Waterstad 's-Hertogenbosch

Waterstad ‘s-Hertogenbosch
op weg naar een klimaatbestendig, robuust
en mooi watersysteem in de Groene Delta
31 maart 2009

Opdrachtgever:
gemeente 's-Hertogenbosch
Postbus 12345
5200 GZ 's-Hertogenbosch
i.s.m.
Waterschap Aa en Maas
Waterschap De Dommel
Brabant Water
Opgesteld door:
Nelen & Schuurmans BV
Postbus 1219
3500 BE Utrecht
www.nelen-schuurmans.nl
KVK, UTRECHT 30152280
Project:
's-Hertogenbosch op weg naar een klimaatbestendig, robuust
watersysteem
Projectgegevens:
Dossier : J0132
Datum : 31 maart 2009
Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,
fotokopie, microfilm op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van de hierboven
vermelde opdrachtgever, noch mag het zonder dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander
werk dan waarvoor het is vervaardigd.

31 maart 2009
Voorwoord
Water is van groot belang voor de Stad ’s-Hertogenbosch. Door de ligging aan de Maas en
de beken wordt water intensief in de stad beleefd. Toenemende verstedelijking van zowel
in- als uitbreidingen vergroot de druk op de openbare ruimte en het verhard oppervlak. Een
robuust en klimaatbestendig watersysteem heeft juist behoefte aan meer bergingscapaciteit
en daarmee voldoende ruimte. Dit vraagt om een strategie waarbij we ruimtelijke
ontwikkelingen en de voorwaarden voor een goed functionerend watersysteem kritisch en
integraal tegen elkaar afwegen. Uiteraard kijken we hierbij naast veiligheid ook naar
waterkwaliteit in het belang van een prettige en gezonde leefomgeving.
Voor een optimale invulling van deze strategie hebben de waterpartners, namens
ondergetekenden, de intentie om het waterplan als koepelplan voor alle waterzaken te
positioneren. Het dient daarbij als uitgangspunt om in de komende jaren de gezamenlijke
wateragenda verder vorm te geven. Hierdoor borgen we de samenhang van het
waterbeleid en de verschillende landelijke en stedelijke waterprojecten.
Voor een optimale afstemming tussen water en stedelijke ontwikkelingen hanteren we een
gebiedsgerichte aanpak vanuit een nog gezamenlijk op te stellen waterstructuurplan.
Maatregelen die nog nadere uitwerking behoeven werken we in het planproces verder uit.
Het uitvoeringsprogramma stellen we jaarlijks bij, waarbij we de voortgang van de
projecten evalueren en de eventuele nieuwe financiële consequenties programmeren.
Gemeente ‘s-Hertogenbosch Waterschap Aa en Maas
Wethouder Dagelijks bestuur
J. Eugster- van Bergeijk F.P.A.M. van de Ven – van Lee
Waterschap de Dommel Brabant Water
Dagelijks bestuur Directeur
M.J.C.M. Arts B. Hoogwout
i

31 maart 2009
Inhoudsopgave
Voorwoord i
1 Inleiding 1
1.1 Waarom een waterplan? 1
1.2 Aanscherping van de koers 1
1.3 Uitdagingen 2
1.3.1 Klimaatverandering: van mitigatie naar adaptatie 2
1.3.2 ’s-Hertogenbosch groeit door 3
1.3.3 Inhaken op nieuwe wetgeving 4
1.3.4 Ondergrondse drukte en functies 5
1.3.5 Energieneutrale stad 6
1.3.6 Een veilige stad 6
1.3.7 Een gezond en robuust watersysteem 7
1.4 Doel van het waterplan 7
1.4.1 Doelstelling 7
1.4.2 Relatie met andere plannen 8
1.4.3 Totstandkoming 8
1.5 Leeswijzer 8
2 Visie op de robuuste waterstad ’s-Hertogenbosch 10
2.1 Visie op het water 10
2.1.1 Schone en robuuste Maas, beken en weteringen 10
2.1.2 Schoon en robuust wijkwater gaat hand
in hand met stedelijke opgave 11
2.1.3 Maatregelen op basis van risicobenadering 12
2.1.4 Benutten van kansen in het watersysteem
voor de energieneutrale stad 14
2.1.5 Natuurherstel door goed waterbeheer 14
2.1.6 Grondwater: Beschermen van de grondwaterkwaliteit 14
2.1.7 Beleving van water 15
2.2 Visie op de aanpak 15
3 Water rondom de stad 17
3.1 Gebiedsbeschrijving 17
3.2 Stad aan de Maas 18
3.2.1 Huidige situatie 18
3.2.2 Speerpunten 19
3.3 Stad aan de beken en weteringen 20
3.3.1 Huidige situatie 20
3.3.2 Speerpunten 23
3.4 Grondwater en Koudewarmteopslag 26
3.4.1 Huidige situatie 26
3.4.2 Speerpunten 29
3.5 Energieneutrale stad 30
ii

31 maart 2009
3.5.1 Huidige situatie 30
3.5.2 Speerpunten 31
4 Water in de stad 32
4.1 Gebiedsbeschrijving 32
4.1.1 Ruimtelijke ordening: water, natuur en stedenbouw 32
4.1.2 Kwaliteit oppervlaktewater 32
4.1.3 Regenwater, afvalwater en overtollig grondwater 33
4.1.4 Recreatie, Beleving & Toerisme 35
4.2 Speerpunten 36
4.2.1 Speerpunt 1 Per deelgebied visie op het watersysteem 36
4.2.2 Speerpunt 2 Gebruik beleidsruimte nieuwe wetgeving en geef
helderheid in taken partijen (NBW) 38
4.2.3 Speerpunt 3 Klimaatadaptieve stadsontwikkeling 39
4.2.4 Speerpunt 10 Werken aan Water in West (de schop in de grond) 40
5 Samenwerking 41
5.1 Betrokken organisaties 41
5.2 Organisatie 42
5.3 Beheer & onderhoud 43
5.4 Beter inzicht door gebruik van ICT 44
5.5 Communicatie met de burger en klachtenafhandeling 45
6 Programma 47
6.1 Afspraken 47
6.2 De 10 speerpunten van het waterplan 48
6.2.1 Speerpunt 1: Per deelgebied een visie op het watersysteem
(waterstructuurplan) 48
6.2.2 Speerpunt 2: Gebruik beleidsruimte nieuwe wetgeving en geef
helderheid in taken partijen (NBW) 50
6.2.3 Speerpunt 3: Klimaatsadaptieve stadsontwikkeling 51
6.2.4 Speerpunt 4: Water maakt ’s-Hertogenbosch mooi 51
6.2.5 Speerpunt 5: Visie op de ondergrond 52
6.2.6 Speerpunt 6: Actieve participatie in regionale ontwikkelingen 53
6.2.7 Speerpunt 7: Benutten van kansen in het watersysteem voor de
energieneutrale stad 55
6.2.8 Speerpunt 8: Uitvoeren van maatregelen uit het
Stroomgebiedbeheerplan 55
6.2.9 Speerpunt 9: Uitvoeren overige maatregelen uit de waterprogramma’s
van het gebiedsproces 55
6.2.10 Speerpunt 10: Werken aan water in West (de schop in de grond) 56
6.3 Uitvoeringsprogramma 56
I Stedelijk water per wijk 60
Algemeen 61
West en Engelen 62
Huidige situatie 62
Knelpunten 63
Mogelijke maatregelen en oplossingsrichtingen 66
iii

31 maart 2009
Maaspoort en Noord 67
Huidige situatie 67
Knelpunten 68
Oplossingsrichtingen 70
Binnenstad 71
Huidige situatie 71
Knelpunten 72
Oplossingsrichtingen
Zuid 73
72
Huidige situatie 73
Knelpunten 74
Oplossingsrichtingen 75
Rosmalen 77
Huidige situatie 77
Knelpunten 78
Oplossingsrichtingen 79
II Afkortingenlijst 81
iv

31 maart 2009
1 Inleiding
1.1 Waarom een waterplan?
Water als lust
‘s-Hertogenbosch is een stad om trots op te zijn. Niet in de laatste plaats vanwege het
water. Mooi water maakt de stad aantrekkelijk. De stad ligt in een prachtige groene delta,
waar de Brabantse beken Aa en Dommel, tezamen met de Zuid-Willemsvaart, via de Dieze
en het Henriëttekanaal in de rivier de Maas stromen. De stad heeft dan ook een rijke
historie wat betreft de omgang met het water, dat soms wordt ervaren als een ‘last’, maar
bovenal ook als een ‘lust’ voor de Bosschenaren en zijn bezoekers.
Meerdere partijen
Bij het beheer en de inrichting van dat water zijn veel partijen betrokken. Diverse
afdelingen van gemeente ‘s-Hertogenbosch, waterschap Aa en Maas, waterschap De
Dommel en waterleidingsmaatschappij Brabant Water, voeren de verschillende taken uit die
nodig zijn voor het realiseren en behouden van een goede waterhuishouding.
Eén geheel
Binnen het waterhuishoudkundig systeem kunnen we een onderscheid maken tussen het
grondwater, het oppervlaktewater, het hemelwaterstelsel, het ontwateringsstelsel en de
riolering. Voor operationele plannen kan een dergelijke indeling handig zijn. Voor alle
betrokken partijen is het echter duidelijk dat we het watersysteem als één geheel moeten
benaderen, als een onderdeel van de omgeving.
Samenwerken een eerste vereiste
Voor een goed en kosteneffectief waterbeheer – dat is afgestemd op de ruimtelijke
ontwikkelingen – is samenwerking tussen alle waterpartners een eerste vereiste. De wijze
waarop partijen daar de komende jaren invulling aan willen geven is beschreven in dit
tweede Waterplan ‘s-Hertogenbosch. De koers die in 2001 is ingezet in het eerste
Waterplan is nog steeds actueel en geldt als vertrekpunt. Met de opgedane kennis en
inzichten van de afgelopen jaren kunnen we de gemeenschappelijke strategie aanscherpen
en de omgang met water in ’s-Hertogenbosch verder verbeteren.
1.2 Aanscherping van de koers
Eerste Waterplan een succes
In 2001 hebben de waterpartners het gemeenschappelijke beleid vastgelegd in het eerste
Waterplan ’s-Hertogenbosch. Dit eerste Waterplan mag een succes worden genoemd;
‘Water’ staat hoog op de agenda bij alle betrokkenen en we werken intensief samen aan
diverse projecten uit het maatregelenprogramma.
Evaluatie
In de zomer van 2007 is de voortgang van het eerste Waterplan geëvalueerd. Hieruit
kwamen de volgende conclusies naar voren:
- water wordt integraal in plannen meegenomen;
- zowel intern, tussen de diverse betrokken afdelingen van de gemeente en
waterbeheerders, als extern, tussen betrokken organisaties, is sprake van intensieve
samenwerking;
- de kennis van het functioneren van het regionale en het stedelijke watersysteem is de
afgelopen jaren verbeterd;
1

31 maart 2009
- het watersysteem is getoetst aan de werknormen voor wateroverlast. Hieruit kwam
naar voren dat het stedelijk watersysteem kwantitatief op orde is, rekening houdend
met de effecten van klimaatverandering. Wel zijn knelpunten geconstateerd voor de
waterkwaliteit;
- de watersysteemanalyse heeft voor West/Engelen geresulteerd in een inrichtingsvisie
en enkele uitvoeringsplannen voor de verbetering van de waterkwaliteit. Voor de
andere gebieden is ook een analyse nodig om concrete inrichtingsvisies op te stellen.
Belangrijke ontwikkelingen
Zoals gezegd is de koers die in het eerste waterplan is uitgezet nog steeds actueel. Ook nu
is het hoofddoel van het plan het bereiken van een veilig en duurzaam watersysteem in en
om ‘s-Hertogenbosch, waarbij zo goed mogelijk aan de wensen van alle belanghebbenden
tegemoet wordt gekomen.
Door de opgedane inzichten en vanwege recente ontwikkelingen, is het wenselijk om de
strategie te actualiseren en aan te scherpen. Belangrijke ontwikkelingen zijn:
1. klimaatadaptatie;
2. de stedelijke opgave;
3. intensiever gebruik van bodem en grondwater;
4. nieuwe wet- en regelgeving.
Vanwege deze ontwikkelingen (die we in navolgende paragrafen verder uitwerken) hebben
de partijen die betrokken zijn bij het beheer en de inrichting van het water in de gemeente
’s-Hertogenbosch besloten dit tweede Waterplan op te stellen.
1.3 Uitdagingen
De (nieuwe) uitdagingen waar de gemeente voor staat komen voort uit veranderende
omstandigheden (klimaatverandering, stedelijke ontwikkelingen) en veranderingen in
wetgeving op het gebied van water en RO. Ontwikkelingen waar de gemeente iets mee
moet. De plannen voor nieuwbouw en herontwikkeling in de stad zijn zaken waar de
gemeente iets mee wil en die effect hebben op de belasting van het watersysteem. In de
volgende paragrafen zijn deze uitdagingen nader uitgewerkt.
1.3.1 Klimaatverandering: van mitigatie naar adaptatie
We kunnen niet meer om de verwachte klimaatveranderingen heen: meer regen in de
winter, heviger buien in de zomer, maar ook grotere droogte. De klimaatveranderingen
hebben direct effect op het waterbeheer. Zo krijgen we te maken met een vergroting van
de wateroverlast bij hevige regenval en daling van grondwaterstanden.
Figuur 1.1 hevige regenval zorgt voor wateroverlast
2

31 maart 2009
Maar klimaatverandering heeft ook effect op het leefklimaat in de stad. In steden kan het
flink warmer worden dan in het omringende buitengebied. Het zogenaamde ‘hitte-eiland
effect’ kan oplopen van enkele tot wel 5 of meer graden Celsius. Deze opwarming komt
bovenop de 1 tot 3 graden warmere zomers die in Brabant in 2050 te verwachten zijn ten
gevolge van klimaatverandering. Gedurende warme zomerdagen en in het bijzonder tijdens
hittegolven kan dit leiden tot ernstige negatieve effecten. O.a. ‘hittedoden’,
gezondheidsklachten, een onaangenaam klimaat op straat en in gebouwen en een
toename van het energiegebruik ten gevolge van de extra benodigde koeling. Ook kan
schade aan natuur en oppervlaktewater (blauwalgen) optreden. Hoe gaan we de stad
voorbereiden op de klimaatveranderingen, zodat er geen onoverkomelijke waterproblemen
ontstaan?
Van mitigatie naar adaptatie
Voorkomen
De afgelopen jaren heeft de nadruk vooral gelegen op het formuleren van mitigerende
maatregelen (waarmee problemen kunnen worden voorkomen). Voorbeelden zijn het
realiseren van voldoende sterke kades en dijken, het vergroten van gemalen en het creëren
van voldoende berging.
Verminderen van de kwetsbaarheid
Nu is de tijd gekomen om, conform het nationale beleid, de strategie voor een
klimaatbestendige stad uit te breiden van mitigatie naar adaptatie (aanpassing aan
verwachte klimaatverandering). De basisgedachte hierbij is dat wateroverlast (of last van
droogte) niet overal te voorkomen, maar wel te verminderen is. We moeten daarom onze
watersystemen en leefomgeving zodanig inrichten dat we de risico’s van wateroverlast
(kans én effect ) ook in de toekomst tot een aanvaardbaar niveau beperken. Die
maatregelen moeten we vanuit een gemeenschappelijke strategie ontwikkelen voor ruimte,
waterinrichting en klimaatadaptatie. Voorbeelden van adaptieve maatregelen zijn het
geschikt maken van nieuwe huizen om overlast door hevige regenval te voorkomen, het
integraal ophogen en het aanleggen van meer groen om overtollig regenwater te bergen
en vertraagd af te voeren.
1.3.2 ’s-Hertogenbosch groeit door
Vanwege de stedelijke opgave voor ’s-Hertogenbosch (verdichten, inbreidingen) zal de
druk op de ruimte en het verharde oppervlak toenemen, terwijl het watersysteem juist
behoefte heeft aan meer bergingscapaciteit om water (tijdelijk) langer vast te houden.
Landelijk gezien is er in de stedelijke omgeving een ‘recreatie-tekort’. Voor ´s-
Hertogenbosch geldt dit echter niet. De verwachting is, ook voor ´s-Hertogenbosch, dat
meer en warmere dagen in de zomer door de klimaatverandering een toename van het
gebruik van zwemwater tot gevolg zal hebben. In de verschillende zandwinplassen in de
stad wordt nu al gerecreëerd. Een toename in de recreatiedruk kan ongewenste effecten
hebben op natuur en ecologie. Toch vinden gemeente en waterschap het belangrijk om
recreatie te stimuleren. Om de toename van de recreatiedruk aan te kunnen, dienen we de
plassen optimaal in te richten voor hun belangrijkste gebruik.
3

31 maart 2009
Om deze dilemma’s op goede wijze op te lossen is samenwerking tussen de waterpartners
essentieel (compacte stadmodel; dichte bebouwing). Watervragen dienen daarbij niet
alleen te worden opgelost door het creëren van ruimte, maar ook door gebruik te maken
van creatieve, innovatieve oplossingen op lokale schaal.
Figuur 1.2 Een voorbeeld van mooi water in de nieuwe Vinex locatie Haverleij
In ’s-Hertogenbosch zien we mooi water als een belangrijke kwaliteit van de
(leef)omgeving, waarvoor in elke ruimtelijke ontwikkeling expliciet aandacht is.
Water en groen zijn de 'leuke' elementen in het ontwerp en de inrichting die in het
algemeen door de betrokken gebruikers en bewoners van een wijk of gebied hoog
gewaardeerd worden. Hierbij is het van belang dat de inrichting is afgestemd op het
voorkomen van wateroverlast (kwantitatief en kwalitatief), zodat het watersysteem positief
en daardoor als mooi wordt beleefd.
1.3.3 Inhaken op nieuwe wetgeving
Naast bovengenoemde ontwikkelingen is een aanleiding voor dit tweede Waterplan dat in
de afgelopen en komende periode de wet- en regelgeving op het gebied van water
aanzienlijk is en wordt gewijzigd. Deze wijzigingen hebben invloed op de taken en
verantwoordelijkheden van betrokken overheden, private partijen en particulieren. Dit geldt
ook voor de planinstrumenten, vergunningen en financiering op het gebied van water en
RO.
Zo zijn de gemeente en waterschappen momenteel druk bezig met de implementatie van
de maatregelen voor de KRW.
4

31 maart 2009
Wijzigingen wet- en regelgeving
Verantwoordelijkheid particulieren
Op 1 januari 2008 is de Wet gemeentelijke watertaken in werking getreden, waarmee de
verantwoordelijkheden voor water in de stad zijn veranderd. Particulieren hebben
nadrukkelijk een eigen verantwoordelijkheid gekregen voor het overtollige regenwater en
grondwater op hun perceel. De gemeente blijft verantwoordelijk voor doelmatige
inzameling en afvoer van afvalwater en overtollig regen- en grondwater. Hoe de gemeente
vindt dat doelmatig kan worden omgegaan met hemelwater en grondwater kan per wijk
verschillen. De gemeente heeft veel beleidsruimte om te bepalen hoe zij met de
verantwoordelijkheid van particulieren omgaat: variërend van communicatie tot het
opleggen van maximale hoeveelheden regen- en grondwater die mogen worden afgevoerd
naar het gemeentelijk rioolstelsel.
Integreren
Eind 2009 wordt de nieuwe integrale Waterwet van kracht en zullen acht wetten die
betrekking hebben op het waterbeheer worden geïntegreerd. Ook zullen de huidige zes
vergunningenstelsels worden vervangen door één watervergunning. Met de nieuwe wet
worden taken en verantwoordelijkheden gestroomlijnd, verdwijnt overlap en zal de
regeldruk worden verlaagd.
Actieve gemeente
Ook de nieuwe Wet op de ruimtelijke ordening, die sinds 1 juli 2008 in werking is, heeft
belangrijke gevolgen voor de ruimtelijke inrichting waarvan water een onlosmakelijk
onderdeel vormt. Er wordt een actievere rol gevraagd van de gemeente dan onder de oude
WRO. Met een integrale structuurvisie als onderlegger voert de gemeente de regie. De
watertoets vormt nog steeds een onderdeel van de nieuwe WRO, waarbij de formele
toetsing op de acceptatie van het waterschapsadvies door de provincie is komen te
vervallen. Het starten van een vroegtijdig overleg tussen initiatiefnemer en waterbeheerder
is hierdoor nog essentiëler geworden.
1.3.4 Ondergrondse drukte en functies
Een andere ontwikkeling is dat het steeds drukker wordt in de ondergrond. Ondergronds
worden kelders en waterreservoirs gebouwd. Er liggen kabels en leidingen, er vinden
grondwaterwinningen plaats.
De ondergrond wordt verder gebruikt voor o.a. bronneringen, koude- en warmteopslag
(KWO), warmtenetten, ondergrondse afvalopslag en diepte-infiltratie van overtollig
regenwater.
Naast deze geplande activiteiten is ook sprake van aanwezige bodemverontreinigingen die
in het verleden veroorzaakt zijn, en van aanwezige waardevolle archeologische schatten. Al
deze gebruiken claimen een bepaald deel van de ondergrond. Soms werken ze elkaar
tegen, soms passen ze goed bij elkaar.
Kortom, nu het drukker wordt in de ondergrond is het nodig om een integrale visie op
boven- en ondergrond op te stellen waarin we de verschillende bodemfuncties goed op
elkaar afstemmen. In de Ruimtelijk Structuur Visie (RSV) van de gemeente geven we
hiervoor handvatten.
5

31 maart 2009
Figuur 1.3 Bodemfuncties
1.3.5 Energieneutrale stad
De gemeente heeft zich ten doel gesteld om in 2050 als stad klimaatneutraal te zijn. Dat
betekent dat alle energie die in de stad wordt verbruikt, binnen de stad duurzaam wordt
opgewekt. Om dit te bereiken zullen we fors op energie moeten besparen en alle mogelijke
duurzame energiebronnen moeten benutten.
Ook zonder deze doelstelling zal de energievoorziening de komende decennia veranderen.
Fossiele brandstoffen worden schaarser en duurder. De energievoorziening wordt
duurzaam en zal afkomstig zijn uit veel verschillende alternatieve bronnen (zon, wind,
water, bodem). In plaats van dat alleen gebruik wordt gemaakt van gas en elektriciteit
zullen andere energievormen, zoals warmte, als drager in belangrijkheid toenemen. Daarom
zoeken we ook in de (afval)waterketen naar een duurzame benutting van energie.
1.3.6 Een veilige stad
De huidige kans op overstroming c.q. doorbraak van de dijken van de Maas is maximaal
eens in de 1250 jaar. Hoewel de bescherming volgens de huidige normen op orde is, zullen
maatregelen nodig zijn om het systeem op orde te houden.
Recent bracht de Deltacommissie haar advies aan de regering uit. Zij dringt aan op
verdergaande maatregelen dan tot nu toe, om ons voor te bereiden op een hogere
zeespiegel en een grotere rivierafvoer.
Aankomende jaren komen nieuwe normen op basis van overstromingskansen. De
consequenties van de door de Deltacommisie voorgestelde verhoging van
veiligheidsnormen met een factor 10 worden tevens in beeld gebracht.
Behalve het beschermen van de stad, kunnen we maatregelen nemen om de gevolgen van
de overstroming te beperken. Denk daarbij aan integrale ophoging bij nieuwe
ontwikkelingen.
Een veilige stad betekent ook dat de stad voorbereid moet zijn op eventuele gevolgen. Dit
kan bijvoorbeeld door een goed rampenbeheerplan en een adequate
informatievoorziening.
6

31 maart 2009
Figuur 1.4 overstromingskansen van dijken
1.3.7 Een gezond en robuust watersysteem
Er ligt een stevige uitdaging voor de komende jaren om het watersysteem schoner,
gezonder en klimaatbestendiger te maken. In het kader van de gebiedsprocessen voor de
Kaderrichtlijn Water zijn afspraken gemaakt met provincie, waterschappen en
buurgemeenten over de te behalen doelen en benodigde maatregelen. De kwaliteit van de
beken en waterlopen zullen dan ook aanzienlijk verbeteren. Dit heeft een gunstig effect op
de kwaliteit van het wijkwater. Niet alleen de natuur, ook de inwoners van ’s-
Hertogenbosch profiteren hiervan (minder water, minder stank, etc.).
’s-Hertogenbosch is onvoldoende beschermd tegen overstromingen vanuit de beken. Bij
het samenvallen van de afvoerpieken van de Maas en de beken Aa en Dommel kan er
grote wateroverlast in en nabij de stad ontstaan. Om deze overlast te beperken is het
inrichten van een waterbergingsgebied of het treffen van verschillende technische
maatregelen noodzakelijk. Na het doorlopen van de MER-procedure kunnen we starten
met de uitvoering van de gekozen maatregelen.
Een goede samenwerking
De gemeente en het waterschap staan gezamenlijk voor de taak om te bepalen welke
maatregelen effectief en efficiënt zijn om te komen tot een robuust en gezond
watersysteem. Hierbij moeten zij enerzijds de afweging maken welke maatregelen
doelmatig zijn. Dit heeft vooral betrekking op het watersysteem zelf: welke ingrepen
worden wel en niet getroffen in de openbare ruimte. Anderzijds moeten de gemeente en
het waterschap zich uitspreken over wat zij redelijkerwijs van de verschillende bij het water
betrokken partijen mogen verwachten. Deze vraag heeft betrekking op de aanpak van de
watervraagstukken.
Voortzetting van de nauwe samenwerking tussen gemeente, waterschap en de
waterpartners is nodig om af te wegen welke maatregelen effectief en efficiënt zijn.
1.4 Doel van het waterplan
1.4.1 Doelstelling
Het Waterplan’s-Hertogenbosch heeft tot doel om het gemeenschappelijk beleid vast te
leggen van de gemeente en de waterschappen ten aanzien van water. Tevens geven
gemeente en waterschap in dit koepelplan in 10 speerpunten aan wat zij gaan doen.
Het gaat daarbij om de gewenste inrichting en het beheer van oppervlaktewater en
grondwater, als ook om de afvoer van hemelwater en afvalwater. Dit gemeenschappelijke
7

