie-instrumenten ter beschikking stellen voor een 

"duurzaam energieontwerp" van een nieuwbouw of een renovatie: 

deze gids, die de prestatie-eisen verduidelijkt tussen een opdrachtgever en zijn 

uitvoerders, 

een tweede gids, bestemd voor de ontwerper, met de technische criteria die hij 

moet toepassen om deze prestaties te bereiken. 

Elke opdrachtgever blijft vrij om te beslissen, met het advies van het studiebureau en/of de 

installateur, om de interessantste aanbevelingen die het best zijn afgestemd op zijn project al 

dan niet te integreren. 

Deze lijst van aanbevelingen is niet volledig en houdt geenszins in dat de geldende normen 

en reglementaire voorschriften niet moeten worden nageleefd. 

Met het doel energiebesparingen te promoten, zijn kopieën van uittreksels van deze tekst of 

kopieën van de volledige tekst gewenst. Commerciële activiteiten met betrekking tot het 

gebruik van de informatie die ze bevatten, blijven echter uitgesloten. 

Elke gebruiker van dit document moet blijk geven van waakzaamheid en 

aanpassingsvermogen bij het opstellen van de definitieve clausules die hem binden aan zijn 

uitvoerder. Het BIM of de opsteller van dit document kunnen niet aansprakelijk worden 

gesteld bij verkeerd of onaangepast gebruik van de clausules van dit document. De 

gebruiker staat in voor de uiteindelijke controle. 

Initiatief Realisatie 

Leefmilieu Brussel-BIM Architecture et Climat – UCL 

Place du Levant, 1 

Contact 

Gulledelle 100 Tel: 010/47.21.42 

1200 Brussel Fax: 010/47.21.50 

E-mail: climat@arch.ucl.ac.be 

Website: www-climat.arch.ucl.ac.be 

Gids voor een duurzaam energieontwerp van collectieve huisvesting 1

Gebruiksaanwijzing 

De gids voor de opdrachtgever is zodanig opgesteld dat hij voor elke fase van een bouwproject 

(voorontwerp, project, uitvoering) zowel de door de opdrachtgever te stellen eisen beschrijft als de 

concrete te nemen maatregelen. 

Deze gids heeft de vorm van een reeks fiches die een geheel van eisen of concrete maatregelen 

beschrijven. 

Indien nodig kan de opdrachtgever voor alle aanvullende technische informatie de inhoud van de 

"gids voor de ontwerper" raadplegen. 

WAARSCHUWING 

Bepaalde voorschriften in deze gids kunnen onderling tegenstrijdig zijn. De gids is immers opgesteld 

volgens verschillende criteria, die elk tot een aantal voorschriften hebben geleid. 

De ontwerper en de opdrachtgever moeten een hiërarchie opstellen voor de verschillende criteria die 

men in het project in aanmerking moet nemen en de voorschriften die eruit voortvloeien. 

CONTEXT 

Brussels Hoofdstedelijk Gewest 

Deze gids past in de stedelijke context van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. 

Deze stedelijke context wordt gedefinieerd door: 

• Een hoge concentratie van woningen in "blokken": 

Het terrein van de woningblokken is dicht bebouwd: geplaveide binnenplaatsen, ateliers, 

overdekte garages… De percelen worden gekenmerkt door hun geringe breedte (meestal 5 

tot 6 m) en kleine grondoppervlakte. 

• Een grote concentratie "grijze" ruimten van minerale aard: pleintjes, straten, voetpaden… 

• Een geringe concentratie "groene" ruimten: parken, tuinen, speelpleinen… 

Nieuwbouw en renovatie 

Deze gids geldt voor het ontwerp van nieuwe gebouwen of de renovatie van bestaande gebouwen en 

installaties. 


0. UITDAGINGEN .......................................................................................................................................................... 6 

0.1. ENERGIEVERBRUIK .................................................................................................................................................. 6 

0.2. OVERVERHITTING .................................................................................................................................................... 6 

0.3. VERBRUIK VAN DRINKWATER........................................................................................................................... 7 

0.4. BODEMGEBRUIK ...................................................................................................................................................... 8 

0.5. KEUZE VAN DE MATERIALEN...................................................................................................................................... 9 

0.6. BEHEER VAN BOUWAFVAL ........................................................................................................................................ 9 

0.7. BEHEER VAN HUISHOUDELIJK AFVAL........................................................................................................................ 11 

1. ROL VAN DE OPDRACHTGEVER............................................................................................................. 12 

2. VOORONTWERP.............................................................................................................................................. 14 

2.1. ONTWERP VAN EEN GEBOUW MET BETREKKING TOT DE SITE ..................................................................................... 14 

2.1.1. De site respecteren bij de inplanting van het gebouw en zijn omgeving .................................................. 14 

2.1.2. De oriëntatie van het gebouw kiezen........................................................................................................ 15 

2.1.3. Het volume van het gebouw optimaliseren............................................................................................... 17 

2.1.4. Indeling van de woningen ......................................................................................................................... 19 

2.2. DE SCHIL EN DE STRUCTUUR VAN HET GEBOUW ONTWERPEN.................................................................................... 20 

2.2.1. Rationele en zuinige bouwprocédés kiezen ............................................................................................. 20 

2.2.2. Warmteverliezen beperken....................................................................................................................... 21 

2.2.3. De configuratie van de vensters kiezen.................................................................................................... 23 

2.2.4. Een daktype kiezen .................................................................................................................................. 24 

2.3. DE MATERIALEN KIEZEN ......................................................................................................................................... 26 

2.3.1. Snel de hoofdmaterialen kiezen ............................................................................................................... 26 

2.3.2. De samenstelling van de buitenmuren en de binnenwanden kiezen........................................................ 28 

2.3.3. De isolatie kiezen...................................................................................................................................... 30 

2.3.4. Het buitenschrijnwerk kiezen .................................................................................................................... 31 

2.3.5. De vloerbedekkingen kiezen..................................................................................................................... 33 

2.3.6. De wandbedekkingen kiezen.................................................................................................................... 35 

2.4. DE TECHNISCHE SYSTEMEN KIEZEN: VERWARMING, VENTILATIE, WATERLEIDING EN SANITAIR WARM WATER................. 37 

2.4.1. De energiestroom van het verwarmingssysteem kiezen .......................................................................... 37 

2.4.2. Het systeem voor de aanvoer van verse lucht kiezen .............................................................................. 38 

2.4.3. Het waterleidingnet ontwerpen ................................................................................................................. 39 

2.4.4. De energievector voor de bereiding van sanitair warm water kiezen ....................................................... 41 

2.5. LOKALEN INRICHTEN VOOR DE SORTERING VAN HUISHOUDELIJK AFVAL...................................................................... 42 

3. PROJECT............................................................................................................................................................. 44 

3.1. HET VERBRUIK VAN DRINKWATER BEPERKEN ........................................................................................................... 44 

3.2. HET VERWARMINGSSYSTEEM GOED ONTWERPEN..................................................................................................... 46 

3.2.1. De ketel kiezen ......................................................................................................................................... 46 

3.2.2. De warmwaterverdeling ontwerpen .......................................................................................................... 48 

3.2.3. De regeling kiezen .................................................................................................................................... 50 

3.3. HET SYSTEEM VOOR AANVOER VAN VERSE LUCHT ONTWERPEN ................................................................................ 52 

3.3.1. De hoeveelheid verse lucht die het gebouw binnenkomt bepalen............................................................ 52 

3.3.2. De verwarming van verse lucht in een mechanisch systeem beperken ................................................... 53 

3.3.3. Het distributienet van een mechanisch ventilatiesysteem ontwerpen ...................................................... 54 

3.4. HET SYSTEEM VOOR DE BEREIDING VAN SANITAIR WARM WATER GOED ONTWERPEN .................................................. 56 

3.4.1. De behoeften bepalen en beperken ......................................................................................................... 56 

3.4.2. Het productiesysteem voor sanitair warm water ontwerpen ..................................................................... 57 

3.4.3. Performante, veilige toestellen kiezen ...................................................................................................... 59 

3.4.4. Het distributienet voor warm water ontwerpen ......................................................................................... 60 

3.5. HET VERLICHTINGSSYSTEEM VOOR DE GEMEENSCHAPPELIJKE DELEN GOED ONTWERPEN .......................................... 61 

3.5.1. Efficiënte verlichtingssystemen kiezen ..................................................................................................... 61 

3.5.2. De werkingsduur beperken....................................................................................................................... 62 

4. BOUWPLAATS.................................................................................................................................................. 63 

4.1. BEHEER VAN HET BOUWAFVAL................................................................................................................................63 

5. BIJLAGE: LABELS "MILIEUKWALITEIT" ............................................................................................. 65 

5.1. ALGEMENE LABELS EN METHODEN VOOR "MILIEUKWALITEIT"..................................................................................... 65 

5.2. ALGEMENE LABELS VOOR BOUWPRODUCTEN........................................................................................................... 65 


Logements collectifs 

> pour les gestionnaires 

ÉCONOMIES D’ÉNERGIE 

RAPPORT COMPLET 

Comment économiser 30% sans dépenser 

plus d’argent en construisant ou 

en rénovant des logements 

Version janvier 2006 

Plus d’infos : 

www.bruxellesenvironnement.be 

> entreprises > energie 

facilitateur logement collectif: 

facilitateur.logement.collectif@ibgebim.be 

0800 85 775




SYNTHÈSE 










0800 85 775




ANNEXES 










0800 85 775



PRIMES ÉNERGIE 2006 

Mode d’emploi des primes 

pour les logements collectifs 

Version mai 2006 






0800 85 775



GUIDE CONSEIL 

Fiches pratiques pour la conception 

énergétique et durable 







0800 85 775


> pour les concepteurs 

GUIDE CONSEIL 

Critères techniques pour une mise 

en oeuvre énergétique et durable 







0800 85 775


> pour les concepteurs 

GUIDE CONSEIL 

ANNEXES 







0800 85 775



VADE-MECUM URE 

Introduction à la mise en place 

d’une politique de consommation d’énergie 

dans le secteur du logement 

Version juin 2006 






0800 85 775

5.3. SPECIFIEKE LABELS ............................................................................................................................................... 65 

5.3.1. Hout .......................................................................................................................................................... 65 

5.3.2. Vloerbedekkingen van textiel.................................................................................................................... 65 

5.3.3. Verf en vernis............................................................................................................................................ 65 

5.3.4. Houtbehandeling....................................................................................................................................... 65 

6. BIJLAGE : BELANGRIJKSTE REFERENTIES ..................................................................................... 66 

6.1. BOEKEN................................................................................................................................................................ 66 

6.2. NORMEN, PUBLICATIES ET ARTIKELS ....................................................................................................................... 66 

6.3. INTERNET SITES..................................................................................................................................................... 66 



0. UITDAGINGEN 

0.1. Energieverbruik 

Het energieverbruik van de woningen in het Brussels Gewest is in 10 jaar tijd met 

20% gestegen. De "energiekosten" zijn in 1 jaar tijd in prijs verdubbeld en de kans is 

klein dat zij in de volgende jaren zullen dalen. 

Bovendien is het globale CO2-gehalte in 100 jaar tijd met 30% gestegen en neemt de 

gemiddelde buitentemperatuur sterk toe. Indien er geen maatregelen worden 

genomen, zal de buitentemperatuur binnen 100 jaar met gemiddeld 4°C gestegen 

zijn. Men kan zich gemakkelijk de schade voorstellen dat dit zou veroorzaken, als 

men weet dat de ijstijd die 20.000 jaar geleden de aarde in zijn greep hield 

gekenmerkt werd door een temperatuur van slechts 4°C lager dan de huidige 

temperatuur. 

Als u de energie-efficiëntie van uw gebouwen aanpakt, kunt u mee deze 

mogelijke catastrofe voorkomen! 

Op het ogenblik van de bouw of de renovatie is de verbetering van de energieefficiëntie 

het gemakkelijkst en het goedkoopst. Bovendien is de eventuele 

"meerkost" van de verbetering van de energie-efficiëntie van een gebouw meestal 

gering in verhouding met de kosten van de nieuwbouw of renovatie van een gebouw. 

Daarnaast loopt men door de energie-efficiëntie te verbeteren vooruit op de nabije 

toekomst, aangezien alle gebouwen over enkele jaren onder de impuls van de 

Europese Unie onderworpen zullen zijn aan reglementaire verplichtingen met 

betrekking tot de energieprestaties. 

0.2. Oververhitting 

De betere isolatie die nodig is om het verwarmingsverbruik te beperken, maakt de 

gebouwen veel gevoeliger voor oververhitting dan vroeger: de overdag opgeslagen 

warmte kan steeds moeilijker door de muren ontsnappen. 

Daarom moet men strategieën toepassen om het ontstaan van te hoge 

temperaturen in de zomer te voorkomen. 

Deze strategieën zijn: 

- zonweringen, 

- thermische inertie van de ruwbouw in de woonruimten, 

- natuurlijke ventilatie tijdens de nacht, 

- … 


0.3. VERBRUIK VAN DRINKWATER 

"De Aarde is als een perpetuum mobile, met energie bevoorraad door de zon, dat 

waterdamp naar de atmosfeer brengt en weer doet vallen in de vorm van neerslag. 

Deze cyclus maakt een ecosysteem mogelijk dat zich zowel op land als in de zeeën 

heeft ontwikkeld. 

Het gebruik van water door de mens om aan zijn behoeften te voldoen en zijn afval te 

verwijderen, veroorzaakt een ernstige verstoring van dit natuurlijke schema en wijzigt 

zowel de afvloeiing als de hoeveelheid water en dus het geheel van de ecosystemen op 

het land en in de zeeën." 

