LEONARD ROGGEVEEN - Nationaal Onderwijsmuseum

2 LESSEN
PERIODIEK VAN HET NATIONAAL ONDERWIJSMUSEUM
EN DE VERENIGING VAN VRIENDEN
LESSEN 2 | 5E JAARGANG | JUNI 2010
TAAL
SCHRIJVENDE SCHOOLMEESTERS
LEONARD ROGGEVEEN
BROEDERS VAN MAASTRICHT

Kinderen die leren lezen
kinderen die leren lezen
zitten in lokalen
uit te rusten van
onrustige verhalen
er hangt een stilte
zoals tussen auto’s
op parkeerterreinen
en tussen bomen
en juf beklimt
het podium
met wit papier
kinderen die leren lezen
hangen letters te drogen
aan de wanden
van de klas
in de winter steekt
juf de kaarsen aan
en kinderen die leren lezen
mogen zingen
en ze beschilderen papier
met de lievelingskleuren
van hun lievelingsdier
kinderen die leren lezen
denken aan de slaap
van de komende nacht
Kees ’t Hart, 1944
Uit: De allerliefste en allermooiste. Gedichten over geboorte en kinderen.
Rainbow Essentials. Amsterdam: Muntinga, 2005, pp. 74-75.
(oorspronkelijk uit: Kinderen die leren lezen, Amsterdam: Querido, 1998).

Inhoud
TAAL
6 Twee schrijvende schoolmeesters uit de Bak
Jacques Vos
12 ‘Ze mogen er allemaal wezen, stuk voor stuk’
Schoolmeester en kinderboekenschrijver
Leonard Roggeveen
Richard van Schoonderwoerd
20 Hoe de Broeders van Maastricht
kinderen leerden lezen
Marry Remery
5 Van de Redactie
Marjoke Rietveld-van Wingerden
27 Leesles
Vernieuwing in boeken
voor het taalonderwijs
Marry Remery
29 Digitales
Het Museum Kindheit
und Jugend in Berlijn
Hans de Frankrijker
30 Recensie
Karl Catteeuw
32 Museumagenda
32 Signalement
33 Museumnieuws
Renée Mast
34 Collectie
Klassenfoto
Jacques Dane
35 Beeldverslag
Wandplaten bij
een taalmethode
Marry Remery
3

Van de Redactie Marjoke Rietveld-van Wingerden
In dit nummer van Lessen staat de schrijvende
schoolmeester centraal. Opmerkelijk veel onderwijzers
maken later in hun leven furore als kinderboekenauteur,
zoals W.G. van de Hulst, Anne de
Vries, Joh. Kieviet, Chris van Abcoude, K. Norel
en meer recent Willem Wilmink en Jacques Vriens.
Zij kunnen uit hun dagelijks werk als onderwijzer
putten om hun kinderlijke personages in boeken
tot leven te brengen. Een van hen was Leonard
Roggeveen. Richard van Schoonderwoerd beschrijft
zijn oeuvre, waarbij hij zich richt op de wisselwerking
tussen het werk als schoolmeester en
zijn publicaties. Daarbij benut hij ook interviews
met oud-leerlingen van deze schrijver. Roggeveen
publiceerde ook de serie schoolleesboekjes over
Piet en Nel, die nog steeds zijn in te zien in bijvoorbeeld
het Nationaal Onderwijsmuseum. Daar werkt
Van Schoonderwoerd soms mee aan bijvoorbeeld
het opzetten van tentoonstellingen en daarnaast
publiceert hij regelmatig over kinderliteratuur
in andere periodieken. Voor Lessen schreef hij
al eens een artikel over de illustratrice Adri Alindo.
Aan Roggeveen is in april en mei van dit jaar een
tentoonstelling gewijd in het Historisch Archief
Westland te Naaldwijk, dat beeldmateriaal voor
dit artikel heeft afgestaan.
De Rijkskweekschool in Haarlem heeft
menige onderwijzer afgeleverd die tot de categorie
schrijvende schoolmeesters gerekend kan worden.
Deze kweekschool, door kwekelingen ‘De Bak’
genoemd, was een van de eerste opleidingen in
Nederland en stond bekend als een modelopleiding.
Niet alle 'Bakkelingen’ bleven levenslang als onderwijzer
voor de klas staan. Jacques Vos beschrijft
twee tegenwoordig wat minder bekende schrijvers,
Piet Begeer en Arie Pleysier die hier hun opleiding
kregen. De eerste bleef naast het schrijven gewoon
onderwijzer, terwijl Pleysier vrij snel een heel andere
weg in sloeg. Het derde artikel handelt over
een speciale categorie schrijvende schoolmeesters,
> De handtekening van meester Roggeveen op het rapport van
Annie de Lange. Hij tekende de rapporten altijd met een rode pen
namelijk de Broeders van Maastricht. Deze orde
was actief betrokken bij het onderwijs door zich
bezig te houden met onder meer het vervaardigen
van methodes voor bijvoorbeeld taal en lezen op
de lagere school. Daarbij waren ze inventief in
het methodisch integreren van nieuwe inzichten
uit de psychologie en taalwetenschappen. Ons
redactielid Marry Remery die zich heeft ontwikkeld
tot een kenner van de geschiedenis van het
katholiek onderwijs, beschrijft aan de hand van
bronnenmateriaal uit archieven van de Maastrichtse
Broeders, de ontwikkeling van hun taal- en leesmethodes.
In de rubriek Leesles gaat ze dieper
in op een van die methodes. Het beeldverslag
aan het eind van dit nummer, eveneens van haar
hand, laat wandplaten zien die vervaardigd waren
bij een van de methodes van de Broeders. Zeker
voor het onderwijs in de laagste klassen vonden
zij dat aanschouwelijk onderwijs het uitgangspunt
diende te zijn.
Welke methodes scholen gebruikten is
onder meer zichtbaar op klassenfoto’s waarvan
het Onderwijsmuseum een rijke collectie bezit.
Jacques Dane, redactielid en medewerker van het
museum, belicht twee van zulke foto’s in de rubriek
Collectie. Dat het Nationaal Onderwijsmuseum in
Rotterdam niet enig in zijn soort is, blijkt steeds
weer uit de afleveringen in de rubriek Digitales.
Daarbij gaat het alleen om musea die een website
in de lucht hebben. Deze keer staat het Museum
Kindheit und Jugend in Berlijn centraal.
Dit nummer over schrijvende schoolmeesters
zou de indruk kunnen wekken dat het vooral mannen
waren die voor de klas stonden. Zeker in de laagste
klassen van de lagere school zwaaiden veel onderwijzeressen
de scepter. Daarom is voor dit nummer
een gedicht geselecteerd dat de onderwijzeres en
het leren lezen als onderwerp heeft, waarbij we
geput hebben uit de selectie die Daan Thoomes
voor dit doel heeft gemaakt.
Omslag voorzijde: Omslag van een boek uit Leonard Roggeveens serie
over Bram Vingerling, waarvan de eerste druk omstreeks 1927 verscheen
Omslag achterzijde: Straattafereel op een schoolplaat van Paul van
Geldorp. De plaat was bedoeld voor kinderen van de eerste klas van
de lagere school, 1914
REDACTIE JUNI 2010 | LESSEN 2 5

Twee schrijvende
schoolmeesters
uit de Bak
Jacques Vos
In haar boeiende boek over de geschiedenis van de opleiding
tot onderwijzer(es) vanaf 1800 bespreekt Mineke van Essen
in het derde hoofdstuk de periode 1890-1920. Zij schenkt
hierbij veel aandacht aan de generaties onderwijzers die
hun opleiding volgden aan de beroemde Rijkskweekschool
in Haarlem (de ‘Bak’). Volgens haar leken juist op deze
kweekschool veel talenten en capaciteiten te zijn samengebald.
Als de drie bekendste talenten noemt zij
Theo Thijssen, Wim Banning en Koos Vorrink. 1 In dit artikel
wil ik aantonen dat talenten die in hun kweekschooltijd
minder op de voorgrond traden, ook nu nog de nodige
aandacht verdienen van wie geïnteresseerd is in de
geschiedenis van onderwijs, jeugdliteratuur en culturele
vorming.
> Omslag van een deeltje uit de serie Denken en dromen, leesboekjes
voor de lagere school van Piet Begeer, waarvan het eerste deeltje
in 1951 verscheen
SCHOOLMEESTERS JUNI 2010 | LESSEN 2 7

Beiden kunnen we
indelen bij de zogeheten
‘rode onderwijzers’,
beiden gaven in hun
activiteiten blijk van
een grote veelzijdigheid
Arie Pleysier (1891-1980) met zijn onafscheidelijke pijp
Lijsten in een gedenkboek In 1937
bestond de Haarlemse Rijkskweekschool 75 jaar. Bij deze
gelegenheid verscheen een gedenkboek dat onder meer
een overzicht bevat van de namen van de generaties
leerlingen die gedurende die 75 jaar aan de Bak onderwijs
hebben gevolgd. 2 Dat bevat interessante informatie
over de carrières van de afgestudeerden. Natuurlijk
treffen we de namen aan van het hierboven genoemde
drietal ‘toppers’, maar ook van ‘schrijvende schoolmeesters’
die hun sporen hebben verdiend in de jeugdliteratuur,
zoals Cor Bruijn, Philip Exel, Leonard Roggeveeen,
Dirk Daalder en Cornelis Wilkeshuis. De namen van deze
schrijvende schoolmeesters zijn bij ouderen misschien
nog bekend, hun boeken – een enkele uitzondering
daargelaten – worden nauwelijks nog gelezen.
Dit laatste geldt ook voor twee andere vergeten
schoolmeesters uit de Bak, namelijk Arie Pleysier en
Piet Begeer die respectievelijk in de jaargroepen
1905-1909 en 1906-1910 zaten. Pleysier behoort tot
het type schoolmeester dat het onderwijs verliet, terwijl
Begeer het onderwijs trouw gebleven is. Beiden kunnen
we indelen bij de zogeheten ‘rode onderwijzers’, beiden
gaven in hun activiteiten blijk van een grote veelzijdigheid
en – ook niet onbelangrijk – beiden hadden iets
met Rotterdam te maken.
Schoolmeester, schrijver, schilder
Piet Begeer (1890-1975) werd in 1912 onderwijzer in
zijn geboorteplaats Gouda. In 1913 verhuisde hij naar
Rotterdam, waar hij in 1919 onderwijzer werd op een
volksschool in de wijk Feijenoord. Hij woonde, net als
Arie Pleysier, in Tuindorp Vreewijk. Gezien de politieke
voorkeur van veel inwoners van dit tuindorp werd het
ook wel aangeduid als het ‘rode dorp’. Over zijn ervaringen
als volksonderwijzer schreef Begeer twee
autobiografisch gekleurde romans: Pieter Maritsstraat
(1942) en Wespen en Horzels (1949).
M. du Bois-Reymond wijst erop dat veel sociaaldemocratische
volksonderwijzers in het interbellum
hun ervaringen in het onderwijs op scholen in veelal
armoedige wijken in autobiografische romans weergaven.
Volgens haar zou het interessant zijn te onderzoeken
waarom juist in die periode zo veel autobiografische
boeken van onderwijzers verschenen. 3
8 LESSEN 2 | JUNI 2010 SCHOOLMEESTERS

Een poes omringd door dieren getekend door Piet Begeer in zijn
Sprookjes van de weide, de tuin en de toren, 1942
Wie Begeer uitsluitend beschouwt als
een schrijvende schoolmeester, doet
hem ernstig te kort. Hij was evenzeer
een schilderende schoolmeester
Dat ook al in die tijd de bewoners van de wijk Feijenoord
intensief met hun voetbalclub meeleefden, laat Begeer
zien aan de hand van een voorval in zijn klas: een jongen
vertelt dat het raam in hun woonkamer kapot is, omdat
zijn vader na een nederlaag van Feyenoord zijn bord eten
uit het raam heeft gegooid.
Begeer heeft twee bundels gedichten voor volwassenen
geschreven, De Stad en de in 1930 verschenen
bundel Van het leven. Net als zo veel andere schrijvende
schoolmeesters publiceerde hij ook een aantal kinderen
jeugdboeken. Voor de Tweede Wereldoorlog verscheen
Het avontuurlijke leven van Jan Klaassen en Katrijn (1933)
en tijdens de oorlog het prachtige door onder andere
Een schoolmeester met zijn klas uit Pieter Maritsstraat, geschreven
door Piet Begeer, 1942
Begeer zelf geïllustreerde
Sprookjes van de weide, de
tuin en de toren (1942). Tussen
1945 en 1952 verschenen vier
jeugdboeken in de serie jeugdboeken
van de Arbeiderspers.
In deze verhalen heeft Begeer
duidelijk gebruik gemaakt van
de eigen ervaringen uit zijn
jeugd in de polders bij Gouda. Het betreft boeken die
de hand van de schoolmeester verraden, zonder dat
de verwerkte informatie over natuur en landschap
verwordt tot duffe schoolmeesterij. Na de oorlog heeft
Begeer zich ook intensief bezig gehouden met het leesonderwijs
op de lagere school. Hij is de schrijver van
een drietal series leesboekjes, waaronder de tien deeltjes
over Jan en Jannetje in de serie Denken en dromen.
Wie Begeer uitsluitend beschouwt als een
schrijvende schoolmeester, doet hem ernstig te kort.
Hij was evenzeer een schilderende schoolmeester. Zo
behoorde hij onder meer tot de groepen De Branding
en de Socialistische Kunstenaarskring Rotterdam. 4
SCHOOLMEESTERS JUNI 2010 | LESSEN 2 9