31 maart 2009
beleid moet leiden tot een klimaatbestendig, robuust en mooi watersysteem in de Groene
Delta. Het waterplan is een strategisch beleidsplan met een programmadeel dat start in
2009. Het plan is bedoeld voor:
bestuurders van de gemeente, de waterschappen en Brabant Water;
de medewerkers van de gemeente en waterschappen die direct of indirect met de
inrichting van het water in en rond de stad betrokken zijn;
alle Bosschenaren die geïnteresseerd zijn in water.
1.4.2 Relatie met andere plannen
Het Waterplan kan worden beschouwd als ‘koepelplan’ dat richting geeft aan de
activiteiten van de gemeente en de waterschappen op het gebied van water en RO.
Specifieke aspecten werken we uit in de daarvoor bestemde plannen, zoals de actualisatie
van de ruimtelijke structuurvisie (RVS), de Groene Delta en het verbrede Gemeentelijk
Rioleringsplan (vGRP).
1.4.3 Totstandkoming
Dit Waterplan is tot stand gekomen door de inzet en betrokkenheid van vele medewerkers
van de waterpartners. In dit verband is het credo Aqua excavat lapidem non vi, sed saepe
cadendo op zijn plaats (vrij vertaald: vele en volhardende handen maken licht werk). In het
bijzonder noemen we hier de projectgroepleden van de waterpartners, aangezien het
ondoenlijk is alle betrokkenen in dit verband te vermelden.
Voor de gemeente de 's-Hertogenbosch: Xandor Eblé, Elma Ouwendijk (Pura Consult) en
Francis van Zandbrink;
Voor Waterschap Aa en Maas: Manon Wille en Tim Smit
Voor Waterschap de Dommel: Edwin Verhees
Voor Waterbedrijf Brabant: Frank Verwijmeren
Vanaf medio 2007 zijn diverse werkbijeenkomsten gehouden, tijdens welke de diverse
thema’s van dit waterplan zijn besproken. Nelen & Schuurmans heeft de projectgroep
ondersteund vanaf november 2008, bij het bundelen en redigeren van de diverse notities
die in de voorgaande jaren zijn opgesteld. Deze zijn verder uitgewerkt tot visie,
speerpunten en uitvoeringsprogramma in het voorliggende Waterplan.
1.5 Leeswijzer
Het waterplan is als volgt opgebouwd:
Hoofdstuk 2 beschrijft de visie op het water in en om ’s-Hertogenbosch. De nieuwe
aandachtspunten voor dit waterplan (klimaatadaptatie, inspelen op ruimtelijke
ontwikkelingen en de nieuwe wetgeving) worden uitgediept.
Hoofdstuk 3 schetst de positie van de waterstad ’s-Hertogenbosch en haar omgeving. Dit
hoofdstuk gaat in op thema’s en projecten, die gerelateerd zijn aan de Maas, de Oost-
Brabantse beken en het regionale (grond)watersysteem.
Uiteraard zijn de gemeente en de waterschappen niet de enige partijen die in dit verband
het beleid bepalen. Maar hun visie op het water in en om ’s-Hertogenbosch willen de
lokale beheerders met dit waterplan graag uitdragen.
Voor het water in de stad ligt dit anders. Hier zijn de gemeente en het waterschap primair
verantwoordelijke partijen. Zij bepalen samen het beleid. In hoofdstuk 4 zijn de ambities
voor het water in de stad uitgewerkt in doelstellingen en vertaald in concrete maatregelen.
8

31 maart 2009
Hoofdstuk 5 gaat in op de gemeenschappelijke aanpak, Hierbij gaat het om samenwerking
tussen alle betrokken waterpartners, gemeentelijke afdelingen onderling en burgers en
private partijen. Ook lichten we de aanpak ten aanzien van communicatie, informatisering
en het beheer en onderhoud nader toe.
Hoofdstuk 6 geeft een overzicht van het uitvoeringsprogramma voor de komende jaren.
9

31 maart 2009
2 Visie op de robuuste waterstad ’s-Hertogenbosch
Actualisatie en uitbreiding van de visie op water
Water vormt een markant onderdeel van ’s-Hertogenbosch: de ligging aan de Maas en de
beken die door de stad stromen vormen een belangrijk onderdeel van de leef- en
werkomgeving. De gemeente wil al dat water in de stad robuust maken en nog beter
beleefbaar. In het eerste waterplan zijn al goede stappen gezet. Nieuwe ontwikkelingen
maken actualisatie en uitbreiding van de visie op het water in de stad nodig. De (nieuwe)
uitdagingen zijn in hoofdstuk 1.3 opgesomd.
De visie in dit hoofdstuk kan de komende decennia richting geven aan de omgang met
water in en om de stad, ruimtelijke ontwikkelingen, de investeringen in de riolering en
oppervlaktewater.
2.1 Visie op het water
Deel van het geheel
De gemeente wil de komende jaren gebruiken om het watersysteem en de inrichting van
de stad robuust te maken, zodat problemen in de toekomst worden voorkomen. Binnen de
eigen gemeentegrenzen kan de gemeente op dit gebied veel bereiken. De gemeente vormt
echter ook een onlosmakelijk onderdeel van het regionale watersysteem. Het regionale
water dat van belang is voor ‘s-Hertogenbosch zijn de Maas en de beken en weteringen die
door de stad stromen. De gemeente participeert in verschillende platforms om de
waterbelangen van de gemeente en de regio te behartigen (zie hoofdstuk 3).
2.1.1 Schone en robuuste Maas, beken en weteringen
Overstroming van de Maas
In relatie tot de Maas is de veiligheid van de stad van belang. Levensbedreigende situaties
door overstroming van de Maas mogen niet voorkomen. De waterpartners ondersteunen
de drie strategische hoofddoelen van het rijk:
1. het voorkómen van een overstroming;
2. het beperken van de gevolgen van overstromingen;
3. het adequaat informeren van de belanghebbenden.
Binnen de regio is bij het rijk aangedrongen op een acceptabele veiligheidsnorm voor de
dijkring waarin ’s-Hertogenbosch is gelegen. We stelden voor om een combinatie van
dijkverzwaring en compartimentering langs de Hertogswetering toe te passen. Het
standpunt van de regio blijft vooralsnog overeind, in afwachting van de resultaten van het
onderzoek naar nieuwe normen op basis van overstromingskansen. Bij dit onderzoek
betrekken we het advies van de Deltacommissie (verhoging veiligheidsnorm).
Samenvallen Maas en beken
Bij het samenvallen van de pieken op de Maas en de beken is de stad onvoldoende
beschermd tegen wateroverlast. Onderzoek (MER) naar mogelijke maatregelen geven twee
verschillende alternatieven. Het waterbergingsalternatief, dat vanwege de ligging van
bestaande natuurgebieden en de koppeling met natuurdoelen ook wel aangeduid wordt als
“De groene rivier”. En het technische alternatief, dat een Peilscheiding tussen de beken Aa
en Dommel betreft. Het MER ligt tot half april ter inzage (HoWaBo,
Hoogwaterbescherming ’s-Hertogenbosch). Bestuurlijk is reeds een besluit genomen ’s-
Hertogenbosch te beschermen tegen overstromingen met een kans groter dan 1:150. Na
de keuze voor de voorkeursvariant zullen we dan ook spoedig moeten starten met de
10

31 maart 2009
uitvoering (ruimtelijke inpassing en aanleg) om de burgers van de stad deze bescherming te
kunnen bieden.
Beken en weteringen
Beken en weteringen die buiten hun oevers treden kunnen in ‘s-Hertogenbosch wel
overlast, maar geen levensbedreigende situaties opleveren. Ook kunnen overstromingen
leiden tot problemen voor de volksgezondheid. Hiervoor moeten de risico’s in de stad
beperkt blijven.
De gemeente ziet graag de oorspronkelijk kabbelende beken terug in de stad ’s-
Hertogenbosch. Een brongerichte aanpak is hierbij het creëren van extra waterberging.
Daarom wil de gemeente in regionaal verband mee blijven zoeken naar de meest effectieve
oplossingen om waterberging te realiseren. Die kunnen deels ook binnen de
gemeentegrenzen worden gevonden.
Stroomgebiedbeheerplan
Samen met provincie, waterschappen en buurgemeenten zijn de afgelopen jaren, als
uitwerking van de Kaderrichtlijn Water, doelen en maatregelen geformuleerd voor
zogenaamde waterlichamen, die in het stroomgebiedbeheerplan Maas worden
opgenomen. Eind dit jaar moeten de partijen een definitief besluit nemen over de
maatregelen. De kwaliteit van de Maas, de beken en waterlopen zullen dan ook aanzienlijk
worden verbeterd. Maatregelen die worden genomen zijn ecologische verbindingszones,
vispassages en afkoppelprojecten.
Ook voor de waterkwaliteit in het stedelijk gebied zijn de beken en weteringen belangrijk.
In droge perioden zijn het, naast kwel, de enige bronnen van water voor de stad. Een
schone beek leidt dus tot schoon stadswater.
2.1.2 Schoon en robuust wijkwater gaat hand in hand met stedelijke opgave
Druk op de ruimte
In de toekomst zal het als gevolg van klimaatveranderingen niet alleen vaker regenen, maar
ook heviger. We zullen het regenwater moeten opvangen. Dit vraagt ruimte. Daarnaast
kent ‘s-Hertogenbosch de verstedelijkingsopgave, in termen van nieuw te realiseren
woningen, bedrijven, scholen, winkels en andere voorzieningen zoals wegen. Vaak gaat het
daarbij om inbreiden en herstructureren, waarbij hoogstedelijk en op compacte wijze wordt
gebouwd. Deze opgave én de wateropgave maakt dat de druk op de ruimte toeneemt. Om
dit op te vangen zijn creatieve oplossingen nodig. Vaak zijn functiecombinaties met water
mogelijk die de ruimtelijke kwaliteit versterken en ontwerpers uitdagen tot vernieuwde
ontwerpen. Maar ook kan uit de ruimtelijke afweging blijken dat we in een bepaald gebied
minder water kunnen bergen (denk aan de binnenstad en Avenue A2) en in een ander
gebied meer.
11

31 maart 2009
Figuur 2.1 functiecombinaties met water
Van mitigatie naar adaptatie
De strategie voor een klimaatbestendige robuuste stad zal worden omgebogen van
mitigatie naar een betere omgang met en adaptatie aan verwachte klimaatveranderingen
om de kwetsbaarheid te verminderen. Anticiperen op de groei is van belang. De kansen
voor waterberging op particulier terrein worden benut: Water op het dak; de tuin als spons.
In de te herstructureren gebieden bouwen we kwetsbare riolerings- en watersystemen om
tot een klimaatrobuust systeem.
Kwaliteit van de plassen
De verwachte klimaatsverandering heeft ook effect op de waterkwaliteit en waterbeleving
in de stad. Door grotere perioden van droogte kan er watertekort ontstaan en door
opwarming van het water is er meer kans op overlast van overmatige alg- en kroosgroei.
Gemeente en waterschap zetten zich in zodat de kwaliteit van de plassen bij de formele
zandstranden (blijven) voldoen aan de meest recente strenge zwemwaternormen. In de
overige toegankelijke plassen moet het mogelijk zijn om op eigen verantwoordelijkheid te
zwemmen. In deze plassen komt geen blauwalg voor of we waarschuwen hiervoor tijdig.
Het is gewenst om te bepalen welke (delen van de) plassen en oevers welke functie krijgen.
Daarbij gaat het om diverse vormen van recreatie (vissen, varen, beleven) en natuur.
Schoon wijkwater
Om het wijkwater schoon en robuust te maken zal middels een integrale gebiedsgerichte
aanpak voor de vijf gebieden binnen de stad een inrichtingsvisie worden opgesteld (zie ook
2.2). Dit betekent dat voor de verschillende gebieden een verschillende aanpak kan volgen,
ondanks het feit dat zij dezelfde uitgangpunten hebben.
2.1.3 Maatregelen op basis van risicobenadering
Mitigerende maatregelen
De maatregelen die gemeente en waterschap tot nu toe hebben genomen om het
watersysteem te verbeteren, waren mitigerende maatregelen. Deze maatregelen zijn
gebaseerd op knelpunten die naar voren zijn gekomen uit de toetsing aan normen.
Adaptieve maatregelen
Om de stap te maken naar een robuust watersysteem, wil de gemeente ook adaptieve
maatregelen gaan treffen. Met behulp van de zogenaamde risicobenadering wordt een
goede afweging gemaakt. Het risico is de resultante van de kans dat iets ongewensts
12

31 maart 2009
optreedt en het effect daarvan. Deze benadering wil de gemeente toepassen voor droogte,
wateroverlast en slechte waterkwaliteit. Het effect op de omgeving kan verschillend van
aard zijn. Te denken valt aan economische schade, maatschappelijke onrust en
volksgezondheidsproblemen.
Gezamenlijke verantwoordelijkheid
De gemeente ’s-Hertogenbosch ziet het als een gezamenlijke verantwoordelijkheid om het
risico op wateroverlast en het gewenste beschermingsniveau voor de stad te bepalen. Met
het gewenste beschermingsniveau kan de uitbreiding van mitigatiebeleid naar
adaptatiebeleid worden onderbouwd. Dit sluit aan bij het Nationaal Bestuursakkoord Water
(NBW) actueel, waar de risicobenadering centraal staat. Tot nu toe zijn vooral
probleemgestuurde analyses uitgevoerd, waarbij getoetst is of aan de normen is voldaan.
De intentie is om nu visiegestuurd te werk te gaan.
Afspraken maken
Hiervoor is het van belang dat gemeente en waterschap samen vaststellen wat wordt
verstaan onder wateroverlast. Niet elke extreme waterstandstijging of vorm van water op
een maaiveld leidt tot onacceptabele hinder of economische schade. Ook moeten we
afspraken maken over de manier waarop we het functioneren van het watersysteem
analyseren. Ofwel, hoe brengen we de kans op wateroverlast in kaart? Het risico van
wateroverlast wordt bepaald door de combinatie van de kans van optreden van
wateroverlast (de x-as) en de mogelijke gevolgen (de y-as). Wat een acceptabel risico is en
welke maatregelen kosteneffectief zijn, hangt af van de lokale situatie en de ambities van
beide besturen.
Gewenst beschermingsniveau
Het watersysteem in ’s-Hertogenbosch is getoetst aan de werknorm, zoals vastgelegd in
het (NBW). Voor stedelijk gebied is de werknorm voor maaiveldinundatie gelijk aan 1/100.
Deze toetsing, waarbij rekening gehouden is met klimaateffecten, leidde voor ‘s-
Hertogenbosch niet tot maatregelen.
Echter, genoemde norm inclusief klimaateffect, is ‘slechts’ één punt op de x-as van het
‘risicomodel’ (kans x gevolg). Hiermee is dus nog niets gezegd over het gewenste
beschermingsniveau tegen wateroverlast, ofwel het risico dat door gemeente en
waterschap acceptabel wordt geacht voor de lokale situatie.
ruimtelijke
ontwikkelingen
grote
gevolgen
beperkte
gevolgen
gemeente: ruimtelijke inrichting
> gevolgen wateroverlast
laag
risico
soms
wateroverlast
veranderingen
in het klimaat
hoog
risico
acceptabel acceptabel risico risico waterschap: inrichting watersysteem
werknorm
vaak
wateroverlast
> kansverdeling wateroverlast
Bepaling van een acceptabel risico van wateroverlast is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van
gemeente en waterschap
13

31 maart 2009
Afwegen maatregelen
Om een risico te verkleinen zijn er twee mogelijkheden: de kans verkleinen door
aanpassingen aan het watersysteem of het effect op de omgeving verminderen door
ruimtelijke aanpassingen. De gemeente en de waterbeheerders zullen gezamenlijk en per
situatie moeten afwegen welke maatregelen nodig zijn.
2.1.4 Benutten van kansen in het watersysteem voor de energieneutrale stad
We kunnen het watersysteem op verschillende manieren inzetten om een energieneutrale
stad te realiseren in 2045. Het grondwater kan gebruikt worden voor koude-warmte opslag
(KWO) in de bodem. Binnen de afvalwaterketen kan aan verschillende oplossingen voor
energiebesparing worden gedacht, zoals het gebruik van rioolwater voor warmtewinning,
energiezuinige gemalen en het implementeren van een energiebesparende bedrijfsvoering
van de nieuw te bouwen RWZI.
Daarnaast kunnen vegetatie of sedumdaken eveneens bijdragen aan de ambitie
energieneutraal te zijn vanwege de isolerende werking.
2.1.5 Natuurherstel door goed waterbeheer
Samenhangend netwerk van natuur en groen
Het groen in en rond ‘s-Hertogenbosch is van wezenlijk belang. Het Bossche Broek, de
Heinis en de Diezemonding dringen door tot diep in de stad. Het is een bijzondere kwaliteit
van de stad, waar ze trots op is. In ‘s-Hertogenbosch streven we een natuurlijk
watersysteem na. De natuurgebieden in en rond ’s-Hertogenbosch zijn voldoende groot en
goed beheerbaar vanuit het oogpunt van natuur, water en recreatief medegebruik. Er
worden goede ecologische verbindingen gerealiseerd tussen de natuur- en groengebieden
onderling. Gekoppeld aan de omlegging van de Zuid-Willemsvaart benutten we kansen,
zoals de aanleg van de Rosmalense Aa. Deze ambitie voor een robuust en samenhangend
netwerk van natuur en groen werken we binnen de Groene Delta uit. De ambitie sluit aan
bij het huidige provinciale beleid ten aanzien van de ecologische verbindingszones (EVZ).
Verdroging tegengaan
De waterpartners willen de verdroging van de zogenaamde ‘Natte Natuurparels’ oplossen.
Veel van de typische natuur rond de stad is afhankelijk van kwel, hoge grondwaterstanden
en/of incidentele inundatie. Voor de Kaderrichtlijn Water zijn De Gement, de Moerputten,
Het Bossche Broek, Sompen en Zooislagen aangewezen als ‘Natte Natuurparel’. Voor deze
‘Natte Natuurparels’ lossen we de verdroging met prioriteit op (voor 2015). Voor de
overige natuurgebieden streven we naar een situatie met voldoende water.
2.1.6 Grondwater: Beschermen van de grondwaterkwaliteit
Kwaliteit grondwater voldoende
Gemeente en waterschap vinden het belangrijk dat de kwaliteit van het grondwater
voldoende is. Grondwater beschermen we omdat het de bron is voor ons drinkwater,
omdat we er bier en voedingsmiddelen van maken, omdat er unieke natuurgebieden van
afhankelijk zijn waarvan we kunnen genieten en omdat we er energie in kunnen opslaan
zodat we minder fossiele energie hoeven te gebruiken. Ook de Europese Kaderrichtlijn
Water (KRW) vraagt van ons om het grondwater te beschermen.
Historische verontreinigingen
In de deklaag en het eerste watervoerend pakket zijn (bodem- en grondwater-)
verontreinigingen aanwezig. Deze zijn veroorzaakt door activiteiten uit het verleden en
14

31 maart 2009
noemen we de historische verontreinigingen. Hoe deze moeten worden gesaneerd staat in
de Wet Bodembescherming (WBB) beschreven. Uiteindelijk moeten alle verontreinigingen
in 2030 beheersbaar zijn. Een deel van deze verontreinigingen moeten we eerder
aanpakken omdat het verontreinigingen met actuele risico’s voor mens en/of milieu betreft.
Het streven is dat voor alle verontreinigde locaties in 2015 bekend is of er sprake is van
risico’s voor verspreiding van verontreiniging naar en in het grondwater.
Visie op de ondergrond
Maar de ondergrond wordt voor meer doeleinden gebruikt, die consequenties kunnen
hebben op het watersysteem. Denk maar aan ondergronds bouwen, koude-warmte opslag,
bronneringen, warmtenetten en diepte-infiltratie van overtollig grondwater. Om te zorgen
voor een zo optimaal mogelijk gebruik van de beschikbare ondergrondse ruimte en het
beschermen van de grondwaterkwaliteit zal een visie op de ondergrond worden
ontwikkeld.
Hoogwaardige toepassingen
De gemeente ’s-Hertogenbosch vindt het belangrijk dat het tweede watervoerend pakket
(het diepe grondwater) beschikbaar blijft voor hoogwaardige toepassingen
(drinkwaterwinning en onttrekking voor menselijke consumptie). Het beleid van de
gemeente is daarom KWO’s in het tweede watervoerend pakket niet toe te staan.
2.1.7 Beleving van water
De aantrekkingskracht van water
Water speelt in de beleving van jong en oud een belangrijke rol. Water beweegt, water
leeft en heeft een grote aantrekkingskracht. Water geeft iets extra's aan het landschap en
geeft ruimte. Op mooie dagen worden de dijken intensief als fiets- en wandelroute
gebruikt. Vele mensen genieten van de recreatieve mogelijkheden van de beken en
weteringen. In dit kader organiseren ‘Vrienden van Den Bosch’ Diezetochten. Deze tochten
genieten landelijke bekendheid en trekken jaarlijks honderdduizenden bezoekers, ook van
buiten Den Bosch.
Positieve beleving
De gemeente ’s-Hertogenbosch wil zich daarom samen met het waterschap sterk maken
voor het behoud van een aantrekkelijke leefomgeving. Een positieve beleving van water
wordt gestimuleerd, een negatieve beleving van water accepteren we niet. Het
uitgangspunt is hierbij dat een eerlijke afweging van de belangen in de leefomgeving wordt
gemaakt, waaronder het belang van water dat bevaarbaar, schoon en aantrekkelijk is.
2.2 Visie op de aanpak
Samenwerking
Om effectief met de nieuwe uitdagingen aan de slag te gaan, passen we onze huidige
aanpak aan. De waterpartners werken de visie gezamenlijk uit tot een gebiedsgerichte
integrale aanpak. We werken zoveel mogelijk wijkgericht. Daarbij zetten we stevig in op
een effectieve samenwerking tussen de waterpartners en tussen de gemeentelijke
afdelingen onderling. Ook de samenwerking met burgers, bedrijven en
projectontwikkelaars intensiveren we door communicatie en educatie te versterken.
Beheer en onderhoud
Het beheer en onderhoud van de wateren en de waterbodem is in de toekomst afgestemd
op de functies (afvoerfunctie, recreatieve functie, natuurfunctie etc.) van het water. Het
15

31 maart 2009
inzicht in het watersysteem vergroten we in de toekomst verder door beschikbare
meetgegevens centraal te ontsluiten en aanvullende metingen te verrichten.
In hoofdstuk 5 wordt deze aanpak nader toegelicht.
16

31 maart 2009
3 Water rondom de stad
3.1 Gebiedsbeschrijving
Onder invloed van het regionale hoofdwatersysteem
Door de ligging aan de rivier de Maas en de beken Dommel en Aa is ’s-Hertogenbosch erg
afhankelijk van het regionale watersysteem. De beken Dommel en Aa en de weteringen
vormen samen het ‘regionale hoofdwatersysteem’. Naast dit regionale hoofdwatersysteem
is er (meer ingezoomd) het wijkwater.
Of het nu gaat om de thema’s veiligheid, wateroverlast of schoon water, een belangrijk
deel van ’s-Hertogenbosch staat onder directe of indirecte invloed van het regionale
hoofdwatersysteem. Het hoofdwatersysteem zelf maakt geen onderdeel uit van dit
waterplan, maar het vormt wel een belangrijke randvoorwaarde.
Figuur 3.1 Het regionale oppervlakte water systeem (gemaal Creveceour ontbreekt op deze kaart)
Stromen
In de stad ‘s-Hertogenbosch komen de beken Dommel en Aa en de rivier de Maas samen.
Daarnaast vindt wateraanvoer plaats via de weteringen. In het zuiden komen eerst de
beken de Aa en de Dommel en de Zuid-Willemsvaart samen in de stad. Vanaf de
samenkomst van beide beken gaat het water normaliter via de Dieze en spuisluis
Crèvecoeur naar de Maas.
17