Bron: "L’EAU", Ghislain de Marsily 

Zoet water is noodzakelijk voor het overleven van alle ecosystemen. Dit kostbaar 

goed is niet onuitputtelijk. In de afgelopen vijftig jaar is de op aarde beschikbare 

hoeveelheid zoet water per inwoner en per jaar met de helft verminderd. Men gaat 

ervan uit dat de Belgische waterhuishouding met ongeveer 2500 m³ beschikbaar zoet 

water per inwoner en per jaar aan het kritieke grenst. 

Bovendien stelt men vast dat de kwaliteit van het opgevangen water steeds minder 

goed wordt en dat de behandeling die nodig is om het drinkbaar te maken 

voortdurend omslachtiger en duurder wordt. 

Paradoxaal genoeg wordt drinkwater voornamelijk gebruikt voor toepassingen 

waarvoor het niet onmisbaar is: 

Bron: WTCB 

In het licht van deze vaststelling is er nood aan alternatieven om de 

zoetwaterbronnen te beschermen: 

- drinkwater besparen, 

- een andere van nature beschikbare bron van zoet water aanspreken. 

Drinkwater besparen betekent op een rationele, verantwoorde manier omgaan met 

water: 

- verspilling voorkomen 

- lekken beperken 

- eenvoudige, goedkope systemen invoeren die het dagelijkse verbruik beperken 

Een andere van nature beschikbare bron van zoet water aanspreken, betekent 

systemen invoeren voor de opvang en de opslag van regenwater, dat kan worden 

gebruikt voor toiletten, wasmachines… 


0.4. Bodemgebruik 

De steeds grotere verstedelijking, de dichtere bebouwing, de toename van de 

ondoordringbare oppervlakte en de vermindering van het aantal groene ruimten 

leiden tot de wijziging en zelfs de vernietiging van het evenwicht tussen minerale 

ruimten, grijze ruimten en groene ruimten: 

- de toename van de ondoordringbare oppervlakte veroorzaakt een sterke stijging 

van het waterdebiet dat via rioleringen afvloeit, zodat de bestaande netten snel 

verzadigd worden, het volume te behandelen water stijgt en dus ook de kosten 

voor riolering en waterzuiveringen toenemen, 

- de afname van de groene ruimten zorgt ervoor dat de grondwaterlagen minder 

goed worden gevoed, 

- de toenemende verstedelijking en de industrialisering en grootschalige landbouw 

die zij met zich meebrengt, veroorzaken een groeiende besmetting van de 

grondwaterlagen met polluenten. 

Natuurlijke kringloop van het water 

Wijziging van de natuurlijke kringloop van het water door de mens 

Dit evenwicht tussen "minerale ruimte, grijze ruimte en groene ruimte" is onontbeerlijk 

voor de goede werking van de watercyclus in de stad. De recente natuurrampen 

bewijzen dat dit evenwicht dringend moet worden hersteld. 


0.5. Keuze van de materialen 

De keuze van een bouwtechniek, een component, een materiaal of een ander 

bouwproduct vertrekt meestal van criteria zoals: 

- de functionaliteit 

- de technische prestaties 

- de architecturale esthetiek 

- de economische kost 

- de duurzaamheid en het onderhoud 

Deze keuze is echter nooit neutraal vanuit milieuoogpunt. 

Elk bouwmateriaal of -product kan tijdens zijn fabricage, zijn toepassing, zijn 

levensduur in het gebouw of zijn sloop hinder opleveren voor het milieu of voor de 

gezondheid van levende wezens. 

Dit betreft onder meer: 

- de aantasting van het landschap en van de ecosystemen 

- de uitputting van natuurlijke bronnen 

- hinder door of uitstoot van polluenten tijdens het transport van 

grondstoffen 

- hinder door of uitstoot van polluenten tijdens de fabricage (lucht en water) 

- hinder door of uitstoot van polluenten tijdens het gebruik (VOS, 

solventen…) 

- probleemafval, niet-recycleerbaar afval… 

De verantwoorde keuze van een bouwmateriaal of -product betekent in termen van 

"duurzaam" bouwen ook rekening houden met zijn milieubalans voor zijn volledige 

levensduur. 

De milieubalans van een materiaal bestaat in een complexe analyse die rekening 

houdt met de volledige levenscyclus van het materiaal en van een groot aantal 

criteria, zoals: 

- een zuinig gebruik van grondstoffen 

- het energieverbruik (productie en transport) 

- de uitstoot van polluenten (fabricage en transport) 

- de risico's voor de gezondheid en het milieu 

- de bestemming op het einde van de levensduur 

0.6. Beheer van bouwafval 

Hoewel men het er over het algemeen over eens is dat de bronnen van grondstoffen 

uitgeput geraken (olie, gas, maar ook de meer specifieke bouwmaterialen zoals zand 

en grint), blijft de bouwsector zowel een belangrijke verbruiker van energie en 

grondstoffen als een grote afvalproducent. 

Het afval van bouwwerven in het Brussels Gewest vertegenwoordigt 834.000 ton per 

jaar. Dit is de helft van de totale afvalproductie van het gewest en bijna het dubbele 

van het huishoudelijke afval (469 660 ton). 

Door de bevolkingsgroei en vooral door de sterke toename van sloop- en 

renovatiewerven in het domein van de bouw in het Brussels Gewest, na de 

bouwwoede van de jaren '60 en '70, verwacht men dat de hoeveelheid afval tegen 

2010 sterk zal toenemen. 


Bovendien zijn de traditionele verwerkingssystemen, namelijk storten en verbranden, 

steeds duurder en strenger gereglementeerd en gecontroleerd, zodat hun toepassing 

in de toekomst steeds beperkter zal worden. 

Voorbeeld: vanaf januari 2006 mag in het Waalse gewest alleen nog "ultiem", nietvaloriseerbaar 

bouwafval worden gestort. 

In deze context blijven slechts twee alternatieven over, die nauw met elkaar verbonden 

zijn: 

- zo weinig mogelijk of zelfs helemaal geen bouwafval produceren 

- het bouwafval meer en aan de bron sorteren 

Een minimum aan afval produceren, impliceert een grote aandacht voor de preventie 

tijdens de uitwerking van het project, zowel op het vlak van het concept zelf van het 

project als op dat van de keuze van de bouwwijze en de materialen. 

Het bouwafval meer en aan de bron sorteren maakt het mogelijk om: 

- te besparen op de kosten van de verwerking en verwijdering van het afval: 

wanneer het afval gemengd is, betaalt men voor de verwijdering en verwerking 

de prijs van de verwerking van het schadelijkste afval in de container. 

Voorbeeld: de prijs voor een container met betonafval (klasse III) gemengd met 

houtafval komt in de praktijk overeen met de prijs voor een container met houtafval 

(klasse II). 

- het afval gemakkelijker opnieuw te gebruiken of te recycleren, en dus ook op 

grondstoffen te besparen. 

- de kosten van de afvalverwerking te beperken: recycleren is goedkoper dan 

storten of verbranden 

Voorbeeld: het storten van een ton betonafval kost +/- 25€. Het vermalen van een ton 

betonafval kost +/- 10€. 

(Bron :Gids voor het beheer van bouwen sloopafval, BIM, 2000) 

- een groter gedeelte van het geproduceerde afval te recycleren: de recyclage 

van een gemengd product is veel moeilijker of zelfs onmogelijk. 

Bij een renovatieproject betekent dit dat de afbouw een onafwendbare fase wordt, 

aangezien ze een duidelijke scheiding van het bouwafval mogelijk maakt. 

Afbouw heeft bovendien een ander voordeel in termen van duurzame ontwikkeling: 

omdat vooral de verwijdering van afwerkingsmaterialen en -elementen een erg 

arbeidsintensief proces met veel taken van laag technisch niveau is, kan de afbouw 

een groot aantal banen creëren. 


0.7. Beheer van huishoudelijk afval 

Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest heeft in 2002 gemiddeld 225 kg niet-gesorteerd 

afval per inwoner ingezameld. 

Als we bovendien rekening houden met het selectieve afval (blauwe zakken, papier, 

glascontainers, tuinafval) en het grote afval, krijgen we gemiddeld 360 kg per 

inwoner. Dit komt overeen met in totaal 1 kg afval per dag en per inwoner. 

De volgende tabel toont dat de hoeveelheid afval blijft stijgen, ondanks de invoering 

van de selectieve inzameling van huishoudelijk afval. 

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 

Restafval (ophaling + container) 420.072 423.535 415.808 423.261 416.783 421.519 416.789 409.112 397.457 395.133 389.133 385.053 

Verpakking 

3.153 5.974 6.831 12.144 12.196 11.491 11.306 

Papier 

– Karton 7.795 15.573 22.826 33.107 35.943 37.244 37.518 

Glasbak 

5.259 6.906 8.904 11.819 8.310 7.360 7.573 7.805 9.726 9.100 9.457 9.933 

Tuinafval 

(gezinnen) 72 150 170 203 203 206 294 6.085 

Tuinafval 

(andere) 105 2.237 

Groot 

vuil + sluikstort 12.323 10.223 12.823 15.442 16.114 15.389 16.909 19.377 22.658 27.000 29.260 16.421 

Elektrisch 

en elektronisch afval 174 529 948 

Batterijen 

87 91 148 177 158 

Contract: Papier-karton 6.322 7.596 8.584 10.142 10.572 11.175 11.059 

Contract: Glas 713 1.127 1.694 2.330 3.121 3.696 4.212 

Totaal 

437.654 440.664 437.535 450.522 441.309 455.166 462.988 466.241 474.936 479.900 477.690 469.659 

Bron: IBGE-BIM 

Bovendien zijn de traditionele verwerkingssystemen, namelijk storten en verbranden, 

steeds duurder en strenger gereglementeerd en gecontroleerd, zodat hun toepassing 

steeds beperkter zal worden. 

Voorbeeld: Volgens richtlijn 1999/31/EG van de Raad van 26/04/99 moet het storten 

van afval in 2016 met 35% verminderd zijn tegenover 1995 voor biologisch 

afbreekbaar huishoudelijk afval. 

In deze context blijven slechts twee alternatieven over, die nauw met elkaar 

verbonden zijn: 

- zo weinig mogelijk huishoudelijk afval produceren 

- huishoudelijk afval meer en aan de bron sorteren 

Meer en aan de bron sorteren, betekent op de schaal van de collectieve huisvesting 

dat men uitrusting en middelen verstrekt die: 

- elke inwoner aanmoedigen om zijn afval te sorteren; 

- het individueel sorteren vergemakkelijken binnen een appartementsgebouw 


1. ROL VAN DE OPDRACHTGEVER 

Aandachtspunten 

► De "ecologische" en "energetische" eisen in de ontwerpfase definiëren. 

► Toezien op de toepassing van deze eisen in de bouwfase. 

Waarom? 

Als initiatiefnemer, verantwoordelijke en geldschieter van het 

project, moet de opdrachtgever de andere betrokkenen 

aansporen om woongebouwen "duurzaam" te ontwerpen. Hij 

moet hun de technische en financiële middelen verschaffen om 

de gebouwen met de meest geschikte technieken en procédés 

op te trekken. 

In feite is dit een zaak van burgerzin vanwege een (natuurlijke 

of rechts-) persoon die zich bewust is van de ecologische 

uitdagingen van de bouw of renovatie van een gebouw. 

Concreet? 

Rol van de opdrachtgever ten opzichte van de 

ontwerper van het project… 

Tijdens de lancering van het project moet de 

opdrachtgever de ontwerper zeer duidelijk op de 

hoogte brengen van zijn doelstellingen en eisen in 

termen van 

► materialen: eisen in verband met de duurzame 

ontwikkeling in de keuze van materialen en 

bouwprocédés. 

Wanneer het voorontwerp aanvaard is, moet hij 

van de ontwerper een snel voorstel eisen voor de 

materialen die zullen worden aangewend en een 

raming van de kosten, zodat hij de materialen in 

de projectfase kan kiezen en integreren. 

► bouwafval: eisen voor 

o de preventie van bouwafval in de 

ontwerpfase van het project; 

o het beheer van bouwafval en sloopafval bij 

renovatie; 

o het beheer van bouwafval bij nieuwbouw 


► waterbeheer: doelstellingen voor 

o het opvangen van regenwater, 

o de beperking van het drinkwaterverbruik, 

o een beperkte ondoordringbaarheid van de 

gronden, 

o de behandeling en lozing van afvalwater 

► energie-efficiëntie: prestatie-eisen voor de schil 

en de installaties van het gebouw 

De opdrachtgever moet bereid zijn de eventuele 

meerprijs op zich te nemen (een energiezuiniger 

en duurzamer gebouw is niet systematisch 

duurder dan een standaard gebouw). 

Rol van de opdrachtgever ten opzichte van het 

bouwbedrijf… 

Tijdens de lancering van het project moet de 

opdrachtgever het bouwbedrijf zeer duidelijk op de 

hoogte brengen van zijn doelstellingen en eisen in 

termen van: 

► materialen: eisen in verband met de duurzame 

ontwikkeling in de keuze van materialen en 

bouwprocédés. 

De opdrachtgever moet eisen dat het bouwbedrijf 

alle documenten en informatie levert over de 

materialen die voor de nieuwbouw of renovatie 

worden toegepast en aangewend. 

► bouwafval: 

De opdrachtgever moet in zijn gunningsdossier 

en in de selectieprocedure van de bouwbedrijven 

het beheer van het bouwafval voorschrijven. 

De opdrachtgever moet het beheer van het afval 

op de bouwplaats aandachtig opvolgen en 

controleren. Hij moet eisen dat het bouwbedrijf 

alle documenten levert over de verwijdering, het 

transport en de behandeling van bouwafval 

tijdens de renovatie of de nieuwbouw. 