Meester Pleysier met zijn klas van de ‘kostelooze’ school in Vlaardingen, circa 1915
De kinder- en jeugdboeken vormen slechts
een klein deel van zijn omvangrijke oeuvre
Maar ook als kunstenaar bleef hij schoolmeester, getuige
zijn boekje Tips voor de amateurschilder.
In 1955 ging Piet Begeer met pensioen, nog
steeds onderwijzer!
Voorwaarts Arie Pleysier (1891-1980) is een
voorbeeld van een ‘Bakkeling’ die – net als vele anderen –
niet in het onderwijs is gebleven. Na zijn kwekelingentijd
is hij een aantal jaren onderwijzer geweest in zijn geboorteplaats
Vlaardingen. Nadat hij in 1912 lid was geworden
van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP),
is de politiek een grote rol in zijn leven gaan spelen.
In 1921 werd hij redacteur bij het socialistische dagblad
Voorwaarts in Rotterdam. Een volgende fase in zijn
carrière volgde in 1934: hij werd omroepsecretaris bij
de VARA (Vereeniging van Arbeiders-Radio-Amateurs).
Na de Tweede Wereldoorlog ging Pleysier terug naar
de krant, maar nu Het Vrije Volk.
Hij debuteerde als schrijver voor kinderen in 1924
toen in Voorwaarts de dagbladstrip over twee muizen,
Snuffelgraag en Knagelijntje verscheen. Pleysier schreef
de tekst, Rotman (later Funke Küper) maakte de tekeningen.
Kennelijk werd Pleysier geboeid door muizen,
want na de Tweede Wereldoorlog verschenen nog twee
‘muizenboeken’: De kinderen van de muizenbarbier (1952)
en De avonturen van Faris en Fatime Komenijs (1961).
Naast deze muizenboeken heeft Pleysier nog een viertal
andere kinderboeken geschreven. Pleysier maakte ook
deel uit van de redactie van Het Boek voor de Jeugd
dat in 1937 verscheen en in 1957 een vijfde druk beleefde.
De kinder- en jeugdboeken vormen slechts een
klein deel van zijn omvangrijke oeuvre. Uit interviews
blijkt dat hij aan deze boeken wel veel waarde hechtte.
Zijn bekendheid als schrijver dankte hij destijds met
name aan de vier autobiografische romans over zijn
alter ego Leen Wouters. Het tweede deel, Leen Wouters
op de kweekschool (1929), is gebaseerd op Pleysiers
ervaringen op de kweekschool in Haarlem. Het derde
deel, De kostelooze school (1934) behoort tot het genre
‘onderwijzersherinneringen’ dat ik hiervoor noemde.
Het bijzondere is dat in dit boek een aantal aspecten
welhaast naadloos met elkaar verweven is: ervaringen
10 LESSEN 2 | JUNI 2010 SCHOOLMEESTERS

Zij hebben in en buiten het onderwijs
jongeren geholpen verantwoordelijkheid
te nemen voor de samenleving
van een volksonderwijzer met de leerlingen in zijn klas,
het mededogen met de leefomstandigheden van zijn
leerlingen en hun ouders, de strijd tussen de onderwijzers
en het ambulante hoofd en de politieke keuzes
die de onderwijzer op basis van zijn betrokkenheid bij
de leefomstandigheden van zijn leerlingen maakt.
Jan Meilof geeft in zijn boek over het culturele
werk van de Arbeiders Jeugd Centrale (AJC) aan, dat
destijds in menige boekenkast in SDAP / AJC-gezinnen de
serie over Leen Wouters een prominente plaats innam. 5
Met het noemen van de AJC komen we bij een belangrijk
element in leven en werk van Arie Pleysier. Veel rode
onderwijzers behoorden tot een stroming die wel wordt
aangeduid met ‘cultuursocialisme’. Men streefde naar
een betere, rechtvaardiger samenleving. Maatschappelijke
emancipatie van de arbeiders en hun kinderen
impliceerde een culturele emancipatie. Door hun culturele
activiteiten hebben deze schoolmeesters een rol
gespeeld bij wat Jozef Vos noemt de ‘democratisering
van de schoonheid’. 6 Pleysier is geen lid geweest
van de AJC, maar hij heeft veel voor deze organisatie
betekend. Dat geldt overigens ook voor Piet Begeer.
Hij redigeerde en schreef artikelen voor het orgaan
van de AJC, Het Jonge Volk, leverde bijdragen aan het
driemaandelijks verschijnend AJC-tijdschrift Opgang,
Literatuur
Bois-Reymond, M. du (1983).
Onderwijsideologieën. Comenius,
3, 44-71.
Brinkman, Els (1991). De Branding
1917-1926. Rotterdam: Stichting
Kunstpublikaties.
Essen, M. van (2006). Kwekeling
tussen akte en ideaal. De opleiding
tot onderwijzer(es) vanaf 1800.
Amsterdam: SUN.
Gedenkboek van de
Rijkskweekschool Haarlem 1862-
1937 (1937). Groningen: J.B. Wolters.
Meilof, Jan (1999). Een wereld
licht en vrij. Het culturele werk
van de AJC, 1918-1959. Amsterdam:
Stichting Beheer.
verzorgde kadercursussen
en hield honderden spreekbeurten.
Daarnaast was
hij actief betrokken bij het
Instituut voor Arbeidersontwikkeling.
In deze sfeer
is ook het populair wetenschappelijke
boek De Mensch en de Leerschool van
Moeder Aarde (1931) ontstaan, een boek dat beschouwd
kan worden als zijn opus magnum.
Niet vergeten Terecht schenkt de historische
pedagogiek de laatste jaren veel aandacht aan de man-
nen en vrouwen voor de klas. Het gaat niet langer uitsluitend
om de grote namen en de grote systemen.
Pleysier en Begeer waren van die mannen, zij volgden
dezelfde opleiding, maar hun carrière verliep langs twee
geheel verschillende wegen. Begeer bleef het onderwijs
aan het volkskind trouw en was in zijn vrije tijd beeldend
kunstenaar en schrijver. Pleysier verruilde het onderwijs
voor de journalistiek, het jeugdwerk en de arbeidersontwikkeling.
Beiden zijn in hun hart schoolmeesters gebleven
die vanuit een intensieve betrokkenheid bij jonge
mensen en de maatschappelijke ontwikkelingen gewerkt
hebben aan een betere, humanere samenleving. Zij hebben
in en buiten het onderwijs jongeren geholpen verantwoordelijkheid
te nemen voor de samenleving.
Bij zijn pensionering in 1955 kreeg Pleysier
een liber amicorum met de veelzeggende titel Uit de
leerschool van meester Arie. Ook in Rotterdam is Begeer
niet vergeten: in 2001 werd er in een nieuwe wijk een
straat naar hem genoemd. L
Vos, Jozef (1999). Democratisering
van de schoonheid. Twee eeuwen
scholing in de kunsten. Nijmegen:
SUN.
Noten
1 Van Essen, 2006, 140-163.
2 Gedenkboek, 1937, 83-85.
3 Du Bois-Reymond, 1983, 45.
4 Brinkman, 1991, 81-82.
5 Meilof, 1999, 136.
6 Vos, 1999.
SCHOOLMEESTERS JUNI 2010 | LESSEN 2 11

Het laatste deeltje uit Roggeveens serie leesboekjes voor de lagere school over Piet en Nel

‘Ze mogen er allemaal
wezen, stuk voor stuk’
Schoolmeester en
kinderboekenschrijver
Leonard Roggeveen
Richard van Schoonderwoerd
Alsof hij een voorgevoel had van zijn naderend einde sloot
Leonard Roggeveen een van zijn laatste boeken Een stuiver drop
(1958) af met het gedichtje:
Ja, de zon gaat op en de zon gaat onder
daar komt nooit een einde aan
maar ik leg mijn pen op tafel
want mijn werk, dat is gedaan. 1
Enige tijd later, op 22 juni 1959, overleed hij. Een derde hartaanval
werd hem fataal. Roggeveen was een van de vele schrijvende
schoolmeesters. Hij heeft heel wat kinderboeken op zijn naam
staan. Generaties kinderen zijn opgegroeid met zijn boeken. Hoe
was hij als schoolmeester en schrijver en is daartussen mogelijk
een relatie?
LEONARD ROGGEVEEN JUNI 2010 | LESSEN 2 13

Linksboven: Roggeveen met leerlinge van de zesde klas van
de school in de Meidoornstraat, 1951
Linksmidden: Klassenfoto met onderwijzer Roggeveen en leerlinge
Daatje Alderwegen, school in de Escamplaan, 1935
Linksonder: Versje in ‘poesie-album’ van Annie de Lange
Rechtsboven: Leonard Roggeveen in 1938
Rechtsonder: Leonard Roggeveen debuteerde in 1919 in deze krant
Naast zijn schoolwerk hield hij zich bezig met toneel
en met een andere grote hobby: het poppenkastspel,
daarmee toerde hij door het Westland
14 LESSEN 2 | JUNI 2010 LEONARD ROGGEVEEN

De illustraties in de boeken voor jonge
kinderen maakte Roggeveen zelf
Een creatieve slagerszoon De onderwijzer
Leonard Roggeveen (1898-1959) was tijdens zijn
leven en nog vele jaren daarna een zeer geliefd kinderboekenschrijver.
Hij werd, als zoon van een slager, op
2 maart 1898 geboren in het Noord-Hollandse Schagen.
Als kind was hij een wat in zich zelf gekeerd jongetje
dat altijd bezig was. Al snel werd duidelijk dat de kleine
Leonard goed kon tekenen en verhaaltjes verzinnen.
Zijn creativiteit had hij geërfd van zijn vader, die zeer
muzikaal was, toneel speelde en gelegenheidsgedichten
schreef. Voor de slagerij van zijn vader schreef Leonard
op jonge leeftijd het volgende reclameversje:
‘Napoleon was de vorst der vorsten,
maar de worst van Roggeveen
is de worst der worsten’. 2
Toen hij 14 jaar oud was, liet Leonard zich inschrijven als
leerling van de rijkskweekschool in Haarlem. Hij zat daar
in dezelfde klas als C. Wilkeshuis. Vier jaar later ging hij
als onderwijzer aan de slag. Zijn eerste baan was in het
Zuid-Hollandse ’s-Gravenzande; hij bleef daar vijf jaar.
Naast zijn schoolwerk hield hij zich bezig met toneel
en met een andere grote hobby: het poppenkastspel.
Daarmee toerde hij door het Westland en gaf er voorstellingen
in de dorpen. De verhalen die hij voor de poppenkast
schreef zou hij later omwerken tot boeken. In
die tijd schreef hij ook verzen over dorpsgebeurtenissen,
drama’s en kindertoneelstukken. Voor die kindertoneelstukken
observeerde hij zijn leerlingen als zij aan het
spelen waren. 3
Na ’s-Gravenzande werd Leonard korte tijd onderwijzer
in Leiden, waar hij op de toneelclub Truus Bakker
ontmoette, die later zijn vrouw werd. Daarna vertrok
hij naar Den Haag, waar hij eerst als onderwijzer en
later als schoolhoofd werkzaam was. Op zijn laatste
school in de Meidoornstraat nam Roggeveen vanwege
gezondheidsproblemen vervroegd afscheid in 1952.
Succesvol schrijver In ’s-Gravenzande
begon Leonard Roggeveen met zijn schrijverscarrière.
Vanaf 1919 verschenen van hem verhaaltjes, raadsels
en puzzels in De Westlandsche Courant en al spoedig
het wekelijks vervolgverhaal De ongelofelijke avonturen
van Bram Vingerling. Later zei hij daarover:
‘Ik bedacht het onderwerp, een jongen
die zichzelf onzichtbaar kan maken.
En alleen met deze gedachte begon ik.
Tijdens ’t schrijven groeiden andere
figuren op, situaties en oplossingen
volgden logisch uit den opzet, alsook
de ontknooping en het slot. Een vast
schema volgde ik niet. Later ook niet.
Nu nog niet. Dikwijls als ik ga zitten,
weet ik een minuut vantevoren nog
niet, wat er komen zal.‘ 4
Dit vervolgverhaal was zo’n succes dat de uitgever
Van Goor het als boek wilde uitgeven. Dat gebeurde
in 1927 en vanaf dat moment was zijn naam als jeugdboekenauteur
gemaakt.
In dertig jaar tijd publiceerde Roggeveen zo’n
twintig jongensboeken, vol fantasie of spannende speurdersverhalen,
maar zonder al te veel ernst of sensatie.
Bekende titels zijn: De electrische man (1929), Draadloze
ogen (1930), Wereldkampioen 2003 (1937), In de staart
van de komeet (1935) en Het zonderlinge testament
(1954). Voor jonge kinderen schreef hij tientallen boekjes,
waaronder de succesvolle series over het oude mannetje
Daantje (1931-1947) en de kabouter Okkie Pepernoot
(1934-1959) en de Jan-Jaap-serie (1937-1952). Ook
vertelde hij bekende sprookjes na en vervaardigde hij
boekjes over dieren. In de jaren vijftig verscheen zijn
serie Sterreboekjes met verhaaltjes voor de jongste
kinderen met titels als Grietje Grubbel (1955), Piet
Jan Knor (1955) en Jan Piederiet (1956). De illustraties
in de boeken voor jonge kinderen maakte Roggeveen
zelf. In nieuwere drukken werden de tekeningen door
befaamde tekenaars gemaakt, misschien wel artistieker,
maar toch minder origineel.
LEONARD ROGGEVEEN JUNI 2010 | LESSEN 2 15