31 maart 2009
Bescherming
Bij extreem hoge Maaspeilen is de spuisluis en stuw bij Crèvecoeur gesloten zodat de stad
beschermd is tegen het water van de Maas. Tevens is er de mogelijkheid om het water van
de Dommel en de Aa via het Drongelenskanaal ter hoogte van Waalwijk op de Maas af te
voeren. Via de Stadsdommel kan het water van Aa naar Dommel stromen en vice versa.
De grotendeels gemengde rioleringsgebieden rondom deze waterlopen lozen hun
overtollige water rechtstreeks op dit systeem. Zij staan dus onder invloed van het waterpeil
in het regionale systeem. Bij extreem hoog water stijgt het waterpeil van 2,20 m+NAP tot
soms wel 4,90 m+NAP. Hierdoor is lozing vanuit de riolering niet meer mogelijk. Op enkele
plaatsen wordt bij deze extremen terugstroming (het riool in) voorkomen.
Natuur en recreatie
Daarnaast is het regionale watersysteem ook belangrijk voor natuur en recreatie. Veel
natuurgebieden zijn gelokaliseerd rond de beken. Een goede waterkwaliteit van de beken is
daarom van groot belang. Tevens vormen de beken belangrijke ecologische
verbindingszones. Mede door de aanwezige natuur vormt het regionale watersysteem een
belangrijke rol in de recreatie. Veel natuurgebieden worden gebruikt voor recreatieve
doeleinden zoals fietsen en wandelen.
Water in stedelijk gebied
In het stedelijk gebied onderscheiden we het wijkwater en de zandwinplassen. In de bijlage
gaan we hier nader op in.
Diverse zandwinplassen zijn in de stad geïntegreerd. Zij vormen tegenwoordig belangrijke
groen- en/of recreatievoorzieningen. Twee van deze plassen, de Oosterplas en het
Engelermeer, zijn officiële strandbaden.
Riolering
In de wijken hebben oppervlaktewater, riolering en grondwater grote invloed op elkaar.
Een groot deel van de riolering in de gemeente bestaat uit een gemengd rioolstelsel. De
rest bestaat uit (verbeterd) gescheiden stelsels. Het ingezamelde afvalwater wordt
afgevoerd naar de RWZI’s Treurenburg, Oijen en Vinkel.
3.2 Stad aan de Maas
3.2.1 Huidige situatie
Minimaal overstromingsgevaar
De gemeente ’s-Hertogenbosch en waterschap Aa en Maas vinden het belangrijk dat het
overstromingsgevaar van de Maas nu en in de toekomst zeer minimaal is. Het Rijk stelt
hiervoor de norm vast (wet op de waterkering). Deze norm houdt in dat de dijken van de
Maas zo sterk moeten zijn dat een overstroming c.q. doorbraak gemiddeld maar eens per
1250 jaar voorkomt. Gezien het belang van een veilige stad vindt de gemeente dat zij
hierover mee moet discussiëren en moet participeren in projecten om te waarborgen dat ’s-
Hertogenbosch ook in de toekomst beschermd is tegen veiligheid.
Veiligheid waarborgen
De gemeente heeft de afgelopen jaren dan ook actief deelgenomen aan de zogenaamde
Maaswerken, aan de Integrale Verkenning Maas 2 en de Rampenbeheerstrategie Maas.
Hierin is voor de periode tot 2015 (Maaswerken) en na 2015 (Integrale Verkenning Maas
2) gekeken welke maatregelen nodig zijn om de veiligheid te waarborgen.
18

31 maart 2009
In die voorstellen ging het voor ’s-Hertogenbosch om uiterwaardverlaging en een
hoogwatergeul. In het ontwerp-Nationaal Waterplan is bepaald dat de reservering voor een
noodoverloopgebied (Beerse overlaat) komt te vervallen. Het kabinet zal op zoek gaan naar
effectievere (combinaties van) maatregelen. Daarbij houdt zij rekening met de ontwikkeling
en oplossingsrichtingen uit het advies dat de Deltacommissie in 2008 aan de regering
uitbracht. De Deltacommissie dringt daarin aan op verdergaande maatregelen dan tot nu
toe om ons voor te bereiden op een hogere zeespiegel en een grotere rivierafvoer. De
komende jaren wordt het advies over de maatregelen die nodig zijn om de veiligheid te
waarborgen dus gemaakt. Daarin worden ook de voorstellen uit de Integrale Verkenning
Maas 2 nader uitgewerkt.
3.2.2 Speerpunten
Deelname aan projecten
De gemeente wil actief blijven deelnemen aan projecten ter verbetering van de veiligheid
(maatregel 6.1 uit het uitvoeringsprogramma). Het gaat o.a. om:
- de Maaswerken (gereed 2017). Bovenstrooms van de stad worden bij de Maas kaden
aangelegd en wordt het stroombed van de Maas verdiept. Dit wordt o.a. gedaan om
benedenstrooms overstromingen te voorkomen;
- het uitvoeren van de strategische verkenning van IVM-2 (na 2015, trekker
Rijkswaterstaat). De mogelijkheden en effecten van uiterwaardverlaging en de aanleg
van een hoogwatergeul worden onderzocht. Dit moet leiden tot een koepelplan voor
de uitvoering van nieuwe rivierverruimende maatregelen. De uitwerking vindt plaats
binnen het Deltaplan;
- opvolging advies van de Deltacommissie (3 september 2008, taak Ministerie van
Verkeer & Waterstaat, uitvoerder Rijkswaterstaat). De Deltacommissie dringt aan op
verdergaande maatregelen dan toe nu toe. Dit om Nederland voor te bereiden op een
hogere zeespiegel en een grotere rivierafvoer als gevolg van klimaatverandering dan tot
nu toe voor de genomen beschermingsmaatregelen was aangenomen. De gemeente
vindt het belangrijk dat de consequenties van dit advies voor ’s-Hertogenbosch z.s.m.
worden onderzocht;
- studie veiligheid Nederland in kaart (VNK) (begin 2009 gereed, trekker Rijkswaterstaat).
Deze studie brengt overstromingsrisico’s in beeld. Dit dient als basis voor de
ontwikkeling van nieuwe veiligheidsnormen in het kader van WaterVeiligheid 21ste eeuw. Naar aanleiding van de ROR (Europese Richtlijn OverstromingsRisico’s, voorheen
Europese Richtlijn Hoogwater) vormt de VNK de basis voor het opstellen van
overstromingsrisicokaarten.
- Het waterschap heeft het Beheerplan van de waterkeringen 2008-2013 uitgebracht
waarin haar wettelijke taak om de dijken, ook wel waterkeringen genoemd en gelegen
in een dijkring, te onderhouden en beheren (Wet op de Waterkeringen). ‘s-
Hertogenbosch ligt in dijkring 36. De mate van bescherming die deze dijkring moet
bieden is tot 2009 in heroverweging in de studie “Veiligheid Nederland in Kaart”. De
gemeente ’s-Hertogenbosch zet zich in om het belang van de stad voldoende te
vertegenwoordigen door acceptabele veiligheidsnormen, een combinatie van
dijkverzwaring en compartimentering langs de Hertogswetering (indien nodig) en door
rekening te houden met regionale wensen.
Calamiteitenplan
Tenslotte hebben de gemeente en de waterschappen de ambitie om een gezamenlijk,
afgestemd en geoefend calamiteiten- en evacuatieplan op te stellen (maatregel 6.5 uit het
19

31 maart 2009
uitvoeringsprogramma). Indien er toch een overstroming plaatsvindt, het zogenaamde
‘restrisico’, kunnen de gevolgen voor ’s-Hertogenbosch groot zijn.
Dijkring 36 wordt op de gevolgen bestudeerd. Het calamiteitenzorgsysteem van het
waterschap Aa en Maas wordt met het gemeentelijk rampenplan afgestemd. Het
afgestemde plan wordt vanaf 2009 om de drie jaar getest door een gezamenlijke
overstromingsoefening in ’s-Hertogenbosch.
3.3 Stad aan de beken en weteringen
3.3.1 Huidige situatie
Unieke uitstraling
De stad ’s-Hertogenbosch kent een unieke uitstraling doordat de beken Dommel, Aa en
Dieze dwars door de stad stromen. Er zijn in de stad dan ook volop kansen voor beleving
van het water en recreatiemogelijkheden in de natuurgebieden die veelal langs de beken
liggen.
Wateroverlast
De huidige inrichting van het watersysteem leidt tot periodiek hoge beekafvoeren. Deze
piekafvoeren kunnen (tijdelijk) wateroverlast veroorzaken. In regionaal verband heeft de
gemeente deelgenomen aan toetsing van de beken aan het gewenste beschermingsniveau,
het zoeken naar retentiegebieden en het Howabo (Hoogwateraanpak ’s-Hertogenbosch).
Het Bossche Broek is ingericht als waterbergingsgebied.
Waterkwaliteit & ecologie
De waterkwaliteit in de beken wordt in droge perioden vooral bepaald door effluent van
rioolwaterzuiveringen stroomopwaarts. Dit water stroomt de stad binnen en bepaalt
daarmee in droge perioden voor een belangrijk deel de waterkwaliteit in de stad. Vandaar
dat de gemeente ook vanuit het oogpunt van waterkwaliteit op regionaal niveau wil
meedenken over mogelijkheden en maatregelen. Dit gebeurt samen met provincie,
waterschappen en buurgemeenten in het kader van de Europese Kaderrichtlijn Water
(KRW). Er zijn voorstellen gedaan over de kwaliteit van de Maas, de beken (Aa, Dommel,
Dieze) en waterlopen (Luisbroekse Wetering, Hoefgraaf, Hertogswetering, Nieuwe Vliet)
om daarin de ecologie en waterkwaliteit te verbeteren. De voorgestelde maatregelen voor
het oppervlaktewater zijn in het uitvoeringsprogramma (hoofdstuk 6) opgenomen.
Figuur 3.2 Streefbeeld voor de EVZ Stadsdommel
20

31 maart 2009
Ecologische verbindingszones in de toekomst
Daarnaast is in het gebiedsproces voor de KRW in Brabant Oost afgesproken dat de
volgende ecologische verbindingszones (EVZ’s) in 2015 zijn aangelegd:
- Stadsdommel – Dieze;
- Luisbroekse Wetering;
- Hoefgraaf;
- Rosmalense Aa;
- Henrietta kanaal.
Figuur 3.3 aanleg EVZ stadsdommel
'De Groene Delta'
Binnen het Project Groene Delta (trekker gemeente ‘s-Hertogenbosch) worden de EVZ’s
aangelegd. Het doel van 'De Groene Delta' is echter breder: het realiseren van een
robuuste en samenhangende groenblauwe structuur in en rond de stad ‘s-Hertogenbosch.
Het concept rust op de vijf pijlers natuur, water, landschap en cultuurhistorie, recreatie en
landbouw en op het overkoepelende thema `de relatie stad en land´. Ook wil 'De Groene
Delta' verdroging van zogenaamde ‘Natte Natuurparels’ tegengaan. 'De Groene Delta' is
een ambitieus plan. Het wordt gerealiseerd door een structurele samenwerking tussen
overheden, natuur- en landbouworganisaties en andere maatschappelijke organisaties. 'De
Groene Delta' geeft uitvoering aan het vastgestelde beleid vanuit Reconstructie Landelijk
Gebied en GIOS (Groen In en Om de Stad). In het programma zijn heldere afspraken
gemaakt over de uitvoeringsorganisatie. Diverse partijen zijn benoemd als trekker van
afzonderlijke projecten. De projecten die nu bekend zijn, staan in 3.4.2 genoemd. De
gemeente ‘s-Hertogenbosch vervult de regierol, bewaakt de voortgang en draagt zorg voor
de integraliteit. Om het project soepel te laten verlopen, zorgt zij tevens voor een passend
programmamanagement.
21

31 maart 2009
KRW doelen voor de beken
Diezemonding: In de toekomst neemt de Diezemonding een markante positie in tussen de
Maaspoort en Haverleij. Voor bewoners van ’s-Hertogenbosch vormt het een bijzonder
natuurgebied op loop- en fietsafstand. De Dommel is in potentie een belangrijke ecologische
verbinding tussen de bovenstroomse beken en de monding van de Maas. De waterkwaliteit
is verbeterd en de verstuwing is verminderd. Bij Crevecoeur wordt een visstrap aangelegd.
De stadswallen met grachten en het Bossche Broek worden toegankelijk en beleefbaar als
stedelijk wandel- en recreatiegebied en als ecologisch waardevol leefgebied.
StadsAa: Ook de StadsAa is toegankelijk en beleefbaar. De StadsAa is als stedelijk wandel- en
recreatiegebied en ecologisch waardevol leefgebied ingericht. Gezien de stedelijke
ontwikkelingen zal de StadsAa een steeds belangrijkere rol gaan vervullen als functie wonenaan-het-water.
Als zodanig zal de waterkwaliteit en belevingswaarde van de StadsAa
hiervoor voldoende zijn.
Rosmalense Aa en Zuid Willemsvaart: De Rosmalense Aa wordt aangelegd en gekoppeld aan
de omlegging van de Zuid-Willemsvaart.
Figuur 3.4 Projecten binnen “De Groene Delta” (bron: gemeente ’s-Hertogenbosch)
Beroepsvaart & Recreatievaart
Rijkswaterstaat gaat de Zuid-Willemsvaart verleggen naar een tracé ten oosten van de stad
om de bereikbaarheid van Zuid-Oost Brabant voor de grotere schepen (klasse IV) van de
binnenvaart te verbeteren. De binnenscheepvaart heeft zo geen last meer van vertragingen
door de bruggen en sluizen in de stad. Tevens verbetert de bereikbaarheid en de
leefbaarheid voor alle mensen in de stad doordat de beroepsvaart uit het centrum
verdwijnt. Ook voor de ontwikkeling van het bedrijventerrein De Brand is de omlegging
van de Zuid-Willemsvaart belangrijk.
22

31 maart 2009
De voorbereidende werkzaamheden, zoals bodemonderzoek, het rooien van bomen, het
verleggen van kabels en leidingen en het bouwrijp maken van terrein, beginnen in 2009.
De daadwerkelijke aanleg van het nieuwe stuk kanaal start in 2010 (RWS, 2008). De
opening van het nieuwe kanaal is gepland in 2014 (VROM, 2008).
Tot 2014 blijft de huidige Zuid-Willemsvaart in gebruik voor de binnenvaart. Het is
belangrijk dat het nautisch beheer van de huidige Zuid-Willemsvaart tot 2014 zorgvuldig
wordt uitgevoerd zodat de huidige Zuid-Willemsvaart voldoende diep is. Rijkswaterstaat is
hiervoor verantwoordelijk.
3.3.2 Speerpunten
De gemeente ’s-Hertogenbosch wil in samenwerking met de waterpartners in de regio
actief meedenken en -werken om mogelijkheden voor schonere en natuurlijkere beken te
benutten, en pieken in de afvoer zoveel mogelijk te voorkomen. Hieronder volgt een
omschrijving hoe de speerpunten ten aanzien van mooi en beleefbaar water, participatie in
regionale ontwikkelingen en het uitvoeren van maatregelen uit Stroomgebiedbeheerplan en
gebiedsproces worden ingevuld.
Water maakt ’s-Hertogenbosch mooi
Belangrijke ader voor de recreatievaart
Het huidige tracé van de Zuid-Willemsvaart krijgt na 2014 een andere bestemming. Voor
de recreatievaart kan de Zuid-Willemsvaart echter een belangrijke ader blijven. De
gemeente ’s-Hertogenbosch stelt een inrichtingsvisie op (maatregel 4.1 uit het
uitvoeringsprogramma) om te bepalen wat er met het huidige stuk kanaal in de binnenstad
gebeurt (inrichting, kunstwerken, beheer & onderhoud). De gemeente betrekt de burgers
hierbij nauw.
Figuur 3.5 Zuid-Willemsvaart
Akkoord herzien
Omdat de huidige vaart na 2014 niet langer in eigendom van Rijkswaterstaat is, wordt het
WATAK akkoord herzien. In dit akkoord zijn de aan en af te voeren hoeveelheid water in
de Zuid-Willemsvaart door Rijkswaterstaat vastgelegd vanuit hun verantwoordelijkheid ten
aanzien van de waterkwantiteit. Voor de verschillende ruimtelijke ontwikkelingen (lozen
van hemelwater) die langs de Zuid-Willemsvaart spelen is het voor de gemeente van
belang dit akkoord te herzien. Ook voor het waterschap Aa en Maas biedt een herziening
van het WATAK akkoord kansen voor een efficiënter waterbeheer. Daarnaast biedt de
aanleg van het nieuwe tracé van de Zuid-Willemsvaart en de Rosmalense Aa in de groene
geledingszone kansen ter verbetering van het stadswatersysteem van ’s-Hertogenbosch (zie
hoofdstuk 4);
23

31 maart 2009
Aangezien het nog vijf jaar duurt voordat de Zuid-Willemsvaart is omgelegd onderzoeken
we wat de tijdelijke mogelijkheden zijn voor de Zuid-Willemsvaart ten aanzien van extra
wateraanvoer bij afkoppelen in het kader van geplande ruimtelijke ontwikkelingen
(maatregel 4.2 uit het uitvoeringsprogramma);
Inrichtingsvisie Stads Aa
Ook voor de Stads Aa gaat de gemeente, samen met het waterschap, een inrichtingsvisie
opstellen (maatregel 4.3 uit het uitvoeringsprogramma). Hierin moet duidelijk worden wat
de doelen van de gemeente en waterpartners zijn voor de Stads Aa. De inrichtingsvisie
wordt een integraal plan, met aandacht voor waterkwantiteit, waterkwaliteit, beheer en
onderhoud, beleving en recreatie;
Rosmalense Aa
Het doel van de Rosmalense Aa is om een goed functionerende ecologische
verbindingszone te realiseren tussen Aa en Maas. De huidige Aa zal worden afgetakt en
met een sifon onder de nieuwe Zuid-Willemsvaart overgaan in de Rosmalense Aa. Hierbij
richten we de Rosmalense Aa in als licht slingerende beek met vrije afwatering, stabiele
afvoer en voldoende stroming (maatregel 4.4 uit het uitvoeringsprogramma)).
Figuur 3.6 Rosmalense Aa
Actieve participatie in regionale ontwikkelingen
Regionale projecten
De gemeente ’s-Hertogenbosch participeert in regionale projecten als Klimaatbestendig
Brabantstad en Klimaatadaptatie Groene Woud. Het eerste project behelst een gezamenlijk
plan van de B5-steden en de provincie voor het klimaatbeleid in Brabant en in de steden in
het bijzonder. Het project omvat zowel energie- als waterprojecten. Wij zoeken naar
gezamenlijke initiatieven, zoals adaptief bouwen, toepassing van innovatieve waterberging
en het verkoelend effect van water. Het project Groene Woud is erop gericht water vast te
houden in het intrekgebied, dus buiten de beekdalen (maatregel 6.1 uit het
uitvoeringsprogramma);
Extra bescherming noodzakelijk
De gemeente ’s-Hertogenbosch blijft actief participeren in het project HOWABO
(Hoogwaterbescherming ’s-Hertogenbosch) (maatregel 6.2 uit het uitvoeringsprogramma).
Uit de lopende studie HOWABO is gebleken dat extra bescherming noodzakelijk is als
gevolg van het samenvallen van hoogwaterpieken van de rivier de Maas en de beken Aa
en Dommel. Om het gewenste beschermingsniveau voor de stad te realiseren is een MER
uitgevoerd. De voorkeursvariant is een zogenaamde Groene Rivier. De gemeente ’s-
Hertogenbosch past de Groene Rivier ruimtelijk in. Bij hoog water in de beken de Aa en de
Dommel leiden we het water tijdelijk naar twee gebieden, zodat een ‘groene rivier’
ontstaat. Deze waterbergingsgebieden (De Gement en Moerputten) combineren we met
24

31 maart 2009
de realisatie van een robuuste ecologische verbinding Beerze tussen Het Groene Woud en
de Loonse en Drunense Duinen naar de Maas. De aanleg en ruimtelijke inpassing van de
Groene Rivier zal ’s-Hertogenbosch beschermen tegen overstromingen met een kans groter
dan 1:150;
Dynamisch beekdal
Het project Dynamisch beekdal (maatregel 6.3 uit het uitvoeringsprogramma) heeft als doel
het water in het Aa-dal tussen Heeswijk-Dinther en ’s-Hertogenbosch meer ruimte te
geven. Hierdoor worden overstromingsproblemen richting ’s-Hertogenbosch verminderd.
Bovendien komen langs de beek ecologische verbindingszones. Begin 2008 is de Aa in
Middelrode aangesloten op een oude meander. De uitvoering van maatregelen loopt tot
omstreeks 2010;
Water voor doorspoelen
Momenteel onderzoeken de waterpartners en Rijkswaterstaat welke kansen er zijn om
kanaalwater uit de nieuwe Zuid-Willemsvaart te onttrekken voor het doorspoelen van
Empel, Maaspoort en Noord i.p.v. het voedselrijke water uit de Hertogswetering. Een
gemaal bij de toekomstige sluis ter hoogte van Empel kunnen we mogelijk inrichten voor de
aanvoer van kanaalwater of Maaswater richting Empel. Tevens kijken we welke
maatregelen nodig zijn om de waterverdeling in de wijken Maaspoort en Noord te
verbeteren (maatregel 6,4 en 8.6 uit het uitvoeringsprogramma). Deze voorstellen nemen
we mee in het op te stellen waterstructuurplan (zie 4.2.1).
Uitvoeren van maatregelen uit het Stroomgebiedbeheerplan (KRW)
In het kader van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) zijn in gebiedsprocessen
afspraken gemaakt over de kwaliteit van de Maas, de beken (Aa, Dommel, Dieze) en
waterlopen (Luisbroekse Wetering, Hoefgraaf, Hertogswetering, Nieuwe Vliet) om daarin
ecologie en waterkwaliteit te verbeteren. Het betreffen maatregelen als de aanleg van
ecologische verbindingszones en de vispassage bij Creveceour, die binnen de Groene Delta
zullen worden uitgevoerd (maatregelen 8.1 t/m 8.5 uit het uitvoeringsprogramma). Voor
een aantal maatregelen (vispassage, inrichtingsmaatregelen landschapspark Diezemonding
en Kampenlandschap Coudewater) is subsidie verleend aan gemeente en waterschap,
onder de voorwaarde dat alle maatregelen uit deze subsidiepot (synergie) voor 2015 zijn
uitgevoerd. Ook een aantal maatregelen voor de wijk West behoren tot dit
synergieprogramma. De maatregelen voor de wijk West zijn terug te vinden in paragraaf
4.2. Het onderzoek naar de optimalisatie van het stedelijk watersysteem in Noord, ook een
KRW-maatregel, wordt bij het punt hierboven genoemd (actieve participatie regionale
ontwikkelingen).
In 2009 zullen het waterschap Aa en Maas en de gemeente een contract opstellen om de
financiering van de KRW synergiegelden vast te leggen.
Uitvoeren van de overige maatregelen uit de waterprogramma’s van het gebiedsproces
Het waterschap gaat de natte natuurparel Moerputten aanpakken en de natuurwaarden
versterken (maatregel 9.1 uit het uitvoeringsprogramma).Tijdens de GGOR studie natuur
en GGOR studie landbouw (maatregel 9.2 uit het uitvoeringsprogramma) gaat het
waterschap het gewenste grondwaterregime in het buitengebied bepalen. Tevens gaat het
waterschap nieuwe peilbesluiten voor de Koningsvliet en Hertogswetering opstellen
(maatregel 9.3 uit het uitvoeringsprogramma).
25

31 maart 2009
3.4 Grondwater en Koudewarmteopslag
3.4.1 Huidige situatie
Grondwater
Bodemopbouw
In de ondergrond van Noord-Brabant zijn zandlagen van tientallen meters dikte aanwezig die zoet
grondwater van goede kwaliteit bevatten. Samen met enkele gebieden in Midden- en Oost-Nederland
zijn er in Europa en zelfs op wereldschaal weinig gebieden met dergelijke grote hoeveelheden
grondwater in de ondergrond van goede kwaliteit. Brabant Water bereidt het drinkwater voor ’s-
Hertogenbosch voor 100% uit dit grondwater.
Grondwater bevindt zich in ’s-Hertogenbosch in drie lagen die gescheiden zijn door twee lagen die
nauwelijks water doorlaten. Van de bovenste naar de onderste laag betreft dit globaal:
Tot max 20 meter diep is het freatische grondwater (ondiep). Historische (en toekomstig mogelijke)
bodemverontreinigende activiteiten vervuilen deze laag. Verhard oppervlak voorkomt infiltratie van
regenwater. De leemlaag op 20 meter diepte beperkt (vervuild) water om naar dieper grondwater te
stromen;
Van 20-80 meter is het eerste watervoerende pakket (dieper grondwater). Hier kan water sneller
stromen (10 à 20 meter per jaar), daarom heet het ‘watervoerend’. Industriële
grondwateronttrekkers gebruiken het grondwater. In deze laag worden meer en meer Koude
Warmte Opslag (KWO) installaties gebouwd. In deze duurzame energiesystemen wordt energie in
de vorm van warmte (of koude) tijdelijk opgeslagen in het diepe grondwater. De energie wordt
opgeslagen voor het afkoelen van huizen bovengronds in de zomer, en onttrokken voor het
opwarmen van huizen in de winter. De kleilaag op 80 meter diepte (65 meter dik) sluit dit pakket af;
Van 145-195 meter: het tweede watervoerende pakket (diepste grondwater). Dit grondwater wordt
met name gebruikt voor de bereiding van drinkwater.
In ’s-Hertogenbosch is de stroming van het grondwater, globaal gezien, noordwestelijk gericht. Het
ondiepe grondwater kan door lokale omstandigheden een andere stromingsrichting hebben.
26