2. VOORONTWERP 

2.1. Ontwerp van een gebouw met betrekking tot de site 

2.1.1. De site respecteren bij de inplanting van het gebouw en zijn omgeving 


Respecteer: 

► de morfologie van het terrein, 

► de waterkringloop: grondwater, doorlaatbaarheid van de bodem, afvloeiing van 

regenwater. 

Waarom? 

De inplanting van het gebouw op een terrein heeft gevolgen 

voor het aanzicht van het terrein en voor de plaatselijke 

waterkringloop. 

De snellere afvloeiing van grondwater als gevolg van 

obstakels, de bedekking van het terrein en de keuze van de 

bedekkingen kan de infiltratie van het water in de bodem 

beperken. Dit vermindert de voeding van de grondwaterlagen 

en veroorzaakt een zwaardere belasting van de riolering. 

De invoering van bouwelementen in een grondwaterlaag 

vermindert haar volume, kan haar chemische samenstelling 

verstoren of haar vervuilen. 

Concreet? 

► Het reliëf van het terrein zo weinig mogelijk 

wijzigen. 

► Niet op een terrein met een ondiepe 

grondwaterlaag bouwen. 

► Het grondwater onder het gebouw beschermen 

door middel van een goede afdichting. 

► Het gebouw haaks op de hoogtelijnen van het 

terrein inplanten en niet parallel ermee. 

► Bij de aanleg van de omgeving de 

ondoorlaatbare oppervlakte beperken en de 

aanleg van groene ruimten aanmoedigen, vooral 

op de binnenplaatsen van gebouwen en in het 

midden van woningblokken. 

► De doorlaatbaarheid van de grijze ruimten 

(voetpaden, wegen, parkeerterreinen) 

bevorderen. 

► Diverse plaatselijke plantsoorten aanplanten, 

aangepast aan de bezonning en aan de droge of 

vochtige zones van het perceel. 


2.1.2. De oriëntatie van het gebouw kiezen 


De oriëntatie van het gebouw aanpassen aan de context en de indeling van de woningen, 

om 

► in de winter zonnewarmte op te vangen, 

► zonwering in de zomer te vergemakkelijken. 

Inbreng van zonnewarmte bij heldere 

hemel in België, door een verticale 

dubbele beglazing met een oriëntatie: 

- op het zuiden 

- op het oosten/westen 

- op het zuidoosten/zuidwesten 

en door een horizontale dubbele 

beglazing. 


Waarom? 

Afhankelijk van de oriëntatie is 

de inbreng van zonnewarmte 

door een verticale dubbele 

beglazing groter of kleiner en 

verschilt haar intensiteit 

volgens het seizoen. 

De figuur hiernaast toont dat: 

- een venster op het oosten 

zeer weinig zon krijgt in de 

winter, iets meer in het 

tussenseizoen en het 

maximum in de zomer. 

- een venster op het zuiden 

globaal meer zon krijgt dan 

een venster op het oosten, 

maar met een andere 

verdeling: het maximum in 

het tussenseizoen, iets 

minder in de winter en nog 

minder in de zomer. 

Diverse simulaties tonen aan 

dat, voor een identieke 

glasoppervlakte, een Noord- 

Zuid georiënteerd gebouw 

(woonkamer op het zuiden) 2,5 

tot 5% minder verbruikt dan 

een Oost-West georiënteerd 

gebouw. Bovendien kunnen de 

bezonning en de oververhitting 

op het zuiden gemakkelijker 

worden beheerd (bijvoorbeeld 

door elk balkon schaduw te 

geven). 

Concreet? 

► De voor- en nadelen 

van de mogelijke 

oriëntaties van het 

gebouw evalueren 

volgens: 

- het gebruik van de 

lokalen, 

- de natuurlijke 

schaduw van 

andere gebouwen 

of van de 

omgevende 

vegetatie, 

- de mogelijkheid om 

zonnepanelen te 

plaatsen voor de 

voorverwarming 

van sanitair warm 

water, 

- de omvang van de 

glasoppervlakte en 

het type van zonwering voor elk van de 

gevels. 

► Voor een gebouw met twee hoofdgevels en een 

vrije inplanting, de voorkeur geven aan een 

zuid/noord-oriëntatie boven een oost/westoriëntatie. 


2.1.3. Het volume van het gebouw optimaliseren 


Door de keuze van het volume 

► het warmteverlies beperken, 

► de ondoorlaatbaarheid van de bodem beperken, 

► een natuurlijke verlichting van de lokalen bevorderen. 

Twee uitersten van compactheid: 

een kubus en een rechthoek. 

Waarom? 

o Een compact gebouw, dat de kubusvorm benadert, heeft 

weinig warmteverlies. De geveloppervlakte waarlangs 

warmte verloren gaat is beperkt ten opzichte van het 

volume van de lokalen. De centrale zones staan in contact 

met andere lokalen met dezelfde temperatuur en lijden 

minder warmteverlies dan de perifere lokalen. Anderzijds 

zijn deze zones moeilijk te verlichten en natuurlijk te 

ventileren. Dit gebouw neemt weinig oppervlakte in beslag 

en laat potentieel veel doordringbare oppervlakte vrij, 

zodat regenwater en afvloeiend water in de grond kunnen 

dringen. 

o Een weinig compact gebouw (langwerpig, vierkant met 

binnenplaats, veel uitsteeksels…) heeft een grotere 

geveloppervlakte tegenover het volume van de lokalen en 

zal dus meer warmteverlies lijden en een hoger 

stookverbruik hebben. 

Anderzijds maakt de grotere geveloppervlakte een 

natuurlijke verlichting en een relatief eenvoudige 

organisatie van de natuurlijke ventilatie mogelijk. Dit 

gebouw neemt veel oppervlakte van het terrein in beslag 

en beperkt de hoeveelheid regenwater en afvloeiend water 

die in de grond kan dringen. 

Afhankelijk van het geval zal het juiste compromis dichter bij 

een van beide oplossingen liggen. 

Concreet? 

► Afhankelijk van de programmering van het 

gebouw en de context van zijn inplanting (vorm 

en grootte van het terrein, bebouwde 

omgeving of landschap…) het optimale 

compromis vinden tussen: 

- een grote compactheid, om het 

warmteverlies en de ondoorlaatbaarheid 

van het perceel te beperken, 

- een geringe compactheid, om van een 

natuurlijke verlichting te profiteren en de 

koeling met een natuurlijke ventilatie te 

vergemakkelijken. 


► In de mate van het mogelijke alle kamers van 

de woningen van een natuurlijke verlichting 

laten genieten. 


2.1.4. Indeling van de woningen 


De indeling van de woningen bestuderen volgens de site, de omgeving en de technische 

beperkingen. 

Mogelijkheden voor de 

nachtelijke ventilatie van een 

woning 

Waarom? 

Om de middelen te optimaliseren, moet men bij het ontwerp van de 

woningen en het geheel van de gemeenschappelijke lokalen rekening 

houden met: 

- de natuurlijke verlichtingsmogelijkheden, 

- de mogelijkheid om in de winter zonnewarmte op te vangen, 

- de risico's van oververhitting in de zomer, 

- de geluidshinder in het appartement, tegenover buiten en de 

andere delen van het gebouw (naburige appartementen, 

gemeenschappelijke lokalen, technische lokalen), 

- de vereisten op het vlak van de technische distributie (water, lucht, 

elektriciteit). 

Een doorzonappartement, bijvoorbeeld, maakt in de zomer een betere 

koeling mogelijk dankzij de natuurlijke ventilatie tussen de gevels. 

Concreet? 

► De slaapkamers op het oosten oriënteren om te 

genieten van de natuurlijke verlichting in de 

ochtend en om oververhitting te voorkomen. Als 

een kamer op het westen moet worden 

georiënteerd, kiest men best de kamer van de 

ouders, om oververhitting te voorkomen in de 

kamers die misschien overdag worden gebruikt. 

► De sanitaire lokalen en de keukens rond een 

zelfde technische koker verzamelen om de 

vloeistofdistributie te rationaliseren. 

► Om akoestische redenen: 

o lokalen met dezelfde functie boven elkaar 

plaatsen, 

o vaste kasten, doorgangsruimten of sanitaire 

lokalen tussen de dag- en nachtlokalen 

plaatsen, 

o de slaapkamers verwijderen van de liftkokers. 

► De woningen volgens het schema hiernaast 

indelen, om de ventilatie en de nachtelijke 

afkoeling te bevorderen. 

► Voor woningen met een enkele verdieping de 

voorkeur geven aan een doorzonindeling. 


2.2. De schil en de structuur van het gebouw ontwerpen 

2.2.1. Rationele en zuinige bouwprocédés kiezen 


Bouwprocédés kiezen om: 

► het gebruik van grondstoffen en de productie van bouwafval te beperken, 

► latere verbouwingen te vergemakkelijken, 

► op het levenseinde van het gebouw de demontage en recyclage te bevorderen. 

Waarom? 

Het gebruik van commerciële afmetingen en standaard afmetingen in 

een bouwprocédé maakt de vermindering van de productie van afval 

op de bouwplaats en in de werkplaats mogelijk. Deze oplossing 

vereenvoudigt ook de toepassing (geen zaagwerk, opmetingen…) en 

vermindert daardoor de duur van de werken en hun hinder (lawaai, 

stof). 

Verbindingen met mechanische bevestiging (tand-groef verbindingen, 

spijkers of schroeven) maken mogelijk de verschillende onderdelen 

van een bouw van elkaar te scheiden en vergemakkelijken dus de 

sortering en valorisatie op de bouwplaats. Ze voorkomen het gebruik 

van gelijmde materialen, die vaak stoffen afgeven die de gezondheid 

schaden. 

Deze twee maatregelen vergemakkelijken bovendien verbouwingen 

van het gebouw, zodat constructies een langere levensduur hebben en 

kunnen worden aangepast aan de evoluerende behoeften van de 

bewoners, aan nieuwe reglementeringen enz. 

Tenslotte kunnen elementen die uit een enkel type van materiaal 

bestaan veel gemakkelijker worden gerecycleerd dan gemengde 

elementen (zoals staal/beton). 

Concreet? 

► Een moduleerbaar bouwsysteem kiezen en een 

dragende structuur die gestandaardiseerde 

afmetingen volgt. 

► Geprefabriceerde materialen en materialen met 

gestandaardiseerde afmetingen gebruiken. 

► “Gemengde opbouw” van moeilijk scheidbare 

materialen vermijden. 

► De voorkeur geven aan mechanische 

verbindingen boven gelijmde verbindingen. 

Voorbeeld: 

Een gelijmde planken vloer is veel moeilijker 

te verwijderen dan een gespijkerde vloer. 

► Bij de keuze van de bouwprocédés en 

-producten rekening houden met een direct 

hergebruik, hergebruik na renovatie of 

recyclage. 


2.2.2. Warmteverliezen beperken 


► Zoveel mogelijk isoleren 

► De wanden goed (lucht)dicht maken 

49% 

Jaarlijks verbruik van een gezin (kWh/jaar) 

Verplaatsin 

gen 

54% 

Elektriciteit 

5% 

Sanitair 

warm 

water 

Jaarlijks verbruik van een gezin (kWh/jaar) 

Elektriciteit 

5% 

Besparing 

Verw arm. 

40% 

Sanitair W 

Water 

11% 

Verw arm. 

34% 

Verbruik van een huishouden in 

een woning K55 (boven) 

en in een woning K35 

(onder) 

Waarom? 

Door over te gaan van een isolatiepeil K55 naar een K45 peil 

vermindert het warmteverlies door transmissie van het gebouw met 

ongeveer 20%. Het theoretische globale verwarmingsverbruik 

(afhankelijk van de inbreng van gratis warmte, de kwaliteit van de 

verwarmingsinstallatie, het verlies door ventilatie), zal met iets meer 

dan 10% dalen. 

Belang van het verlies door infiltratie? 

De warmteverliezen door koudebruggen kunnen in extreme gevallen 

tot 9% van het totale verlies van het gebouw vertegenwoordigen. 

Daarnaast leveren koudebruggen een gevaar op condensatie op. 

Concreet? 

► Voor een hoog isolatieniveau zorgen door in de 

dichte wanden (wanden, daken, vloeren enz.) 

een maximale isolatiedikte na te streven. 

De ontwerpers een thermisch isolatieniveau voor 

het volledige gebouw voorschrijven (berekend 

volgens norm NBN B62-301) van maximum K45 

en ideaal K35. 

► De ontwerpers een maximale 

warmtetransmissiecoëfficiënt voorschrijven van 

o 0,4 W/m².K voor de gevels, 

o 0,3 W/m².K voor de daken en vloeren die in 

contact met buiten staan. 

► Streven naar wanden met een 

warmtetransmissiecoëfficiënt van 

o 0,3 W/m².K voor de gevels (equivalent van 

10 tot 12 cm minerale wol), 

o 0,15 W/m².K voor de daken (equivalent van 

30 cm minerale wol), 

► De wanden tussen het gebouw en aangrenzende 

gebouwen die misschien niet worden verwarmd 

isoleren (andere gebruiksuren, wijziging van de 

bestemming, leegstand, sloop…). 


► Bij een renovatie van de buitenmuren, ze aan de 

buitenzijde isoleren om een 

warmteverliescoëfficiënt te verkrijgen van 

maximum 0,6 W/m²K, en ideaal 0,4 W/m²K. 

► Beglazing met lage emissiviteit kiezen. 