Een van de deeltjes uit de bekende serie over de kabouter
Okkie Pepernoot, 1934-1959
Voor Harry Mulisch
was het boek over
Bram Vingerling
een inspiratiebron
Andere boeken betroffen het gewone kinderleven, zoals
De voetbalclub van de vierde klas (1928), De jongens
van de Klaverwei (1940), Appie Ammerlaan (1955) en
de Zeven Jongens-serie (1930-1938). In Onze vroolijke
zesde klas (1932) vertelde hij, geromantiseerd, het verhaal
van zijn eigen klas met hemzelf als de onderwijzer.
In de jaren vijftig schreef hij premieboekjes voor de
Rijkspostspaarbank, waarmee hij de spaarzaamheid
Het tweede en laatste deeltje uit de serie Sta vast
bij kinderen probeerde te vergroten. Roggeveen beschreef
de taak van de jeugdboekenschrijvers als volgt:
’t Kind op boeiende wijze confronteren met alle facetten
van het leven; de verbeelding is m.i. een van die facetten.
Men dient van het kind uit te schrijven en het is foutief
zich minzaam tot ’t kind neer te buigen.’ 5 Zelf kon hij
geen favoriet boek aanwijzen: ‘Ik weet niet wat mijn liefste
boek is; ik heb geen voorkeur.’ 6 De recensies van
zijn werk waren in het algemeen lovend. Zo schreef
de opvoedkundige en kenner van jeugdliteratuur
D.L. Daalder: ‘Alleen een kunstenaar is in staat werk
van een dergelijke volmaaktheid te scheppen.’ 7 In
totaal publiceerde hij bijna 150 titels voor de jeugd.
Zij zijn vrijwel allemaal uitgegeven door Van Goor.
Voor Harry Mulisch was het boek over Bram
Vingerling een inspiratiebron: ‘Ik las dat boek toen ik
elf was. Ik herinner me vooral één plaatje. Daar zie je
Bram Vingerling die achter de retorten zit na te denken
over wat er zal gebeuren als hij onzichtbaar wordt.
Herkenning gaat via illustraties. Ik heb toen op mijn
16 LESSEN 2 | JUNI 2010 LEONARD ROGGEVEEN

Roggeveen had veel succes met zijn serie Piet en Nel voor
de tweede tot zesde klas van de lagere school
zolderkamertje een laboratorium ingericht waarin ik
in een witte jas scheikundige proeven ging nemen.’ 8
Schoolmeester In Den Haag was Roggeveen
tussen 1923 en 1952 onderwijzer op diverse openbare
scholen. Enkele oud-leerlingen herinneren zich hun
onderwijzer nog zeer goed. Annie de Lange en Gerard
Evers zijn nu allebei 84 jaar oud. Op de openbare lagere
school aan de Escamplaan in Den Haag zaten ze van
de eerste tot de zesde bij elkaar in de klas. In het vierde
en het zesde leerjaar was Roggeveen hun onderwijzer.
Gniffelend vertellen beide oudleerlingen
dat meester Roggeveen,
zelf al enigszins rossig, als hij kwaad
werd, ‘enorm rood’ aanliep
Menig kind heeft de boekjes over het oude mannetje
Daantje gelezen die voor het eerst verschenen in
de jaren 1931 tot 1947, maar daarna nog vaak
herdrukt zijn
De Escamplaanschool was een buurtschool voor kinderen
uit het arbeiders- en klein middenstandsmilieu. De leerlingen
die goed konden leren gingen naar het Meer
Uitgebreid Lager Onderwijs (MULO), zelden mocht een
kind naar de Hogere Burgerschool (HBS). Zo ging dat in
die tijd en nog een hele tijd later ook. Gerard ging naar
de ambachtschool, hij werd huisschilder. Annie, die een
goede leerling was, ging naar het MULO. Beiden voelden
zich prettig bij meester Roggeveen in de klas. Roggeveen
was een amicale, geliefde onderwijzer. Gniffelend vertellen
beide oud-leerlingen dat meester Roggeveen, zelf al
enigszins rossig, als hij kwaad
werd, ‘enorm rood’ aanliep.
Van straf geven herinneren
Annie en Gerard zich echter
weer weinig, blijkbaar was
Roggeveen daar nogal zuinig
mee. Wat beiden zeer bij gebleven
is was de grote interesse
van Roggeveen voor schaken.
LEONARD ROGGEVEEN JUNI 2010 | LESSEN 2 17

Daarbij stelde hij als eisen: kinderlijke
toon, duidelijke taal en korte zinnen
Tijdens de match om het wereldkampioenschap in 1937
tussen Euwe en Aljechin behandelde hij via het schoolbord
dagelijks de stand van zaken, hoewel de meeste
kinderen van het spel weinig verstand hadden. 9
Daatje (later Wil) van Alderwegen zat vier jaar
eerder op dezelfde school. Zij heeft zeer goede herinneringen
aan de vier jaar – van de derde tot de zesde
klas – dat Roggeveen haar meester was. Toen zij afscheid
van hem moest nemen, heeft ze gehuild, net als een
aantal van haar klasgenootjes. Daatje vond Roggeveen
goedig, een schat van een man, die soms ook wel driftig
kon worden. De kinderen hielden van hun onderwijzer.
De inspectrice kwam ook bij het afscheid langs en
Daatje hoorde Roggeveen zachtjes tegen haar zeggen:
‘Ze mogen er allemaal wezen, stuk voor stuk!’ 10
Corrie Feenstra, die door Roggeveen Pukkie
werd genoemd omdat ze zo klein was, zat rond 1940
op de Escamplaanschool. Zij vond hem vrij streng en
vertelde over hem ‘hij peuterde nogal eens in zijn neus
en sprak een beetje vochtig’. Toen Corrie Roggeveen
na vele jaren weer tegenkwam, ze was al getrouwd,
herkende Roggeveen haar meteen: ‘Ha Pukkie!’ 11 Jetje
Meershoek, nu 80 jaar oud, maakte Roggeveen daarna
mee in de vijfde en zesde klas van de school in de Busken
Huetstraat in de Haagse wijk Spoorwijk. Zij herinnert
zich dat hij op vrijdagmiddag vijf grote sommen op het
bord schreef. Als de kinderen dan binnen kwamen werden
ze daarmee verrast. Jetje vond het heerlijke jaren bij
Roggeveen in de klas: ‘Vertellen en zingen wat hij kon,
ik hoor het nog!’ 12 Na enkele jaren als schoolhoofd aan
de openbare lagere school in de Busken Huetstraat ging
Leonard Roggeveen in 1945 in dezelfde functie aan de
slag in de Meidoornstraatschool in Den Haag. Lies van
der Lubbe, nu 71 jaar oud, maakte Roggeveen als zesdeklasser
mee in 1951, een jaar voor zijn vervroegd pensioen.
Zij herinnert zich dat Roggeveen er in die tijd
vaak erg wit uitzag en soms een aantal weken geen les
kon geven. Wat er precies aan de hand was ontging de
kinderen. Lies vond Roggeveen een lieve man, van drift
heeft zij weinig gemerkt. Misschien was dat in de loop
der jaren minder geworden: ‘Een fijne man, een echte
hoofdonderwijzer.’ 13
Piet en Nel Zoals meer onderwijzers begon
Roggeveen boekjes voor de leesles te schrijven. Veel
succes had hij met zijn schoolboekjes over Piet en Nel.
Ze waren bestemd voor de tweede tot en met de zesde
klas. Voor elk leerjaar waren er twee boekjes, een deeltje
voor de wintertijd en het andere voor de lente en zomer.
Rie Cramer verzorgde de illustraties van de deeltjes tot
en met het vierde lesjaar. Zij zal zo bijgedragen hebben
aan het succes van de serie. De illustraties voor de
hogere klassen zijn van Teun van der Veen. Later
werd de hele serie opnieuw geïllustreerd door
Agnes van den Brandeler. Het volgende fragment is
ontleend aan de boekjes voor het tweede leerjaar:
‘Buiten giert de wind
’t Is er koud, o, zo koud!
Binnen snort het kacheltje.
’t Is er warm, heerlijk warm!
De lamp brandt.
Vader leest de krant.
Moeder zit te naaien.
Piet en Nel kijken plaatjes.
Hansje dommelt in zijn wiegje.
En Moor ligt bij de kachel te spinnen.’ 14
Het eerste deeltje van deze serie verscheen in 1933.
Nu doen de verhalen, die zich afspelen in het traditionele
gezin en het alledaagse leven als onderwerp hebben,
ouderwets aan. De karaktertekening is rolbevestigend:
Pa werkt, is kruidenier, en ma doet het huishouden. Piet
is de ondernemende jongen, hij neemt de initiatieven
in de spelletjes, Nel is het wat meer afwachtende meisje,
soms een beetje bang. Roggeveen volgde daarbij de analytisch-synthetische
methode, zodat het technisch lezen
meer dan het begrijpend lezen centraal stond. Daarbij
stelde hij als eisen: kinderlijke toon, duidelijke taal en
korte zinnen. Hoewel Leonard Roggeveen de originaliteit
van zijn werk vurig verdedigde, kwamen de uitgangspunten
overeen met de befaamde boekjes over Ot en Sien.
De analytisch-synthetische methode raakte in de jaren
vijftig van de vorige eeuw achterhaald. Het begrijpend
lezen verdrong het technisch lezen. Andere methoden
18 LESSEN 2 | JUNI 2010 LEONARD ROGGEVEEN