31 maart 2009
Risicopreventie en verbetering grondwaterkwaliteit
Drinkwaterbedrijf Brabant Water (winning Nuland) en de industrie winnen grondwater uit
het tweede watervoerende pakket voor menselijke consumptie (totale onttrekking circa 15
miljoen m3 per jaar). De provincie stelt in het ontwerp-provinciaal waterplan over de
industriële onttrekkingen, dat voor industriële winningen voor menselijke consumptie geen
sprake is van een “groot maatschappelijk belang”, maar van een bijzonder economisch
belang. De aanwezigheid van voldoende water van bijzondere kwaliteit, vormde vaak een
belangrijke vestigingsfactor. De provincie onderzoekt of, en zo ja, welke maatregelen
aanvullend op het generieke basisbeschermingsniveau nodig zijn voor risicopreventie en
voor verbetering van de grondwaterkwaliteit bij industriële winningen voor menselijke
consumptie. Dit gebeurt op basis van informatie over de kwaliteit van het onttrokken
grondwater, risico-evaluaties, maatschappelijke aanvaardbaarheid en kosteneffectiviteit.
Gemeenten en bedrijven worden betrokken bij dit onderzoek.
Voor bovengrondse activiteiten geldt dat rekening gehouden moet worden met de
grondwaterbeschermingszone van Nuland die deels binnen de grenzen van de gemeente
ligt (figuur 3.2). In de natte natuurparels en de attentiezone (500 meterstrook langs natte
natuurparels) gelden beperkingen in de vorm van een aanlegvergunningenstelsel voor
activiteiten die de grondwaterstand negatief kunnen beïnvloeden.
Figuur 3.7 Grondwaterbeschermingszone van Nuland.
27

31 maart 2009
Kwel
Op enkele locaties binnen de gemeentegrenzen komt grondwater als kwel aan de
oppervlakte bij natuurgebieden. In deze natte natuurparels komt het grondwater vanuit de
diepe ondergrond naar de oppervlakte. Vegetatie in kwelgebieden stelt veelal specifieke
eisen aan de samenstelling van het grondwater en is erg gevoelig voor veranderingen
daarin.
Beoordelen van grondwatertoestand
De KRW-maatregelen moeten uiterlijk in 2015 zijn uitgevoerd voor grondwater in het
Maasstroomgebied, de grondwaterbeschermingsgebieden en Natura 2000 gebieden.
Grondwater voor productie van voedingsmiddelen valt net als drinkwater onder de KRWvereisten.
De KRW en daarop gebaseerde Nederlandse normen bepalen wat een goede
chemische en ecologische grondwatertoestand is en wat niet. Het RIVM werkt momenteel
aan een protocol voor de chemische beoordeling van grondwater. Voorts bepalen de
interventiewaarden uit de Wet bodembescherming of grondwater van goede kwaliteit is. In
grondwaterbeschermingsgebieden geldt een ‘bijzonder’ beschermingsniveau. De
Provinciale Milieuverordening perkt in deze gebieden milieugevaarlijke activiteiten in.
Functies grondwater en ondergrond nemen toe
Grondwater (en de ondergrond) gebruiken we voor diverse functies. Soms gaan die samen,
soms werken ze elkaar tegen. Het gebruik van het grondwater (en de ondergrond) neemt
alleen maar toe. De gemeente ’s-Hertogenbosch wil meer inzicht in de ondergrond om
richting te kunnen bepalen.
Koudewarmteopslag
Bij Koude Warmte Opslag (KWO) wordt energie naar en van het grondwater geleid voor
gebruik van deze energie in gebouwen. In de zomer wordt de warmte van gebouwen
opgeslagen in het grondwater, waardoor afkoeling van het gebouw plaatsvindt. In de
winter wordt deze warmte teruggehaald, waardoor opwarming van het gebouw
plaatsvindt. Er zijn globaal twee systemen: open en gesloten systemen. Bij het gebruik van
diep grondwater voor KWO is een risico aanwezig op eventuele verontreiniging.
KWO dient daarom op duurzame wijze toegepast te worden door te zorgen voor
evenwicht in energie- en waterhoeveelheden, maximale terugwinning van het
geïnfiltreerde water, afdichting van doorboorde lagen en deskundig beheer.
Momenteel is voor open systemen een vergunning nodig voor het onttrekken van
grondwater in het kader van de Grondwaterwet. De provincie is bevoegd gezag. De
provincie verbiedt onttrekkingen voor KWO dieper dan 80 meter in verband met de
strategische drinkwatervoorraad in het watervoerende pakket. Daarnaast zijn onttrekkingen
in grondwaterbeschermingsgebieden en boringsvrije zones verboden. Initiatiefnemers voor
open KWO systemen dienen rekening te houden met bodemverontreinigingen indien de
locatie en de verspreiding daarvan bekend is. De KWO dient zodanig te worden ingericht
dat geen extra verspreiding optreedt. We verlangen van de initiatiefnemer geen onderzoek
als er geen gerede vermoedens voor verontreiniging bestaan. Dit zal de initiatiefnemer in
samenspraak met de gemeente, als bevoegd gezag waterbodembescherming, moeten
vaststellen. Indien later toch verontreiniging wordt aangetroffen, zal de beheerder van de
bodemverontreiniging bij het opstellen van het beheerplan rekening moeten houden met
de aanwezige KWO’s.
Voor gesloten systemen geldt momenteel geen regelgeving. Wel is het boren, en dus ook
aanleggen van deze systemen, verboden in grondwaterbeschermingsgebieden en
boringsvrije zones.
28

31 maart 2009
Door het ontbreken van regelgeving zijn er risico's voor de bodemkwaliteit vanwege de
toepassing van bodemvreemde stoffen in de leidingen en doordat grote systemen veel
boringen bevatten waardoor de kans op verspreiding van bestaande verontreinigingen
relatief groot is. Het is van belang dat aan gesloten systemen vergelijkbare eisen worden
gesteld als aan open systemen.
3.4.2 Speerpunten
Meer inzicht in de ondergrond
De gemeente ’s-Hertogenbosch vindt het belangrijk dat het tweede watervoerende pakket
beschikbaar blijft voor hoogwaardige toepassingen (drinkwaterwinning en onttrekking voor
menselijke consumptie). Het gebruik van het grondwater (en de ondergrond) neemt
immers alleen maar toe. De gemeente ’s-Hertogenbosch wil meer inzicht in de ondergrond
om richting te kunnen bepalen. Zij zal daarom een meetnet diep grondwater ontwikkelen
(maatregel 5.1 uit het uitvoeringsprogramma) om voldoende inzicht in het functioneren
van het diepe grondwater te krijgen.
Visie gebruik ondergrond
Door de toename van gebruik van de ondergrond is het nodig om aan de ondergrond
functies toe te kennen. Dit geldt zowel voor het diepe als het ondiepe grondwater.
Hiervoor zullen wij een visie ontwikkelen (zie maatregel 5.2 uit het uitvoeringsprogramma).
Deze zal effect hebben op het bovengronds bestemmen. Aandachtpunten voor het diepe
grondwater zijn drinkwateronttrekkingen, industriële onttrekkingen voor menselijke
consumptie, KWO, diepte-infiltratie mede in relatie tot bestaande bodemverontreinigingen.
Voor het ondiepe grondwater zijn de aandachtspunten de verontreiniging in relatie tot
afkoppelen, warmtenetten en ondergronds bouwen.
Masterplannen KWO´s
De gemeente vindt het belangrijk om de plaats en capaciteit van de bronnen voor KWO op
elkaar af te stemmen. Daartoe stelt de gemeente masterplannen KWO’s op (maatregel 5.3
uit het uitvoeringsprogramma). De masterplannen zullen een onderdeel zijn van een
stadbrede visie op de energie-infrastructuur. In deze visie zal de gemeente een aantal
gebieden aanwijzen voor de ontwikkeling van grootschalige warmtenetten. De
masterplannen gebruikt de provincie bij de toets op vergunningverlening voor het gebruik
van het diepe grondwater voor KWO.
Onderzoeksprojecten bescherming grondwaterkwaliteit
Daarnaast neemt de gemeente deel aan de door de provincie gestarte onderzoeksprojecten
naar mogelijke bescherming van de grondwaterkwaliteit voor industriële onttrekkingen
voor menselijke consumptie (maatregel 5.4 uit het uitvoeringsprogramma), waarvoor zij
per locatie maatwerk voorziet.
De gemeente verantwoordelijk
Met de veranderde wetgeving is de gemeente verantwoordelijk voor het ondiepe
grondwater. De gemeente wil invulling geven aan deze verantwoordelijkheid door de
risico’s op grondwateroverlast in te schatten en een grondwatermeetnet in te richten om
inzicht te krijgen in de grondwaterstanden (maatregel 5.5 t/m 5.7 uit het
uitvoeringsprogramma). De resultaten van deze onderzoeken betrekken wij bij het
opstellen van de visie op de ondergrond.
29

31 maart 2009
3.5 Energieneutrale stad
3.5.1 Huidige situatie
Klimaatneutraal in 2050
De gemeente heeft het doel gesteld om in 2050 als stad klimaatneutraal te zijn. Dat
betekent dat alle energie die de stad verbruikt, binnen de stad duurzaam wordt opgewekt.
Om dit te bereiken zal fors op energie moeten worden bespaard. Daarnaast moeten we alle
mogelijke duurzame energiebronnen benutten. Het watersysteem kan hierin verschillende
rollen vervullen.
Koudewarmetopslag (KWO), zie 3.4.1
KWO in de bodem wordt al op een aantal plaatsen in ’s-Hertogenbosch toegepast. O.a. in
het Paleiskwartier, in het stadskantoor, Hinthamerpoort, winkelcentrum de Arena en
kleinschalig in De Groote Wielen. Er zijn plannen in ontwikkeling om in buurt De Lanen in
De Groote Wielen grootschalig voor ruim 1000 woningen KWO toe te passen.
Rioolwater als warmtebron
Rioolwater is een mogelijke bron van warmte. De gemiddelde temperatuur van rioolwater
ligt tussen de 10° en 20° C. Warmteterugwinning uit het rioolstelsel is mogelijk door
toepassing van warmtepompen. Hiervoor zijn nog geen concrete plannen. In het kader van
het klimaatplan zullen we onderzoeken waar de toepassing van warmteterugwinning uit
rioolwater kansrijk is.
Oppervlaktewater en waterberging
Ook aan oppervlaktewater kan warmte of koude worden onttrokken. Een vorm van
waterberging die gunstig is voor het energiebeleid, is het toepassen van vegetatie- of
sedumdaken. Vegetatiedaken zijn in staat tussen de 40 en 80% van al het regenwater te
bufferen en/of vertraagd af te voeren naar het riool. Planten gebruiken of verdampen de
rest van het water. Door de toepassing van de vegetatiedaken warmen daken niet verder
op dan 80°C en koelen de daken in de winter minder snel af. Dit bespaart energie in zowel
zomer als winter en verbetert ook het binnenklimaat.
Figuur 3.8 vegetatiedak
Toekomstige ontwikkelingen
Mogelijk is de energie in de toekomst zo duur dat ook het benutten van waterkracht in de
rivieren rendabel wordt. De prijs van energie is de afgelopen 10 jaar verdubbeld en de
verwachting is dat deze de komende tien jaar opnieuw zal verdubbelen. Het gevolg is dat
energiebronnen die nu nog niet rendabel zijn, dat in de toekomst wel zullen worden.
Gemeente ’s-Hertogenbosch zal in samenwerking met de waterpartners de ontwikkelingen
volgen en zonodig hiervoor beleid ontwikkelen.
30

31 maart 2009
Ook kan energiebeperking binnen de keten (zoals pompen en gemalen) in de toekomst
mogelijk interessant zijn. Hiervoor is inzicht nodig in het functioneren van de
afvalwaterketen (zie paragraaf 4.2.1). Het waterschap heeft een prijs gewonnen om een
pilot energie uit afvalwater, “de energiefabriek”, uit te voeren. Het is mogelijk deze pilot in
’s-Hertogenbosch uit te voeren.
Figuur 3.9 waterkrachtbenutting
3.5.2 Speerpunten
De gemeente ‘s-Hertogenbosch wil kansen in het watersysteem voor een energieneutrale
stad, zoals in paragraaf 3.5.1 zijn benoemd, benutten en actief meedenken en –werken aan
innovatieve pilots. (maatregel 7.1 uit het uitvoeringsprogramma).
Een van deze innovatieve pilots is reeds door het waterschap Aa en Maas gestart
(maatregel 7.2 uit het uitvoeringsprogramma). In deze pilot onderzoekt zij of innovatieve
energiewinning in de RWZI’s mogelijk is.
Tevens stelt de gemeente ’s-Hertogenbosch het reeds genoemde masterplan KWO op in
relatie tot de stadsbrede visie op de energie-infrastructuur, maatregel 5.3 zie paragraaf
3.4.2.
31

31 maart 2009
4 Water in de stad
4.1 Gebiedsbeschrijving
4.1.1 Ruimtelijke ordening: water, natuur en stedenbouw
Een rijke stad
Water, natuur en stedenbouw zijn in ’s-Hertogenbosch onlosmakelijk met elkaar verbonden
en versterken elkaar. Een stad waarin deze aspecten zowel in overvloed als balans aanwezig
zijn, is een rijke stad. Water is een belangrijke kwaliteit van woonbuurten, bedrijventerrein
en het buitengebied.
Figuur 4.1 oude binnenstad
Creativiteit en innovatieve oplossingen
Vanwege toekomstige ontwikkelingen zijn creatieve/innovatieve oplossingen nodig om
water en natuur een plek in de stad te geven.
Bij het ontwerpen van nieuwbouwwijken en inbreidingsgebieden zetten gemeente en
waterschap zich in om water in een vroeg stadium mee te nemen (watertoets). De
gemeente vindt het belangrijk om bij het ingenieurswerk, de landschapsarchitectuur,
stedenbouw en architectuur, inrichting, en in de samenwerking van al deze disciplines met
die waarden rekening te houden die de leefomgeving aantrekkelijker maken. Daarbij
bekijken we waar we deze waarden mogelijk kunnen vergroten (mooie voorbeelden zijn
GZG, Carolus en Paleiskwartier waarbij integraal waterbeheer het uitgangspunt vormt).
4.1.2 Kwaliteit oppervlaktewater
Geen overmatige wateroverlast
De watersysteemanalyse heeft laten zien dat het stedelijk watersysteem wat betreft
wateroverlast voldoet aan de normen. Dit betekent dat er geen locaties zijn die overmatig
te kampen hebben met wateroverlast als gevolg van een tekort aan oppervlaktewater.
32

31 maart 2009
Kwaliteit watersysteem laat nog te wensen over
In 2006 t/m 2008 was het watersysteem van ’s-Hertogenbosch een aantal malen negatief
in het nieuws met problemen rond de waterkwaliteit en ecologie. Zo zijn er persberichten
uitgegaan over vissterfte, botulisme, de aanwezigheid van purper-zwavelbacteriën en
drijflagen met cyanobacteriën ofwel blauwalg. Dit zijn, met de klachtenregistratie van de
gemeente en het waterschap, belangrijke aanwijzingen dat het watersysteem kwalitatief
nog niet naar wens functioneert.
Figuur 4.2 problemen met blauwalg
Normoverschrijdingen
Normoverschrijdingen in de (stads)wateren van ’s-Hertogenbosch worden vooral gevonden
voor stikstof, fosfaat, koper, nikkel, zink en zuurstof. Nutriënten zijn het grootste
aandachtspunt omdat de KRW daar strengere eisen in stelt. Ook de zuurstofhuishouding
speelt een belangrijke rol. Uit een onderzoek van het waterschap Aa en Maas blijkt dat
hormonen en medicijnen via de lozing van afvalwater door bijv. ziekenhuizen en
seniorenhuizen in het oppervlaktewater terechtkomen.
Kwaliteit hoofdwater - wijkwateren
Het regionale hoofdwatersysteem van ’s-Hertogenbosch is aanzienlijk slechter van kwaliteit
dan de wijkwateren. Momenteel hebben de wijkwateren dan ook een positief effect op de
waterkwaliteit van het hoofdwatersysteem. De hoofdwateren hebben echter een betere
zuurstofhuishouding dan de wijkwateren.
Ecologische toestand
De ecologische toestand van de wateren in ’s-Hertogenbosch verschilt sterk per wijk.
Knelpunten hebben te maken met de oeverinrichting en het steile onderwatertalud, de
aanwezigheid van drijflagen en de afwezigheid van waterplanten of kritische soorten. De
hoge nutriëntenwaarden zorgen ervoor dat we veelal hetzelfde beeld aan plantensoorten te
zien krijgen.
Kwaliteit van de plassen
De (zandwin)plassen in ’s-Hertogenbosch zijn voldoende van kwaliteit en enkele geïsoleerd
gelegen plassen gaan zelfs richting de beoordeling goed. De zwemwaterplas De Zuiderplas
heeft te kampen met blauwalg.
4.1.3 Regenwater, afvalwater en overtollig grondwater
Doelmatige investeringen
De gemeente ’s-Hertogenbosch zet zich in voor doelmatige investeringen in de
afvalwaterketen. Dat wil zeggen dat de maatregelen efficiënt, functioneel en praktisch zijn.
33

31 maart 2009
Daarnaast zijn maatregelen duurzaam. De gemeente past maatwerk toe, waarbij
resultaatgerichtheid voorop staat.
Fasering rioleringsmaatregelen
Voor alle rioleringsmaatregelen voeren we een bewuste fasering uit. Maatregelen die sterk
bijdragen aan het oplossen van acute knelpunten en de relatief goedkope maatregelen die
een groot effect hebben voeren we als eerste uit. Door het tegelijk uitvoeren van
maatregelen met geplande vervangingsmaatregelen besparen we op kosten.
Vervuild hemelwater
De gemeente zal de eisen die aan het beheer van de openbare ruimte worden gesteld
indien nodig vastleggen om de vuilvracht van hemelwater te voorkomen (chemie,
bouwmaterialen etc.). Intensief gebruikte verharde oppervlakken, waarvan we redelijkerwijs
mogen verwachten dat hemelwater vervuild raakt (parkeergebieden, marktterreinen) zullen
we niet, beperkt of met een zuiveringsvoorziening afkoppelen. Daarnaast volgt de
gemeente het DOB (duurzame onkruid bestrijding) bij het bestrijden van onkruid op
openbaar terrein.
Figuur 4.3 gezuiverd rioolwater
Hemelwater en de riolering
Nieuwe gebieden lozen in principe geen hemelwater op de riolering. Mocht onderbouwd
aangegeven worden dat dit toch noodzakelijk is, dan moet de kostendekking in eerste
instantie binnen het nieuwbouwproject worden gezocht. Voor bestaande gebieden geldt in
principe ook dat hemelwater niet in de riolering thuis hoort. In bestaande gebieden is het
echter vaak lastig om af te koppelen en kunnen afkoppelmaatregelen buitensporig hoge
kosten met zich meebrengen. In dat geval wordt niet afgekoppeld.
Onderstaande figuur geeft een eerste indruk waar kansen voor afkoppelen liggen.
De concrete uitwerking van de doelen tot maatregelen heeft in het kader van het Verbreed
Gemeentelijk Rioleringsplan plaatsgevonden.
34

31 maart 2009
Figuur 4.4 Eerste indruk van locaties waar kansen voor afkoppelen van hemelwater voor de hand
liggen (bron: gemeente ’s-Hertogenbosch, kaart: Royal Haskoning).
4.1.4 Recreatie, Beleving & Toerisme
Waterrecreanten zijn gebruikers van het watersysteem. Zij varen, zwemmen, sporten,
vissen, wandelen, fietsen en kijken (rond) op, in en rondom het water. De waterpartners,
maken dit dagelijks mogelijk samen met diverse andere partijen. Dit zijn de sport- en
recreatieverenigingen zoals de roeivereniging, horeca- en recreatie-exploitanten zoals
restaurants langs het water of bootverhuurders, bewoners, de individuele recreanten die op
elkaar letten, alsook ouders van kinderen die op hun kinderen letten. Recreanten mogen op
bepaalde zaken van het watersysteem kunnen rekenen, maar kennen ook een eigen
verantwoordelijkheid.
Figuur 4.5 recreatie en toerisme
35

31 maart 2009
4.2 Speerpunten
4.2.1 Speerpunt 1 Per deelgebied visie op het watersysteem
Om dit speerpunt te bereiken is een verdergaand inzicht nodig in het functioneren van het
watersysteem. Vervolgens wordt een waterstructuurplan opgesteld waarin een integrale
gebiedsgerichte aanpak beschreven is.
Inzicht in het functioneren van het watersysteem.
Knelpunten en oplossingen
In de afgelopen jaren hebben de gemeente en het waterschap gezamenlijk een
watersysteemanalyse uitgevoerd en is het systeem getoetst aan de normen. Tijdens
verschillende workshops hebben gemeente en waterschap pragmatisch gekeken welke
knelpunten er zijn, hoe deze tegen te gaan en hoe kansen benut kunnen worden. Om een
eerste aanzet te maken tot een concreet uitvoeringsprogramma zijn in de bijlage per cluster
de knelpunten uit de workshops gekoppeld aan mogelijke oplossingsrichtingen.
Mitigerend en adaptief
Om echter de stap te maken naar een robuust watersysteem, wil de gemeente niet alleen
mitigerende maatregelen treffen die knelpunten oplossen. De gemeente wil ook adaptieve
maatregelen gaan treffen, vanuit een risicobenadering voor zowel droogte, wateroverlast
als waterkwaliteit (zie hoofdstuk 2.1.). Om deze risicobenadering uit te voeren is gedegen
inzicht nodig naar het functioneren van het watersysteem. Daarom werken we de
watersysteemanalyses nader uit zodat ook een risicobeoordeling (= kans x gevolg) mogelijk
wordt (maatregel 1.1 uit het uitvoeringsprogramma).
Rioleringsstelsel: meten in de buis
In het kader van de rioleringszorg richten we het meetplan “meten in de buis” op
(maatregel 1.3 uit het uitvoeringsprogramma). Doel van dit meetplan is om het
functioneren van het rioleringsstelsel te begrijpen. Echter, de gemeente ’s-Hertogenbosch is
van mening dat het meetplan niet alleen nodig is om inzicht in het rioleringstelsel te krijgen,
maar ook om het effect van de riolering en overige activiteiten in de stad op het
oppervlaktewater en grondwater inzichtelijk te maken. Vaak wordt ten onrechte
aangenomen dat meten een kostbare aangelegenheid is. In veel rioolstelsels verzamelen we
reeds informatie voor het operationeel beheer van de gemalen. De gemalen bevatten vaak
gegevens zoals draaiuren en soms ook waterstanden die we kunnen gebruiken om kennis
over het systeem te vergroten (vullingsgraad, afvoeren). Deze belangrijke informatiebron
wordt bij het opzetten van een meetnet vaak vergeten of onvoldoende benut.
Waterkwaliteitsmetingen oppervlaktewater
Als het gaat om het beperken van de vuiluitstoot uit de riolering is het uiteindelijke doel om
de oppervlaktewaterkwaliteit te verbeteren. De praktijk leert echter dat veel overstorten die
op basis van theorie een groot knelpunt voor het ontvangende water vormen, in de praktijk
geen problemen opleveren. Het meetplan “meten in de buis” kan –nadat het kwantitatief
functioneren in beeld is gebracht- worden uitgebreid met en gekoppeld worden aan
waterkwaliteitsmetingen in het oppervlaktewater. Samenwerking met het waterschap is
hierbij van belang. Het waterschap is immers verantwoordelijk voor de
waterkwaliteit(smetingen). Alle verontreinigingsbronnen die problemen in het
oppervlaktewater veroorzaken brengen we in beeld. De resultaten van de
watersysteemanalyse nemen we mee.
36

31 maart 2009
Figuur 4.6 bemonstering waterkwaliteit
Ambities
Waar mogelijk streven we een hogere kwaliteit van het wijkwater na (bijvoorbeeld door de
aanleg van natuurvriendelijke oevers). Op wijk- en watergangniveau maken we de ambities
inzichtelijk.
Om een beeld te krijgen van de ontwikkelingen in de gemiddelde waterkwaliteit en
ecologie zetten we de huidige monitoring van de waterkwaliteit (Ebeostad) voort. Jaarlijks
bekijken we de resultaten en evalueren we het monitoringplan. Zonodig passen we dit plan
aan. In 2014 stellen we een voortgangsrapportage op. Deze voortgangsrapportage zal ook
een overzicht van het doelbereik van ‘schoon oppervlaktewater’ moeten bevatten, dat
gekoppeld is aan de streefbeelden die per wijk en watergang worden opgesteld in het
hieronder genoemde waterstructuurplan.
Opstellen waterstructuurplan: een integrale gebiedsgerichte aanpak
Ambities per wijk en per watergang
Voor het bestaande gebied wil de gemeente ’s-Hertogenbosch samen met het waterschap
in een waterstructuurplan streefbeelden en ambities per wijk en per watergang opstellen
(maatregel 1.2 uit het uitvoeringsprogramma). De ambities omschrijven hoe om te gaan
met wateroverlast, de kwaliteit van het water, de belevings- en recreatieve waarde van het
water en beheer & onderhoud. In het waterstructuurplan besteden we aandacht aan de
relatie tussen ’s-Hertogenbosch en het ommeland. Gezien de ontwikkeling van ‘s-
Hertogenbosch tot compacte stad is de verwachting dat deze relatie in toekomst steeds
belangrijker zal worden. De bijzondere positie van het Centrumgebied en Avenue A2 zullen
we hierin meenemen. Uitgangspunt is dat de beschikbare ruimte in het watersysteem
zoveel mogelijk wordt benut, met een robuust watersysteem als leidend principe.
Optimale inrichting
Omdat naar verwachting de druk op het recreatief medegebruik van water zal toenemen
nemen we recreatie expliciet in het waterstructuurplan mee. In samenwerking met de
Ruimtelijke Structuur Visie (RSV) definiëren we het optimale niveau van de belevings-,
cultuurhistorische- en sociale waarde. Op die manier kunnen we het wijkwater en de
plassen optimaal inrichten voor hun belangrijkste functie.
Concreet uitvoeringsprogramma
Het waterstructuurplan zal een concreet uitvoeringprogramma bevatten. De uitvoering van
deze maatregelen zal starten met de clusters West, Engelen en Maaspoort (tot 2015). Voor
de clusters Binnenstad en Zuid wachten we met de uitvoering van de werkzaamheden tot
37