► De ontwerpers de tijd en de middelen geven om 

de technische details te bestuderen van de 

gevelaansluitingen (hoeken, aansluitingen van 

gevels met vloeren en daken, met balkons, 

vensteraanslagen, kozijnen, tabletten…), om de 

continuïteit van de isolatie en de luchtdichtheid 

te verzekeren. 

► De meest gebruikte ingangen van het gebouw 

voorzien van een sas. 


2.2.3. De configuratie van de vensters kiezen 


De oppervlakte van de vensters volgens de oriëntatie van de gevels bepalen om 

► in de winter gratis zonnewarmte op te vangen, 

► oververhitting in de zomer te beperken, 

► voor een goede natuurlijke verlichting te zorgen. 

Waarom? 

Met een zuidelijke oriëntatie en met een "hoog rendement" glas neemt 

de behoefte aan warmte af naarmate de oppervlakte van het glas 

toeneemt: de bijkomende inbreng van zonnewarmte compenseert 

ruimschoots het verlies door transmissie. 

Een voorbeeld: in een typisch appartement neemt de behoefte aan 

verwarming met 4% af als de verhouding "glasoppervlakte op het 

zuiden/oppervlakte van het lokaal" van 12% toeneemt naar 18%. 

Bovendien kan men op een zuidelijke gevel een efficiënte zonwering 

aanbrengen met behulp van een afdak of een balkon, om 

oververhitting in de zomer te voorkomen. Dit doet geen afbreuk aan de 

gratis winst in de winter. 

Voor de andere liggingen leidt een te grote glasoppervlakte tot een 

overdreven stijging van het warmteverlies tegenover de inbreng van 

zonnewarmte. Toch is een minimale oppervlakte van 10% van de 

vloeroppervlakte van het lokaal nodig om voor een goede natuurlijke 

verlichting te zorgen. 

Naast hun oppervlakte beïnvloedt ook de configuratie van de vensters 

het niveau van de beschikbare natuurlijke verlichting. Hoge vensters 

bevorderen de natuurlijke verlichting (men mag ervan uitgaan dat een 

kamer een goede natuurlijke verlichting krijgt tot een diepte van 2 tot 

2,5 maal de vensterhoogte) terwijl beglaasde venstersteunen slechts 

minimaal bijdragen tot de verlichting van het lokaal. 

Concreet? 

► Bij een zuidelijke gevel voor grote 

vensteroppervlakten kiezen. Als de 

vensteroppervlakte echter groter is dan 18% van 

de vloeroppervlakte, efficiënte zonwering 

voorzien om het comfort in de zomer te 

verzekeren. 

► Voor de andere gevels een vensteroppervlakte 

voorzien van 10 tot 18% van de 

vloeroppervlakte van het lokaal. 

► Vensterdorpels in de mate van het mogelijke 

vermijden. 

► Beglaasde venstersteunen vermijden. 

► De nachtlokalen die aan bezonning blootgesteld 

zijn (noordoostelijke tot noordwestelijke 

oriëntatie) voorzien van een structurele externe 

zonwering (op het zuiden) of een mobiele 

zonwering (op het zuiden of voor de andere 

oriëntaties). 


2.2.4. Een daktype kiezen 


Een daktype kiezen volgens 

► de milieubalans van zijn materialen, 

► het potentieel voor de opvang van water 

► de mogelijkheid om het dak te beplanten 

Dak met extensieve beplanting 

Dak met weinig complexe intensieve 

beplanting 

Dak met complexe intensieve 

beplanting 

Waarom? 

Het dak kan andere functies vervullen dan alleen de 

bescherming van het gebouw: regenwater opvangen, een al 

dan niet toegankelijke groene ruimte vormen. 

De hoeveelheid regenwater die een dak kan opvangen, hangt 

af van de oppervlakte van het dak en van de aard van zijn 

bedekking. Niet alle soorten daken hebben hetzelfde 

rendement: 

Type van dak Opvangpercentage 

Schuin dak met bedekking van 

platen of pannen 

75 tot 95% 

Plat dak met bedekking van 

kunststof of bitumen 

80% 

Plat dak met bedekking van 

extensieve vegetatie 

50 tot 70% 

Plat dak met grintbedekking 60% 

Plat dak met weinig complexe 

intensieve vegetatie 

Plat dak met complexe 

intensieve vegetatie 

30 tot 40% 

10 tot 20% 

Een groendak heeft verschillende voordelen: 

- het werkt als een stormbekken, zodat het rioleringsnet bij 

zware regenval wordt ontlast dankzij een voorlopige opslag 

en een uitgestelde, verminderde en geleidelijke afvloeiing. 

Dit vermindert de frequentie van overstromingen in de 

risicodelen van het net. 

- het heeft een regelende invloed op het buitenklimaat, 

verbetert de luchtkwaliteit en ontwikkelt een dierlijke en 

plantaardige biotoop op het niveau van het gebouw zelf. 

- het geeft een lichte verbetering van de thermische isolatie 

van het dak (van 4% tot 16%, afhankelijk van het type van 

groendak) en van de akoestische isolatie. 

- het vormt eventueel een bijkomende recreatie-oppervlakte. 


Concreet? 

► Als een recuperatie van regenwater voorzien is, 

rekening houden met het aan het daktype 

gekoppelde rendement bij de keuze van het 

profiel (plat of schuin) en de bekleding. 

► Metalen dakbedekkingen vermijden (over het 

algemeen vereist de productie van metaal meer 

energie dan de productie van andere 

bedekkingsmaterialen). 

► Als de inplanting van een groene ruimte rond het 

gebouw onmogelijk is, de mogelijkheid en het nut 

bestuderen van een beplanting van het dak met 

extensieve of weinig complexe intensieve 

vegetatie. 

► Als men voor een dak met weinig complexe 

intensieve vegetatie kiest, een toegang tot het 

dak voorzien om de bewoners een 

recreatieruimte aan te bieden, zonder de 

minimale veiligheidsvereisten uit het oog te 

verliezen. 


2.3. De materialen kiezen 

2.3.1. Snel de hoofdmaterialen kiezen 


► In de fase van het voorontwerp snel de materialen voor de ruwbouw en de grote 

oppervlakten van de binneninrichting kiezen. 

► De materialen kiezen volgens hun milieubalans. 

Waarom? 

Men moet een snelle beoordeling maken van de milieu-impact 

van de materialen die in grote hoeveelheden in het gebouw 

worden gebruikt, om een beperking van deze impact te 

verzoenen met de architecturale esthetiek. Hoe verder het 

project vordert, hoe moeilijker het wordt om de architecturale 

benadering die voor een gedeelte uit de materialen voorkomt 

te wijzigen. 

De milieubalans van een materiaal of een product omvat zijn 

volledige levensduur: 

- de hoeveelheid grondstof die voor de fabricage wordt 

gebruikt; 

- het energieverbruik en de uitstoot van polluenten tijdens 

de fabricage: winning van de grondstof, verwerking van de 

producten, verpakking…; 

- het energieverbruik en de uitstoot van polluenten voor het 

vervoer van de fabricageplaats naar de bouwplaats; 

- de risico's voor de gezondheid en het milieu; 

- de bestemming op het einde van de levensduur. 

Concreet? 

Materialen kiezen 

► die gemaakt zijn van hernieuwbare of in 

voldoende hoeveelheden beschikbare 

natuurlijke grondstoffen. 

Voorbeeld: 

- het materiaal "natuursteen" is in Europa in 

voldoende hoeveelheden aanwezig; 

- bedekkingen met Europese houtsoorten 

zijn gemaakt van hernieuwbare natuurlijke 

materialen. 

► die voor hun transformatie weinig energie 

vereisen. 

Voorbeeld: 

Structureel hout vereist een energieverbruik van 

+/- 1GJ/ton, gewapend beton +/- 2GJ/ton en 

staal tussen 32 en 100GJ/ton. 


► van lokale en/of Europese herkomst. 

Voorbeeld 

Kies een bedekking van Belgisch arduin in 

plaats van een bedekking van Chinees arduin. 

► die geen stoffen vrijgeven die schadelijk zijn 

voor de mens en het milieu, zoals stof, 

solventen, zware metalen… 

► die in de tijd hun kenmerken en prestaties 

behouden. 

► met een hoog gehalte recycleerbaar materiaal. 


2.3.2. De samenstelling van de buitenmuren en de binnenwanden kiezen 


► Een of meer bedekkingen kiezen die bestand zijn tegen externe agressie en aangepast 

zijn aan de oriëntatie van de gevels. 

► "Zware" binnenwanden kiezen. 

Waarom? 

De buitenzijde van buitenwanden is blootgesteld aan externe agressie 

en dreigt te worden aangetast. Men moet dus een sterk materiaal 

kiezen, aangepast aan zijn omgeving en meer bepaald aan weer en 

wind. 

Voor lokalen die overdag worden gebruikt (woonkamer, kinderkamers) 

kunnen de binnenwanden 

- in de winter zonnewarmte opslaan, 

- in de zomer oververhitting voorkomen 

als ze gemaakt zijn van zware materialen en direct in contact staan 

met de omgevingslucht. 

Ze nemen de overdag geproduceerde warmte op en beperken 

daardoor de temperatuurpiek. De opgeslagen warmte wordt 's nachts 

geleidelijk aan afgestaan. 

In lokalen die alleen 's nachts worden gebruikt, zoals een slaapkamer 

voor volwassenen, moet de inertie laag zijn, om de overdag 

opgeslagen warmte te beperken en de kamer snel te laten afkoelen 

door ventilatie met koele buitenlucht. 

Concreet? 

► De bedekking als volgt kiezen: 

Gebruikstype 1 e keuze 2 e keuze Te mijden 

Sterk aan 

weersinvloeden 

blootgestelde 

buitenwand 

Weinig 

blootgestelde 

buitenwand 

Beschermde 

buitenwand 

Baksteen 

Natuursteen 

of 

kunststeen 

Baksteen 

Steen 

Bepleistering 

Houten 

beschot 

Metalen 

beschot 

Bepleistering 

Houten 

beschot 

Metalen 

beschot 

/ / 

Metalen 

beschot 

Houten 

beschot 

Gids voor een duurzaam energieontwerp van collectieve huisvesting 28 

/

► Zware materialen kiezen voor de binnenwanden 

van lokalen die overdag worden gebruikt. 

Bijvoorbeeld voor de binnenwanden: 

o Massieve of geperforeerde betonblokken van 

minimum 10 cm of minimum 7,5 cm met 

bepleistering; 

o Massieve of geperforeerde baksteen van 10,5 

cm of meer. 

Guide-conseil pour la construction énergétique et durable de logements collectifs 29

2.3.3. De isolatie kiezen 


Geen polyurethaanschuim en geëxtrudeerd polystyreen gebruiken. 

Waarom? 

Polyurethaan en geëxtrudeerd polystyreen zijn isolatiemiddelen 

waarvan de fabricage nauw gebonden is aan de chloor- en 

petroleumchemie. De gebruikte grondstoffen zijn niet hernieuwbaar. 

Deze twee isolatiemiddelen bevatten stoffen 

- die de ozonlaag afbreken (met name HCFK's) 

- die bij brand dodelijke gifgassen afgeven. 

Concreet? 

Voor de verschillende wanden de volgende 

materialen kiezen 

Gebruikstype 1 e keuze 2 e keuze Te mijden 

Vloerplaat 

Buitenwand - 

dubbele muur 

Schuin dak 

Plat dak 

Schuimglas 

Rotswol 

Glaswol 

Hennepwol 

Cellulosevlokken 

Rotswol 

Hennepwol 

Rotswol 

Glaswol 

Rotswol 

Glaswol 

Cellulosevlokken 

Glaswol 

Schuimglas 

Polyurethaan 

Geëxtrudeerd 

polystyreen 

Geëxpandeerd 

polystyreen 

Opmerking: 

De zogenaamde "natuurlijke" isolatiemiddelen, zoals stro, dierlijke wol, 

worden in deze gids bij gebrek aan voldoende objectieve technische 

informatie niet besproken. 


2.3.4. Het buitenschrijnwerk kiezen 


► Goed isolerende en luchtdichte vensterramen kiezen 

► Het type van raam volgens zijn milieubalans kiezen 

► Een beglazing kiezen die isolatie, transmissie van de zonnestraling en transmissie van 

het licht met elkaar verzoent. 

Waarom? 

Om het warmteverlies van de volledige gebouwschil te beperken (zie 

punt 2.2.2), mag zo weinig mogelijk warmte via de vensters verloren 

gaan. 

De milieubalans van PVC-ramen is negatief: 

- bij brand geven ze schadelijke polluenten af, 

- het energieverbruik voor de productie is relatief hoog, 

- de gebruikte grondstoffen zijn voor het merendeel niet 

hernieuwbaar, 

- bij de fabricage en de opruiming komen veel polluenten vrij. 

Gemengde ramen (zoals hout en aluminium) zijn niet recycleerbaar, 

omdat het hout erg moeilijk van het metaal te scheiden is (in elkaar 

grijpende verbindingen en lijm). 

Tenslotte kost van aluminiumresten gemaakt aluminium 11 keer 

minder energie dan nieuw aluminium. Het materiaal heeft een zeer 

lange levensduur en vereist geen onderhoud. 

Het hout is, zowel op het niveau van zijn milieubalans als op vlak van 

thermische prestaties, een interessant materiaal voor ramen, voor 

zover er gekozen wordt voor de juiste houtsoort (eik, lariks, Douglas 

den) en „FSC“ of „PEFC“ gelabeld is 

Voor duurzame ontwikkeling ligt het probleem van hout in de bouw bij 

de behandeling, gezien tal van beschermingsproducten zijn uiterst 

schadelijk voor het milieu en de gezondheid van de mens. 