kwamen op zoals de globaalmethode, die het woordbeeld
centraal plaatsten. Toen echter hiermee betere leesresultaten
uitbleven, verenigde de analytisch-synthetische
methode zich met de globaalmethode. 15 Voor
Roggeveen kwam dat te laat. De serie van Piet en Nel
verdween in de jaren zestig, want herdrukken van zijn
werk zijn sindsdien niet meer uitgegeven.
Tussen 1933 en 1952 werkte Roggeveen nog
mee aan andere schoolboekjes, zoals de door Betsy
van Gelder opgezette serie Vlug naar het doel. Met
Casper de Jong schreef hij de bloemlezing Vogelvlucht.
Daarnaast publiceerde Roggeveen Klaasje Krikke, een
serie van vier leesboekjes voor eind van het eerste of
begin van het tweede leerjaar, en de tweedelige serie
Sta Vast!, een bloemlezing voor de hoogste klassen
van de lagere school en het Voortgezet Gewoon Lager
Onderwijs (VGLO). Samen met de wetenschapper
D.G.D. van Ringelenstein ontwikkelde hij onder meer
de taalmethode Spreken, Spellen, Schrijven, Stellen
en met J.J. Moerman Historische Taferelen.
Boekpromotie en waardering
Tussen 1937 en 1941 werkte Leonard Roggeveen mee
aan het pedagogische tijdschrift Het Kind, waarin hij
over kinderboeken schreef. Toen in oorlogstijd, 1943,
het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten
hem een prijs verleende, weigerde hij die. Er gaan
verhalen dat hij betrokken was bij het verzet. 16
Literatuur
Amstel, J. van (1969). Leonard
Roggeveen. Nijmegen: Pedagogische
Academie Peter Kanis.
Bijlsma, Fem (1979). Leonard
Roggeveen. Den Haag: NBLC.
Daalder, D.L. (1950). Wormcruyt
met suyker. Amsterdam: De
Arbeiderspers.
Idilgids voor jeugdlektuur (1952
/ 1953), Den Haag: Stichting Idil.
Garrel, Betty van et.al. (1975).
Als je leest ben je nooit alleen.
Amsterdam: CPNB.
Gelder, Henk van (1980). ’t Is
een bijzonder kind, dat is ‘ie.
Kinderboekenschrijvers van toen.
Bussum: De Gooise Uitgeverij.
Roggeveen, L. (1958). Een stuiver
drop. Den Haag: Van Goor.
Tibosch, Herman (1996). Leonard
Roggeveen (1898-1959), een pionier
in de vergetelheid. Nijmegen:
Katholieke Universiteit.
Roggeveen was in de naoorlogse jaren actief betrokken
bij boekpromotie, zoals de jaarlijkse boekenmarkten in
De Bijenkorf. Daarnaast ontwikkelde hij voor de AVRO
in de jaren 1946 tot 1951 het programma De Schoolbel,
een radioles waarin zesdeklassers van Haagse scholen
meespeelden. In 1950 werd Leonard Roggeveen benoemd
tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau en in 1952
Ridder in de Kroonorde van België. De laatste onderscheiding
kreeg hij mede omdat hij als een van de
weinige Nederlandse schrijvers grote interesse toonde
voor de Vlaamse jeugdliteratuur. Tot zijn dood was hij
redacteur en later medewerker van het artistieke
jeugdblad Kris kras.
Leonard Roggeveen, lid van de Maatschappij
der Nederlandse Letterkunde, was een excellent schrijver
voor de jeugd en een sympathieke, maar soms wat
driftige onderwijzer. Zijn sterkte lag vooral in het kunnen
inleven in de (fantasie)wereld van het kind waarvoor
hij als onderwijzer in een unieke positie verkeerde. Hij
kon beeldend schrijven over alledaagse onderwerpen,
zonder expliciet opvoedend te zijn. 17 Zo nam hij het
kind mee in een wereld vol fantasie en spanning. Een
aantal boeken van Roggeveen werd vertaald in het
Engels, Frans, Duits, Deens, Noors, Tsjechisch en
Afrikaans. In 2000 verscheen de laatste druk van
Bram Vingerling. Daarmee is een tijdperk afgesloten,
want herdrukken van zijn werk verschijnen niet meer. L
Noten
1 Roggeveen, 1958, 146.
2 Bijlsma, 1979, 6.
3 Tibosch, 1996, 6.
4 Van Gelder, 1980, 73.
5 Idilgids, 1952 / 53, 24.
6 Idilgids, 1952 / 53, 25.
7 Daalder, 1949, 139.
8 Van Garrel et.al. 1975, 19.
9 Interview op 27 januari 2010
met Mevr. J. Sloot-de Lange en
de heer G. Evers te Dn Haag.
10 Interview op 27 januari 2010
met Mevr. A.W.C. Ghijsels-van
Alderwegen te Den Haag.
11 Telefonisch interview op
1 februari 2010 met Mevr. C.
de Cler-Feenstra te Den Haag.
12 Ontvangen brief op 30 januari
2010 van Mevr. H.J. Vaz Dias-
Meershoek te Den Haag.
13 Telefonisch interview op
7 februari 2010 met Mevr.
A. Ruijs-van der Lubbe te
Den Haag.
14 Uit: Piet en Nel bij moeder
thuis, serie Piet en Nel, deel 1,
2e leerjaar.
15 Tibosch, 1996, 40-41.
16 Ontvangen mailbericht op
2 februari 2010 van Mevr.
W. (Miep) Popma-Koelemij te
Den Haag, waarin zij meedeelt
dat Roggeveen met haar vader
in het verzet zat.
17 Van Amstel (1969), 11.
LEONARD ROGGEVEEN JUNI 2010 | LESSEN 2 19

Eerste klas van de St Aloysiusschool in Den Haag waar kinderen
leerden lezen met de door de Broeders van Maastricht ontwikkelde
methoden, 1954
20 LESSEN 2 | JUNI 2010 LEESONDERWIJS

Hoe de Broeders
van Maastricht
kinderen leerden
lezen
Marry Remery
In 1840 stichtte kapelaan Louis Rutten in Maastricht de
Congregatie van de Broeders van de Onbevlekte Ontvangenis
van Maria. 1 Ruim anderhalve eeuw verzorgden de broeders van
deze congregatie onderwijs in katholieke scholen van Nederland.
Vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw trokken zij zich
terug uit het Nederlandse onderwijs en ligt het accent meer
en meer op het internationale karakter van de gemeenschap
en het werk in ontwikkelingslanden. In de bloeiperiode van 1900
tot 1960 waren de broeders bekend om de hoge kwaliteit van
hun onderwijs en de didactisch verantwoorde schoolboeken die
uitgegeven werden bij Malmberg. 2
In dit artikel ga ik nader in
op de methoden voor aanvankelijk leesonderwijs die door deze
broeders geschreven zijn.
LEESONDERWIJS JUNI 2010 | LESSEN 2 21

Boven: Het tweede deeltje van de leesmethode Langs nieuwe
wegen, ontwikkeld door de Broeders van Maastricht, 1932
Linksonder: Het letterbord dat hoorde bij de methode
Zien en zeggen, 1913
Rechtsonder: In de eerste leesmethoden van de Broeders van
Maastricht begonnen de kinderen met de woorden
in, min en vin, 1904
22 LESSEN 2 | JUNI 2010 LEESONDERWIJS

Het schriftbeeld zou het gezicht-,
gehoor- en spraakbeeld geleidelijk
aan ondersteunen en versterken
De ‘schrijfleesleerwijze’ uit 1861
Toen ik gegevens zocht over het onderwijs van de
Broeders van Maastricht, vond ik in een doos met
diversen in het archief van de katholieke kloosters
Sint Aegten, een onooglijk stapeltje losse en vervuilde
velletjes papier. Het bleek het Eerste leesboek te zijn,
ingericht volgens de schrijfleesleerwijze. Ten gebruike
der scholen van de Broeders der Onbevlekte Ontvangenis
(1883). 3 Het was het derde deeltje van een reeks, waarvan
de overige deeltjes nog niet zijn gevonden. De eerste
druk was in 1861 verschenen bij Langenhuijsen in Den
Haag. Deze bestond uit twee deeltjes, die onder meer
werden gebruikt op Haagse katholieke scholen zoals
de jongensscholen van de Broeders op het Westeinde en
de meisjesscholen van de Zusters op de Brouwersgracht.
In 1867 verscheen een bewerking in drie deeltjes bij de
drukker Ten Hage. 4
Uit de moeilijkheidsgraad van de 59 korte lesjes
in het derde deeltje blijkt dat de schrijver verwachtte
dat de jonge lezers woorden met twee medeklinkers aan
het begin en aan het einde van een woord, zoals glad
en veld, konden lezen. De laatste lesjes bevatten drie
en meerlettergrepige woorden met moeilijke namen zoals
Willibrordus en Bonifacius. De lesjes waren divers, zonder
onderlinge samenhang. Naast technische aanwijzingen
waren de godsdienstige en ‘zedekundige’ boodschappen
rijkelijk aanwezig.
Met hulp van de archivaris vond ik nog de bijbehorende
Handleiding bij het gebruik der schrijf-leesmethode
met praktische aanwijzingen voor de onderwijzer(es).
Kinderen leerden het lezen en schrijven tegelijk en wel
het eerste door het laatste. Het schrijven vorderde oefeningen
van oog en hand; bij het lezen kwam het vooral
aan op de oefening van het oor en de spraakorganen.
Bij de voorbereidende oefeningen van oog en hand maakten
de kinderen kennis met verschillende soorten lijnen,
dik, dun, kort, lang, recht, schuin en de daarbij behorende
handbewegingen. In, min en vin waren de eerste woorden
die de leerlingen leerden schrijven. Bij de oefeningen
voor het oor en de spraakorganen werden korte zinnen
nagezegd en volgden er, door spreken en takteren,
oefeningen in woorden en lettergrepen. 5 Een medebroeder
stelde dat het hier ging om een aanpassing
van de Gentse methode:
‘De methode Prinsen was als klankmethode vooral
verbreid in Noord Nederland, maar niet in België.
In Gent was al voor Prinsen, meent Verbeeten, een
klankmethode ontwikkeld waarbij lezen en schrijven
verbonden waren. De eerste Broeders van de
Congregatie maakten kennis met deze methode
op de normaalschool in Sint Truiden, dat dichter
bij Maastricht lag dan Haarlem. Voor het gebruik
in de Nederlandse huizen werd de handleiding
door broeder Theophilus Colignon bewerkt en
de leesboekjes vermoedelijk door broeder
Ambrosius de Jonge, die in den Haag in 1867
ook karakterschetsen en wenken voor kinderen
had samengesteld.‘ 6
De methode Vincent (1900-1913)
In 1898 kreeg broeder Cyprianus Andreae (1866-1950)
de opdracht van het hoofdbestuur om een nieuwe
methode te ontwikkelen, waarbij lezen en schrijven
verbonden zouden blijven. In 1900 verscheen het resultaat
bij uitgeverij Malmberg, onder het pseudoniem
van A. Vincent, Het eerste lees- en schrijfonderwijs in
zes deeltjes met een uitvoerige handleiding. Vele katholieke
scholen schaften de boekjes aan, waardoor er vele
herdrukken nodig waren. Bij de tiende druk in 1910 vonden
enkele aanpassingen plaats waarna nog de elfde
tot dertiende druk verscheen met in totaal 11.000 exemplaren.
De illustraties werden verzorgd door Henri Leeuw.
In de handleiding benadrukte de schrijver dat de
methode geen spel- maar een klankmethode was. De
klankmethode begon met het gesproken woord, dat
ontleed moest worden in zijn letterklanken. Uit de
LEESONDERWIJS JUNI 2010 | LESSEN 2 23

De methode gaf vanaf de eerste dag
verhaaltjes met zinnen die nagezegd
en nageschreven moesten worden
‘lettergeluiden’, afgebeeld door tekens, werden daarna
weer woorden gevormd. Daarbij ging Vincent uit van
‘grondwoorden’, dat wil zeggen een aantal woorden
waarin alle letterklanken voorkomen en dus ook alle
lettertekens die de onderwijzer moest behandelen. 7
De eerste reeks grondwoorden bestond uit: in-vin-uureen-en-riem-oom-raam-man-moe-wim-roos-vos-zonzus-noot-doos.
Het eigenlijke lezen werd door vooroefeningen
ingeleid.
‘In zuivere schrijfleesmethodes wordt
alles wat gelezen wordt ook goed
methodisch geschreven. Zodra echter
alle letters en hare verbindingen zijn
behandeld, gaan beide vakken hun
eigen gang, wijl verdere verbinding
onnoodig en ongewenscht is. Moeilijke
verbindingen worden uitgevoerd op
het letterplankje of op het letterbord,
ook al met de letterdoos.’ 8
Pas na enige weken kregen de kinderen van de eerste
klas een leesboekje in handen. Daarnaast werd veel
nadruk gelegd op de bordoefeningen. Het eerste boekje
bestond uit korte verhaaltjes en vragen waarin de eenlettergrepige
grondwoorden waren verwerkt. In de loop
van het jaar werden zes deeltjes klassikaal doorgewerkt.
Voor het voortgezet lezen in de tweede tot en met de
zes klas was voorzien door de geïllustreerde leesboeken
van A. Vincent onder de naam van Blijde harten.
Leesboek voor Roomsch-Katholieke scholen. 9
Zien en zeggen Na verloop van enkele
jaren waren er enkele jonge kritische broeders in
Helmond en Nijmegen die de vooroefeningen van de
Maastrichtse methode veel te saai en te tijdrovend
vonden en jaloers waren op de aanpak van de Fraters
uit Tilburg en het succes van Hoogeveen en Ligthart. 10
Zij ontwikkelden zelf
een werkwijze in hun
eerste klas, die veel
eerder resultaat had.
Broeder Cyprianus moest
hen begeleiden en nam
het theoretische deel
voor zijn rekening van
de methode Zien en zeggen. Het schriftbeeld zou het
gezicht-, gehoor- en spraakbeeld geleidelijk aan ondersteunen
en versterken. De koppeling met schrijven werd
losgelaten. Ook de grondwoorden waren anders dan in
de methode Vincent. In een inleidende vertelling werd
de eerste groep woorden aangeboden. De eerste druk
van Zien en zeggen paste volgens Karen Ghnomen-Woest
in de traditie van J. Versluys omdat er geen leesbord of
leesplankje was met vaste plaatjes en woorden zoals bij
Hoogeveen of Reynders en Doumen. Voor de leerlingen
waren er kleine dicteerbordjes met losse kartonnen
lettertjes die de basis vormden voor de letterdozen van
Malmberg die nu nog steeds worden verkocht. 11 Bij de
tweede druk in 1921 was er wel sprake van een klassikaal
lees- en dicteerbord. 12
Talloze onderwijzers en kinderen die katholieke
scholen bezochten zien nog het rijtje aap-aas-aar-aan
en aal-oom-een-eet voor zich. De moeilijkheden die de
lezertjes van de eerste klas moesten overwinnen waren
verdeeld over acht boekjes. Met het tweede boekje begon
een doorlopend verhaal en in de laatste deeltjes kwamen
ook wat versjes voor. Jonkheer Rob Graafland illustreerde
de boekjes met karakteristieke kindvriendelijke tekeningen.
Na de Eerste Wereldoorlog ontstond er vanuit het
veld behoefte aan oefenboekjes. Broeder Beatus Roeling
die de leesboekjes schreef maakte vier oefenboekjes. 13
De methode sloeg aan en was zo goed bruikbaar in de
praktijk dat in 1946 de 26e druk nodig was, die tot in
de jaren vijftig verkocht werd. 14
Langs nieuwe wegen In de jaren dertig
van de twintigste eeuw ontstond er veel belangstelling
voor een nieuwe methode om de kinderen te leren lezen:
de globaalmethode. Psychologen hadden aangetoond dat
kinderen eerst het geheel waarnemen en daarna pas de
delen. De methode Langs nieuwe wegen (1932) gaf vanaf
de eerste dag verhaaltjes met zinnen die nagezegd en
nageschreven moesten worden. De kinderen werden
gestimuleerd om zelf ontdekkingen te doen. Het oefenen
met etiketten had tot doel de onderlinge vergelijking en
24 LESSEN 2 | JUNI 2010 LEESONDERWIJS