31 maart 2009
na de omlegging van de Zuid-Willemsvaart (na 2015). Mogelijk kunnen we zo werk met
werk combineren.
Verschuiving beheertaken
Tevens is er in het kader van de overname stedelijk water een verschuiving van
beheertaken mogelijk. De nieuwe verdeling zal met het waterschap moeten worden
afgestemd (maatregel 1.5 uit het uitvoeringsprogramma). Ook de kosten en
kostenverdeling zullen we opnieuw moeten bezien (ook in relatie tot het baggeren).
4.2.2 Speerpunt 2 Gebruik beleidsruimte nieuwe wetgeving en geef helderheid in taken partijen
(NBW)
Voor dit speerpunt is het nodig om beleid ten aanzien van de verantwoordelijkheid voor
hemel- en grondwater te ontwikkelen, een brede watertoets in te zetten en een
watercontract op te stellen.
Ontwikkelen beleid regenwater en grondwater
Wie is waarvoor verantwoordelijk
In de Wet Gemeentelijke Watertaken is het takenpakket van de gemeente op het gebied
van afvalwater, regenwater en grondwater ‘verbreed’. Tegelijkertijd ligt er een eigen
verantwoordelijkheid bij de perceelseigenaar voor regenwater en grondwater. De gemeente
gaat hier de komende jaren nadere invulling aan geven door scherp vast te leggen wie
waarvoor verantwoordelijk is. Daarbij zijn doelmatigheid en redelijkheid de uitgangspunten
(maatregel 2.1 uit het uitvoeringsprogramma). Per wijk bepalen we wat van de burger
verwacht mag worden.
Omgang met water
De gemeente heeft veel beleidsruimte om te bepalen hoe met de verantwoordelijkheid van
particulieren wordt omgegaan. Dit varieert van communicatie tot het opleggen van
maximale hoeveelheden regen- en grondwater die zij mogen afvoeren naar het
gemeentelijk rioolstelsel. Via communicatie stimuleren we particulieren en het bedrijfsleven
tot een ‘andere’ omgang met water op eigen terrein. Een hemelwaterverordening op
termijn sluiten we niet uit. Daarnaast willen de partijen afspraken maken over een
doelmatige verdeling van de beheertaken van het watersysteem binnen het stedelijk
gebied.
Waterkwaliteitseisen hemelwater
We nemen aan dat hemelwater schoon genoeg is om zonder voorzieningen te lozen op het
oppervlaktewater. Het waterschap heeft als waterkwaliteitsbeheerder de taak om de
waterkwaliteitseisen van het te ontvangen hemelwater aan te geven, zodat we eventuele
zuiveringstrappen hierop kunnen dimensioneren. Het vertalen van deze kwaliteitseisen naar
maatwerkvoorschriften hoe in specifieke gevallen met regenwater om te gaan, zullen we
nog moeten uitwerken.
Wateroverlast door grondwater
De gemeente ’s-Hertogenbosch wil actief aan de nieuwe zorgplicht voor het grondwater
invulling geven door het opstarten van een onderzoek om de risico’s op wateroverlast door
grondwater in beeld te brengen (maatregel 5.5 uit het uitvoeringsprogramma). In het
onderzoek zal de gemeente gericht de grondwaterstanden meten en de ruimte voor
grondwaterstijging bepalen. De monitoring in combinatie met de klachtenregistratie zal
leiden tot inzicht in de omvang en aard van mogelijke problemen. Het oplossen van
problemen op perceelsniveau valt in principe onder verantwoordelijkheid van de particulier
(mits dit redelijk en doelmatig is).
38

31 maart 2009
Brede watertoets
De watertoets zetten we vroegtijdig en breed in zodat we kansen optimaal kunnen
benutten (maatregel 2.2 uit het uitvoeringsprogramma). Hierin nemen we niet alleen
waterkwantiteit (bergingsopgave) mee, maar komen alle waterhuishoudkundige thema’s
zoals schoon water, afvalwater, regenwater, overtollig grondwater en beheer aan bod.
Watercontract
De gemeente en de waterschappen hebben de intentie om bij kleine inbreidingen of
nieuwbouwprojecten een watercontract in te zetten. (maatregel 2.3 uit het
uitvoeringsprogramma). Het watercontract is een boekhoudkundig systeem waarin we de
hoeveelheid waterberging registreren. Het primaire doel is om ervoor te zorgen dat de
wateroverlast niet toeneemt bij extra verharding. Wanneer extra oppervlaktewater nodig is
om wateroverlast te voorkomen realiseren we dit. Echter, niet in alle gevallen is de aanleg
van extra water noodzakelijk of de enige manier om wateroverlast te voorkomen. Ook
andere oplossingen mogen we niet uitsluiten, waarbij we afwenteling op andere gebieden
moeten voorkomen.
4.2.3 Speerpunt 3 Klimaatadaptieve stadsontwikkeling
Voor dit speerpunt is het van belang om in nieuw stedelijk gebied adaptief te bouwen. Ook
moeten we de richtlijnen per wijk opstellen en duidelijk naar particulieren en
projectontwikkelaars communiceren.
Adaptief bouwen
Duurzaam watersysteem in nieuw stedelijk gebied
In nieuw stedelijk gebied richten we het watersysteem meteen op een duurzame,
klimaatrobuuste wijze in. Niet alleen het inrichten van water, ook een andere wijze van
bouwen kan een oplossing zijn (adaptief bouwen). Denk aan het ophogen van
(nieuwbouw)gebieden, de directe afvoer naar de beken en/of het infiltreren van
regenwater. De kansen voor waterberging op particulier terrein worden benut. Denk hierbij
aan sedumdaken, beperking verharding tuinen, dakgoten, bassins en/of regentonnen
(water op het dak, de tuin als spons). Om innovatief groen, zoals gras- of sedumdaken te
stimuleren, zitten gemeente en waterschap gezamenlijk in een provinciale werkgroep. In
het openbaar gebied kunnen we waterpleinen of doorlatende verhardingen inzetten.
Figuur 4.7 bergbezinkbassin
Grondige analyse
De waterpartners realiseren zich dat voor elke inbreiding of nieuwbouw, een grondige
analyse en maatwerk nodig zijn.
39

31 maart 2009
Kansen
De te herstructureren gebieden bieden kansen om bestaande kwetsbare riolerings- en
watersystemen om te bouwen tot een klimaatrobuust systeem.
Opstellen richtlijnen per wijk
inspiratieboek
De gemeente ’s-Hertogenbosch vindt het belangrijk dat richting particulieren en
projectontwikkelaars duidelijk wordt aangegeven hoe het beste met water omgegaan kan
worden. Omdat dit per wijk verschillend is, is het belangrijk dat de richtlijnen per wijk
worden opgesteld. Om ontwerpers en burgers te stimuleren om creatief en adaptief met
water om te gaan, zullen gemeente en waterschap een inspiratieboek opstellen (maatregel
3.1 uit het uitvoeringsprogramma).
4.2.4 Speerpunt 10 Werken aan Water in West (de schop in de grond)
Om dit speerpunt te bereiken worden mogelijke maatregelen geconcretiseerd en overige
‘no regret’ maatregelen uitgevoerd.
Oplossen gesignaleerde knelpunten
Mogelijke maatregelen
Voor het cluster West en Engelen zijn de oplossingsrichtingen uit de watersysteemanalyses
al concreter in beeld en vertaald naar mogelijke maatregelen. Deze zijn vastgelegd in een
inrichtings- en beheersvisie. Ten aanzien van de waterkwaliteit is een aantal knelpunten
gesignaleerd. De visie resulteerde in een zestal maatregelen die de gesignaleerde
knelpunten oplossen.
Overige maatregelen
Deze zogenaamde ‘no regret’ maatregelen voeren we in de komende planperiode uit. Met
de vergroting van de bergingscapaciteit is reeds een aanvang gemaakt (maatregel 10.2 uit
het uitvoeringsprogramma). De overige (kwaliteits)maatregelen bestaan uit o.a. het maken
van een nieuwe inlaat voor West, het ontkoppelen van de hooggelegen zandrug in de
dorpskern Engelen, baggeren in de dorpskern Engelen en het afkoppelen van stedelijke
verhardingen in West (maatregelen 10.1, 10.3 t/m 10.6). Een deel van deze maatregelen
valt onder de maatregelen uit het Stroomgebiedbeheerplan, waarvoor KRWsynergiesubsidie
is verkregen.
40

31 maart 2009
5 Samenwerking
5.1 Betrokken organisaties
Bij het uitvoeren van het waterbeheer in en rondom de stad ’s-Hertogenbosch zijn
verschillende organisaties betrokken:
Gemeente
De gemeente ’s-Hertogenbosch is primair verantwoordelijk voor de ruimtelijke ordening en
het milieubeleid. Daarnaast heeft de gemeente de zorg voor het grondwater en voor
inzameling en transport van het afvalwater en het overtollige hemelwater. Vanuit de Wet
Bodembescherming is de gemeente het bevoegd gezag voor de kwaliteit van het ondiepe
grondwater.
Waterschappen
De waterschappen Aa en Maas en de Dommel zijn beheerder van het
oppervlaktewatersysteem, waar keringen (kwantiteit) en rioolzuiveringsinstallaties
(kwaliteit) onderdeel van uitmaken. Het grootste deel van de gemeente ligt in het
beheersgebied van waterschap Aa en Maas. Gemeente en waterschap ontmoeten elkaar
voor het stedelijke watersysteem op velerlei terreinen. Hierbij valt te denken aan de
(her)inrichting van gebieden, het opstellen van bestemmingsplannen, de uitvoering van een
MER, het beheer en onderhoud van de openbare ruimte en stadswateren, de aanpak van
(grond)wateroverlast, de aanleg van nieuwe voorzieningen, etc..
Provincie
De provincie is grondwaterbeheerder van het diepe grondwater. Als grondwaterbeheerder
kan de provincie taken aan de gemeente ’s-Hertogenbosch delegeren.
Brabant Water
Brabant Water wint, zuivert, transporteert en levert drinkwater aan de bewoners van ’s-
Hertogenbosch. Brabant Water onttrekt al zijn drinkwater uit het grondwater. Voor Brabant
Water is het daarom belangrijk dat er voldoende grondwater van voldoende kwaliteit
aanwezig is.
Rijkswaterstaat
Rijkswaterstaat is de primair verantwoordelijke voor bescherming tegen hoogwater vanuit
de Maas en voor schoon Maaswater. Tevens behoort de zorg voor een vlot en veilig
verkeer over water (beroepsvaart, recreatievaart) tot de kerntaken van Rijkswaterstaat als
vaarwegbeheerder.
Particulieren
Ten slotte zijn ook de particulieren en onttrekkers van grondwater en gebruikers van KWOopslag
betrokken bij een goed waterbeheer. Wat betreft de particulieren gaat het niet
alleen om de belangen die zij hebben bij een goed waterbeheer. Zij zijn ook
verantwoordelijk voor de afvoer van regen-, afval- en grondwater op het eigen perceel.
41

31 maart 2009
5.2 Organisatie
Externe samenwerking
De waterpartners hebben samenwerking hoog op de agenda staan omdat dit
kennisuitwisseling stimuleert. Vanuit een integrale afweging realiseren we hierdoor een
optimale waterhuishouding tegen maatschappelijk verantwoorde kosten. Een waterrijke en
dynamische stad als ’s-Hertogenbosch hecht daarom veel waarde aan een structurele en
inspirerende samenwerking.
Sinds 2001 heeft de gemeente ’s-Hertogenbosch, zowel in de watersysteemanalyse voor de
stadswateren als in het gebiedsproces Brabant, een effectieve samenwerking opgebouwd
met de buurgemeenten, het waterschap Aa en Maas en waterschap de Dommel. Deze
samenwerking zetten we verder voort. Daarbij verbreden we het overleg vanuit het
gebiedsproces op het gebied van duurzaamheid door alle thema’s te agenderen. Daarnaast
wordt de samenwerking tussen de waterpartners ingevuld doordat:
- een geïntegreerd calamiteitenplan van gemeente en waterschap is opgesteld;
- de belangen van 's-Hertogenbosch voldoende vertegenwoordigd zijn in de uitwerking
van de Deltacommissie (bescherming tegen overstroming door de Maas);
- de belangen van 's-Hertogenbosch voldoende vertegenwoordigd zijn in het regionale
beleidsteam van de veiligheidsregio’s (om gevolgen van overstromingen sterk te
beperken);
- de Waterpartners nauw samen werken met onder meer projectontwikkelaars,
woningbouwcorporaties, bouwers, banken en burgers.
Interne samenwerking
Naast een slagvaardige externe samenwerking is het belangrijk dat we de huidige
ingeslagen weg blijven volgen wat betreft interne samenwerking en communicatie tussen
de afdelingen van de gemeente. Gebleken is dat het veel oplevert wanneer alle thema’s
“tegelijk” aan tafel komen, en we integrale en afgewogen keuzes maken. Dit maakt een
optimale afstemming tussen bijvoorbeeld de afdelingen ontwerp/inrichting (ROS/ORV) en
beheer en onderhoud (BOR) mogelijk, waardoor eenvoudig te onderhouden watergangen
kunnen worden ontworpen. Ook is gebleken dat pragmatisme en creativiteit beter worden
gecombineerd als het ingenieursbedrijf (IB) vroegtijdig met de ontwerpers/inrichters
samenwerken.
Het zal duidelijk zijn dat een solide samenwerking tussen alle betrokken afdelingen (ROS,
IB, BOR, ORV, Milieu) cruciaal is voor de ontwikkeling en continuïteit van een
weloverwogen waterhuishoudkundig systeem.
Enerzijds wordt dit ingevuld doordat deze afdelingen bij de uitvoering van het waterplan
actief zullen participeren bij de actualisatie van de ruimtelijke structuurvisie. Dit maakt het
mogelijk om water in een vroegtijdig stadium als creatief en sturend element richting te
laten geven aan ruimtelijke plannen. Dit komt zowel het watersysteem als het plan ten
goede.
Anderzijds is deze samenwerking verankerd door de intensieve afstemming tussen de
afdelingen IB en Milieu voor een gedegen koppeling tussen het verbreed gemeentelijk
rioleringsplan en het waterplan.
42

31 maart 2009
Uitvoeringsorganisatie (zie paragraaf 6.3)
De huidige uitvoeringsorganisatie wordt voortgezet. Deze bestaat uit:
- een stuurgroep die circa eens per half jaar bijeenkomt om de voortgang te
bespreken, indien nodig het uitvoeringsplan bij te sturen en jaarlijks het
uitvoeringsplan te actualiseren. In de stuurgroep nemen deel de wethouders water
(voorzitter) en ruimtelijke ordening, bestuursleden van waterschap Aa en Maas en
de Dommel en de directeur van Brabant Water;
- de coördinatiegroep bestaande uit vertegenwoordigers van de betrokken
afdelingen van gemeente, waterschappen en waterleidingbedrijf. De
Programmaleider water van de gemeente (zie hieronder) zit deze groep voor. De
coördinatiegroep komt circa eens in de twee maanden bijeen voor onderlinge
afstemming van projecten. Tevens rapporteert zij aan de stuurgroep;
- de programmaleider water, die de interne coördinatie van alle water- en
watergerelateerde projecten binnen de gemeente coördineert. Deze is niet
inhoudelijk verantwoordelijk voor alle projecten. Tevens is de programmaleider het
aanspreekpunt voor de externe waterpartners;
- de diverse projecten uit het uitvoeringsprogramma hebben een eigen
projectorganisatie en projectleider, en dus ook een eigen planning en structuur
voor de bewaking van tijd, kosten en kwaliteit.
Aan deze uitvoeringsorganisatie wordt een managementoverleg tussen afdelingshoofden
van de gemeente en waterschap Aa en Maas toegevoegd. Hierdoor kunnen
ontwikkelingen en kansen vanuit een breder perspectief in de interne organisatie van de
waterpartners worden meegenomen. De managementgroep ziet tevens toe op de
voortgang van projecten en pakt geconstateerde knelpunten op. De managementgroep
komt circa halfjaarlijks bijeen.
Waterschap Aa en Maas heeft inmiddels één programmamanager aangesteld, die alle
projecten in en rondom ’s-Hertogenbosch centraal coördineert. Tussen de
programmamanager en de programmaleider zal regelmatig afstemming plaats vinden.
5.3 Beheer & onderhoud
Behoefte aan eenduidige afspraken
Op dit moment gelden er verschillende afspraken met gemeenten over beheer- en
onderhoudstaken en –verantwoordelijkheden voor het oppervlaktewater. Deze zijn
historisch gegroeid en niet te verklaren op basis van verschillen per gemeente. Vanuit het
waterschap is daarom behoefte aan afspraken op basis van eenduidige uitgangspunten
voor alle gemeenten. Hiertoe wordt de waterschapslegger geactualiseerd in 2009, waarna
vanaf 2010 de gemeenten en het waterschap de beheer- en onderhoudstaken zullen
verdelen.
Regulier onderhoud
Tot 2010 voert de gemeente het reguliere onderhoud uit aan alle zogenaamde legger
watergangen (grote watergangen). Het gaat om het baggeren van de watergangen en om
het onderhoud aan de oevers en belangrijke kunstwerken. De gemeente voert dit
onderhoud in principe in opdracht van het waterschap uit, aangezien het waterschap voor
deze wateren onderhoudsplichtig is. Voor de overige wateren is de gemeente
onderhoudsplichtig.
43

31 maart 2009
Figuur 5.1 baggeren Maaspoort
Het regulier onderhoud vindt op een natuurvriendelijke en ecologisch verantwoorde manier
plaats. In de planperiode stemmen de gemeente en provincie de beheertaken voor
grondwater beter af. Dit geldt ook ten aanzien van de afstemming tussen gemeente en
waterschap voor het beheer van wijkwater en plassen.
5.4 Beter inzicht door gebruik van ICT
Informatisering
Informatisering wordt voor de gemeente ’s-Hertogenbosch steeds belangrijker. Om
zinvolle afwegingen te kunnen maken van maatregelen (kosten- en baten analyses) is het
belangrijk dat het bekend is hoe het watersysteem nu en in de toekomst zal werken. De
zogenaamde basisgegevens (ligging van de watergangen, de stromingsrichting van het
water, de status van de oevers, het type riolering etc.) moeten bekend zijn. Daarnaast
zullen meetgegevens het inzicht in het watersysteem verder vergroten.
Basisgegevens centraal opslaan
De basisgegevens worden centraal opgeslagen zodat alle belanghebbenden van gemeente
en waterschap deze kunnen gebruiken. Zo voorkomen we dat gegevens dubbel worden
verzameld of dat kennis wel bij de ene afdeling beschikbaar is, maar niet bij de andere
afdeling. Voor een centrale opslag van de basisgegevens kunnen we aansluiten bij de
plannen van het waterschap om de gegevens over de legger watergangen te actualiseren.
De gemeente kan deze gegevens aanvullen met “overig water” of andere kenmerken. De
basisgegevens voorzien we van metadata. Hierbij sluiten we aan op het format van de
Europese Richtlijn.
Meetgegevens centraal opslaan
Ook meetgegevens beheren we en slaan we zoveel mogelijk centraal op. Dit heeft als
voordeel dat we meetgegevens in samenhang kunnen bekijken waardoor het integraal
analyseren en presenteren van gegevens een stuk eenvoudiger wordt. Hierdoor is het
mogelijk om modeluitkomsten van watersystemen (riolering en oppervlaktewater) te
valideren en daarmee theorie en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten. Dit vergroot
het inzicht in de werking van het watersysteem, waardoor de effectiviteit van maatregelen
ter verbetering ervan aanzienlijk wordt vergroot.
Naast een geschikt en flexibel informatiesysteem, is van belang dat we voor de analyse van
de meetgegevens en modelvalidatie voldoende tijd reserveren.
44

31 maart 2009
5.5 Communicatie met de burger en klachtenafhandeling
Bestaande kanalen optimaal benutten
Communicatie is een belangrijk instrument om het water onder de aandacht te brengen bij
verschillende doelgroepen. Daarvoor kunnen we een aantal middelen inzetten zoals de
internetsites van de gemeente ’s-Hertogenbosch, de waterschappen en BrabantWater.
Deze organisaties beschikken daarnaast over andere communicatiemiddelen waarin we het
thema “water” (periodiek) melden zoals brochures, nieuwsbrieven en pagina’s in
weekbladen. Het is belangrijk om de bestaande kanalen optimaal te benutten.
Inspelen op de beleving
Het belangrijkste strategische uitgangspunt is om over de projecten te gaan communiceren.
We willen de verschillende doelgroepen laten “beleven” wat de resultaten zijn van de
uitgevoerde projecten. Mensen willen “horen en zien” wat er in de directe omgeving
gebeurt en wat de eventuele meerwaarde voor hen is. Dat kan het beste door de focus op
het resultaat te leggen. Dat doen we door te informeren (vergroten van kennis), de
betrokkenheid te vergroten (belang van projecten benadrukken) en eventueel gewenst
gedrag te bevorderen (actieve houding stimuleren).
De bewuste burger
Het realiseren en in stand houden van een duurzaam watersysteem kan niet alleen door de
waterpartners worden ingevuld. Participatie en met name het bewustzijn van burgers in de
omgang met water is hierbij van groot belang. Zeker in afgekoppelde gebieden is het
essentieel dat de burger zich realiseert dat lozingen op verhard oppervlak (autowassen,
onkruidbestrijding, etc.) direct in het milieu zoals het oppervlakte- of grondwater terecht
komen.
De Wet gemeentelijke watertaken beschrijft ook de verantwoordelijkheid van particulieren
bij de afvoer van overtollig hemel- en grondwater. Wat we ‘redelijkerwijs’ van de particulier
en de projectontwikkelaar mogen verwachten gaat de gemeente verwoorden in nieuw
beleid. De uitwerking hiervan vindt in het VGRP plaats.
De acceptatie voor eventuele wateroverlast is tevens groter, wanneer de burger goed
geïnformeerd is over de risico's op wateroverlast en de inspanning die de waterpartners
leveren om wateroverlast tot een minimum te beperken.
Klachten van bewoners worden systematisch bijgehouden, bijvoorbeeld in een waterloket.
Klachten handelen we tijdig en correct af.
Communicatieplannen
Het voorstel is om per project, indien nodig, vooraf een communicatieplan op te stellen (zie
uitvoeringsprogramma paragraaf 6.3). Dat zijn geen uitgebreide plannen, maar korte
notities waarin helder staat omschreven wat de doelstellingen, doelgroepen, boodschappen
en communicatiemiddelen zijn. Betrokken partijen stellen deze notities op. Ook de
uitvoering is de verantwoordelijkheid van de betrokken partijen. Daar waar nodig besteden
we uitvoerende werkzaamheden uit.
In deze notities geven we ook aan welke middelen we inzetten om naar een breder publiek
te communiceren. Sommige projecten zijn namelijk bij uitstek geschikt om als voorbeeld te
dienen voor andere projecten. Bovendien kunnen de betrokken partijen laten zien wat hun
rol, inzet en betrokkenheid is. Verder is de dosering van communicatie belangrijk. Dat
betekent dat we met regelmaat over “water” communiceren.
Daar waar mogelijk haken we aan bij andere initiatieven. Zeker waar er directe raakvlakken
zijn. Denk bijvoorbeeld aan de Tijdreiziger, de Groene Delta en de landelijke campagne
45

31 maart 2009
Goed Rioolgebruik in het najaar van 2009. Daar liggen kansen om elkaars
communicatiekracht te benutten.
46