Houtsoorten zoals diegene hierboven aangehaald, vereisen slechts 

een lichte oppervlaktebehandeling (lazuur, verf of vernis) die echter 

regelmatig vernieuwd moet worden. 

Concreet? 

► Luchtdichte ramen en beglazing kiezen, met een 

warmtetransmissiecoëfficiënt van maximum 2,0 

W/m²K, en bij voorkeur 1,7 W/m²K. 

Bijvoorbeeld: 

- een raam van aluminium met thermische 

onderbreking dat 20% van de oppervlakte van 

het venster beslaat, met glas met lage 

emissiviteit (U = 1,1 W/m²K) 


- een houten raam dat 30% van de oppervlakte 

beslaat en glas met lage emissiviteit (U = 1,1 

W/m²K) 

► De oppervlakte van het raam tegenover de 

oppervlakte van het venster zoveel mogelijk 

beperken. 

► De voorkeur geven aan ramen van hout of 

secundair aluminium. 

► Geen PVC-ramen gebruiken (een alternatief, 

weliswaar moeilijk recycleerbaar, is het gebruik 

van gemengde ramen van hout en metaal). 

► Zorgen dat de ramen een voldoende 

geluidsisolatie leveren voor de omgeving. 

► Glas met de volgende kenmerken kiezen: 

- warmtetransmissiecoëfficiënt U < 1,3 W/m²K, 

- zonnefactor g > 0,6 (hoeveelheid zonneenergie 

dat de beglazing doorlaat) 

- lichttransmissie > 0,70. (hoeveelheid licht dat 

de beglazing doorlaat) 

► Zorgen dat de opengaande delen een intensieve 

eenzijdige ventilatie bevorderen. 

► Voor houten ramen: 

- hout met minstens het label "FSC"(Forest 

Stewardship Council), zeker voor tropisch, 

Canadees of Siberisch hout 

- bij voorkeur hout met het label "PEFC"(Pan 

European Forest Certification). 

- hout met een natuurlijke weerstand, zoals 

eikenhout, kastanjehout, larikshout of 

Douglas-spar 

De houtbehandelingsproducten zorgvuldig kiezen 

en de voorkeur geven aan vernis of lakverf met 

natuurlijke harsen. 


2.3.5. De vloerbedekkingen kiezen 


► Isolerende vloerbedekkingen vermijden. 

► Rekening houden met de milieubalans 

► Lijm met een laag solventgehalte kiezen (tussen 0 en 5%) 

► Geen polyurethaanvernis en vernis met zure verharders gebruiken 

Waarom? 

Hoewel vloerbedekkingen als hout en vasttapijt heel wat voordelen 

hebben, verhinderen ze de warmte-opslag in de massa van de 

vloerplaat. 

Vloerbedekkingen van PVC zijn om de volgende redenen te mijden: 

- bij brand geven ze schadelijke polluenten af, 

- het energieverbruik voor de productie is relatief hoog, 

- de gebruikte grondstoffen zijn voor het merendeel niet 

hernieuwbaar, 

- bij de fabricage en de opruiming komen veel polluenten vrij. 

Veel vloerbedekkingen worden bevestigd met lijm (soepele 

vloerbedekkingen, textiel, hout…). Afhankelijk van de samenstelling en 

het solventgehalte kan lijm schadelijker zijn voor het milieu en voor de 

gezondheid van de mens dan de vloerbedekking zelf. Solventen 

maken deel uit van de vluchtige organische verbindingen die veel 

ziekten of allergieën veroorzaken. 

Voor de beschermende behandeling van vloeren zijn 

polyurethaanvernis en vernis met zure verharders om te volgende 

redenen te mijden: 

- zeer hoog solventgehalte 

- vrijkomen van schadelijke stoffen tijdens de toepassing 

Concreet? 

► Voor soepele vloerbedekkingen: 

- kurk 

- linoleum 

- rubber 

► Voor vloerbedekkingen van textiel: een product 

met het label "GuT"of "Greenline"; 

► Voor houten vloerbedekkingen: een product met 

het label "FSC" (Forest Stewardship Council), 

zeker voor tropisch, Canadees of Siberisch 

hout; geef de voorkeur aan het label "PEFC" 

(Pan European Forest Certification); 

► Voor natuurlijke stenen vloerbedekkingen: 

natuursteen uit Europa; 

► Voor vloerbedekkingen van kunststeen: zuiver 

minerale kunststeen (steenresten en mineraal 

bindmiddel); 


De volgende vloerbedekkingen komen in 

aanmerking: 

Type van 

kamer 

Inkomhal Tegels 

1 e keuze 2 e keuze Te 

mijden 

Steen 

Kunststeen 

Woonkamer Steen 

Keuken 

Badkamers 

Kunststeen 

Tegels 

Hout 

Slaapkamers Hout 

Linoleum 

Hout 

Linoleum 

Kurk 

Tegels Rubber 

Tegels Rubber 

Linoleum 

Vasttapijt 

Kurk 

Vasttapijt 

Vinyl 

Linoleum 

Vinyl 

Linoleum 

Hout 

Vinyl 

Tegels 

Vinyl 

► Bedekkingen die pigmenten op basis van zware 

metalen bevatten vermijden (meestal aanwezig 

in verf met felle kleuren). 


2.3.6. De wandbedekkingen kiezen 


► Verf of houtbehandelingsproduct met het Europese ecolabel of het label “NF 

environnement” kiezen 

► Felle kleuren vermijden 

Waarom? 

Verf en houtbehandelingsproducten zijn samengesteld uit 

bindmiddelen, solventen en verschillende andere materialen die 

gevaarlijk kunnen zijn voor het milieu en de gezondheid van de 

bewoners. 

Het Europese ecolabel garandeert voor verf: 

- een beperkt solventgehalte 

- het ontbreken van bepaalde metalen zoals lood, cadmium, 

hexavalent chroom, kwik,… 

- het ontbreken van biocide werkstoffen 

Het label “NF environnement” certificeert dat het product: 

- aan ecologische criteria voldoet: lage emissie van solventen, laag 

VOS-gehalte,… 

- aan technische criteria voldoet: dekvermogen, rendement, 

droogtijd,… 

Verf met pigmenten op basis van zware metalen en loodmenie is te 

mijden. Pigmenten op basis van zware metalen zijn meestal aanwezig 

in verf met felle kleuren. 

Concreet? 

► Voor de houtbehandeling (binnenwerk) komen de 

volgende producten in aanmerking: 

Behandeling 1 e keuze 2 e keuze Te mijden 

Lazuurverf of 

vernisverf 

Vernis 

Verf 

Boenwas 

Olie 

Lazuurverf 

met 

natuurlijke 

harsen 

Vernis met 

natuurlijke 

harsen 

Lakverf met 

natuurlijke 

harsen 

Natuurlijke 

was zonder 

solvent 

Lijnolievernis 

Lazuurverf met 

synthetische 

harsen 

Schellakvernis Acrylvernis 

Olieverf Acryllak 

/ / 

Impregnatie 

met olie en 

natuurlijke 

harsen 

Harde olie met 

natuurlijke 

harsen 

Gids voor een duurzaam energieontwerp van collectieve huisvesting 35 

/ 

/

► Voor een muurverf, kiezen voor: 

- dispersieverf op waterbasis met natuurlijke harsen 

- kalkverf 

- verf met silicaten en organosilicaten 

► Voor een verf, kiezen voor: 

- gemakkelijk vernieuwbare verf 

- verf die geen milieugevaarlijke 

renovatiebehandeling vereist 

Opmerking: 

Bij gebrek aan voldoende objectieve technische informatie, wordt 

behangpapier niet in de gids opgenomen. 

Noteer wel dat alle muurbekledingen op basis van PVC of vinyl te 

vermijden zijn. 

Faience-tegels worden in dit hoofdstuk niet beschreven, aangezien 

hun kenmerken gelijkaardig zijn aan tegels (zie hoofdstuk 2.3.5). 


2.4. De technische systemen kiezen: verwarming, ventilatie, 

waterleiding en sanitair warm water 

2.4.1. De energiestroom van het verwarmingssysteem kiezen 


► De mogelijkheid van warmtekrachtkoppeling als alternatief voor de klassieke keuzen 

onderzoeken 

► Het voordeel van de verschillende energiestromen evalueren 

Waarom? 

De verschillende energiebronnen die men kan gebruiken om 

een verwarmingsinstallatie te doen werken hebben niet 

dezelfde milieu-impact: 

o Gas is momenteel de brandstof met de kleinste lokale 

impact op het milieu. 

o Het rendement van elektrische verwarmingssystemen is dat 

van de elektriciteitscentrales. Bij de huidige centrales is dit 

ongeveer slechts 40%. Bovendien is elektrische warmte 

momenteel tweemaal duurder dan gas- of stookoliewarmte. 

o Warmtekrachtkoppeling (WKK) maakt de lokale productie 

van elektriciteit mogelijk met recuperatie van de warmte (uit 

de verbrandingsgassen van de generator, het koelwater en 

de smeerolie) mogelijk. Deze warmte kan worden gebruikt 

voor de productie van sanitair warm water of voor andere 

verwarming. Het totale rendement is dus beter dan dat van 

een gescheiden productie. 

Raadpleeg voor persoonlijk advies de facilitator 

warmtekrachtkoppeling van het Brussels Hoofdstedelijk 

Gewest: facilitator.wkk@ibgebim.be, 0800 85 775. 

Concreet? 

► Warmtekrachtkoppeling (elektriciteit + warmte) in 

overweging nemen en een haalbaarheidsstudie 

aanvragen als het woongebouw groter is dan 

1000 m². 

► De voorkeur geven aan aardgas (met een 

condensatieketel) 

► Het gebruik van elektriciteit als 

verwarmingsenergie door het Joule-effect 

(directe of accumulatieverwarming) beperken tot 

een in de tijd begrensde bijverwarming met een 

onbeduidend verbruik. 

Elektriciteit enkel gebruiken voor een 

warmtepomp die haar warmte uit de bodem haalt. 


2.4.2. Het systeem voor de aanvoer van verse lucht kiezen 


► Een systeem kiezen dat een efficiënte verwijdering van polluenten (vocht) verzekert. 

Mogelijke ventilatiesystemen in een 

woongebouw 

Systeem A 

Systeem C 

Systeem D 

Waarom? 

In de praktijk stelt de toepasselijke norm voor woningen 3 

systemen voor (een vierde, systeem B, wordt zeer zelden 

gebruikt): 

Systeem A: natuurlijke ventilatie. 

De lucht komt het gebouw direct binnen wordt 

op natuurlijke wijze door een schoorsteeneffect 

aangezogen. 

Systeem C: mechanische extractie. 

De lucht komt het gebouw direct binnen en 

wordt mechanisch verwijderd met behulp van 

een ventilator. 

Systeem D: mechanische ventilatie. 

De lucht wordt vaak verwarmd en gefilterd voor 

ze de lokalen binnenkomt. Ze wordt 

mechanisch aangeblazen en afgezogen. 

Elk systeem heeft voor- en nadelen: 

► Natuurlijke ventilatie: 

Een natuurlijk systeem bespaart op de kosten van de 

installatie van luchtgroepen en verdeelkanalen. 

Anderzijds zijn de kosten van de investering in 

gevelroosters niet te verwaarlozen. Hun prijs varieert 

sterk en hangt af van hun aanzicht, hun akoestische 

kwaliteiten, hun mogelijkheden voor manuele of 

automatische regeling van het luchtdebiet enzovoort. 

Het luchtdebiet dat uit het gebouw wordt afgevoerd hangt 

af van de weersomstandigheden en men is nooit zeker 

dat de ventilatie de woning volledig zal bestrijken. 

► Mechanische ventilatie: 

Mechanische afzuiging (systeem C) garandeert de 

efficiënte afvoer van vocht uit de sanitaire lokalen en de 

keuken. Ze maakt bovendien een regeling van het 

luchtdebiet volgens de behoeften mogelijk. 

Systeem D geeft een volledige beheersing van de 

hoeveelheid aangevoerde verse lucht en de hoeveelheid 

afgevoerde vervuilde lucht. Het maakt de terugwinning 

van warmte uit de afgevoerde lucht mogelijk. Dit levert 

een besparing op het verbruik van de luchtverwarming op 

die tot 85% kan bedragen. 

Concreet? 

De woningen ventileren met een systeem C of een 

systeem D met warmterecuperatie. 


2.4.3. Het waterleidingnet ontwerpen 


► Het gebouw uitrusten met een systeem voor de opvang van regenwater. 

Waarom? 

Gezien de vermindering van de beschikbare hoeveelheid zoet 

water, is het onverstandig om drinkwater voor alle dagelijkse 

huishoudelijke toepassingen te gebruiken: de spoeling van het 

toilet, de was, de schoonmaak, de hygiëne. Het gebruik van 

regenwater voor de voeding van toiletten en wasmachines is 

een natuurlijk alternatief. 

Opmerking: het WTCB raadt de bevoorrading van gootstenen, 

wastafels, badkuipen en douches met onbehandeld regenwater 

af. Er bestaat immers een sanitair risico (inslikken, contact met 

de huid…). 

De voeding van de toiletten met regenwater levert een 

gemiddelde besparing op van 30 liter water/dag/persoon (11 

m³/jaar/persoon of 33 €/jaar/persoon). 


De voeding van de wasmachines met regenwater levert een 

gemiddelde besparing op van 24 liter water/dag/persoon (9 

m³/jaar/persoon of 27 €/jaar/persoon, aangevuld met de 

besparing op wasmiddelen). 

De terugverdientijd van een installatie voor de opvang van 

regenwater varieert van 6 tot 14 jaar. 

Zie http://www.biwd.be voor de drinkwatertarieven (3,06€/m³ 

vanaf een verbruik van meer dan 60m³). 