Kaart met globaalwoorden en hun afbeeldingen, behorende bij de methode ‘Een nieuwe wereld’, 1951
herkenning van afzonderlijke woorden te stimuleren.
Tenslotte moest het kind er toe komen om met die
klankenkennis ook woordjes te ontcijferen die niet waren
voorgezegd en daarmee begon de synthese. Naast de
etiketten met namen van zestig voorwerpen in de klas,
bevatte de methode ook een rekje met twintig woordjes
van situaties of voorwerpen die niet in de klas zichtbaar
waren, zoals ‘Jan gaat naar huis’. De methode bestond
De Broeders van Maastricht
namen vooral in de
beginperiode actief
deel aan de werkgroep
die de structuurmethode
opzette
uit acht leesboekjes die – naast een paginagrote illustratie
van M. van Amelsvoort – in schrijfletters korte
teksten bevatten die opklommen in moeilijkheidsgraad.
Het titelblad vermeldde A. B. Schrijvers als auteur, deze
naam was het pseudoniem voor drie broeders: Arnoldus
Siezenis, Beatus Roeling en Martinus Kohlbrugge. 15
Vanaf januari werd in de eerste klas aansluitend gewerkt
met acht leesboekjes Alleen op weg. De methode was
niet zo populair als Zien en zeggen, maar werd toch
nog enige malen herdrukt. Binnen de congregatie en
ook daarbuiten ontstond in de jaren dertig en veertig
een felle richtingenstrijd van voor- en tegenstanders
van de globaalmethode. 16 Deze discussie verstomde
enigszins toen in 1951 een nieuwe methode van de
broeders verscheen.
Een nieuwe wereld Een nieuwe wereld
was ook een globaalmethode. Het geheel bestond uit
klassikale kartonnen leesplaten met afbeeldingen van
vierentwintig afzonderlijke globaalwoorden, zoals maan,
LEESONDERWIJS JUNI 2010 | LESSEN 2 25

zaag, fien, vier, koek en schoen. De leerlingen kregen
verkleinde afbeeldingen met de woorden eronder in
blokschrift, die ze op doorzichtig papier konden overtrekken.
Zij leerden vanaf de eerste schooldag de woorden
en zinnen als geheel herkennen en mochten zo in het
eerste leesboekje het verhaal ‘Droom van Wim’ lezen. 17
Na enige tijd kregen de kinderen een eerste oefenboekje,
waarmee zij met de letters uit hun letterdoos
woorden samenstelden, gebaseerd op groepen klinkers
en medeklinkers. In de leesboekjes die volgden, moesten
de kinderen met een kaartje bijwijzen waar degene die
voorlas was gebleven. Zo kon de onderwijzer(es) tevens
goed zien of iedereen wel meedeed. Uiteindelijk leerden
de meeste kinderen tussen november en Pasen zodanig
lezen, dat ze zelf nieuwe teksten konden ontcijferen.
Toch waren er nog te veel uitvallers en vanaf de jaren
zestig stapten de meeste scholen over op een methode
die uitging van het structureren van woorden. Dat
was de methode Zó leren lezen van de werkgroep
Literatuur
Notulen van de schoolcommissie
van de Vincentius Vereniging 1867-
1881. Inv. nr. 811d. Archief van de
Broeders van Maastricht in Klooster
Sint Aegten.
Coenen, L.M. & Gestel, B. van
(1951). Een nieuwe wereld. Methode
voor het aanvankelijk lees- en taalonderwijs.
Den Bosch: Malmberg.
Eerste leesboek ingericht volgens
de schrijfleesleerwijze (1883). Derde
deeltje. Den Haag: Ten Hagen.
Ghonem-Woets, K. (2006). De
drie-eenheid van literair-educatieve
uitgeverijen. Geschiedenis van de
jeugdboekenfondsen van Zwijsen
en Malmberg 1846 / 1885-2000.
Tilburg: Universiteit van Tilburg.
Glas, F. de (2000). Een jeugdboekenfonds
verschiet van kleur.
De ontzuiling van de uitgeverij
Malmberg in de periode 1945-1965.
In Tot volle Waschdom. Bijdragen
aan de geschiedenis van de
kinder- en jeugdliteratuur:
(113-132). Den Haag: Biblion.
Handleiding bij het gebruik
der schrijf-leesmethode. nn, zj.
Jansen, T (2007). Malmberg. Een
educatieve uitgeverij in historisch
perspectief zoals opgetekend door
de archivaris naar aanleiding van
het 20-jarig bestaan van het achief
van de uitgeverij. Den Bosch:
Malmberg.
Kloostermans, B.C.H. (1913). Zien
en zeggen.Methode voor het eerste
leesonderwijs. Nijmegen: Malmberg.
Leobinus (1939). Globaalmethode
of Zien en Zeggen. Uit Eigen kring,
7, passiem.
Mommers, C. & Remery, M. (2006).
Leesplank van Becker. Lessen, 1 (4),
10-17.
Remery, M. (2006). Vijftig jaar
veilig leren lezen. Lessen, 1 (1),
37-40.
F.B. Caesar, later Veilig leren lezen genoemd, die verscheen
bij uitgever Zwijsen, die opgericht was door de
Fraters van Tilburg. De Broeders van Maastricht namen
vooral in de beginperiode actief deel aan deze werkgroep.
Langzamerhand kreeg Zwijsen meer dan tachtig
procent van de markt op het gebied van aanvankelijk
lezen in handen. Malmbergs aandeel groeide voor wat
betreft voortgezet lezen, taal- rekenonderwijs en de
zaakvakken. 18
Slot Tot eind jaren zestig bleven de Broeders van
Maastricht de belangrijkste schrijvers van goedlopende
methoden bij Malmberg, voornamelijk gericht op katholieke
scholen. Dit laatste veranderde in 1970, waardoor
het afzetgebied enorm uitbreidde. Malmberg verschoot
van kleur. 19 Het succes van Malmberg is voor een groot
deel te danken aan het vele werk dat de Broeders van
Maastricht hebben verzet. L
Roeling, broeder Beatus (1941).
Zien en Zeggen. Brief aan broeder
overste over het ontstaan van de
methode. Archief van de broeders
van Maastricht in Sint Aegten
inv. nr. 3999.
Schrijvers, A.B.M. (1932). Langs
nieuwe wegen. Globale leesmethode.
Handleiding. Den Bosch:
Malmberg.
Vincent, A. (1900). Handleiding bij
het eerste lees- en schrijfonderwijs.
Nijmegen: Malmberg. Tweede druk
1911.
Vincent. A. (1900). Blijde harten.
Leesboek voor Roomsch-katholieke
scholen. Nijmegen: Malmberg.
Vincent, A. (1941). Het eerste
lees- en schrijfonderwijs en
Zien en Zeggen. Uit Eigen kring,
9, 7-8.
Noten
1 FIC. Congregation of the
Brothers of the Immaculate
Conception (beter bekend
onder de naam van de Broeders
van Maastricht).
2 Jansen, 2007.
3 Eerste leesboek, 1883, titelblad.
4 Notulen, 14 februari 1868.
5 Handleiding schrijfleesmethode,
z.j., 2-5.
6 Vincent, 1941, 7-8.
7 Beknopt overzicht, z.j., 7.
8 Vincent, 1911, 9-10.
9 Vincent, 1900.
10 Mommers en Remery,
2006, 12-17.
11 Kloostermans, 1921, 15-16.
12 Ghnomen-Woets (2006), 144.
13 Roeling, 1941.
14 Jansen, 2007, 60.
15 Schrijvers, 1932.
16 Leobinus, 1939.
17 Coenen en van Gestel (1951).
18 Remery, 2006, 37-40.
19 Glas, 2000, 113-132.
26 LESSEN 2 | JUNI 2010 LEESONDERWIJS

Leesles
Vernieuwing in boeken
voor het taalonderwijs
Omslag van de nieuwe taalmethode van de Broeders van
Maastricht die in 1914 bij Malmberg werd uitgegeven
Marry Remery
In 1906 verscheen bij Malmberg een door de Broeders
van Maastricht vervaardigde taalmethode voor het
lager onderwijs, waarvoor al in 1914 een alternatief
ontstond gebaseerd op de vernieuwingsideeën van
Vooys en Van Ginniken. 1 Beide methoden werden
op katholieke scholen naast elkaar gebruikt tot de
spellingverandering van Marchant in 1934. Vanaf die
tijd tot in de jaren vijftig werd de taalmethode van
Maasland gebruikt. 2
Schriftjes vol taaloefeningen
Voor het taalonderwijs kwam in 1906 bij Malmberg
een methode uit Taal, Stijl- en Steloefeningen die
door Alberts en Martens was ontwikkeld, pseudoniem
voor de broeders Gualbertus Jansen en Martinus
Köhlbrugge. 3 De methode was in 1898 ontstaan
toen beide broeders in de hoogste klassen van een
school in Amsterdam werkten. Ze hadden kritiek op de
verouderde methoden voor taal waar zij over beschikten
en verzamelden in de loop van de jaren in schoolschriftjes
veel oefenstof voor de zesde tot en met de negende
klas. Met toestemming van broeder overste ordenden
zij de oefeningen opnieuw en voorzagen die van toelichtingen.
Zo ontstond de eerste druk van de Korte
Nederlandsche spraakkunst. 4 De boekjes waren zo’n
succes dat ze in korte tijd drie deeltjes voor taal maakten
waarin ook stijl- en steloefeningen waren verwerkt. Door
hun beknoptheid en veelheid aan praktische oefeningen
vonden tot 1934 herdrukken plaats.
In Nieuwe Richting In 1911 werd broeder
Gualbertus overgeplaatst van Amsterdam naar de kweek-
school in Oud-Vroenhoven, dicht bij Maastricht, voor het
onderwijs in onder meer de Nederlandse taal. Daar was
hij in de gelegenheid om de artikelen te bestuderen die
waren verschenen in De Nieuwe Taalgids over de veranderde
opvattingen over taalonderwijs. Broeder overste
stimuleerde dit en bracht hem in contact met de taalen
letterkundigen C.G.N. de Vooys en J. van Ginniken
om een brochure te schrijven. 5 Van Ginniken was een
van de eersten die zich bezig hield met de systematische
beschrijving van verschillende stadia van kindertaal.
De Vooys had uitgesproken opvattingen over de taalstudie
van onderwijzers. 6 In zeer scherpe bewoordingen
kraakte hij de examenstof voor aanstaande onderwijzers
af en pleitte voor ingrijpende hervormingen. Beide
geleerde heren reageerden positief op de inhoud van
de brochure en het duo Alberts en Martens ging aan
het werk om er een methode van te maken. Deze verscheen
in 1914 onder de titel In nieuwe richting. Zij werkten
ruim dertig jaar uitstekend samen en vulden elkaar
goed aan. Zij begonnen met aanvankelijk taalonderwijs
dat als fundament en steun diende voor veelomvattend
taalonderwijs in de hogere leerjaren. 7
TAALONDERWIJS JUNI 2010 | LESSEN 2 27