31 maart 2009
6 Programma
In de vorige hoofdstukken zijn de afzonderlijke programmaonderdelen nader toegelicht. In
dit hoofdstuk is het totale uitvoeringsprogramma opgenomen. Paragraaf 6.1 gaat in op de
gemaakte afspraken bij de uitvoering van het programma. In paragraaf 6.2 geven we een
toelichting op het totale programma door de 10 speerpunten. Het totale overzicht is
weggezet in de tabellen in paragraaf 6.3.
6.1 Afspraken
Het waterplan betreft een koepelplan. Het is een plan dat als uitgangspunt dient om in de
komende jaren de gezamenlijke wateragenda vorm te geven.
Kosten
De diverse partijen (waterschappen, waterleidingsbedrijf of gemeente) trekken zelf de in
het uitvoeringsprogramma genoemde projecten. Deze zijn vaak door meerdere partijen
gefinancierd. In het uitvoeringsprogramma zijn de kosten opgenomen van de verschillende
projecten. Deze betreffen alleen onderzoeks- en uitvoeringskosten. De kosten zijn
indicaties. Veel zal afhangen van de uiteindelijke uitwerkingen (plannen, ontwerpen en
ambities). In die zin zijn de aangegeven ramingen ook nog geen toezeggingen van
betrokken partijen. Jaarlijks zullen we aan de hand van een evaluatie van de voortgang
opnieuw afspraken maken over beschikbare middelen en capaciteit.
Samenwerking
Samenwerking tussen de waterpartners is belangrijk. De bestaande stuurgroep, met
bestuurders van de waterpartners, zetten we dan ook voort. Aanvullend zal op
managementniveau overleg plaatsvinden tussen de gemeente en waterschap Aa en Maas.
Naast de externe samenwerking is uiteraard een efficiënte interne samenwerking op het
gebied van water noodzakelijk. De programmaleider water bij de gemeente en de
programmamanager bij waterschap Aa en Maas spelen hierbij een cruciale rol. Door deze
organisatieopzet kunnen ontwikkelingen en kansen vanuit het bredere perspectief van de
verschillende waterpartners worden meegenomen.
Nieuwe afspraken
Op dit moment gelden er verschillende afspraken met gemeenten over beheer- en
onderhoudstaken en verantwoordelijkheden voor het oppervlaktewater. Daarom zullen we
hierover in 2010 nieuwe afspraken maken.
Centraal opslaan basis- en meetgegevens
Informatisering wordt steeds belangrijker. De basis- en meetgegevens worden centraal
opgeslagen zodat alle belanghebbenden van gemeente en waterschap deze basisgegevens
kunnen gebruiken.
Externe communicatie
Na bekendmaking van de gezamenlijke vaststelling door de waterpartners, zal de externe
communicatie van het waterplan projectmatig gericht zijn. Deze wordt daarmee gekoppeld
aan het uitvoeringsprogramma van het waterplan. Op deze manier kunnen we doelgericht
per project bepalen welke partner wat, hoe en naar welke doelgroep communiceert. Voor
de communicatie is 50.000 euro per jaar benodigd.
47

31 maart 2009
6.2 De 10 speerpunten van het waterplan
Het uitvoeringsprogramma is aan de hand van de volgende 10 speerpunten samengesteld:
6.2.1 Speerpunt 1: Per deelgebied een visie op het watersysteem (waterstructuurplan)
Inzicht in het functioneren van het watersysteem.
Knelpunten opsporen en oplossen
In de afgelopen jaren hebben de gemeente en het waterschap gezamenlijk een
watersysteemanalyse uitgevoerd en is het systeem getoetst aan de normen. Tijdens
verschillende workshops hebben gemeente en waterschap pragmatisch gekeken welke
knelpunten er zijn, hoe deze tegen te gaan en hoe kansen benut kunnen worden. Om een
eerste aanzet te maken tot een concreet uitvoeringsprogramma zijn in de bijlage per cluster
de knelpunten uit de workshops gekoppeld aan mogelijke oplossingsrichtingen.
Watersysteemanalyses voor risicobeoordeling
Om echter de stap te maken naar een robuust watersysteem, wil de gemeente niet alleen
mitigerende maatregelen treffen die knelpunten oplossen. De gemeente wil ook adaptieve
maatregelen gaan treffen, vanuit een risicobenadering voor zowel droogte en wateroverlast
als voor waterkwaliteit (zie hoofdstuk 2.1). Om deze risicobenadering uit te voeren is
gedegen inzicht nodig in het functioneren van het watersysteem. Daarom worden de
watersysteemanalyses nader uitgewerkt zodat ook een risicobeoordeling (= kans x gevolg)
mogelijk wordt (maatregel 1.1 uit het uitvoeringsprogramma).
Inzicht in het functioneren van het rioleringsstelsel
In het kader van de rioleringszorg richten we het meetplan “meten in de buis” op
(maatregel 1.3 uit het uitvoeringsprogramma). Doel van dit meetplan is om het
functioneren van het rioleringsstelsel te begrijpen. Echter, de gemeente ’s-Hertogenbosch is
van mening dat het meetplan niet alleen nodig is om inzicht in het rioleringsstelsel te
krijgen, maar ook om het effect van de riolering en overige activiteiten in de stad op het
oppervlaktewater en grondwater inzichtelijk te maken. Vaak wordt ten onrechte
aangenomen dat meten een kostbare aangelegenheid is. In veel rioolstelsels verzamelen we
reeds informatie voor het operationeel beheer van de gemalen. De gemalen bevatten vaak
gegevens, zoals draaiuren en soms ook waterstanden, die we kunnen gebruiken om kennis
over het systeem te vergroten (vullingsgraad, afvoeren). Deze belangrijke informatiebron
wordt bij het opzetten van een meetnet vaak vergeten of onvoldoende benut.
Verontreinigingsbronnen van het oppervlaktewater opsporen
Als het gaat om het beperken van de vuiluitstoot uit de riolering is het uiteindelijke doel het
verbeteren van de oppervlaktewaterkwaliteit. De praktijk leert echter dat veel overstorten
die in theorie een groot knelpunt voor het ontvangende water vormen, in de praktijk geen
problemen opleveren. Nadat het kwantitatief functioneren in beeld is gebracht kunnen we
het meetplan “meten in de buis” uitbreiden met en koppelen aan waterkwaliteitsmetingen
in het oppervlaktewater. Samenwerking met het waterschap is hierbij van belang omdat
het waterschap verantwoordelijk is voor de waterkwaliteit(smetingen). Alle
verontreinigingsbronnen die problemen in het oppervlaktewater veroorzaken brengen we
in beeld. De resultaten van de watersysteemanalyse nemen we mee. Waar mogelijk streven
we een hogere kwaliteit van het wijkwater na (bijvoorbeeld door de aanleg van
natuurvriendelijke oevers). Op wijk- en watergangniveau maken we de ambities inzichtelijk.
48

31 maart 2009
Om een beeld te krijgen van de ontwikkelingen in de gemiddelde waterkwaliteit en
ecologie zetten we de huidige monitoring van de waterkwaliteit (Ebeostad) voort. Jaarlijks
bekijken we de resultaten en evalueren we het monitoringsplan dat we zonodig aanpassen.
Voortgangsrapportage
In 2014 stellen we een voortgangsrapportage op. Deze voortgangsrapportage zal ook een
overzicht van het doelbereik van ‘schoon oppervlaktewater’ moeten bevatten. Dit
doelbereik is gekoppeld aan de streefbeelden die per wijk en watergang worden opgesteld
in het hieronder genoemde waterstructuurplan.
Opstellen waterstructuurplan: een integrale gebiedsgerichte aanpak
Streefbeelden en ambities
Voor het bestaande gebied wil de gemeente ’s-Hertogenbosch samen met het waterschap
in een waterstructuurplan streefbeelden en ambities per wijk en per watergang opstellen
(maatregel 1.2 uit het uitvoeringsprogramma). De ambities beschrijven hoe om te gaan met
wateroverlast, de kwaliteit van het water en de belevings- en recreatieve waarde van het
water, beheer en onderhoud.
De relatie tussen ’s-Hertogenbosch en het ommeland
In het waterstructuurplan wordt aandacht besteed aan de relatie tussen ’s-Hertogenbosch
en het ommeland. Gezien de ontwikkeling van ‘s-Hertogenbosch tot compacte stad is de
verwachting dat deze relatie in de toekomst steeds belangrijker zal worden. De bijzondere
positie van het Centrumgebied en Avenue A2 zullen we hierin meenemen. Uitgangspunt is
dat we de beschikbare ruimte in het watersysteem zoveel mogelijk benutten, met een
robuust watersysteem als leidend principe.
Recreatie
Omdat naar verwachting de druk op het recreatief medegebruik van water zal toenemen,
nemen we recreatie expliciet in het waterstructuurplan mee. In samenwerking met de
Ruimtelijke Structuur Visie (RSV) definiëren we het optimale niveau van de belevings-,
cultuurhistorische- en sociale waarde. Op die manier kunnen we het wijkwater en de
plassen optimaal inrichten voor hun belangrijkste functie.
Uitvoeringsprogramma
Het waterstructuurplan zal een concreet uitvoeringprogramma bevatten. De uitvoering van
deze maatregelen zal starten met de clusters West en Engelen en Maaspoort (tot 2015).
Voor de clusters Binnenstad en Zuid wachten we met de uitvoering van de werkzaamheden
tot na de omlegging van de Zuid-Willemsvaart (na 2015). Mogelijk kunnen we zo werk
met werk combineren.
Verschuiving beheertaken
Tevens is er in het kader van overname stedelijk water een verschuiving van beheertaken
mogelijk. De nieuwe verdeling zullen we met het waterschap moeten afstemmen
(maatregel 1.5 uit het uitvoeringsprogramma). Ook de kosten en kostenverdeling zullen we
opnieuw moeten bezien (ook in relatie tot het baggeren).
49

31 maart 2009
6.2.2 Speerpunt 2: Gebruik beleidsruimte nieuwe wetgeving en geef helderheid in taken partijen
(NBW)
Ontwikkelen beleid regenwater en grondwater
Wie is waarvoor verantwoordelijk
In de Wet Gemeentelijke Watertaken is het takenpakket van de gemeente op het gebied
van afvalwater, regenwater en grondwater ‘verbreed’. Tegelijkertijd ligt er een eigen
verantwoordelijkheid bij de perceelseigenaar voor regenwater en grondwater. De gemeente
gaat hier de komende jaren nadere invulling aan geven door scherp vast te leggen wie
waarvoor verantwoordelijk is, waarbij doelmatigheid en redelijkheid uitgangspunten zijn
(maatregel 2.1 uit het uitvoeringsprogramma). Per wijk wordt bepaald wat van de burger
verwacht mag worden. De gemeente heeft veel beleidsruimte om te bepalen hoe met de
verantwoordelijkheid van particulieren wordt omgegaan, variërend van communicatie tot
het opleggen van maximale hoeveelheden regen- en grondwater die mogen worden
afgevoerd naar het gemeentelijke rioolstelsel. Via communicatie stimuleren we particulieren
en bedrijfsleven tot een ‘andere’ omgang met water op eigen terrein. Een
hemelwaterverordening op termijn sluiten we niet uit. Daarnaast willen de partijen
afspraken maken over een doelmatige verdeling van de beheertaken van het watersysteem
binnen het stedelijk gebied.
Omgaan met regenwater
We nemen aan dat hemelwater schoon genoeg is om zonder voorzieningen te lozen op het
oppervlaktewater. Het waterschap heeft als waterkwaliteitsbeheerder de taak om de
waterkwaliteitseisen van het te ontvangen hemelwater aan te geven, zodat eventuele
zuiveringstrappen hierop gedimensioneerd kunnen worden. Het vertalen van deze
kwaliteitseisen naar maatwerkvoorschriften hoe in specifieke gevallen met regenwater om
te gaan, zullen we nog moeten uitwerken.
Risico´s op wateroverlast door grondwater
De gemeente ’s-Hertogenbosch wil actief aan de nieuwe zorgplicht voor het grondwater
invulling geven door het opstarten van een onderzoek om de risico’s op wateroverlast door
grondwater in beeld te brengen (maatregel 5.5 uit het uitvoeringsprogramma). In het
onderzoek zal de gemeente gericht de grondwaterstanden meten en de ruimte voor
grondwaterstijging bepalen. De monitoring in combinatie met de klachtenregistratie zal
leiden tot inzicht in de omvang en aard van mogelijke problemen. Het oplossen van
problemen op perceelsniveau valt in principe onder verantwoordelijkheid van de particulier
(mits dit redelijk en doelmatig is).
Brede watertoets
De watertoets zetten we vroegtijdig en breed in zodat we kansen optimaal kunnen
benutten (maatregel 2.2 uit het uitvoeringsprogramma). Hierbij nemen we naast
waterkwantiteit (bergingsopgave) alle waterhuishoudkundige thema’s mee (o.a. schoon
water, afvalwater, regenwater, overtollig grondwater en beheer).
Watercontract
De gemeente en de waterschappen hebben de intentie om bij kleine inbreidingen of
nieuwbouwprojecten een watercontract in te zetten (maatregel 2.3 uit het
uitvoeringsprogramma). Het watercontract is een boekhoudkundig systeem waarin de
hoeveelheid waterberging geregistreerd wordt. Het primaire doel is om ervoor te zorgen
dat de wateroverlast niet toeneemt bij extra verharding. Wanneer extra oppervlaktewater
50

31 maart 2009
nodig is om wateroverlast te voorkomen, wordt dit gerealiseerd. Echter, niet in alle gevallen
is de aanleg van extra water noodzakelijk of de enige manier om wateroverlast te
voorkomen. Ook andere oplossingen mogen niet worden uitgesloten, waarbij afwenteling
op andere gebieden moet worden voorkomen.
6.2.3 Speerpunt 3: Klimaatsadaptieve stadsontwikkeling
Inrichten van water en adaptief bouwen in nieuw stedelijk gebied
In nieuw stedelijk gebied richten we het watersysteem meteen op een duurzame
klimaatrobuuste wijze in. Niet alleen het inrichten van water, ook een andere wijze van
bouwen kan een oplossing zijn (adaptief bouwen). Hierbij denken we aan het ophogen van
(nieuwbouw)gebieden, een directe afvoer naar de beken en het infiltreren van regenwater.
De kansen voor waterberging op particulier terrein worden benut. Hierbij kan men denken
aan sedumdaken, beperking verharding tuinen, dakgoten, bassins en/of regentonnen
(water op het dak, de tuin als spons). Gemeente en waterschap zitten gezamenlijk in een
provinciale werkgroep om innovatief groen, zoals gras- of sedumdaken te stimuleren. In
het openbaar gebied kunnen we waterpleinen of doorlatende verhardingen inzetten. De
waterpartners realiseren zich dat voor elke inbreiding of nieuwbouw een grondige analyse
en maatwerk nodig is.
De te herstructureren gebieden bieden kansen om bestaande kwetsbare riolerings- en
watersystemen om te bouwen tot een klimaatrobuust systeem.
Opstellen inspiratieboek
De gemeente ’s-Hertogenbosch vindt het belangrijk dat duidelijk richting particulieren en
projectontwikkelaars wordt aangegeven hoe ze het beste met water kunnen omgaan.
Omdat dit per wijk verschillend is, is het belangrijk dat we de richtlijnen per wijk opstellen.
Om ontwerpers en burgers te stimuleren creatief en adaptief met water om te gaan, zullen
gemeente en waterschap een inspiratieboek opstellen (maatregel 3.1 uit het
uitvoeringsprogramma).
6.2.4 Speerpunt 4: Water maakt ’s-Hertogenbosch mooi
Inrichtingsvisie
Inrichtingsvisie Zuid- Willemsvaart
Het huidige tracé van de Zuid-Willemsvaart krijgt na 2014 een andere bestemming. Voor
de recreatievaart kan de Zuid-Willemsvaart echter een belangrijke ader blijven. De
gemeente ’s-Hertogenbosch stelt een inrichtingsvisie op (maatregel 4.1, uit het
uitvoeringsprogramma) om te bepalen wat er met het huidige stuk kanaal in de binnenstad
gebeurt (inrichting, kunstwerken, beheer & onderhoud). Bij de invulling betrekt de
gemeente haar burgers nauw.
Herziening van het WATAK akkoord
Omdat de huidige vaart na 2014 niet langer het eigendom van Rijkswaterstaat is, wordt
het WATAK akkoord herzien. In dit akkoord zijn de aan en af te voeren hoeveelheid water
in de Zuid-Willemsvaart door Rijkswaterstaat vastgelegd vanuit hun verantwoordelijkheid
ten aanzien van de waterkwantiteit. Door de verschillende ruimtelijke ontwikkelingen
(lozen van hemelwater) die langs de Zuid-Willemsvaart spelen, is het voor de gemeente
van belang dit akkoord te herzien. Ook voor het waterschap Aa en Maas biedt een
herziening van het WATAK akkoord kansen voor een efficiënter waterbeheer. Daarnaast
biedt de aanleg van het nieuwe tracé van de Zuid-Willemsvaart en de Rosmalense Aa in de
groene geledingszone kansen ter verbetering van het stadswatersysteem van ’s-
Hertogenbosch (zie hoofdstuk 4).
51

31 maart 2009
Tijdelijke mogelijkheden extra wateraanvoer
Aangezien het nog 5 jaar duurt voordat de Zuid-Willemsvaart is omgelegd, onderzoeken
we wat de tijdelijke mogelijkheden zijn voor de Zuid-Willemsvaart ten aanzien van extra
wateraanvoer bij afkoppelen in het kader van geplande ruimtelijke ontwikkelingen
(maatregel 4.2 uit het uitvoeringsprogramma).
Inrichtingsvisie Stads Aa
Ook voor de Stads Aa gaat de gemeente, samen met het waterschap, een inrichtingsvisie
opstellen (maatregel 4.3 uit het uitvoeringsprogramma). Hierin moet duidelijk worden wat
de doelen van de gemeente en waterpartners zijn voor de Stads Aa. De inrichtingsvisie
wordt een integraal plan, met aandacht voor waterkwantiteit, waterkwaliteit, beheer en
onderhoud, beleving en recreatie.
Rosmalense Aa als verbindingszone
Het doel van de Rosmalense Aa is om een goed functionerende ecologische
verbindingszone te realiseren tussen Aa en Maas. De huidige Aa zal worden afgetakt en
met een sifon onder de nieuwe Zuid-Willemsvaart overgaan in de Rosmalense Aa. Hierbij
zullen we de Rosmalense Aa inrichten als licht slingerende beek met vrije afwatering,
stabiele afvoer en voldoende stroming (maatregel 4.4 uit het uitvoeringsprogramma)).
6.2.5 Speerpunt 5: Visie op de ondergrond
De ondergrond in kaart
Meer inzicht in de ondergrond
De gemeente ’s-Hertogenbosch vindt het belangrijk dat het tweede watervoerende pakket
beschikbaar blijft voor hoogwaardige toepassingen (drinkwaterwinning en onttrekking voor
menselijke consumptie). Het gebruik van het grondwater (en de ondergrond) neemt
immers alleen maar toe. De gemeente ’s-Hertogenbosch wil meer inzicht in de ondergrond
om richting te kunnen bepalen. Zij zal daarom een meetnet diep grondwater ontwikkelen
(maatregel 5.1 uit het uitvoeringsprogramma) om voldoende inzicht in het functioneren
van het diepe grondwater te krijgen.
Functies ondergrond
Door de toename van het gebruik van de ondergrond is het nodig om aan de ondergrond
functies toe te kennen. Dit geldt zowel voor het diepe als het ondiepe grondwater. We
zullen hiervoor een visie ontwikkelen (zie maatregel 5.2 uit het uitvoeringsprogramma).
Deze zal effect hebben op het bovengronds bestemmen. Aandachtpunten voor het diepe
grondwater zijn drinkwateronttrekkingen, industriële onttrekkingen voor menselijke
consumptie, KWO en diepte-infiltratie mede in relatie tot bestaande bodemverontreiniging.
Aandachtspunten voor het ondiepe grondwater zijn de verontreiniging in relatie tot
afkoppelen, warmtenetten en ondergronds bouwen.
Masterplannen KWO´s
De gemeente vindt het belangrijk om de plaats en capaciteit van de bronnen voor KWO op
elkaar af te stemmen. Daartoe stelt de gemeente masterplannen KWO’s op (maatregel 5.3
uit het uitvoeringsprogramma). Deze masterplannen zullen onderdeel zijn van een
stadsbrede visie op de energie-infrastructuur. In deze visie wijzen we een aantal gebieden
aan voor de ontwikkeling van grootschalige warmtenetten. De provincie gebruikt de
masterplannen bij de toets op vergunningverlening voor het gebruik van het diepe
grondwater voor KWO.
Bescherming grondwaterkwaliteit
52

31 maart 2009
Daarnaast neemt de gemeente deel aan de door de provincie gestarte onderzoeksprojecten
naar mogelijke bescherming van de grondwaterkwaliteit voor industriële onttrekkingen
voor menselijke consumptie (maatregel 5.4 uit het uitvoeringsprogramma). De gemeente
voorziet hiervoor per locatie maatwerk.
Gemeente verantwoordelijk voor het ondiepe grondwater
Met de veranderde wetgeving is de gemeente verantwoordelijk voor het ondiepe
grondwater. De gemeente wil invulling geven aan deze verantwoordelijkheid door de
risico’s op grondwateroverlast in te schatten en een grondwatermeetnet in te richten om
inzicht te krijgen in de grondwaterstanden (maatregel 5.5 t/m 5.7 uit het
uitvoeringsprogramma). De resultaten van deze onderzoeken betrekken we bij het
opstellen van de visie op de ondergrond.
Zorgplicht grondwater
De gemeente ’s-Hertogenbosch wil actief aan de nieuwe zorgplicht voor het grondwater
invulling geven door het opstarten van een onderzoek om de risico’s op wateroverlast door
grondwater in beeld te brengen (maatregel 5.5 uit het uitvoeringsprogramma). In het
onderzoek zal de gemeente gericht de grondwaterstanden meten en de ruimte voor
grondwaterstijging bepalen. De monitoring in combinatie met de klachtenregistratie zal
leiden tot inzicht in de omvang en aard van mogelijke problemen. Het oplossen van
problemen op perceelsniveau valt in principe onder verantwoordelijkheid van de particulier
(mits dit redelijk en doelmatig is).
6.2.6 Speerpunt 6: Actieve participatie in regionale ontwikkelingen
Een veilig ´s-Hertogenbosch
Deelname in projecten
De gemeente wil actief blijven deelnemen aan projecten ter verbetering van de veiligheid
(maatregel 6.1 uit het uitvoeringsprogramma). Het gaat o.a. om:
- de “Maaswerken” (gereed 2017). Bovenstrooms van de stad worden kaden aan de
Maas aangelegd en wordt het stroombed van de Maas verdiept. Dit wordt o.a. gedaan
om benedenstrooms overstromingen te voorkomen;
- het uitvoeren van de strategische verkenning van IVM-2 (na 2015, trekker
Rijkswaterstaat). De mogelijkheden en effecten van uiterwaardverlaging en de aanleg
van een hoogwatergeul worden onderzocht. Dit zal moeten leiden tot een koepelplan
voor de uitvoering van nieuwe rivierverruimende maatregelen. De uitwerking vindt
plaats binnen het Deltaplan;
- opvolging van het advies van de Deltacommissie (3 september 2008, taak Ministerie
van Verkeer & Waterstaat, uitvoerder Rijkswaterstaat). De Deltacommissie dringt aan
op verdergaande maatregelen, om Nederland voor te bereiden op een hogere
zeespiegel en grotere rivierafvoer als gevolg van klimaatverandering dan tot nu toe voor
de genomen beschermingsmaatregelen was aangenomen. De gemeente vindt het
belangrijk dat de consequenties van dit advies voor ’s-Hertogenbosch z.s.m. worden
onderzocht;
- studie veiligheid Nederland in kaart (VNK). (begin 2009 gereed, trekker
Rijkswaterstaat). Als basis voor de ontwikkeling van nieuwe veiligheidsnormen in het
kader van WaterVeiligheid 21 ste eeuw worden de overstromingsrisico´s in beeld
gebracht. Naar aanleiding van de ROR (Europese Richtlijn OverstromingsRisico’s,
voorheen Europese Richtlijn Hoogwater) vormt de VNK de basis voor het opstellen van
overstromingsrisico-kaarten;
53

31 maart 2009
- Het waterschap heeft het Beheerplan van de waterkeringen 2008-2013 uitgebracht
waarin ze haar wettelijke taak beschrijft om de dijken, ook wel waterkeringen genoemd
en gelegen in een dijkring, te onderhouden en beheren (Wet op de Waterkeringen). ‘s-
Hertogenbosch ligt in dijkring 36. De mate van bescherming die deze dijkring moet
bieden is tot 2009 in heroverweging in de studie “Veiligheid Nederland in Kaart”. De
gemeente ’s-Hertogenbosch zet zich in om het belang van de stad voldoende te
vertegenwoordigen door acceptabele veiligheidsnormen, een combinatie van
dijkverzwaring en compartimentering langs de Hertogswetering (indien nodig) en door
rekening te houden met regionale wensen.
Actief meedenken
Daarnaast wil de gemeente ’s-Hertogenbosch in samenwerking met de waterpartners in de
regio actief meedenken en –werken om mogelijkheden voor schonere en natuurlijkere
beken te benutten en pieken in de afvoer zoveel mogelijk te voorkomen.
Zo participeert de gemeente in regionale projecten als Klimaatbestendig Brabantstad en
Klimaatadaptatie Groene Woud. Het eerste project behelst een gezamenlijk plan van de B5steden
en de provincie voor het klimaatbeleid in Brabant en in de steden in het bijzonder.
Het project omvat zowel energie- als waterprojecten. Gezocht wordt naar gezamenlijke
initiatieven, zoals adaptief bouwen, toepassing van innovatieve waterberging en het
verkoelend effect van water. Het project Groene Woud is erop gericht water vast te
houden in het intrekgebied, dus buiten de beekdalen (maatregel 6.1 uit het
uitvoeringsprogramma).
Groene rivier
De gemeente ’s-Hertogenbosch blijft actief participeren in het project HOWABO
(Hoogwaterbescherming ’s-Hertogenbosch) (maatregel 6.2 uit het uitvoeringsprogramma).
Uit de lopende studie HOWABO is gebleken dat extra bescherming noodzakelijk is als
gevolg van het samenvallen van hoogwaterpieken van de rivier de Maas en de beken de
Aa en de Dommel. Om het gewenste beschermingsniveau voor de stad te realiseren is een
MER uitgevoerd. De voorkeursvariant is een zogenaamde Groene Rivier. De gemeente ’s-
Hertogenbosch past de Groene Rivier ruimtelijk in. Bij hoog water in de beken de Aa en de
Dommel, wordt het water tijdelijk naar twee gebieden geleid, zodat een ‘groene rivier’
ontstaat. Deze waterbergingsgebieden (De Gement en Moerputten) worden gecombineerd
met de realisatie van de Beerze; een robuuste ecologische verbinding tussen Het Groene
Woud en de Loonse en Drunense Duinen naar de Maas. De aanleg en ruimtelijke inpassing
van de Groene Rivier zal ’s-Hertogenbosch beschermen tegen overstromingen met een
kans groter dan 1:150.
Dynamisch beekdal
Het project Dynamisch beekdal (maatregel 6.3 uit het uitvoeringsprogramma) heeft als doel
het water in het Aa-dal tussen Heeswijk-Dinther en ’s-Hertogenbosch meer ruimte te
geven. Hierdoor worden overstromingsproblemen richting ’s-Hertogenbosch verminderd.
Bovendien komen langs de beek ecologische verbindingszones.
Begin 2008 is de Aa in Middelrode aangesloten op een oude meander. De uitvoering van
maatregelen loopt tot omstreeks 2010.
Voorstellen waterstructuurplan
Momenteel onderzoeken de waterpartners en Rijkswaterstaat welke kansen er zijn om
kanaalwater uit de nieuwe Zuid-Willemsvaart te onttrekken voor het doorspoelen van
Empel, Maaspoort en Noord i.p.v. het voedselrijke water uit de Hertogswetering. Een
gemaal bij de toekomstige sluis ter hoogte van Empel kan mogelijk worden ingericht voor
54