Concreet? 

► Het gebouw uitrusten met een systeem voor de 

opvang van regenwater 

► De spoelbakken van het gebouw met regenwater 

voeden 

► Ook de wasmachines en de aftappunten voor het 

onderhoud van de interne en externe 

gemeenschappelijke ruimten in de mate van het 

mogelijke met regenwater voeden. 

► De regenput dimensioneren om aan minstens 

80% van de dagelijkse behoefte aan water voor 

de spoeling van de WC’s te voldoen. 

► Een regenput van gewapend beton kiezen. Als 

dat niet kan, een regenput van kunststof kiezen 

waarvan de bodem met grint en de wanden met 

kalksteen bedekt zijn. 

► De bewoners informeren over de zachtheid van 

regenwater, dat een veel lager verbruik van 

detergent en wasmiddelen mogelijk maakt. 


2.4.4. De energievector voor de bereiding van sanitair warm water kiezen 


► De installatie van zonnepanelen in overweging nemen. 

Waarom? 

De verschillende energiebronnen die men kan gebruiken 

om sanitair warm water te bereiden hebben niet dezelfde 

milieu-impact: 

o Zonne-energie, gecombineerd met een bijverwarming 

(men kan niet doorlopend op de zon rekenen) is de 

meest ecologische energiebron. 

Afhankelijk van de toepassing kan de prijs van een 

kWh zonne-energie vergelijkbaar zijn met die van 

brandstof tegen de huidige prijzen. Maar hij is vooral 

stabiel en tijdens de volledige levensduur van de 

installatie (minimum 25 jaar) gegarandeerd, wat niet 

geldt voor de prijzen van fossiele brandstoffen. 

o Gas is momenteel de brandstof met de kleinste lokale 

impact op het milieu en maakt een gemakkelijke 

decentralisering van de productie en dus de 

afschaffing van de recirculatiekring mogelijk. 

o Het rendement van elektrische systemen voor sanitair 

warm water is dat van de elektriciteitscentrales. Bij de 

huidige centrales is dit slechts ongeveer 40%. 

Bovendien is elektrische warmte momenteel 

tweemaal duurder dan gas- of stookoliewarmte. 

Concreet? 

Het nut van de installatie van zonnepanelen 

bestuderen. Raadpleeg voor informatie, advies of 

financiële steun de facilitator “Hernieuwbare 

energie, grote systemen”: 

facilitator.grote.hernieuwbaar@ibgebim.be 

0800 85 775 


2.5. Lokalen inrichten voor de sortering van huishoudelijk afval 


► Een individuele sorteerruimte voor elke woning voorzien 

► Een gemeenschappelijke opslagruimte voorzien 

Waarom? 

Ondanks de invoering van een selectieve ophaling van huisvuil, 

blijft de hoeveelheid geproduceerd afval voortdurend toenemen. 

Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest heeft in 2002 gemiddeld 

225 kg niet-gesorteerd afval per inwoner ingezameld en 360 kg 

per inwoner in totaal (som van het selectieve afval en het grote 

huisvuil). Dit komt neer op 1 kg afval per dag en per inwoner. 

Opdat de huishoudens hun afval efficiënt zouden sorteren, 

moeten zij: 

- over voldoende sorteer- en opslagruimte beschikken, 

- goed geïnformeerd zijn, 

- gesensibiliseerd worden. 

Concreet? 

► Voor elke woning een individuele sorteerruimte 

voorzien, bij voorkeur in de keuken, die 

voldoende groot is voor de opslag van minstens 

de 3 verplichte vuilniszakken van het Brussels 

Gewest: 

o de blauwe zak voor plastic en blik, 

o de gele zak voor papier 

o en de witte zak voor niet-gesorteerd 

huishoudelijk afval. 

► Goed geventileerde en verluchte 

gemeenschappelijke opslagruimten voorzien, 

aangepast aan de behoeften van het gebouw 

(aantal woningen, aantal bewoners, frequentie 

van de ophaling…). 

► Deze lokalen op een normale route van de 

bewoners inplanten, ideaal op de 

benedenverdieping, dichtbij de inkomhallen. 

► Deze lokalen inrichten voor een gemakkelijk 

onderhoud (betegeling, aftappunt voor water, 

vloersifon…). 


► Een directe, expliciete informatie nastreven (niet 

uitsluitend posters of bordjes): 

o Via de conciërge, de eigenaar of een andere 

persoon die dicht bij de bewoners staat 

o Door middel van een signaletiek op alle 

uitrustingen 

o Door middel van een sorteergids die aan elk 

huishouden wordt uitgedeeld. 


3. PROJECT 

3.1. Het verbruik van drinkwater beperken 


► Het waterleidingnet ontwerpen en de aftappunten kiezen om het verbruik van 

drinkwater te beperken. 

Bron: WTCB 

Waarom? 

In de afgelopen vijftig jaar is de op aarde beschikbare 

hoeveelheid zoet water per inwoner en per jaar met de helft 

verminderd. Bovendien stelt men vast dat de kwaliteit van het 

opgevangen water steeds minder goed wordt en dat de 

behandeling die nodig is om het drinkbaar te maken 

voortdurend omslachtiger en duurder wordt. 

Drinkwater wordt echter voornamelijk gebruikt voor 

toepassingen waarvoor het niet onmisbaar is: de was, 

schoonmaak, toiletten. 

Bovendien vormen waterlekken een grote bron van verspilling. 

Het is dus de bedoeling het verbruik van drinkwater met 70% te 

verminderen. Dit zou het mogelijk maken: 

- het dagelijkse verbruik van elke bewoner van 120 liter naar 

gemiddeld 36 liter te verlagen, 

- of het jaarlijkse verbruik van 44 m³/jaar/bewoner te verlagen 

naar 13 m³/jaar/bewoner. 

Dit doel kan worden bereikt als: 

- lekken snel worden opgespoord, 

Een goede kennis van het waterleidingnet is essentieel 

voor het beheer, het onderhoud en de bewaking. Het 

maakt een snelle identificatie mogelijk van de plaatsen 

waar bij een lek moet worden ingegrepen. 

- de gebruikers geresponsabiliseerd worden, 

De aanwezigheid van een aftelmeter in elke 

huureenheid maakt de beheersing van het verbruik van 

elke eenheid mogelijk door de bewoner een gevoel van 

verantwoordelijkheid te geven; lekken in de 

verdeelleiding van elke entiteit kunnen bovendien snel 

worden opgespoord. 

- het debiet van de aftappunten beperkt is (zonder het 

comfort in het gedrang te brengen), 

Sanitaire toestellen zijn ontworpen om op een druk van 

1 tot 3 bar te werken. Een hogere druk leidt tot een 

vermeerdering van het debiet zonder het comfort van 

de gebruiker te verbeteren. 

De toestellen kunnen bij een zelfde gebruik een 

verschillend verbruik opleveren. 

- voor bepaalde toepassingen regenwater wordt gebruikt. 


Een tweeknopsmengkraan heeft twee 

knoppen, een voor warm en een voor 

koud water. 

Voor een rationeel gebruik zonder 

verspilling vereist een eengreepsmengkraan 

een goede kennis van haar 

werking en een mate van discipline. De 

mengkraan is immers een kraan met 

een enkele hendel waarmee men 

tegelijkertijd: 

- warm en koud water kan 

mengen (zijwaartse 

beweging van de hendel) 

- het debiet van het water kan 

regelen (verticale beweging 

van de hendel) 

Concreet? 

► Van het bouwbedrijf een “as built” plan van het 

waterleidingsnet en het afvoernet eisen. Dit plan 

moet de hoofdmeter identificeren, de inplanting 

van de kolommen voor de aanvoer en afvoer van 

water, de inspectieputten, de verschillende 

aftakkingen, de inplanting van elke kraan,… 

► Het net uitrusten met evenveel aftelmeters als er 

woningen in het gebouw zijn. 

► Een drukbegrenzer voorzien op het toevoernet, 

om de druk tot ongeveer 3 bar te beperken. 

► Alle WC’s uitrusten met een spoelbak met 

dubbele bediening. 

► In kleine woningen liever een douche dan een 

badkuip plaatsen. In grotere woningen met twee 

badkamers, slechts één badkuip plaatsen. 

► De douches uitrusten met spaardouchekoppen (5 

tot 10 l/min). 

► In de keukens dubbele gootstenen voorzien, om 

het afspoelen onder de kraan te voorkomen. 

► Regenwater gebruiken voor de voeding van de 

WC’s, wasmachines (zie punt 2.4.3) en 

tappunten voor het sproeien en onderhoud. 


3.2. Het verwarmingssysteem goed ontwerpen 

3.2.1. De ketel kiezen 


► De voorkeur geven aan een collectieve stookinstallatie. 

► Als aardgas beschikbaar is, een condensatieketel kiezen. 

► De kring aanpassen aan deze technologie. 

Waarom? 

Collectieve of individuele verwarming? 

Een gecentraliseerde verwarming is vooral voordelig op 

het vlak van: 

- de centralisatie van het beheer en het onderhoud, 

- de mogelijkheid om een juist gedimensioneerde 

installatie te kiezen (de op de markt beschikbare 

individuele ketels zijn veel te krachtig voor de 

behoeften van een appartement), 

- de keuze van de efficiëntste technologie. 

Condensatieketel 

De technologie met condensatie van de rookgassen 

maakt in een goed bestudeerde installatie de recuperatie 

mogelijk van een groot gedeelte van de warmte die 

normaal door de schoorsteen zou ontsnappen. Men kan 

een onmiddellijk rendement bereiken van ongeveer 

108%, vergeleken met het rendement van een 

traditionele ketel met “hoog rendement” van ongeveer 

92 %. 

In de praktijk maken gasketels met condensatie een 

gemiddelde daling van het verbruik mogelijk van 6 tot 9% 

in vergelijking met de beste traditionele gas- en 

stookolieketels. 

Opgelet: opdat een condensatieketel het verwachte hoge 

rendement werkelijk zou leveren, moet de hydraulische 

kring zo worden ontworpen dat het water van de 

radiatoren op een zo laag mogelijke temperatuur naar de 

ketel terugkeert. 


Concreet? 

► Zowel bij collectieve als bij individuele 

verwarming investeren in een condensatieketel, 

die een optimaal rendement oplevert. 

Opmerking: de lichte meerprijs van een 

condensatieketel tegenover ander ketels wordt 

vaak door premies gecompenseerd. 

► De ontwerpers de nodige tijd en middelen geven 

om de hydraulische kring te bestuderen die de 

condensatie in de ketel zal maximaliseren. 

► De ontwerper moet ook aandacht besteden aan 

de keuze van de individuele condensatieketel 

(rendementsattest, interne hydraulica, regeling 

die de condensatie bevordert). 


3.2.2. De warmwaterverdeling ontwerpen 


► De warmteverliezen in het net beperken. 

► Het voor de circulatie van het water vereiste verbruik beperken. 

► De distributie opsplitsen volgens de bezetting 

Waarom? 

Verlies in de leidingen 

Een leiding die verwarmingswater door een onverwarmde 

ruimte vervoert (stookruimte, geventileerde koker, goot) 

leidt tot grote verliezen. 

Grootteorde: 

1 m stalen buis van 1 duim diameter, niet geïsoleerd, die 

warm water van 70°C vervoert door een omgeving van 

20°C, heeft een verlies dat overeenkomt met het verbruik 

van een gloeilamp van 60 W. Zou men deze lamp in de 

stookruimte doorlopend laten branden? 

Circulatiepompen 

Het vermogen van de circulatiepompen wordt vaak 

bepaald op basis van een schatting van het drukverlies. 

Voor de veiligheid kiest men een circulatiepomp van een 

zwaarder model. Resultaat: in de meeste installaties is 

het debiet in het net groter dan nodig. Dit leidt tot een 

daling van het rendement van de circulatiepomp en een 

meerverbruik van elektriciteit gedurende het volledig jaar 

(volgens een Zwitserse studie meer dan 10 keer meer). 

Toerentalgeregelde circulatiepompen maken het mogelijk 

het reële debiet in elke kring aan te passen aan het 

noodzakelijke debiet en voorkomen dus dit probleem van 

overdimensionering. 

Distributie per appartement 

Elke bewoner de mogelijkheid geven om zijn verwarming 

zelf te regelen is duidelijk een positieve boodschap voor 

energiebeheer. 

Concreet? 

► Een centrale positie voor de stookinstallatie 

kiezen, om de lengte van de leidingen van de 

verdeelkring voor warm water te beperken en 

daardoor het verbruik van de circulatiepompen te 

verminderen. 


► De ruime dimensionering van de leidingen 

financieren die nodig is om het verbruik van de 

circulatiepompen te beperken. 

► Het isolatiebudget voor de leidingen, met 

inbegrip van bochten en kranen, niet beperken. 

Isolatie is altijd zeer rendabel. Ze wordt in 1 jaar 

terugverdiend door de energiebesparing. 

Grootteorde: de te plannen dikte van de isolatie 

komt overeen met de diameter van de leiding. 

► Toerentalgeregelde circulatiepompen kiezen. 

Ze maken het mogelijk het reële debiet in de 

kring aan te passen aan het noodzakelijke debiet 

en elimineren dus het 

overdimensioneringsprobleem. 

Hun meerprijs wordt snel terugverdiend door de 

vermindering van het elektriciteitsverbruik, als ze 

bij de indienstneming correct worden afgesteld. 

De circulatiepomp met veranderlijke snelheid is 

ook aanbevolen voor individuele 

condensatieketels, aangezien ze de 

onvermijdelijke overdimensionering van de in de 

ketels ingebouwde circulatiepompen tegengaat. 