De samenstellers van de methode hadden de verzorging
van de eerste twee leerjaren overgelaten aan broeder
Martinus. Daarbij koos deze broeder voor aanschouwingsonderwijs.
In de boekjes voor de kinderen stonden alleen
plaatjes en geen taallesjes. Zijn uitgangspunt was de
mondelinge taal van het kind zelf. 8 Hij is als zodanig
een pionier op het gebied van ontwikkelingsgericht
onderwijs voor jonge kinderen. Hij was eveneens actief
in het bewaarschoolonderwijs, zo organiseerde hij de
examens voor bewaarschool-onderwijzeressen van de
R.K. Schoolraad in 1914 en was hij mede-oprichter van
het tijdschrift De R.K. Bewaarschool twee jaar later. 9
De methode voor de laagste klassen bevatte
naast leerlingenboekjes een serie schoolplaten vervaardigd
door Paul van Geldorp. Het geheel was artistiek
van kleur en lijn en liet kinderen zien in bekende situaties.
De ontvangst was overwegend gunstig. De pers
was vol lof over de methode en de uitvoering door de
uitgever. Zelfs van protestante zijde vroegen schoolhoofden
om de specifiek roomse plaatjes te ‘onderdrukken’
(weg te laten) om zo de platenboekjes geschikt te
maken voor hun scholen. 10 Toch hadden sommige onderwijzers
moeite met de nieuwe aanpak. Martinus presenteerde
vertellingen en versjes, niet pasklaar, maar alleen
met ‘grondstoffen en verwijzingen’ (suggesties) om de
leerkrachten te prikkelen en de voorbereiding van hun
lessen af te stemmen op hun eigen klas. De methode
vroeg veel zelfwerkzaamheid van leerkrachten en leerlingen.
Van de gebruikers werd een behoorlijk taalinzicht
en voldoende taalkennis verwacht. De handleidingen
gaven wenken en richtlijnen, maar niet zulke gedetailleerde
voorschriften als leerkrachten gewend waren
bij andere methodes voor het aanvankelijk lezen en
de rekenmethoden. 11
Taalonderwijs in klas drie
tot zeven De methode voor het voortgezet
taalonderwijs bevatte zeven deeltjes met aparte boekjes
A en B voor het eerste en tweede halfjaar. Ook hierin
stond de activiteit van de leerling centraal, die echter
wel krachtige leiding nodig had:
We wenschen met onze methode ’t taalonderwijs,
zoowel wat ’t zuiver-schrijven als ’t verstaan van taal
en de vrije uiting betreft van meet af in de ware
richting te sturen, en vertrouwen dat ‘t, zoo gegeven
werkelijk vruchtdragend zal zijn. 12
In de handleiding voor de onderwijzers benadrukten
de schrijvers het belang van het verstaan, uitspreken
en lezen in de mondelinge lessen en de uitleg van gewone
en bijzondere woordvormen. De schriftelijke toepassingen
bestonden veelal uit het overschrijven van woorden,
analoge rijtjes en dictees, waarbij de leerlingen zelf
hun werk moesten controleren. Bij het stellen speelde
de bespreking van de onderwerpkeuze, de opbouw van
het verhaal, stijl en correcte zinsbouw een rol. Voor de
hoogste klassen was een apart boekje ingevoegd met
aantekeningen over spraakkunst en spelling. De schrijvers
waren van mening dat alleen leerlingen die naar het vervolgonderwijs
gingen, lastig gevallen moesten worden
met ingewikkelde vervoegingen en de toen gebruikelijke
verbuigings-n. Het is duidelijk dat voor Alberts en
Martens de levende taal op de eerste plaats kwam. 13
L
Literatuur
Alberts, B.G.& Martens, B.F. (1906).
Taal-, Stijl- en steloefeningen
voor de lagere school; Mijn eerste
Taalboek. Nijmegen: Malmberg.
Alberts, B.G.& Martens, B.F. (1908).
Korte Nederlandsche spraakkunst.
Nijmegen: Malmberg.
Alberts, B.G.& Martens, B.F. (1913).
In nieuwe richting. Inleiding tot ’n
taalmethode. Nijmegen: Malmberg.
Alberts, B.G.& Martens, B.F. (1914).
In nieuwe richting. Methode voor
het aanschouwingsonderwijs en
het aanvankelijk en voortgezet
taalonderwijs in de lagere school.
Nijmegen: Malmberg.
Daenen, Broeder Leo (1961). De
vernieuwing van het RK Onderwijs
rond 1910 (scriptie Pedagogiek MO
A). Culemborg.
Jansen, Broeder Gualbertus (1941).
Brieven over het ontstaan van de
methode aan broeder overste,
12 en 20 mei. Archief van de
Broeders van Maastricht, Klooster
Sint Aegten, inv nr 3999.
Maasland, B.L. van (1935).
Nederlands Taalboek voor de
R.K. school. Den Bosch: Malmberg
Vooys, C.G.N. de (1911). De taalstudie
van de onderwijzer.
http://www.dbnl.org/tekst/_taa0081
91201_01/_taa008191201_01_0001.
htm. Geraadpleegd 16-1- 2010.
Bij het overlijden van broeder
Martinus (1938). De R.K.
Bewaarschool, 22 (2), 16-20.
Noten
1 Jansen, 1941, 6-24.
2 Maasland, 1935.
3 Alberts & Martens, 1906.
4 Alberts & Martens, 1908.
5 Alberts & Martens, 1913.
6 Vooys, 1911.
7 Jansen, 1941.
8 Alberts & Martens, 1914.
9 Bij het overlijden van Broeder
Martinus, 1938.
10 Jansen, 1941, 25-28.
11 Daenen, 1961, 55.
12 Alberts & Martens, 1914,
Voorbericht.
13 Daenen, 1961, 52.
28 LESSEN 2 | JUNI 2010 TAALONDERWIJS

Digitales
Het Museum Kindheit und Jugend in Berlijn
De aanduiding ‘schoolmuseum’ of ‘onderwijsmuseum’
roept bij een potentiële bezoeker bepaalde verwachtingen
op. Toch kan het nog aardig verrassen wat je
onder deze naamgeving te zien krijgt. Wie de beschrijvingen
van schoolmusea in Lessen naast elkaar legt,
signaleert hoe sterk de aard en schaalgrootte van
onderkomens en collecties uiteen kunnen lopen. De
kleinere musea beperken hun focus meestal tot de lokale
of regionale schoolzaken met oog voor details. Grotere
kiezen vaak voor een (inter)nationale optiek met een
bredere sociaal-culturele kijk op ontwikkelingen over
langere termijn zowel in materiële als ideële zin.
Nu is mij geen wettelijke regeling bekend die eisen
stelt aan de naamgeving van een museum in relatie tot
wat getoond mag worden. Wat mij betreft is veel mogelijk,
als er maar ten minste een herkenbaar verband blijft
tussen naam en aanpak met de aard van de collectie.
Het Museum Kindheit und Jugend is een nogal brede
aanduiding voor de collectie met een naar mijn indruk
hoog schoolgehalte. Voor zover het om buitenschoolse
zaken gaat bevat het vooral educatief materiaal (zie
http://www.berlin-kindheitundjugend.de/museum.html).
Het museum is sinds 1987 gehuisvest in vijf
schoolklassen op de bovenverdieping van een groot
schoolgebouw uit het DDR-tijdperk. Dagelijks zijn er
vier rondleidingen voor schoolgroepen op vaste tijden
onder leiding van een gids, in tijdsduur variërend van
een uur tot een dagdeel. De vaste collectie is opgebouwd
rond vier thema’s. Twee handelen over kindbeelden en
Hans de Frankrijker
over speelgoed; de overige gaan expliciet over onderwijs:
‘Berliner Schulkinder vor 100 Jahren’ en de
‘Schreibstube’. Behalve dat je in het schrijflokaal
kan leren schoonschrijven, leer je daar ook hoe
met plantenextracten inktkleuren te maken zijn.
Die aanzienlijke aandacht voor het schoolse
gebeuren is begrijpelijk omdat ook in Duitsland het
onderwijs, zeker in uren uitgedrukt, een groot deel
opslokt van de kindertijd. Maar gezien de brede naamgeving
van het museum zou je ook aandacht verwachten
voor de fysieke ontwikkeling, gezondheid, voeding en
hygiëne van jeugdigen. De aandacht voor de jeugd in
bredere zin valt goed te begrijpen aangezien de collectie
van dit stadmuseum tot stand is gekomen door het
samenvoegen van de verzameling van een voormalig
schoolmuseum met de speelgoedverzamelingen van
twee andere musea. Deze fusieachtergrond, naast publicitaire
overwegingen, zal waarschijnlijk mede reden zijn
geweest van de algemene naamgeving voor het museum.
Jaarlijks zijn er naast de vier vaste opstellingen
twee of drie ‘aktuelle’ tentoonstellingen, waaraan doorgaans
een publicatie verbonden is. De website lijkt niet
actueel, omdat de meest recente tentoonstelling, waarin
schoolervaringen centraal staan, van 2008 dateren:
‘Erste Schritte in die Welt, in die Schule, ins Leben’
en ‘Schule in der DDR der 1970er Jahre’. Toch reken
ik dit Berlijnse stadsmuseum zonder bezwaar tot het
wereldwijde gezelschap van onderwijs- of schoolmusea
die een bezoekje waard zijn!
DIGITALES JUNI 2010 | LESSEN 2 29

Recensie
Koen Rotsaert (2009). Brugge
op de schoolbanken. Geschiedenis
van de Brugse onderwijsinstellingen
vanaf de middeleeuwen.
Brugge: UWG, 160 blz., ISBN 978 90 772 0300 2, ¤ 19,50
Eind november 2009 verschenen tegelijk twee lijvige
schoolgeschiedenissen in en over Brugge. Blijkbaar
maakt de onderwijsgeschiedenis er school. Enerzijds
was er een overzichtswerk, dat de onderwijsgeschiedenis
van de hele stad wil omvatten, anderzijds een bijzonder
originele terugblik op anderhalve eeuw lokale lerarenopleiding.
Brugge is een interessant geval in de onderwijsgeschiedenis.
De stad bloeide in de late middeleeuwen,
en financierde daarom een bonte schakering aan scholen
en schooltjes – van religieuze kapittelscholen en seminaries,
over handels- en vakscholen tot armenschooltjes.
Rotsaert slaagde erin om al die instellingen te typeren
en er beeldmateriaal van te verzamelen. Grappig zijn de
namen van die scholen zoals De Bolle, de Patattenschool,
Jeanne d’Arc, Serafijns College, Maricolen, Frères… Er
zitten ook uitzonderlijke initiatieven tussen, zoals de
Britse scholen, het blinden- en doofstommeninstituut
Spermalie of het elitaire benedictijner internaat
Zevenbergen.
Rotsaert heeft ook oog voor de lokale onderwijspolitiek,
die ongemeen boeiend is. De humanisten in de
stad vormden een ‘Athene van het Noorden’ – die overdrijving
komt uit de mond van Erasmus zelve. Pleidooien
voor armenscholen en meisjesonderwijs spookten er
vroeg rond. Ook de schoolpolitiek was er apart. In 1873
besliste de liberale burgemeester C.A. Boyaval tot de
bouw van een neutrale rijksnormaalschool, als tegengewicht
voor de reeds bestaande katholieke normaalscholen
in de omgeving. Bisschop Faict gaf tegenwind,
hetgeen tot de lokale val van Boyaval leidde. Die laatste
gaf uiteindelijk het startschot voor een nationale schoolstrijd.
Doodziek nam hij in 1879 de trein naar Brussel
om vanop een draagberrie met zijn ene stem de doorslag
te geven voor de liberale wet die elke gemeente verplichtte
om tenminste één neutrale school te onderhouden.
De gemoederen omtrent de financiering van
het basisonderwijs zouden de volgende vijf jaar het
politieke toneel beheersen. De grondoverdracht voor
die Brugse rijksnormaalschool werd door al dat getouwtrek
pas op 16 februari jongstleden geregeld, ruim
130 jaar na de bouw. Rotsaert laat veel ruimte voor
anekdotiek, van straatgevechten tussen scholieren
in 1853 en de tuchtmaatregelen die directies en stadsbestuur
daartegen namen. Ook gaat Rotsaert in op de
herhaalde mislukte pogingen om universitair onderwijs
in de stad in te voeren – het Europacollege lijkt wel
een troostprijs daarvoor.
Steven Debaere, docent geschiedenis, schreef
een boek over het 150-jarig bestaan van zijn instelling.
Zowel de geschiedenis als het boek zijn interessante,
zij het vreemde gevallen.
Vooreerst de opleiding. Toen rond 1842 het
Belgische lager onderwijs grondig werd heringericht,
wilde de Brugse bisschop J.B. Malou een gedegen
lerarenopleiding oprichten voor katholieke zusters.
Waarom is niet precies duidelijk; er was al voldoende
privaat, katholiek initiatief. Ook vreemd is dat de
bisschop beroep deed op een congregatie uit een
ander bisdom, de Dames de Saint-André uit Doornik.
Debaere onderzocht de voorafgaande contacten, en
kan enkele overtuigende hypothesen formuleren. De
opleiding startte in 1859 met zes studentes, waarvan
slechts ééntje, zuster Scholastica, haar diploma zou
behalen. Archiefonderzoek toont dat de hele opleiding
met een ‘Franse slag’ gebeurde. Veel onderwijs-
30 LESSEN 2 | JUNI 2010 BOEKRECENSIE