31 maart 2009
de aanvoer van kanaalwater of Maaswater richting Empel. Tevens kijken we welke
maatregelen nodig zijn om de waterverdeling in de wijken Maaspoort en Noord te
verbeteren (maatregel 6,4 en 8.6 uit het uitvoeringsprogramma). Deze voorstellen nemen
we mee in het op te stellen waterstructuurplan (zie speerpunt 1 en paragraaf 4.2.1).
Calamiteiten- en evacuatieplan
Tenslotte hebben de gemeente en de waterschappen de ambitie om een gezamenlijk,
afgestemd en geoefend calamiteiten- en evacuatieplan op te stellen (maatregel 6.5 uit het
uitvoeringsprogramma). Indien er toch een overstroming plaatsvindt, het zogenaamde
‘restrisico’, kunnen de gevolgen voor ’s-Hertogenbosch groot zijn. Dijkring 36 wordt op
gevolgen bestudeerd. Het calamiteitenzorgsysteem van het waterschap Aa en Maas wordt
met het gemeentelijk rampenplan afgestemd. Het afgestemde plan wordt vanaf 2009 om
de drie jaar getest door een gezamenlijke overstromingsoefening in ’s-Hertogenbosch.
6.2.7 Speerpunt 7: Benutten van kansen in het watersysteem voor de energieneutrale stad
Innovatieve pilots
De gemeente ‘s-Hertogenbosch wil kansen in het watersysteem voor een energieneutrale
stad, zoals in paragraaf 3.5.1 zijn benoemd, benutten en actief meedenken en –werken aan
innovatieve pilots. (maatregel 7.1 uit het uitvoeringsprogramma).
Een van deze innovatieve pilots is reeds door waterschap Aa en Maas gestart (maatregel
7.2 uit het uitvoeringsprogramma). In deze pilot wordt nader onderzocht of innovatieve
energiewinning in de RWZI’s mogelijk is.
6.2.8 Speerpunt 8: Uitvoeren van maatregelen uit het Stroomgebiedbeheerplan
Verbeteren ecologie en waterkwaliteit
In het kader van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) zijn in gebiedsprocessen
afspraken gemaakt over de kwaliteit van de Maas, de beken (Aa, Dommel, Dieze) en
waterlopen (Luisbroekse Wetering, Hoefgraaf, Hertogswetering, Nieuwe Vliet) om daarin
ecologie en waterkwaliteit te verbeteren. Het betreft maatregelen als de aanleg van
ecologische verbindingszones en de vispassage bij Creveceour, die binnen de Groene Delta
zullen worden uitgevoerd (maatregelen 8.1 t/m 8.5 uit het uitvoeringsprogramma). Voor
een aantal maatregelen (vispassage, inrichtingsmaatregelen landschapspark Diezemonding
en Kampenlandschap Coudewater) is subsidie verleend aan gemeente en waterschap,
onder de voorwaarde dat alle maatregelen uit deze subsidiepot (synergie) voor 2015 zijn
uitgevoerd. Ook een aantal maatregelen voor de wijk West behoren tot dit
synergieprogramma. De maatregelen voor de wijk West zijn terug te vinden onder
speerpunt 10. Het onderzoek naar de optimalisatie van het stedelijk watersysteem in
Noord, ook een KRW-maatregel, is terug te vinden bij speerpunt 6 en wordt meegenomen
in het op te stellen waterstructuurplan (zie speerpunt 1).
6.2.9 Speerpunt 9: Uitvoeren overige maatregelen uit de waterprogramma’s van het
gebiedsproces
Activiteiten waterschap
Het waterschap gaat de natte natuurparel Moerputten aanpakken en de natuurwaarden
versterken (maatregel 9.1 uit het uitvoeringsprogramma).
Tijdens de GGOR studie natuur en GGOR studie landbouw (maatregel 9.2 uit het
uitvoeringsprogramma) gaat het waterschap het gewenste grondwaterregime in het
buitengebied bepalen.
55

31 maart 2009
Het waterschap gaat nieuwe peilbesluiten Koningsvliet en Hertogswetering opstellen
(maatregel 9.3 uit het uitvoeringsprogramma).
6.2.10 Speerpunt 10: Werken aan water in West (de schop in de grond)
Analyse vertaald naar maatregelen
Voor het cluster West en Engelen zijn de oplossingsrichtingen uit de watersysteemanalyse
al concreter in beeld gebracht en vertaald naar mogelijke maatregelen. Deze zijn vastgelegd
in een inrichtings- en beheersvisie. Ten aanzien van de waterkwaliteit is een aantal
knelpunten gesignaleerd. De visie resulteerde in een zestal maatregelen die de
gesignaleerde knelpunten oplossen.
Deze zogenaamde ‘no regret’ maatregelen worden in de komende planperiode uitgevoerd.
Met de vergroting van de bergingscapaciteit is reeds een aanvang gemaakt (maatregel 10.2
uit het uitvoeringsprogramma). De overige (kwaliteits)maatregelen bestaan o.a. uit het
maken van een nieuwe inlaat voor West, het ontkoppelen van de hooggelegen zandrug in
de dorpskern Engelen, baggeren in de dorpskern Engelen en het afkoppelen van stedelijke
verhardingen in West (maatregelen 10.1, 10.3 t/m 10.6). Een deel van deze maatregelen
valt onder de maatregelen uit het Stroomgebiedbeheerplan, waarvoor KRWsynergiesubsidie
is verkregen (zie speerpunt 8).
6.3 Uitvoeringsprogramma
Het totale uitvoeringsprogramma is samengevat in de navolgende tabel. Hierin zijn per
speerpunt de kosten en de kostenverdeling tussen gemeente en waterschap opgenomen.
De financiering van enkele maatregelen uit het uitvoeringsprogramma zal waterschap Aa
en Maas integraal afwegen in de voorjaarsnota van juni. Het gaat om maatregelen voor het
stedelijk watersysteem, de KRW synergiegelden en communicatie (speerpunten 1, 3 en 10).
Enkele maatregelen behoeven een nadere uitwerking. Dit zal in het planproces verder
worden uitgewerkt. Het uitvoeringsprogramma wordt daarom jaarlijks bijgesteld, waarbij
de voortgang van projecten en de financiële consequenties worden geëvalueerd.
Speerpunt Maatregel Trekker Betrokken afdeling
gemeente
1. Visie op het watersysteem
Uitvoerings
jaren
Totale kosten Verdeling
euro's/ex BTW gemeente/waterschap
1.1 Studie functioneren watersysteem Gemeente IB, GRP 2009-2010 250.000 50%/50%
1.2 Opstellen waterstructuurplan Gemeente MIL Water 2010-2011 150.000 50%/50%
1.3 Opstellen en uitvoeren meetplan spoor 3, uit
OAS Oijen
1.4 Informatisering: opslag en verwerking
basisgegevens (afval- en hemelwater)
1.5 Uitvoeren beheertaken. Baggeren (rekening
houdend met doorlooptijd van 15 jaar)
Gemeente IB, GRP 2014-2015 325.000 50%/50%
Gemeente IB, GRP 2009-2010 100.000 100%/0%
2010-2015 20.000/jr
Waterschap
Aa en Maas
2. Gebruik beleidsruimte nieuwe wetgeving en geef helderheid in taken partijen (NBW)
2.1 Ontwikkelen beleid regenwater en
grondwater (beleidsruimte nieuwe
wetgeving)
BOR 2009-2015 900.000,-/jr 37%/63%
Gemeente MIL Water 2010-2011 Personele inzet 50%/50%
2.2 Brede watertoets Gemeente MIL Water 2009-2015 Personele inzet 50%/50%
56

Speerpunt Maatregel Trekker Betrokken afdeling
gemeente
31 maart 2009
Uitvoerings
jaren
Totale kosten Verdeling
euro's/ex BTW gemeente/waterschap
2.3 Waterbank/contract Gemeente MIL Water 2009 Personele inzet 50%/50%
3. Klimaatsadaptieve stadsontwikkeling
3.1 Opstellen inspiratieboek Gemeente MIL Water 2009-2010 50.000 50%/50%
4. Water maakt ’s-Hertogenbosch mooi
4.1 Opstellen inrichtingsvisie huidig ZWvrt,
inclusief WATAK
4.2 Onderzoek tijdelijke mogelijkheden ZWvrt
vooruitlopend op omlegging.
Gemeente SBO 2009-2010 Personele inzet 50%/50%
Gemeente MIL/IB/BOR 2009-2010 Personele inzet 50%/50%
4.3 Opstellen inrichtingsvisie Stads Aa Gemeente ORV/ROS 2011-2012 Personele inzet 50%/50%
4.4 Inrichting Rosmalense Aa/omlegging Gemeente ORV 2009-2015 11.000.000 conform convenant
ZWV
5. Visie op de ondergrond
5.1 Ontwikkelen meetnet kwant diep
grondwater
Gemeente MIL Bodem 2009-2010 200.000 100%/0% +
pers.inzet
Brabant water
5.2 Visie op ondergrond Gemeente MIL Bodem 2009-2010 25.000 100%/0% +
pers.inzet
Brabant water
5.3 Opstellen masterplannen (indien nodig) Gemeente MIL Bodem 2009 pm
5.4 Participatie in provinciale projecten ter
bescherming grondwaterkwaliteit
5.5 Onderzoek risico’s gw overlast (enquete,
grondwatergegevens)
Provincie MIL Bodem 2009-2015 Personele inzet
Gemeente IB/BRP* 2010 145.000
nvt
100%/0%
5.6 Inrichten ondiep grondwatermeetnet Gemeente IB, GRP* 2011 150.000 100%/0%
5.7 Grondwaterstudie (meten) Gemeente IB/GRP* 2012-2015 50.000/jr 100%/0%
6. Actieve participatie in regionale ontwikkelingen
6.1 Participatie en evt onderzoek Deltacommissie
(Maas) Participatie en evt onderzoek Klimaat
adaptief Brabant en andere regionale
processen/projecten
Provincie/Ri
jk
MIL Water/Energie 2009-2015 20.000/jr 100%/0%
6.2 Uitvoering HoWaBo Waterschap ORV 2009-2011 23.000.000 0%/100%
6.3 Dynamisch Beekdal Waterschap ORV 2009-2015 12.700.000 0%/100%
6.4 Maatregelen Noord/Maaspoort agv
omlegging ZW-Vrt
Gemeente MIL Water 2009-2015 pm
6.5 Update calamiteiten- en evacuatieplan Gemeente BOR 2010 Personele inzet
7. Benutten van kansen watersysteem voor de energieneutrale stad
7.1 Innovatiebudget energie Gemeente MIL Energie 2009-2015 15.000 /jr 65%/35%,
personele inzet
Brabant water/De
Dommel
7.2 Aanpak RWZI (mogelijk met energiewinning) Waterschap MIL Energie/ Water 2010-2011 pm
57

Speerpunt Maatregel Trekker Betrokken afdeling
gemeente
8 Uitvoeren van maatregelen uit het Stroomgebiedbeheerplan
31 maart 2009
Uitvoerings
jaren
Totale kosten Verdeling
euro's/ex BTW gemeente/waterschap
8.1 Aanleg EVZ Dieze, vlgs 1 e SGBP Waterschap ORV 2009-2010 175.000 25%/25% + 50%
provincie
8.2 Aanleg EVZ Henriettekanaal, vlgs 1 e SGBP Waterschap ORV 2011-2015 60.000 pm, met subsidie
provincie
Beheer en onderhoud
8.3 Aanleg EVZ Luisbroeksche
Wetering/Hedikhuizensche Maas, vlgs 1e SGBP
Beheer en onderhoud
8.4 Aanleg EVZ Nieuwe
Vliet/Hoefgraaf/Hertogswetering, vlgs 1e SGBP
Beheer en onderhoud
8.5 Programma Waterlichaam Dieze vlgs SGBP
waaronder: vispassage Creveceour,
Landschapspark Diezemonding,
Inrichtingsvisie wijkwater West en
Kampenlandschap Coudewater
8.6 Onderzoek optimalisatie stedelijk
watersysteem Noord volgens 1 e SGBP
Waterschap ORV 2009 SGBP 2010-
2015 gereed
Waterschap ORV 2009 SGBP 2010-
2015 gereed
Gemeente ORV/IB/ Milieu
Water
9 Uitvoeren overige maatregelen uit de waterprogramma’s van het gebiedsproces
2009-2015 5.745.000,
waarvan 3,4
miljoen onder
speerpunt 10
Gemeente IB GRP* 2010 kosten zitten
onder speerpunt
1.1.
29%/28% met 17%
bijdrage provincie, 18
% subsidie en 8%
derden
50%/50%
9.1 Natte natuurparel Moerputten; planvoming Waterschap ORV/MIL Water 2009-2015 265.000 0%/100%
9.2 GGOR natuur (Moerputten/Vlijmens
Ven/Gement/Bossche Broek)
Waterschap ORV/MIL Water 2009 Personele inzet 20%/80%
9.3 GGOR landbouw Waterschap ORV/MIL Water 2010 Personele inzet 20%/80%
9.4
Opstellen peilbesluiten Koningsvliet en
Hertogswetering
10. Werken aan water in West (de schop in de grond)
Waterschap ORV/MIL Water 2011 Personele inzet 20%/80%
10.1 Realiseren nieuwe inlaat Waterschap 2010-2011 400.000 0%/100%
10.2 Vergroten bergingscapaciteit West Gemeente IB 2009 2.000.000 reeds in uitvoering
met subsidie Senter
Novem
10.3 Onderhoud duiker vaker Gemeente BOR, GRP* 2009-2015 100.000 100%/0%
10.4 Ontkoppelen zandrug Engelen Waterschap IB 2012-2015 1.250.000 30%/70%
10.5 Waar mogelijk afkoppelen West Gemeente IB 2012-2015 2.500.000 Afkoppelsubsidie Aa
en Maas 2 euro/m2
58

Speerpunt Maatregel Trekker Betrokken afdeling
gemeente
10.6
31 maart 2009
Uitvoerings
jaren
Totale kosten Verdeling
euro's/ex BTW gemeente/waterschap
Integraal programma beheer en onderhoud Gemeente BOR 2009-2010 25.000 100%/0%
Samenwerking en organisatie
A Stuurgroep waterpartners Gemeente MIL Water 2009-2015 Personele inzet 50%/50%
B Overleg management ws-gem Gemeente MIL Water 2009-2015 Personele inzet 50%/50%
C Voortzetting programmacoördinator Gemeente MIL Water 2009-2015 Personele inzet 50%/50%
D Communicatie Gemeente MIL Water 2009-2015 50.000/jr 50%/50%
59

31 maart 2009
I Stedelijk water per wijk
Tijdens de watersysteemanalyses is onderscheid gemaakt in vijf clusters van wijken
(Figuur.1): West en Engelen, Binnenstad, Maaspoort en Noord, Zuid en Rosmalen.
Figuur.1: Indeling van de afwaterende eenheden in clusters van wijken
Voor de clusters is in de afgelopen jaren een watersysteemanalyse uitgevoerd en is het
systeem getoetst aan de normen. Tijdens verschillende workshops hebben gemeente en
waterschap gezamenlijk en pragmatisch gekeken hoe knelpunten tegen te gaan en kansen
te benutten. Hieruit zijn mogelijke oplossingsrichtingen naar voren gekomen. De resultaten
van deze workshops zijn hierna allereerst algemeen en vervolgens per cluster weergegeven.
60

31 maart 2009
Algemeen
De watersysteemanalyse heeft laten zien dat het stedelijk watersysteem wat betreft
wateroverlast voldoet aan de normen, dit betekent dat er geen locaties zijn die overmatig
te kampen hebben met wateroverlast als gevolg van tekort aan oppervlaktewater.
In 2006 t/m 2008 viel op dat het watersysteem van ’s-Hertogenbosch een aantal maal
negatief in het nieuws is geweest met problemen in de waterkwaliteit en ecologie. Zo zijn
er persberichten uitgegaan over vissterfte, botulisme, de aanwezigheid van purperzwavelbacteriën
en drijflagen met cyanobacteriën ofwel blauwalg. Dit zijn, met de
klachtenregistratie van de gemeente en het waterschap, belangrijke aanwijzingen dat het
watersysteem kwalitatief nog niet naar wens functioneert.
Normoverschrijdingen in de (stads)wateren van ’s-Hertogenbosch worden vooral gevonden
voor stikstof, fosfaat, koper, nikkel, zink en zuurstof. Nutriënten zijn het grootste
aandachtspunt - omdat de KRW daar strengere eisen in stelt - en de zuurstofhuishouding.
Uit een onderzoek van het waterschap Aa en Maas blijkt dat hormonen en medicijnen via
de lozing van afvalwater door bijv. ziekenhuizen en seniorenhuizen, in het
oppervlaktewater terechtkomen.
Het regionale hoofdwatersysteem van ’s-Hertogenbosch is aanzienlijk slechter van kwaliteit
dan de wijkwateren. Momenteel hebben de wijkwateren dan ook een positief effect op de
waterkwaliteit van het hoofdwatersysteem. De hoofdwateren hebben echter een betere
zuurstofhuishouding dan de wijkwateren.
De ecologische toestand van de wateren in ’s-Hertogenbosch verschilt sterk per wijk.
Knelpunten hebben te maken met de oeverinrichting en het steile onderwatertalud,
aanwezigheid van drijflagen en de afwezigheid van waterplanten of kritische soorten. De
hoge nutriëntenwaarden zorgen ervoor dat we veelal hetzelfde beeld te zien aan
plantensoorten.
De (zandwin)plassen in ’s-Hertogenbosch zijn voldoende van kwaliteit en enkele geïsoleerd
gelegen plassen gaan zelfs richting de beoordeling goed. De zwemwaterplas De Zuiderplas
heeft te kampen met blauwalg.
61

31 maart 2009
West en Engelen
Het cluster West en Engelen bestaat uit de volgende wijken:
- West;
- Wolfsdonken Laag;
- Wolfsdonken Hoog;
- Haverleij;
- Wuivenhaard;
- Engelen;
- De Vutter.
Huidige situatie
Watersysteem
Op dit moment hebben de stadsdelen ten westen van de Dieze en het Henriëttekanaal
twee strikt gescheiden watersystemen. Wijksysteem West ligt ten zuiden van de A59 en
beslaat het Paleiskwartier, Boschveld, Willemspoort, Deuteren, de Schutskamp en de
Kruiskamp. Wijksysteem Engelen ligt ten noorden van de A59 en omvat de Vutter, Kom
Engelen en de Haverleij. Beide systemen vormen een aaneenschakeling van deelsystemen.
Deze aaneenschakeling is historisch gegroeid en is in hoofdzaak gericht op peilbeheersing.
De op zich ingenieuze, maar niet optimale deelsystemen zijn slechts deels afgestemd op de
gebiedseigen kenmerken.
Figuur 2 Watersysteem van cluster West en Engelen
62

31 maart 2009
In wijksysteem Engelen wordt vanuit de Dieze water via gemaal Engelen ingelaten in het
systeem van De Vutter. Hiermee wordt het watersysteem van zowel De Vutter als Engelen
op peil gehouden. Via De Vutter wordt het water via een duiker naar Engelen aangevoerd.
De afwatering van De Vutter en Engelen is complex. De Vutter watert via een beweegbare
stuw 117 MRB af naar het deelsysteem Wuyvenhaerd. Daarnaast watert het systeem van
de Vutter via een vaste stuw af op het systeem van Haverleij. Engelen watert via een stuw
en sifon af op het systeem van Wuyvenhaerd.
Wuyvenhaerd watert via drie stuwen af op het omliggende watersysteem. Ook Haverleij
watert via een stuw af op het omliggende watersysteem.
In de dorpskern van Engelen ligt een hogere zandrug, waar het watersysteem doorheen
stroomt. Deze infiltratiezone maakt dat het systeem als het ware 'lek' is. Dit is illustratief
voor de beperkte afstemming van het watersysteem met de natuurlijke situatie. Verder
wordt ook dit wijksysteem via een inlaatgemaal gevoed met Diezewater. Hoewel
doorstroming hier wèl onder vrij verval plaats vindt, lijkt de aanvoersloot te klein om de
dorpskern van voldoende water te voorzien.
Het watersysteem van West en Wolfsdonken hoog en laag bestaat uit een netwerk van
relatief brede watergangen en singels. Het watersysteem is onderhevig aan wegzijging en
dient op de meeste plaatsen op peil te worden gehouden. Zowel de in- als uitlaat van water
geschiedt via het gemaal Boschveld. De Dieze zorgt voor de aanvoer en ontvangt het
overtollig water vanuit West. De deelsystemen Wolfsdonken Hoog en Laag wateren direct
af op West. Het watersysteem van Wolfsdonken Hoog wordt op peil gehouden met een
opvoergemaal aan de Oude Vlijmensche weg, de afwatering vindt plaats via een zeer
lange, gedeeltelijk verstopte duiker (situatie 2006) onder de Oud-Vlijmensche weg door, op
Wolfsdonken Laag. Wolfsdonken Laag watert via twee stuwen (kruising
Rijzertlaan/Gouverneur v.d. Bogaerdesingel en nabij afrit ’s-Hertogenbosch-West) af op het
watersysteem van afwateringseenheid West.
Wijksysteem West houdt geen rekening met de natuurlijke afwateringsrichting van
zuidoost naar noordwest. In plaats daarvan wordt het water hier continu rondgepompt met
behulp van een opvoergemaal. Hierdoor is er nauwelijks sprake van waterverversing.
Watertekorten worden aangevuld met voedselrijk water uit de Dieze. Bij wateroverschotten
fungeert het inlaatpunt als uitlaatpunt.
Knelpunten
Aan de hand van zes thema's zijn in onder staande kaart en tabel de belangrijkste
kenmerken en knelpunten weergegeven. De letters in de kaart corresponderen met de
codes in de tabel.
63