Ze bevordert bovendien de condensatie door 

doorlopend een lagere temperatuur mogelijk te 

maken van het water dat de ketel voedt. 

► Als het gebouw lokalen omvat die niet bestemd 

zijn voor bewoning en die niet permanent worden 

gebruikt (winkel, gemeenschappelijke zaal enz.), 

een afzonderlijke verdeelkring met een eigen 

regeling voorzien. 

De mogelijkheid overwegen dat elk appartement 

gevoed wordt door een eigen recirculatiekring, 

voorzien van een regelkraan met 

kamerthermostaat (let echter op dat de 

hydraulica de condensatie in de collectieve ketel 

niet verstoort). 


3.2.3. De regeling kiezen 


► De voorkeur geven aan eenvoudig te gebruiken systemen. 

► Nachtverlaging van de verwarming voorzien. 

► De condensatie in de ketel bevorderen. 

► De gratis warmtewinsten benutten. 

Waarom? 

Eenvoudige systemen 

Veel geavanceerde (centrale of individuele) 

regelsystemen leiden tot meerverbruik omdat de 

beheerder van het gebouw of de bewoner van de woning 

ze niet correct gebruikt. De gebruiksvriendelijkheid van 

de weergave en de afstelling zijn dus uiterst belangrijk 

voor de keuze van de regelapparatuur. 

Onderbreking 

Een nachtverlaging of intermittentie van de verwarming 

levert een energiebesparing op van 5 tot 10%, afhankelijk 

van de inertie en het isolatieniveau van het gebouw. 

Condensatieketel 

De prestaties van een (individuele of collectieve) 

condensatieketel hangen af van zijn watertemperatuur: 

hoe kouder het water, hoe beter de rookgassen 

condenseren en hoe meer warmte wordt gerecupereerd. 

Men moet er dus voor zorgen dat de regeling de 

watertemperatuur van de ketel zo nauwkeurig mogelijk 

aanpast aan de behoeften. 

Thermostaatkranen 

Een appartement ontvangt per jaar gemiddeld 3500 kWh 

gratis warmte (zon, huishoudelijke toestellen…). Dit komt 

overeen met 350 m³ gas. Alleen thermostaatkranen op de 

radiatoren kunnen hiermee rekening houden door het 

waterdebiet in de radiatoren automatisch te beheren. 


Illustratie: Bénédicte Beeckmans 

Concreet? 

► Een regeling met een eenvoudige afstelling 

kiezen. 

► Een begrijpelijke gebruiksaanwijzing voor de 

regeling eisen. 

Eisen dat de beheerder van het gebouw wordt 

opgeleid in het gebruik van de regeling van de 

collectieve stookinstallatie. 

► Een regeling met klok kiezen. 

Bij een gecentraliseerde verwarming een 

nachtelijke onderbreking programmeren. 

► Bij een collectieve stookinstallatie de 

temperatuur van het water in de leidingen en in 

de ketel afstellen volgens de buitentemperatuur. 

Bij individuele verwarming, de condensatieketel 

bedienen met een modulerende 

kamerthermostaat. 

► De radiatoren uitrusten met thermostaatkranen 

en de gebruikers informeren over hun nut en 

werking. 


3.3. Het systeem voor aanvoer van verse lucht ontwerpen 

De verwarming van de hygiënische verse lucht vertegenwoordigt bijna de helft van 

het verwarmingsverbruik van een geïsoleerd gebouw. Om deze post te verminderen, 

moet men bij het ontwerp van het ventilatiesysteem een bijzondere aandacht wijden: 

> aan de hoeveelheid verse lucht die het gebouw binnenkomt, 

> aan de beperking van de energie voor de verwarming van de verse lucht, 

> aan de verdeling, als een mechanische ventilatie wordt gebruikt. 

3.3.1. De hoeveelheid verse lucht die het gebouw binnenkomt bepalen 


De aanvoer van verse lucht beperken 

► door een rationele dimensionering van de installatie, 

► door een efficiënt beheer van het luchtdebiet. 

Voorbeeld van een zelfregelend 

rooster 

De soepele klep (in de cirkel) verkleint 

de doorsnede van de opening 

automatisch wanneer de winddruk 

toeneemt. 

Hygroregelbare afzuigmond: de 

opening wordt aangepast door een 

vlechtwerk dat volgens de 

vochtigheidsgraad uitzet of inkrimpt 

Waarom? 

Het verbruik voor de ventilatie is recht evenredig met 

het luchtdebiet, zowel op het vlak van het 

brandstofverbruik (voorverwarming van de lucht) als op 

dat van het elektriciteitsverbruik (ventilatoren voor het 

vervoer van de lucht). 

Men moet dit debiet dus beperken tot het minimum dat 

nodig is om het comfort van de bewoners te verzekeren. 

Concreet? 

► De door norm NBN D50-001 voorgestelde 

ventilatiedebieten niet met meer dan 20% 

overschrijden. 

► In het geval van een systeem C, 

luchttoevoerroosters kiezen: 

o met een zelfregeling die hun opening aanpast 

aan de winddruk 

o of met “hygroregeling”, die de opening 

automatisch aanpast aan de 

vochtigheidsgraad van de lucht. 

► In het geval van een systeem C kunnen de 

afzuigopeningen eveneens een systeem voor de 

opening volgens de vochtigheidsgraad omvatten. 

De snelheid van de ventilator wordt dan geregeld 

volgens de druk in het net. 

Vergeleken met een systeem C zonder regeling, 

maakt een systeem C met hygroregeling een 

energiebesparing van ongeveer 30 % mogelijk. 

De meerprijs wordt in 3 tot 6 jaar terugverdiend. 


3.3.2. De verwarming van verse lucht in een mechanisch systeem beperken 


► De warmte uit de afgezogen lucht terugwinnen. 

► De lucht natuurlijk laten voorverwarmen door de bodem. 

Platenwarmtewisselaar 

Waarom? 

Het brandstofverbruik voor de ventilatie is recht 

evenredig met het temperatuurverschil tussen de verse 

lucht en de uit het gebouw afgevoerde vervuilde lucht. 

Om dit verbruik te verlagen, kan men proberen de 

temperatuur van de verse lucht te verhogen. 

De verse lucht wordt meestal direct buiten het gebouw 

opgenomen. Men kan ze echter vaak voorverwarmen 

door warmte die in of rond het gebouw verloren gaat 

terug te winnen. 

Concreet? 

► Systemen D uitrusten met een 

warmterecuperator met een minimaal rendement 

van 85%. In dit geval zal de werking permanent 

zijn (zie boven). 

Vergeleken met een systeem C zonder regeling, 

levert een systeem D met warmterecuperator een 

besparing van meer dan 60% op het verbruik 

voor de ventilatie op, rekening houdend met de 

verwarming van de lucht en het 

elektriciteitsverbruik van de ventilatoren. 

► De mogelijkheid bestuderen om de verse lucht 

door een aardwarmtewisselaar te laten lopen. 

Deze techniek levert een besparing op van 20 tot 

25% op de verwarming van de verse lucht. Ze 

maakt ook een natuurlijke koeling van de lucht in 

de zomer mogelijk. Men moet een bijzondere 

aandacht wijden aan de mogelijkheid om de 

leidingen te onderhouden. 

► Aanblaasmonden kiezen die lucht op gematigde 

temperatuur (16°C) kunnen afgeven zonder 

ongemak te veroorzaken. Dit maakt het gebruik 

van een luchtgroep voor de naverwarming van de 

lucht als aanvulling op de recuperator overbodig. 


3.3.3. Het distributienet van een mechanisch ventilatiesysteem ontwerpen 


► Efficiënte ventilatoren financieren 

► Het systeem zo ontwerpen dat drukverliezen in het net beperkt worden 

► Toezien op de afdichting van toevoerkanalen 

Waarom? 

In een mechanisch ventilatiesysteem hangt het 

elektriciteitsverbruik van de ventilatoren af van hun 

rendement en van het drukverlies in het net. 

Dit drukverlies is een daling van de luchtdruk in het 

distributienet. Het wordt veroorzaakt door de wrijving van 

de lucht tegen de wanden van de kanalen, door 

veranderingen van richting en door diverse obstakels. 

Om in een kronkelende leiding hetzelfde debiet aan te 

blazen als in een rechte leiding, moet de ventilator 

harder werken en verbruikt hij dus meer energie. 

Een goed afgedicht net garandeert dat de door de 

ventilator verplaatste lucht haar bestemming bereikt (in 

sommige slecht ontworpen nieuwe netten moet men het 

blaasdebiet van de ventilator soms verdubbelen om in de 

lokalen een goed debiet te krijgen…). 

Concreet? 

► Ervoor zorgen dat het door de ventilator 

opgenomen elektrisch vermogen niet groter is 

dan 0,21 W/m³/u 

► Efficiënte ventilatoren financieren. Het 

rendement moet minstens 60% zijn voor laag 

debiet en tot 80% gaan voor hogere debieten. 

► De voorkeur geven aan ventilatoren met 

gelijkstroommotor. 

► Een kort net voorzien, met weinig bochten en 

afwijkingen. 

► Ronde leidingen kiezen, met afdichtingen aan de 

verbindingen. 


Voorbeeld: “lange” aansluitingen 

beperken wervelingen en dus 

drukverlies. 

► De luchtkanalen ruim dimensioneren. 

Voor een gelijk vervoerd debiet, daalt het 

vermogen en het verbruik van de ventilator met 

een factor 32 als de diameter van het luchtkanaal 

verdubbelt! 

► Toebehoren met een gering drukverlies kiezen 

en financieren: filters, bochten, verbindingen 

tussen ventilatoren en kanalen, inlaatroosters, 

geluiddempers enz. 


3.4. Het systeem voor de bereiding van sanitair warm water goed 

ontwerpen 

Om het systeem voor de productie van sanitair warm water goed te ontwerpen, moet 

men in de eerste stappen van de uitwerking van het project aandacht wijden aan: 

> de beperking van de behoeften aan warm water, 

> het ontwerp van het productiesysteem 

> het ontwerp van het verdeelsysteem 

> de keuze van de toestellen 

3.4.1. De behoeften bepalen en beperken 


► 

Verdeelapparaten kiezen die de hoeveelheid gebruikt water beperken 

Eengreepsmenkranen blijven vaak 

onnodig op de stand “lauw” staan. Ze 

zijn te mijden: geef de voorkeur aan 

tweeknopsmengkranen. 

Waarom? 

De belangrijkste energiebesparing op sanitair warm water 

wordt gerealiseerd 

door de beperking van de hoeveelheid 

verbruikt 

water. 

Een bad kost bijvoorbeeld ongeveer 0,50 € (100 liter 

warm water en 5 kWh energie) en een douche 

ongeveer 

0,20 

€ (40 liter water en 2 kWh energie). 

Concreet? 

► Voor alle sanitaire toestellen de mogelijkheid 

bestuderen om het waterdebiet, de aftaptijd en 

het temperatuurniveau te beperken: 

straalbrekers, spaardouchekoppen, drukknoppen 

met automatische stop, kranen 

met elektronisch 

oog, ergonomische knoppen. 

► Eengreepsmengkranen op wastafels en 

gootstenen vermijden. Ergonomische kranen 

kiezen (emmers vullen…). In de keuken dubbele 

gootstenen plaatsen om 

kraan te voorkomen. 

afwassen onder de 

► 

Als de ligging van het gebouw een hoge druk op 

het net veroorzaakt, aan het vertrek van de 

installatie een drukbegrenzer plaatsen om 

het 

debiet op alle aftappunten te verlagen. 


3.4.2. Het productiesysteem voor sanitair warm water ontwerpen 


► Een systeem kiezen dat aangepast is aan de situatie 

► De watertemperatuur beheersen om de ontwikkeling van legionella te voorkomen 

► De prestaties van condensatieketels niet aantasten 

Gecombineerde productie van 

verwarming en sanitair warm water 

Waarom? 

Gecentraliseerde of gedecentraliseerde 

installatie? 

Een gedecentraliseerde warmwaterproductie (wandketel, 

al dan niet gecombineerd met verwarming) voorkomt het 

permanente verlies van de recirculatiekring, het verlies in 

de opslag en het permanent op temperatuur houden van 

een ketel. 

Het comfort is echter vaak minder 

(temperatuurschommeling in doorstroomverwarmers) en 

de gedecentraliseerde productie maakt geen 

voorverwarming van het water met zonne-energie 

mogelijk. 

Een gecentraliseerde verwarming kan dus 

gerechtvaardigd worden om de investeringen te 

rationaliseren, het beheer en onderhoud te centraliseren 

of zonne-energie te kunnen gebruiken. 

Legionella bestrijden? 

Een tertiaire installatie is gevoelig voor de ontwikkeling 

van deze bacterie, die zich sterk vermenigvuldigd op een 

temperatuur tussen 30 en 40°C. Dit wordt vaak opgelost 

door de temperatuur van de warmwaterproductie op 60°C 

te houden. 

Productie van sanitair warm water en 

condensatieketels 

De strijd tegen de ontwikkeling van legionella leidt nu dus 

tot een productie en distributie van sanitair warm water 

op hoge temperatuur (60°C). Dit veroorzaakt op zich 

geen meerverbruik, maar vereist een betere isolatie van 

de uitrusting en gaat in tegen de huidige technologische 

evolutie naar een productie van warmte op lage 

temperatuur, meer bepaald door middel van 

condensatieketels. 

Concreet? 

► Het opslagvat en/of de recirculatiekring 

dimensioneren en configureren voor water van 

60°C. 


Een temperatuur van minder dan 55°C leidt tot 

een gevaar op legionella, een te hoge 

temperatuur leidt tot energieverlies. 