Steven Debaere (2009). Afscheid
van de Garenmarkt. Een terugblik
op anderhalve eeuw leraren opleiden
van Sint-Andreasnormaalschool tot
KHBO (1859-2009).
Brugge: KHBO, 160 blz., ¤ 30,-
congregaties vonden het studieprogramma van ‘Saint-
André’ niet aantrekkelijk genoeg en bleven daarom weg.
Het was ook eerder opgevat als een aparte congregatie
waaraan de zusters-studentes tijdelijk waren uitbesteed,
dan als een echte lerarenvorming; zo legde de bisschop
de studentes een eigen uniform en leefregel op. Die
regels bemoeilijkten ook het onderwijs. De studentes
mochten bijvoorbeeld niet alleen op straat, hetgeen het
oefenen van onderwijspraktijk bemoeilijkte. De examenjury
werd door de bisschop persoonlijk samengesteld,
en kon daarom geen staatsdiploma’s afleveren. Een
diploma was aanvankelijk niet echt vereist om les te
geven, en het eerste decennium kregen de lerarendiploma’s
van Saint-André geen officiële erkenning.
In de jaren 1860 werden oefenschooltjes toegevoegd
aan de opleiding, die meer succes kenden dan
de lerarenopleiding zelf. In volle aanloop naar de schoolstrijd
verwierf Saint-André een groot gebouw aan de
Garenmarkt. Tijdens de schoolstrijd van 1879-1884 vonden
de onderwijscongregaties toch hun weg om er hun
personeel van diploma’s te voorzien. Het programma
werd ook ietwat gemoderniseerd, bijvoorbeeld door
een afdeling voor kleuterjuffen op te richten. Vanaf het
begin van de 20ste eeuw leest de geschiedenis meer
als die van een doorsnee religieuze lerarenopleiding in
Vlaanderen: een middelbare normaalschool en de eerste
lekenstudenten in 1941, het verdwijnen van religieuze
studenten in 1975, en van religieuze staf in 1985. Debaere
keek ook naar de context, en situeert bijvoorbeeld de
publicaties van docenten tegenover die van het pedagogische
priesterduo Decoene-De Hovre.
En dan het boek zelf. Voor de laatste halve eeuw
deed Debaere beroep op oral history. Studenten deden
Karl Catteeuw
onder zijn leiding drie jaar lang interviews bij ouddocenten.
Het resultaat is knap, maar anders dan het
archiefonderzoek over de eerste eeuw. Er komen meer
wrange verhalen naar boven. Zo werd docent-schrijver
Paul De Wispelaere ontslagen, na de publicatie van een
fictieverhaal over een romance met een studente. Ook
wordt de geschiedenis meer biografisch, een aaneenschakeling
van figuren. Hier en daar gaan enkele stukken
in op het dagelijkse leven en de lessen. Alsof twee stijlen
in één kaft nog niet voldoende zijn, zit Debaeres werk
ook nog samen met een ander boekwerk in een kartonnen
cassette. Die tweede, even dikke bundel bevat een
bespiegeling van het departementshoofd, gevolgd door
een honderdtal blanco bladzijden, met de uitnodiging
om ‘mee te schrijven aan de toekomst’.
Frank Simon schreef in 1982 in Persoon &
Gemeenschap dat schoolgedenkboeken ‘weinig gelegenheid
tot gejubel’ bieden. Hoewel prachtig en luxueus
uitgegeven, bevatten ze kritiekloze opsommingen van
pioniers, helden en doorbraken, zijn ze exclusief gericht
op de interne organisatie en zijn ze geschreven als een
voortdurende, onstuitbare groei. De twee ‘heemkundige’
schoolpublicaties die hier voorliggen, omzeilen allebei
die val. Ze plaatsen een context rond instellingsarchieven
en trachtten zeker kritisch te zijn. Zo doet Rotsaert ook
onderzoek naar gefaalde schoolprojecten. Eén van de
kenmerken die deze twee schoolgedenk- en –huldeboeken
delen, is dat ze prachtig zijn uitgegeven. Harde kaften,
illustraties op elke bladzijde, leuke verhalen: ook voor
de lezer is het een feest. L
BOEKRECENSIE JUNI 2010 | LESSEN 2 31

Museumagenda Signalement
TENTOONSTELLINGEN
VAKWERK
19.06.2009 t/m 04.09.2010
De tentoonstelling schetst
een levendig beeld van de
historie van het beroepsonderwijs
in Nederland.
Vanaf 6 juli 2010 staan
in deze tentoonstelling de
beroepen anno 2010 centraal.
AAP NOOT MIES
20.02.2010 t/m 22.08.2010
In 2010 is het 100 jaar
geleden dat het leesplankje
aap noot mies op de markt
kwam. Generaties schoolkinderen
hebben leren
lezen met dit nu nog steeds
beroemde leesplankje. In
deze overzichtstentoonstelling
zijn naast dit beroemde
plankje nog vele andere
varianten te zien.
VERWACHT
LAATSTE WAARSCHUWING!
22.10.2010 t/m 14.08.2011
Ooit een corrigerende tik
gehad van de juf? Of juist
schriften vol stempels en
plaatjes? Deze tentoonstelling
presenteert de ontwikkeling
van straffen en belonen op
school van de Middeleeuwen
tot de huidige situatie.
ACTIVITEITEN
ZOMERVAKANTIE
Vroeger werden er op
school net als nu veel
spelletjes gespeeld en
haalden kinderen ook al
kattenkwaad uit. Deze zomer
maakt het Onderwijsmuseum
van kattenkwaad een zomersport!
Kom je eigen propjesschieter
versieren en test
deze uit in de schoolschietbaan.
Hoe vaak schiet jij
raak?
LITERATUUR
Vroedvrouwenschool.
100 jaar moederschapszorg
in Limburg. J. Jamar
(eindredactie). Hilversum:
Verloren, 2010, 192 blz. ¤ 25.
ISBN 978 90 8704 140 3
Rekenen is leuker dan / als
je denkt. M.Kool & E. de Moor.
Amsterdam: Bert Bakker,
2010, ¤ 17,50.
ISBN 978 90 0351 343 31
TENTOONSTELLINGEN
EIGENZINNIG ONDERWIJS
IN DEVENTER
11.03.2010 t/m 31.07.2010
Stadsarchief en Atheneumbibliotheek,
Klooster 12,
7411 NH Deventer, 0570-693713
www.sabinfo.nl
Tentoonstelling ter gelegenheid
van het 450-jarig
bestaan van Stadsarchief
en Atheneumbibliotheek
Deventer (SAB). De expositie
bestaat uit bijzonder foto’s
en voorwerpen van drie
legendarische Deventer
scholen: de koloniale
landbouwschool, de
Vrouwenarbeidschool
Zorg aan zee. 100 jaar
Zeehospitium Katwijk,
1908-2008. Lizzy Doesburg
& Ru de Groen (red.).
Leiden: Krikke Special Books,
2008. 96 blz., ¤ 17,95.
Te bestellen bij
i.teunissen@hetraamwerk.nl.
en School C, in volksmond
aangeduid als ‘Stuitjesschool’,
naar de legendarische schoolmeester
die er van 1885 tot
1921 schoolhoofd was.
LOUWES VERSUS MEIJERS
18.02.2010 t/m 27.06.2019
Het Dolhuys, Schotersingel 2,
2021 GE Haarlem, 023-5410670,
www.hetdolhuys.nl
Ter gelegenheid van het
vijfjarig bestaan van Het
Dolhuys, het nationaal
museum van de psychiatrie,
is fotograaf Annaleen Louwes
als gastcurator het archief
ingedoken om historische
foto’s van het museum
te combineren met haar
eigentijds werk.
32 LESSEN 2 | JUNI 2010 MUSEUM

Museumnieuws Renée Mast
MUSEUMNACHT 2010 OVERSTAP OP ANDER
BESTUURSMODEL
In het Onderwijsmuseum
beleefde je tijdens deze
museumnacht hoe het is om
een verliefde puber te zijn!
Zo kon je je liefdestoekomst
laten voorspellen en
In het Onderwijsmuseum is
in 2011 een tentoonstelling
te zien over muziek- en zangonderwijs
op de school van
vroeger en nu. Als voorbereiding
op deze tentoonstelling
gaat het museum in 2010
ontdekken wat de sterren
voor jou in petto hebben!
Voor de verlegen pubers
onder ons waren er
professionele flirtcoaches
die je leerden hoe jij jouw
geheime liefde versiert en
kon je een slowdans diploma
halen om indruk te maken
op feestjes! Ook was de
schoolfotograaf er deze
avond weer om alle liefdesmomenten
vast te leggen.
Voor de eerste keer in
de geschiedenis van de
Rotterdamse Museumnacht
was er ook voor kinderen
een speciaal programma.
Een kleine 1900 mensen
hebben het Nationaal
Onderwijsmuseum bezocht
KUN JE NOG ZINGEN?... ZING DAN MET ONS MEE!
al verschillende Rotterdamse
wijken bezoeken om te
inventariseren welke liedjes
de bewoners nog kennen
vanuit hun schooltijd.
In de wijken wil het museum
aandacht trekken voor zijn
tijdens de Rotterdamse
Museumnacht op zaterdag Per april 2010 is het
6 maart 2010. De Rotter-
Nationaal Onderwijsmuseum
damse Museumnacht is in overgegaan naar een nieuw
2002 in het leven geroepen bestuursmodel. Vanaf deze
met het doel nieuw publiek datum heeft het museum
te werven voor musea en een Raad van Toezicht waar-
galeries. Om de deelnemende bij het profiel van de nieuwe
musea, galeries en overige leden en voorzitter passen
instellingen extra te stimule- bij de missie en maatschapren
dit doel te bereiken,
pelijke doelen die het
worden jaarlijks twee Nieuwe museum in zijn nieuwe
Manen uitgereikt. Duo´s
beleidsplan heeft gesteld.
van vakjuryleden en jongeren De Raad van Toezicht
hebben de deelnemende
bestaat uit vijf personen:
musea en galeries kritisch Dhr. prof. dr. A.M.L. van
beoordeeld. Het Nationaal Wieringen, voorzitter
Onderwijsmuseum was
van de Onderwijsraad en
dit jaar genomineerd in de daarnaast als hoogleraar
categorie musea, maar helaas onderwijskunde in het
hebben we niet gewonnen. L bijzonder beleid, bestuur
en beheer verbonden
aan de Universiteit
van Amsterdam.
Dhr. E. Schilp, Algemeen
directeur van het Nationaal
bezigheden door verrassings- Historisch Museum.
optredens op de markten te Dhr. drs. J. Waldus,
organiseren met een speciaal penningmeester van het
hiervoor opgericht gelegen- oude bestuur en nu lid
heidskoor. Dit koor zal op
van de nieuwe Raad van
verschillende momenten
Toezicht. Mw. mr. J. Voûteeen
medley ten gehore
Zevenbergen, advocaat
brengen van bekende oude bij Loyens & Loeff.
schoolliedjes om zo het
Mw. prof. dr. G.T.M. ten Dam,
publiek te verrassen en
vice-voorzitter van de
interesse op te wekken.
Onderwijsraad en daarnaast
Het hele project zal op film als Hoogleraar Onderwijs-
vastgelegd worden en later kunde werkzaam bij de
in de tentoonstelling te zien Universiteit van Amsterdam.
zijn. Inmiddels hebben al
Tevens is zij rector van het
heel wat mensen zich
Instituut voor de Leraren-
opgegeven voor dit koor. L opleiding in Amsterdam. L
MUSEUM JUNI 2010 | LESSEN 2 33

Collectie
KLASSENFOTO
Het maken van een klassenfoto
is sinds de laatste
decennia van de negentiende
eeuw tot op de dag van
vandaag een jaarlijks terugkerend
ritueel op de basisschool
en in het middelbaar
onderwijs. De fotograaf
maakt(e) zijn opnames op
een kenmerkende manier:
hij staat in een hoek voorin
de klas – meestal de rechterhoek
wegens de lichtinval –,
de leerlingen zitten in de
bankjes. Het kwam – en
komt – ook vaak voor dat
de fotograaf zijn opnamen
buiten voor het schoolgebouw
neemt; zeker in de beginjaren
van de schoolfoto was dit,
gegeven de lange sluitertijd,
het geval. Op het eerste
gezicht lijken foto’s uit
bijvoorbeeld Canada,
Kazachstan, Nederland of
Noorwegen sterk op elkaar.
Leerlingen en leerkracht
worden op een stereotiepe
manier in beeld gebracht:
voor het merendeel in de
lens kijkend, armen over
elkaar. Het ritueel van de
klassenfoto staat symbool
voor het gestandaardiseerde
gebruik van tijd en ruimte
en de ordening van leerlingen
en docenten hierin: de vele,
wereldwijd gemaakte foto’s
representeren efficiëntie,
moderniteit, een weldoordachte
methode om kennis
over te dragen. In de beeldcollectie
van het Nationaal
Onderwijsmuseum te
Rotterdam bevinden zich
duizenden foto’s van bijvoorbeeld
schoolgebouwen,
lege lokalen en groepsfoto’s
van docenten, vaak afkomstig
uit opgeheven scholen,
geschoonde schoolarchieven,
maar ook van individuele
bezoekers die de schriftjes,
diploma’s en schoolkiekjes
van hun overleden familieleden
– vaak anoniem – overdragen.
De achterzijde is
soms voorzien van informatie
als de naam van de school,
vaak zonder plaatsnaam,
het jaar waarin de foto is
gemaakt, de naam van een
leerling of de docent(e) en
af en toe een stempel van
de fotograaf. Maar even zo
vaak ontbreken deze gegevens,
maar ook dan zijn foto’s
een interessante historische
bron voor bijvoorbeeld de
vraag wat er aan lesmateriaal
in gebruik was. Op een willekeurige,
ongedateerde klassenfoto
uit de collectie zijn
enkele wandplaten van de
serie ‘Het volle leven’ (1906)
te zien van de bekende
onderwijsvernieuwer Jan
Ligthart (1859-1916). Links
hangt de ‘vertelselplaat’ van
de illustrator Cornelis Jetses
(1873-1955) bij Hoogeveens
leesmethode, waarop alle
figuren zoals Aap, Wim, Zus
en Jet terug te vinden zijn.
Onder de platen hangen
wandversieringen van de
illustratrice Rie Cramer
(1887-1977), bedoeld om
de leerlingen ‘schoonheid’
bij te brengen. Een ander
opvallend aspect is de
positionering van figuren.
Jacques Dane
Omdat niet iedereen op de
foto paste, liet de fotograaf
de leerlingen van de voorste
schoolbanken aanschuiven
bij andere klasgenootjes,
met als gevolg dat in
sommige bankjes drie leerlingen
zaten. Voor onderzoek
naar de materiële cultuur
op school is de klassenfoto
een belangrijke bron. Zij
laten niet alleen zien wat
er aan de muur hing, maar
soms ook wat bijvoorbeeld
de inhoud van een schoolkast
was. Om de materiële cultuur
te interpreteren is wel
contextinformatie nodig,
zoals bijvoorbeeld uitgeverscatalogi
en reclamemateriaal
van leermiddelenleveranciers.
Voor een typering van de
individuele leerlingen en
docenten zijn weer ander
bronnen van belang, zoals
klassenboeken en notulen
van lerarenvergaderingen. L
34 LESSEN 2 | JUNI 2010 MUSEUM

Wandplaten bij een taalmethode
Marry Remery
In 1914 vervaardigden de Broeders van Maastricht een nieuwe taalmethode,
‘In nieuwe richting’, waarin zij nieuwe inzichten op het gebied van onder
meer de taalontwikkeling van het kind verwerkten. Broeder Martinus maakte
de boekjes voor de eerste en tweede klas van de lagere school. Zijn aanpak
was gebaseerd op aanschouwelijk onderwijs. Op de laatste pagina’s van dit
nummer laten we enkele wandplaten zien die bij deze methode behoorden
als ondersteuning voor de taallessen in laagste klassen. De volledige serie
bestaat uit twaalf platen die door de kunstenaar Paul van Geldorp waren
uitgevoerd. De uitgever Malmberg betaalde Van Geldorp honderd gulden
per plaat en tien gulden per bladzijde van vier à zes plaatjes in de
bijbehorende boekjes. De firma Van Leer in Amsterdam kreeg opdracht
voor het drukken van de grote wandplaten en het maken van de clichés
voor de plaatjes in de boekjes. In de handleiding van de methode gaven
de broeders aanwijzingen voor de onderwijzers bij het ‘aanschouwen’ van
de platen. Het waren vooral afbeeldingen van situaties die de kinderen in
het dagelijks leven van die tijd tegenkwamen. De onderwijzer moest eerst
een klassengesprek voeren met de kinderen en laten vertellen wat zij zagen.
Zo nodig vulde de onderwijzer iets aan en maakte hen opmerkzaam op
bepaalde zaken. In het vervolg stonden het vullen en ontwikkelen van
belangrijke begrippen centraal en kregen de leerlingen daartoe opdrachten
bij de plaatjes in hun taalboekjes. De schrijvers gingen ervan uit dat het
taalonderwijs in de laagste klassen hoofdzakelijk bestond uit mondelinge
taal en aanschouwingsonderwijs. Voor die tijd was dat een nieuw gegeven.
Deze wandplaten hingen tot in de jaren zestig in veel klaslokalen
van katholieke scholen.
TAALMETHODE JUNI 2010 | LESSEN 2 35

Sint Nicolaasbezoek
De eerste schoolplaat van de taalserie werd begin december in
de eerste klas van de lagere school behandeld. Deze ging over een
actueel thema dat sterk leefde bij de kinderen. Sint Nicolaas kwam
op bezoek in de huiskamer van een gezin met drie kinderen. De
plaat leverde zo genoeg aanleiding tot een klassengesprek over
de ervaringen van de leerlingen.
36 LESSEN 2 | JUNI 2010 TAALMETHODE

Winkelstraat
In de winkelstraat waren allerlei mensen te zien met verschillende
beroepen, zoals de bakker die het verse brood in zijn handkar laadde,
de boerin met de emmers melk, de politieagent, de postbode en een
straatveger. Daarmee was er veel stof om de woordenschat uit te
breiden.
TAALMETHODE JUNI 2010 | LESSEN 2 37

Processie
In de zomer was het vooral op het platteland gebruikelijk om Gods
zegen af te smeken voor een goede oogst. Een lange stoet trok langs
de velden, voorafgegaan door meisjes met bloemen en jonge mannen
met vaandels. De parochiepriesters in vol ornaat gaven het ritme
aan voor de gebeden en gezangen.
38 LESSEN 2 | JUNI 2010 TAALMETHODE

Winterpret
In de tweede klas gingen de tallessen in de winter over de
sneeuw- en ijspret op de speelplaats van de school. De plaat
toont een herkenbare situatie met een sliert kinderen die een
mooie glijbaan maakten. Anderen waren bezig met een sneeuwpop
of duwden elkaar in een sleetje.
TAALMETHODE JUNI 2010 | LESSEN 2 39

Lente in het park
De plaat over de lente nodigde uit om over de natuur te praten en tot
de activiteiten in het park. De spelende kinderen zijn keurig gekleed.
Werklieden zagen een boom om en op de achtergrond zijn rijtuigen
te zien. In de taalboekjes van de kinderen werden ook detailplaatjes
van de grote wandplaat besproken.
40 LESSEN 2 | JUNI 2010 TAALMETHODE

Kindercommunie
Katholieke kinderen moesten bijna elke dag voor schooltijd naar
de schoolmis in de kerk. De jongens zaten aan de rechterkant en
de meisjes links. De priester deelde de heilige communie uit. In
de taalles ging de onderwijzer dieper in op de liturgie en de
voorwerpen in de kerk.
TAALMETHODE JUNI 2010 | LESSEN 2 41

Colofon
Lessen
Jaargang 5, nummer 2, juni 2010
Lessen, periodiek van het Nationaal
Onderwijsmuseum te Rotterdam en de
Vereniging van Vrienden. Lessen verschijnt
vier keer per jaar en richt zich op een breed
lezerspubliek met een actuele en historische
interesse voor ontwikkelingen op het gebied
van onderwijs en opleiding. Lessen wil
inspireren om vragen te blijven stellen
over de waarde van opvoeding en onderwijs
en ontwikkelingen zorgvuldig en kritisch
beschrijven. De redactie streeft naar het
realiseren van een attractief blad met relatief
korte, vlot leesbare artikelen die functioneel
ondersteund worden met foto- en illustratiemateriaal.
Bij Lessen behoort ook een
website waarop de inhoud is te raadplegen.
Deze bevat ook een discussieplatform waarop
lezers vragen en opmerkingen kunnen plaatsen.
De redactie draagt zorg voor beantwoording
van de vragen.
Nationaal Onderwijsmuseum
Nieuwemarkt 1a
Postbus 21536
3001 AM Rotterdam
Tel 010 217 03 70
E-mail info@onderwijsmuseum.nl
Website www.onderwijsmuseum.nl
Vereniging Vrienden van het
Nationaal Onderwijsmuseum
t.a.v. Marry Remery
Postbus 21536
3001 AM Rotterdam
Bestuur
Gerrit Visser (voorzitter)
Harry van der Linden (penningmeester)
Ruud Poels (ledenadministratie)
E-mail: poelsrw@hetnet.nl
Marry Remery (secretaris)
De vereniging beheert een fonds van vrijwillige
bijdragen van leden, uitsluitend bestemd voor
aankopen voor het museum.
Redactie
Trudie de Bruyn
Rien van Buren (beeldredactie)
Jacques Dane
Hans de Frankrijker
Renée Mast
Marry Remery
Marjoke Rietveld-Van Wingerden
(hoofdredactie, e-mail: m.rietveld@psy.vu.nl)
Tijs van Ruiten
Beeldmateriaal
Wanneer niet aangegeven zijn de afbeeldingen
afkomstig uit het archief van het Nationaal
Onderwijsmuseum.
Afbeelding omslag: Omslag van Leonard
Roggeveens jongensboek De ongelofelijke
avonturen van Bram Vingerling (Den Haag /
Batavia: Van Goor, 1927)
Pag. 4, 14 (alle afbeeldingen): Historisch Archief
Westland, Naaldwijk
Pag. 8, 10: Mw. E.S. Touber-Pleysier, Nootdorp
Pag. 20, 22 rechtsonder: Archief Broeders
van Maastricht
Pag. 22 boven, 27: W. Brands, Den Haag
Pag. 22 linksonder: Archief Malmberg,
Den Bosch
Pag. 25: M. Remery, Voorburg
Grafisch ontwerp
Marja Hoekstra
(mmh visuele communicatie & design, Utrecht)
Drukwerk
Veenman Drukkers, Rotterdam
© Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze
uitgave mag worden verveelvuldigd, opgeslagen
in geautomatiseerde gegevensbestanden of
openbaar gemaakt, in enige vorm of enige
wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door
fotokopieën, opnamen of enige andere manier,
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de redactie.
ISSN 1872-3659
Abonnement en Lidmaatschap
Het lidmaatschap en abonnement bedragen
¤ 20,- per jaar. Lidmaatschap en abonnement
worden automatisch verlengd tenzij twee
maanden voor het einde van het kalenderjaar
schriftelijk is opgezegd bij de ledenadministratie
(poelsrw@hetnet.nl of het Nationaal
Onderwijsmuseum, postbus 21536 te Rotterdam).
Losse nummers ¤ 7,50 (inclusief portokosten).
Auteursrichtlijnen
Auteurs wordt nadrukkelijk gevraagd een directe,
levendige en beeldende schrijfstijl te hanteren.
Doorgaans benadert de redactie zelf auteurs,
maar de redactie stelt het zeer op prijs wanneer
auteurs op eigen initiatief een artikel of recensie
voor publicatie willen aanbieden. Een artikel
dient tenminste aan de hieronder vermelde
vereisten te voldoen voordat het in aanmerking
komt voor inhoudelijke bespreking in de redactie.
- Tekst per e-mail aanleveren in Word aan
de eindredacteur: M.Rietveld@psy.vu.nl
- De omvang van een artikel ligt tussen de
1000-1500 woorden; voor artikelen van
grotere omvang dient vooraf overleg geweest
te zijn met de redactie.
- Gebruik van eindnoten: 5-10 per 1000 woorden
(zie voor de wijze waarop een vorig nummer
van Lessen).
- Literatuurlijst op alfabetische volgorde op
achternaam van de auteurs met hoogstens
vijf publicaties per 1000 woorden (Zie
voor de wijze waarop een vorig nummer
van Lessen)
- De redactie let bij de beoordeling van
ingeleverde artikelen met name op de
verhaallijn, de (chrono)logische opbouw,
consistentie, navolgbaarheid en stijl van
schrijven.
- Een boekbespreking bevat naast een
beschrijvend deel ook een persoonlijke
afweging met punten van waardering en
kritiek. Vooral het beoordelende gedeelte
vereist nauwkeurig en precies formuleren.
- De redactie beoordeelt elk artikel, al dan
niet op haar verzoek geschreven, op
geschiktheid tot plaatsing. Eventueel
nodig geachte aanpassingen of herschrijving
bespreekt één van de redactieleden met de
auteur. Ook een herzien artikel komt opnieuw
ter bespreking in de redactie waarna de
beslissing volgt over de plaatsing.
- De door de eindredacteur geredigeerde
eindversie van het artikel krijgt de auteur
niet meer voor publicatie ter inzage.