Deze permanente “hoge temperatuur” van het 

water veronderstelt een goede isolatie van het 

vat en van de leidingen, en de keuze van 

gepaste materialen voor de leidingen. 

► Als de bereiding van sanitair warm water door 

een individuele condensatieketel wordt verzorgd, 

een ketel met een overgedimensioneerde 

warmtewisselaar voor sanitair warm water 

kiezen, om voor de productie van sanitair warm 

water een ketel met lage temperatuur te kunnen 

gebruiken. 

In het geval van een collectieve stookinstallatie, 

een condensatieketel met twee teruglopen 

kiezen, zodat men het sanitaire vat op de warme 

terugloop van de ketel kan aansluiten en de 

radiatoren op de condensor. 

Deze twee eisen maken de condensatie in de 

ketel mogelijk, ook bij de productie van sanitair 

warm water. Dit geeft het beste rendement. 


3.4.3. Performante, veilige toestellen kiezen 


► Opletten bij de keuze van individuele gasverwarmers 

► Opslagvaten goed isoleren 

Waarom? 

Individuele gasverwarmer 

Een individuele gasverwarmer kan het voordeligste 

systeem zijn, omdat hij geen opslag vereist. Toch kan 

een verkeerde keuze nadelige gevolgen hebben: 

- een groot energieverlies (een waakvlam verbruikt 200 

tot 300 m³ gas per jaar) 

- veiligheidsrisico’s voor de bewoners (gebrekkige 

ventilatie in de woning, productie van CO) 

- of een gebrek aan comfort (schommeling van de 

watertemperatuur volgens het debiet). 

Opslagvat 

Een opslagvat van 1000 liter verliest het equivalent van 

175 m³ gas (of liter stookolie) als het geïsoleerd is met 5 

cm minerale wol. Met 10 cm minerale wol bedraagt het 

verlies 90 m³ gas (of liter stookolie). Dit betekent een 

prijsverschil van ongeveer 40 €/jaar, voldoende om de 

isolatie in 3 jaar terug te verdienen. 

Concreet? 

► Productietoestellen met permanente waakvlam 

verbieden. 

► Gesloten systemen plaatsen, met 

gemeenschappelijke of individuele afvoer. 

► Systemen met vermogensmodulering volgens het 

aftapdebiet plaatsen. 

► Opslagvaten met een isolatie equivalent aan 

10 cm minerale wol kiezen. 


3.4.4. Het distributienet voor warm water ontwerpen 


► De verdeelkringen isoleren 

► Het verbruik van de recirculatiekringen beperken 

Waarom? 

1 m niet-geïsoleerde leiding van 1 duim diameter verliest 

het warmte-equivalent van het verbruik van een 

gloeilamp van 60 W. 

Het verlies van een sanitaire kring is des te groter, 

aangezien hij 8760 uur per jaar in werking is. 

Om dezelfde reden moet men de overdimensionering van 

de recirculatiekring vermijden. 

Concreet? 

► Alle lokalen die met warm water moeten worden 

bediend samenbrengen, om de lengte van de 

verdeelkring te beperken. 

► De verdeelkring, de kranen en flenzen in heel het 

gebouw isoleren. 

► De recirculatiekring net voldoende 

dimensioneren om het waterverlies te 

compenseren. 

Het principe van de recirculatiekringen is 

hetzelfde als de methode die vroeger werd 

gebruikt om de bevriezing van leidingen in de 

winter te voorkomen: een kraan een klein beetje 

laten openstaan! Het recirculatiedebiet 

compenseert het warmteverlies van de kring 

maar mag geen toestel met water voeden. 


3.5. Het verlichtingssysteem voor de gemeenschappelijke delen goed 

ontwerpen 

In het ontwerp van het verlichtingssysteem kan men dankzij 

> de efficiëntie van de verlichtingssystemen 

> de werkingsduur van de installatie 

het toekomstige verbruik beperken. 

3.5.1. Efficiënte verlichtingssystemen kiezen 


► Performante lampen en verlichtingstoestellen kiezen. 

Elektronisch voorschakelapparaat 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

Klassieke 

elektrmagnetische 

ballast 

Zuinige Elektronische ballast 

elektromahetissche 

ballast 

Verbruik van een lamp van 58 W volgens 

het type voorschakelapparaat 

Waarom? 

Een gloeilamp of een halogeenlamp produceert 4 tot 8 

keer minder licht dan een fluorescentielamp met 

hetzelfde elektrische vermogen. 

Het geïnstalleerde elektrische vermogen (en dus het 

verbruik) kan met slechte verlichtingstoestellen het 

dubbele zijn van dat met verlichtingstoestellen met hoog 

rendement en fluorescentielampen. 

Concreet? 

► Geen halogeenlampen of gloeilampen gebruiken. 

► Verlichtingstoestellen met elektronische 

voorschakelapparaten gebruiken. 

Het meerverbruik van een conventioneel 

voorschakelapparaat is 20% 

. 

Illustratie: Bénédicte Beeckmans 


3.5.2. De werkingsduur beperken 


► In het ontwerp van het elektrisch net een uitschakeling van de verlichtingsinstallatie 

voorzien 

► Een efficiënt beheer invoeren. 

Waarom? 

Men kan grote besparingen realiseren door de 

werkingsduur en de intensiteit van de verlichting aan te 

passen aan het reële gebruik en de effectieve 

verlichtingsbehoeften. 

Het verlichtingssysteem moet het dus mogelijk maken 

om: 

• de kunstmatige verlichting uit te schakelen wanneer 

de natuurlijke verlichting volstaat, 

• de verlichting van een ongebruikte zone uit te 

schakelen. 

Concreet? 

► De ontwerpers de tijd en de middelen geven 

om het elektriciteitsnet van het gebouw te 

bestuderen, om een efficiënt beheer van de 

installaties in te voeren: men moet bepaalde 

zones van het gebouw kunnen uitschakelen. 

► Een eigen bediening van de verlichting voorzien 

voor elke onafhankelijke doorgangszone, of 

zorgen dat elke zone een eigen natuurlijke 

verlichting krijgt. 

► De uitschakeling van de verlichtingstoestellen in 

de doorgangen met behulp van een 

tijdschakelaar bedienen. 

Om veiligheidsredenen kan voor de piekuren een 

permanente verlichting worden aangestuurd. 

Het gebruik van elektronische 

voorschakelapparaten voorkomt dat het grotere 

aantal inschakelingen de levensduur van de 

lampen verkort. 

► De buitenverlichting bedienen met een 

schemercel en een klok. 

► De verlichting van de liften koppelen aan het 

verkeer, … 


4. BOUWPLAATS 

4.1. Beheer van het bouwafval 


► De actoren de middelen geven om het bouwafval te beheren. 

► Het afvalbeheer opnemen in de gunningsdocumenten. 

► Het goede verloop van het afvalbeheer tijdens de bouw controleren. 

Waarom? 

Om het bouwafval tot het minimum te beperken, moet men 

twee aanvullende maatregelen nemen: 

- zo weinig mogelijk of zelfs helemaal geen bouwafval 

produceren (deze preventie komt aan bod bij de uitwerking 

van het project, zie punten 2.2 en 2.3), 

- en bouwafval meer en aan de bron sorteren. 

Dankzij deze tweede maatregel kan men: 

- besparen op de kosten van de verwerking en verwijdering 

van het afval: wanneer het afval gemengd is, betaalt men 

voor de verwijdering en verwerking de prijs van de 

verwerking van het schadelijkste afval in de container. 

- het afval gemakkelijker opnieuw gebruiken of recycleren, en 

dus ook op grondstoffen besparen. 

- een groter gedeelte van het geproduceerde afval 

recycleren: de recyclage van een gemengd product is veel 

moeilijker of zelfs onmogelijk. 

- de kosten van de afvalverwerking beperken: recycleren is 

goedkoper dan storten of verbranden. 

Voor een renovatieproject betekent dit dat de afbouw een 

onmisbare fase wordt, aangezien ze een duidelijke scheiding 

van het bouwafval mogelijk maakt. 

De afbouw heeft bovendien een ander voordeel in termen van 

duurzame ontwikkeling: omdat vooral de verwijdering van 

afwerkingsmaterialen en -elementen een erg arbeidsintensief 

proces met veel taken van laag technisch niveau is, maakt de 

afbouw de schepping van een groot aantal banen mogelijk. 

Concreet? 

Waarschuwing : Vooraleer acties te nemen die 

voorgesteld worden in deze gids moet 

de regelgeving inzake afvalstoffen nageleefd worden 

en meer bepaald de regelgeving met betrekking tot 

het gevaarlijk afval en bodemverontreiniging. 


Referenties: 

- Gids voor beheer van bouwen sloopafval, BIM, 

2000 

- Gids MARCO 

- Gids ADEME « Déconstruire les bâtiments », 

2003 

► Tijdens de lancering van de operatie zeer 

duidelijke doelstellingen formuleren in termen 

van 

o Beheer van bouwafval en sloopafval bij 

renovatie 

o Beheer van bouwafval bij nieuwbouw. 

► Een minimaal sorteerniveau voorzien voor de 

gescheiden verzameling van: 

• recupereerbare en/of herbruikbare materialen 

• gevaarlijk afval 

• recycleerbaar afval 

• inert afval 

• plastiekafval 

• metaalafval 

• niet-valoriseerbaar afval 

► De ontwerpers de middelen geven om het 

afvalbeheer in de bouwoperatie te 

programmeren. 

► Het beheer van het afval op de bouwplaats 

opnemen in het gunningsdossier en in het proces 

voor de selectie van de bouwbedrijven. 

► De ontwerpers en aannemers de middelen geven 

om het afval op de bouwplaats te beheren. 

► Zorgen dat het personeel op de bouwplaats 

opgeleid is in: 

- de selectieve afbouw van het te renoveren 

gebouw, 

- de scheiding en sortering van het bouwafval. 

► Het goede verloop van het afvalbeheer tijdens de 

bouw verzekeren: erop toezien dat de specifieke 

documenten en facturen met betrekking tot het 

transport en de behandeling van het afval door 

de aannemer worden opgevolgd, gecontroleerd 

en bewaard en dat ze na de werken worden 

afgeleverd. 


5. BIJLAGE: LABELS "MILIEUKWALITEIT" 

5.1. Algemene labels en methoden voor "milieukwaliteit" 

- Frans label en methode "HQE"- http://www.assohqe.org 

- Zwitsers label en methode "MINERGIE"- http://www.minergie.ch 

- Engels certificaat en methode "BREEAM"- http://www.bre.co.uk 

- Amerikaans certificaat en methode "LEED"- http://www.usgbe.org 

5.2. Algemene labels voor bouwproducten 

- Europees ecologisch label - http://europa.eu.int/ecolabel 

- Duits label "Blaue Engel"- http://www.blauer-engel.de 

- Frans label "NF environnement"- http://www.marque-nf.com 

- Norm NIBE 

5.3. Specifieke labels 

5.3.1. Hout 

- label "FSC"- http://www.fscoax.org 

- label "PEFC"- http://www.pefc.org 

5.3.2. Vloerbedekkingen van textiel 

- label "GuT"- http://www.gut-ev.de 

- label "Greenline" 

5.3.3. Verf en vernis 

- Europees ecolabel - http://europa.eu.int/ecolabel 

- Frans label "NF environnement"- http://www.marque-nf.com 

5.3.4. Houtbehandeling 

- label "LIGNUM"- http://www.lignum.ch 


6. BIJLAGE : BELANGRIJKSTE REFERENTIES 

6.1. Boeken 

Le Guide de l’Habitat Sain, Suzanne et Pierre DEOUX, éditions MEDIECO, 2002 

L’architecture écologique, Dominique GAUZIN-MULLER, éditions Le Moniteur, 

2001 

L’Ecologie dans le bâtiment, Guide ADEME 

Qualité environnementale des bâtiments, Guide comparatif pour le choix des 

matériaux de construction, Jutta SCHWARZ, Verlag Paul Haupt, 1998 

L’habitat écologique. Quels matériaux choisir ?, Friedrich KUR, éditions Terre 

Vivante, 2003 

Savoir construire ECO-logique/-nomique, Guide pour le Maître d’ouvrage, H.R 

PREISIG, W.DUBACH, U.KASSER et K.VIRIDEN, Werd Verlag uitgevers 

The Green Construction Handbook, A manual for Clients and Construction 

Professionals, JT Design Build Publication, Ove Arup & Partners, 1994 

La Terre est notre maison. Construire, rénover et habiter en respectant l’homme, 

F.JADOUL, éditions Luc PIRE, 2002 

6.2. Normen, publicaties et artikels 

Norm NIBE, Milieuclassificatie Bouwmaterialen, Michel HAAS, Nederlands 

Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie te Naarden 

Waterwegwijzer voor Architecten, publicatie VMM, 2000 

Vers une gestion écolgique de l’eau dans la maison, Christian HEYDEN, april 2001 

Vivons l’eau – Guide pratique pour une utilisation rationnelle de l’eau, publicatie 

van de WWF, Bruxelles, 2002 

Guide des déchets de chantiers de bâtiments,publication de l’ADEME, Paris, 2000 

Guide de gestion des déchets de construction et démolition, publicatie van het BIM, 

Brusse, 2000 

Guide des déchets MARCO, publicatie van MARCO-construction, uitgegeven door 

de WTCB. 

6.3. Internet sites 

http://www.ademe.fr 

http://www.cstb.fr 

http://www.wtcb.be 

http://www.recyhouse.be 

http://www.vibe.be 

http://www.vmm.be 

http://ecoconso.be 

http://recyclages.com

Download (.pdf) - Leefmilieu Brussel

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?