31 maart 2009
Figuur 3 Knelpunten en kenmerken in West en Engelen
64

31 maart 2009
Tabel 1 Knelpunten, kenmerken en bijbehorende mogelijke maatregelen in West en Engelen
Code Categorie Knelpunt Kenmerk Maatregel
A Oppervlaktewater Beide watersystemen zijn maar deels gebaseerd
op de natuurlijke afwateringssituatie.
B Waterkwaliteit Wijksysteem West heeft een (gecombineerd)
in- en uitlaatpunt; dit leidt tot een slechte
doorstroming waardoor de ecologische en
belevingswaarde laag is
C Oppervlaktewater Het oppervlaktewaterstelsel in West heeft
(te) sterke peilstijgingen bij extreme neerslag
(zie ook G).
D Oppervlaktewater De duiker ter hoogte van de Weidonklaan is
een hydraulisch knelpunt en zorgt voor
onderhoudsprobiemen.
E Waterkwaliteit Wijksysteem Engelen kent aanvoertekorten
en een onvoldoende waterverdeling,
waardoor de ecologische en belevingswaarde
laag is
F Rioolstelsel De riolering bestaat grotendeels uit een
gemengd stelsel met bijbehorende
vuiluitworp (betreft alleen West, niet
Engelen).
G Rioolstelsel Sterke peilstijgingen in West verhinderen een
vrije uitstroom bij hevige regenval (zie C).
Realiseren nieuwe inlaat ter hoogte van de wijk
Boschveld.
Vergroten van de bergingscapaciteit van het
stedelijke watersysteem in West.
Vaker onderhoud om het hydraulisch knelpunt
van de duiker te beperken. Na vergroting van
de bergingscapacteit Boschveld wordt getoetst
of duiker nog steeds knelpunt vormt.
Ontkoppelen van de hooggelegen zandrug in
de dorpskern van Engelen, incl.baggeren in de
dorpskern van Engelen en het opstellen van
een baggerprogramma.
Waar mogelijk afkoppelen van stedelijke
verharderingen in stadsdeel West.
Vergroten van de bergingscapaciteit van het
stedelijke watersysteem in West.
H Rioolstelsel Het rioolstelsel in West is zwaar belast. Studie naar risico's wateroverlast agv zwaar
belast rioolstelstel en mogelijke maatregelen.
J Waterkwaliteit Het inlaatwater uit de Dieze is voedselrijk,
waardoor niet voldaan wordt aan de
basiskwaliteit.
K Waterkwaliteit Delen van het oppervlaktewater zijn
permanent bedekt met drijflagen; (in
Engelen), waardoor vissterfte en
stankoverlast optreedt.
L Waterkwaliteit In West is vissterfte een terugkerend
probleem.
M Waterkwaliteit De kwaliteit van de waterbodem in Kom
Engelen is vermoedelijk slecht.
N Inrichting, beheer
en onderhoud
Ontwerp en beheer zijn onvoldoende op
elkaar afgestemd, er ontstaan op termijn
onderhoudsproblemen in Westerpark en
Haverleij doordat waterlopen onvoldoende
bereikbaar zijn voor kranen.
O Inrichting, beheer
Wijksysteem Engelen heeft een achterstand in
en onderhoud
het baggeronderhoud.
P Inrichting, beheer
Ecologisch oeverbeheer is weinig specifiek en
en onderhoud
ongevarieerd.
Q Waterbeleving West kenmerkt zich door sobere en strakke
waterlopen (tijdsbeeld van de wijk);
R Waterbeleving In delen van West en Engelen zijn
watergangen slecht zichtbaar door
oeverbegroeiing;
S Waterbeleving Haverleij en Westerpark kenmerken zich door
hun moderne vormgeving.
T Ruimte voor water Wijksysteem West voldoet voor de bestaande
situatie. Stedelijke verdichting vraagt om
meer oppervlaktewater, dit is een knelpunt is
stedelijke (her)ontwikkelinggebieden.
U Ruimte voor water De bergingscapaciteit van het
wijkwatersysteem Engelen is op orde
(klimaatbestendig).
Realiseren nieuwe inlaat ter hoogte van de wijk
Boschveld, waardoor meer doorstroming
mogelijk is.
Verbeteren van de doorstroming door o.a.
ontkoppelen van de hooggelegen zandrug in
de dorpskern van Engelen.
Een nieuwe inlaat ter hoogte van de wijk
Boschveld, waar mogelijk afkoppelen van
stedelijke verhardingen in stadsdeel West.
Ontkoppelen van de hooggelegen zandrug in
de dorpskern van Engelen, in combinatie met
baggeren van de dorpskern van Engelen en het
opstellen van een baggerprogramma.
Opstellen van een integraal programma voor
het beheer en onderhoud van de totale
openbare ruimte, inclusief het stedelijk water.
In West regenwater uit stedelijke (her)-
ontwikkelingsgebieden vasthouden.
65

31 maart 2009
Mogelijke maatregelen en oplossingsrichtingen
Tijdens de workshops zijn voor alle clusters mogelijke oplossingsrichtingen in kaart
gebracht. Voor het cluster West en Engelen zijn deze oplossingsrichtingen al concreter in
beeld en vertaald naar mogelijke maatregelen. De maatregelen die een knelpunt oplossen,
zijn in Tabel 2 opgenomen. De tabel geeft een overzicht van deze maatregelen, inclusief
trekkers en partners.
Tabel 2 Overzicht van de mogelijke maatregelen in Cluster West en Engelen
Code nr Maatregel Trekker Afdeling Partners Uitwerking
in plan
Cluster West & Engelen
WE_ 1 Realiseren nieuwe inlaat ter hoogte van de wijk Boschveld. ws gem (IB)
WE_ 2 Vergroten van de bergingscapaciteit van het stedelijke watersysteem in West. gem IB/MIL
WE_ 3 Vaker onderhoud om het hydraulisch knelpunt van de duiker te beperken. Na vergroting van de
bergingscapacteit Boschveld wordt getoetst of duiker nog steeds knelpunt vormt.
gem IB
WE_ 4 Ontkoppelen van de hooggelegen zandrug in de dorpskern van Engelen, incl.baggeren in de
dorpskern van Engelen en het opstellen van een baggerprogramma.
gem BOR
WE_ 5 Waar mogelijk afkoppelen van stedelijke verharderingen in stadsdeel West. gem IB
WE_ 6 Studie naar risico's wateroverlast agv zwaar belast rioolstelstel en mogelijke maatregelen. gem IB
WE_ 7 Opstellen van een integraal programma voor het beheer en onderhoud van de totale openbare
ruimte, inclusief het stedelijk water.
gem BOR
WW_ 8 Uitvoering KRW maatregelen wijkwater West gem MIL/IB ws SGBP
Naast de maatregelen uit de tabel zijn er tijdens de workshop voor West en Engelen enkele
oplossingsrichtingen genoemd, die gelet op de ontwikkelingen in het gebied, mogelijk
interessant zijn. Tijdens de vervolgstudies worden deze oplossingsrichtingen op effectiviteit
en haalbaarheid onderzocht:
- Verhogen van de gebruiks- en belevingswaarde van het oppervlaktewater (realisatie 1e
helft 2008);
- In West regenwater uit stedelijke (her)- ontwikkelingsgebieden vasthouden, zodat zo
weinig mogelijk Diezewater van mindere kwaliteit hoeft te worden ingelaten;
- Benutten van de bergingscapaciteit van watersysteem Engelen-Haverleij door
watersysteem West hier via een onderdoorgang onder de A59 aan te koppelen;
- Aantakken van de Bossche Sloot op het stedelijk watersysteem;
- Monitoren van het rioolstelsel in West (meten in de buis), o.a. om de
storingsgevoeligheid van de riolering inzichtelijk te maken;
- Rioolverzwaring Kooikersweg (uitvoering gepland 2009).
66

31 maart 2009
Maaspoort en Noord
Het cluster Maaspoort en Noord bestaat uit de volgende wijken:
- Maaspoort;
- Noord;
- IJzeren Vrouw;
- Empel Noord;
- Empel Zuid.
Huidige situatie
Watersysteem
Vanuit het buitengebied wordt water via het gemaal Empel Oost ingelaten in het systeem
van Empel-Noord. Een groot deel van dit water wordt door een tweede gemaal
(Meerwijkweg), gelegen tussen Empel-Noord en Maaspoort, verpompt naar het systeem
van Maaspoort. Daarnaast wordt een deel van het inlaatwater en overtollig regenwater via
een stuw afgevoerd naar Empel-Zuid. Empel-Zuid watert via stuwen af op zowel het
systeem van Noord als de Groote Wetering/Nieuwe Vliet.
Figuur 4 Watersysteem van Maaspoort en Noord
Het watersysteem van Maaspoort ontvangt een zo goed als constante aanvoer van water
vanuit Empel-Noord. Hiermee wordt het watersysteem op peil gehouden en wordt de
67

31 maart 2009
sterke wegzijging ruimschoots gecompenseerd. Afwatering vindt plaats via een
beweegbare stuw (stuw Maaspoort) op het systeem van Noord.
Deelwatersysteem ’s-Hertogenbosch-Noord ontvangt water vanuit Maaspoort, IJzeren
Vrouw en Empel. Hiermee wordt het systeem op peil gehouden. De afwatering vindt via
een beweegbare stuw plaats op de Groote Wetering/Nieuwe Vliet ten noordwesten van de
Rosmalense Plas.
De IJzeren Vrouw is een niet-geïsoleerde plas waar omliggende verhard oppervlak direct op
afwatert. Ook een relatief klein deel van het verharde oppervlak van de wijken Bartjes en
de Vliert voeren af naar de IJzeren Vrouw. Via een stuw vindt afwatering plaats op het
systeem van Noord.
In Empel, Maaspoort en Noord is het watersysteem van lieverlee verknoopt en
'gekunsteld'. Het houdt geen rekening met de natuurlijke eigenschappen van de
verschillende deelgebieden, noch met de natuurlijke afwateringsrichting van oost naar
west.
Knelpunten
Aan de hand van zes thema's zijn in onder staande kaart en tabel de belangrijkste
kenmerken en knelpunten weergegeven. De letters in de kaart corresponderen met de
codes in de tabel.
Figuur 5 Knelpunten en kenmerken in Maaspoort en Noord
68

31 maart 2009
Tabel 3 Knelpunten, kenmerken en mogelijke oplossingsrichtingen in Maaspoort en Noord
Code Categorie Knelpunt Kenmerk Oplossingsrichting
A Oppervlaktewater De afwatering is tegennatuurlijk, van oudsher
watert het gebied af van oost naar west op de
Dieze;
B Oppervlaktewater Er is onvoldoende toevoer en doorstroming van
het oppervlaktewater;
C Oppervlaktewater Het ontwerp van de watergangen is niet
afgestemd op gebiedskenmerken van kwel en
infiltratie;
D Oppervlaktewater De wielen en plassen vormen geen onderdeel
van het wijkwatersysteem.
E Rioolstelsel Het stelsel is voor driekwart gemengd. Een
kwart is verbeterd gescheiden;
F Rioolstelsel De rioolstelsels zijn relatief jong en verkeren in
een goede staat;
G Rioolstelsel Veel regenwater wordt afgevoerd naar de
rioolwaterzuivering;
H Rioolstelsel Het ingewikkelde rioolstelsel bestaat uit
meerdere aan elkaar verknoopte deelsystemen;
I Waterkwaliteit Het inlaatwater uit de Hertogswetering is
zeer voedselrijk, waardoor niet voldaan wordt
aan de basiskwaliteit
J Waterkwaliteit De kwaliteit van waterbodem in Maaspoort
en De Herven is plaatselijk slecht.
Onderzoek optimalisatie stedelijk watersysteem
Noord
K Waterkwaliteit Drijflagen leiden tot verstikking
Baggeren van de stedelijke watergangen,
gecombineerd met verminderen van de
vuiluitworp uit de riolering op het
oppervlaktewater
Onderzoek optimalisatie stedelijk watersysteem
Noord
L Waterkwaliteit Het overstorten van de riolering leidt
periodiek tot vissterfte.
M Inrichting, beheer
en onderhoud
N Inrichting, beheer
en onderhoud
In Noord en Maaspoort is sprake van
achterstallig baggeronderhoud;
In Noord bemoeilijken particuliere
oeverinrichtingen het reguliere onderhoud;
O Inrichting, beheer In Noord komt veel drijfvuil in de
en onderhoud watergangen voor;
P Inrichting, beheer
De huidige inrichting van het wijkwatersysteem
en onderhoud
biedt onvoldoende ruimte voor de
ontwik¬keling en instandhouding van
stadsnatuur.
Q Waterbeleving Het wijkwatersysteem is plaatselijk niet of
nauwelijks zichtbaar;
R Waterbeleving Een in passing van stadsnatuur langs de oevers
van het wijkwatersysteem ontbreekt;
S Waterbeleving Saaie watergangen contrasteren sterk met de
vele cultuurhistorische 'waterparels'.
T Ruimte voor water De bergingscapaciteit van het stedelijke
watersysteem is op orde;
U Ruimte voor water Niet overal is er ruimte voor een
natuurvriendelijke inrichting van de oevers.
Baggeren van de stedelijke watergangen,
gecombineerd met verminderen van de
vuiluitworp iot de riolering op het
oppervlaktewater
Baggeren van de stedelijke watergangen
Ontwikkelen van een integrale visie op beheer
en onderhoud van de openbare ruimte
Onderzoek optimalisatie stedelijk watersysteem
Noord
69

31 maart 2009
Oplossingsrichtingen
Tijdens de workshops zijn voor het cluster Maaspoort en Noord mogelijke
oplossingsrichtingen in kaart gebracht. De tabel geeft een overzicht van de mogelijke
oplossingsrichtingen die nodig zijn om de knelpunten op te lossen, die tijdens de workshop
zijn benoemd. (zie 5.3.2).
Tabel 4 Overzicht van mogelijke oplossingsrichtingen in Maaspoort en Noord, die nodig zijn om de
knelpunten op te lossen, die tijdens de workshop zijn benoemd.
Cluster Maaspoort en Noord (UITVOERING NA 2015!)
MN_ 1 Onderzoek optimalisatie stedelijk watersysteem Noord
MN_ 2 Baggeren van de stedelijke watergangen, gecombineerd met verminderen van de vuiluitworp uit de
riolering op het oppervlaktewater
MN_ 3 Ontwikkelen van een integrale visie op beheer en onderhoud van de openbare ruimte
In de tabel zijn enkele studies opgenomen. Tijdens deze studies wordt rekening gehouden
met de geplande omlegging van de Zuid-Willemsvaart (voor zover relevant). Naast de
mogelijke oplossingsrichtingen uit de tabel zijn er tijdens de workshop voor Maaspoort en
Noord enkele oplossingsrichtingen genoemd, die gelet op de ontwikkelingen in het gebied,
mogelijk interessant zijn. Tijdens de vervolgstudies worden deze oplossingsrichtingen op
effectiviteit en haalbaarheid onderzocht:
- Momenteel onderzoeken de waterpartners en Rijkswaterstaat welke kansen er zijn om
kanaalwater uit de nieuwe Zuid-Willemsvaart te ontrekken voor het doorspoelen van
Empel, Maaspoort en Noord i.p.v. het voedselrijke water uit de Hertogswetering;
- Een gemaal bij de toekomstige sluis ter hoogte van Empel kan mogelijk worden
ingericht voor de aanvoer van kanaalwater of Maaswater richting Empel. Tevens wordt
gekeken welke maatregelen nodig zijn om de waterverdeling in de wijken Maaspoort
en Noord te verbeteren;
- Het schutwater dat door Rijkswaterstaat bij de sluizen ter hoogte van Empel wordt
geloosd kan hierbij mogelijk dienen als aanvoer voor de watersystemen Empel,
Maaspoort en Noord;
- Het herinrichten van de kanaalzone maakt het afkoppelen van verhard oppervlak in het
westen van Rosmalen met een afvoer via de Rosmalense Aa mogelijk. De waterkwaliteit
van de Rosmalense Aa mag hierbij niet verslechteren (conform doelen KRW);
- Optimaliseren van de waterdoorstroming door het herstel van de oorspronkelijke
afwateringsrichting;
- De herinrichting van het intern watersysteem van Noord met meerdere peilvakken en
verstelbare stuwen en een extra onderdoorgang onder de A59 ten zuiden van de
Noorderplas draagt hoogstwaarschijnlijk bij aan een betere doorstroming. Mogelijk is
een extra doorvoergemaal gewenst. Door de extra onderdoorgang onder de A59 wordt
ook de waterbeheersing in Maaspoort verbeterd;
- Opsplitsing van het watersysteem in twee systemen, Empel-Maaspoort en Noord.
Vergroten van de inlaatcapaciteit Empel (Meerwijkweg);
- Optimaliseren van de waterhuishouding ter hoogte van het Sportiom;
- Ontwikkelen van een visie op gebruiks- en belevingswaarden van watersysteem Noord;
- Ontwikkelen van een visie op het herstel van de lokale stedelijke kwelnatuur voor
Maaspoort en Noord;
- Ontwikkelen van een integrale visie op beheer en onderhoud van de openbare ruimte;
- Formuleren van een gezamenlijk beleid ten aanzien van oeverinrichting, waarbij ook de
particulier wordt betrokken;
- Meten in de buis, aanpassen van de pompregimes in de verbeterde gescheiden stelsels.
70

31 maart 2009
Binnenstad
Cluster binnenstad bestaat uit het zogenaamde “Muntelsysteem”:
- Aa;
- Binnenstad;
- Paleiskwartier;
- Dommel;
Huidige situatie
Een groot deel van het cluster binnenstad wordt direct beïnvloed door het systeem van de
Maas en de beken Aa, Dommel en Dieze. Een beschrijving van dit systeem is te lezen in
paragraaf 3.1.
De binnenstad, waar afwatering plaatsvindt via de Binnendieze, kent een peilscheiding bij
normale omstandigheden. Het waterpeil van een groot deel van de binnenstad wordt op
2,75 m+ NAP gehouden. Vanuit de Singelgracht wordt dagelijks water ingelaten om de
Binnendieze door te spoelen.
Figuur 6 Watersysteem van de Binnenstad
71

31 maart 2009
Knelpunten
Voor dit cluster zijn de kansen en knelpunten nog niet in beeld.
Oplossingsrichtingen
Omdat de kansen en knelpunten voor het cluster Binnenstad nog niet in beeld zijn, is een
watersysteemanalyse nodig om deze kansen en knelpunten te inventariseren. Omdat de
waterkwaliteit in de Binnenstad sterk afhankelijk is van de kwaliteit van de Dommel, Aa en
Maas, gaat het waterschap hier een aparte analyse naar uitvoeren. In de tabel zijn deze
twee mogelijke maatregelen opgenomen.
Tabel 5 Overzicht van mogelijke maatregelen in Binnenstad
Cluster Binnenstad (UITVOERING NA 2015; ivm ZW vaart))
BS_ 1 Watersysteemanalyse knelpunten, kenmerken en maatregelen
BS_ 2 Knelpunten analyse waterkwaliteit Binnenstad
72

31 maart 2009
Zuid
Cluster Zuid bestaat uit de volgende wijken:
- Zuid 1;
- Zuid 2;
- Oosterplas;
- De Brand;
- Hintham West;
- Hintham Oost.
Huidige situatie
Zuid 2 (nabij Provinciehuis) watert via een gemaal ter hoogte van de Pieter
Langendijksingel nabij de Zuid-Willemsvaart af op Zuid 1. Zuid 2 heeft een hoog
percentage open water vanwege de waterpartijen rondom het Provinciehuis. De Zuiderplas
kan in extreme situaties via een schuif als extra berging bij het watersysteem van Zuid 2
worden betrokken. De van oost naar west afvoerende watergang in Zuid 1 voert het
overtollige kwel- en hemelwater af naar het gemaal Pettelaarseweg, waar het wordt
uitgeslagen op de Singelgracht.
Figuur 7 Het watersysteem van Zuid
De parallelsloten van de snelweg A2 zorgen voor de afvoer van het hemelwater van de
snelweg. De sloten staan niet in verbinding met de rest van het watersysteem in de wijken
Zuid 1 en Zuid 2.
73

31 maart 2009
Zowel de wijken Hintham-West als Hintham-Oost wateren via een eigen gemaaltje af op
rivier de Aa.
Ook de Oosterplas watert via een eigen gemaaltje af op rivier de Aa. De Oosterplas zelf is
geen onderdeel van het systeem, het betreft hier een geïsoleerde zandwinplas die onder
invloed staat van het grondwater regime.
De begrenzing van de wijk De Brand is in werkelijkheid variabel. Onder normale
omstandigheden watert alleen het gebied binnen de begrenzing (industrieterrein De Brand)
af via gemaal De Brand op de Aa. Onder natte omstandigheden watert ook een deel van
het noordelijk gelegen landelijk gebied af naar gemaal De Brand, om zo het gemaal bij
Stenen Kamer te ontlasten.
Knelpunten
Figuur 8 Knelpunten en kenmerken in Zuid
Aan de hand van zes thema's zijn in onder staande kaart en tabel de belangrijkste
kenmerken en knelpunten van de huidige situatie weergegeven. De letters in de kaart
corresponderen met de codes in de tabel.
74

31 maart 2009
Tabel 6 Knelpunten, kenmerken en mogelijke oplossingsrichting in Zuid
Code Knelpunt Kenmerk Oplossingsrichting
A Aanleg van ondergrondse parkeergarage
aan de Hekellaan vragen om aanpassingen
aan het watersysteem. De consequenties
voor en de risico's van het watersysteem
zijn niet volledig in beeld.
B Aanleg nieuwbouwlocatie Meerendonk
vraagt om aanpassingen aan het
watersysteem. De consequenties voor en de
risico's van het watersysteem zijn niet in
beeld.
C Ontbreken van watervisie voor
watersysteem Zuid
D Weinig waterberging in hoge peilvak
(+2.6m)
Oplossingsrichtingen
Aanvullende studie naar effect van
ondergrondse parkeergarage op
watersysteem.
Studie naar mogelijkheden om het
watersysteem te integreren en te verbeteren
Opstellen watervisie
Studie naar mogelijkheden benutten van
waterberging in lage peilvak
Tijdens de workshops zijn voor het cluster Zuid mogelijke oplossingsrichtingen in kaart
gebracht. De tabel geeft een overzicht van de mogelijke oplossingsrichtingen die nodig zijn
om de knelpunten op te lossen, die tijdens de workshop zijn benoemd. (zie 5.5.2).
Tabel 7 Overzicht van mogelijke oplossingsrichtingen in Zuid, die nodig zijn om de knelpunten op te
lossen, die tijdens de workshop zijn benoemd.
Cluster Zuid (UITVOERING NA 2015; ivm ZW vaart))
ZD_ 1 Aanvullende studie naar effect van ondergrondse parkeergarage op watersysteem.
ZD_ 2 Studie naar mogelijkheden om het watersysteem te integreren en te verbeteren (incl waterkwaliteit)
ZD_ 3 Opstellen watervisie
ZD_ 4 Studie naar mogelijkheden benutten van waterberging in lage peilvak
Naast de mogelijke oplossingsrichtingen uit de tabel zijn er tijdens de workshop voor Zuid
enkele oplossingsrichtingen genoemd, die gelet op de ontwikkelingen in het gebied,
mogelijk interessant zijn. Tijdens de vervolgstudies worden deze oplossingsrichtingen op
effectiviteit en haalbaarheid onderzocht:
Effect van ondergrondse parkeerkelder/nieuwbouw Meerendonk
- Het watersysteem Zuid kan wellicht robuuster worden gemaakt door het omdraaien
van de stromingsrichting. Er zijn twee mogelijke tracés;
- Tracé 1: langs de Brabantlaan (langs het Oce terrein). Aankoop van gronden is dan
noodzakelijk.
- Tracé 2: via de Pettelaarplas en langs de zuidzijde van het Provinciehuis richting
Meerendonk.
- De aanzuigkom van het gemaal Pettelaar zou bij het omdraaien van de
stromingsrichting verplaatst moeten worden;
- In dien het gemaal Pettelaar in verband met de aanleg van de parkeergarage verplaatst
wordt dient men rekening te houden met bodemsanering;
- Bij het benutten van water uit de Singelgracht voor doorspoeling van het watersysteem
in Zuid dient rekening te worden gehouden met de slechtere waterkwaliteit in de
Singelgracht dan in Zuid. Door de inlaat kan mogelijk waternavel in het systeem
terechtkomen, dit is zeer onwenselijk.
75

31 maart 2009
Benodigde waterberging
- In de vijver bij het gemeentehuis kan mogelijk ingezet worden voor waterberging. In de
huidige situatie loopt er echter al bij geringe peilstijging water in de kelder van het
Provinciehuis.
Alternatieven aflaatwerk Poeldoenk (nabij ‘De brand’)
Vanuit het WATAK heeft het waterschap als kwantiteitsbeheerder de verplichting om 21
m3/s van de Zuid-Willemsvaart af te halen en via een andere watergang naar de Maas af
te voeren. Het aflaatwerk Poeldonk is in de jaren ‘30 aangelegd om dit water van de Zuid-
Willemsvaart weer terug te leiden naar de rivier de Aa. De capaciteit van dit aflaatwerk met
afleidingskanaal is echter niet langer toereikend.
De omlegging van de Zuid-Willemsvaart biedt kansen om op korte termijn een oplossing te
vinden voor deze capaciteitseis. In overleg met Rijkswaterstaat kijken waterschap en
gemeente momenteel naar mogelijke oplossingsrichtingen, waarbij ruimtelijke
ontwikkelingen integraal worden meegenomen. Hierbij wordt gekeken naar een nieuw
aflaatwerk in het nieuwe tracé van het kanaal ter hoogte van de kruising met de Aa. Ook
uitbreiding van gemaal Poeldonk op de huidige locatie of de oude Zuid-Willemsvaart via
sluis 0 als alternatieve route worden hierbij meegenomen.
76

31 maart 2009
Rosmalen
Het cluster Rosmalen omvat de volgende districten:
- Rosmalen;
- De Groote Wielen;
- Overlaat Hoog;
- Overlaat Laag;
- Kruisstraat;
- Maliskamp;
- Bedrijventerrein Rosmalen Zuid;
- Coudewater.
Huidige situatie
Het wijkwatersysteem van Rosmalen heeft weinig oppervlaktewater. Het merendeel van
het regenwater infiltreert in de zandige bodem. Het overtollige regenwater wordt
afgevoerd in noordelijke richting via een stuw op het watersysteem van de Hoefgraaf. De
afvoerende watergang is gelegen ten westen van De Groote Wielen. Overlaat Hoog watert
via stuwen af op Overlaat Laag die uiteindelijk via een stuw afwatert op de Groote Wielen.
De toenemende verstedelijking, gecombineerd met een beperkte infiltratiecapaciteit van de
bodem én een toename van hevige regenval door de verandering van het klimaat, zijn
oorzaak van een steeds grotere belasting van het bestaande rioolstelsel.
Figuur 9 Watersysteem van Rosmalen
77

31 maart 2009
Bedrijventerrein Rosmalen Zuid is een deelsysteem welke via een duiker onder de Rijksweg
A59 door, afwatert op de Groote Wetering bij Coudewater.
Coudewater heeft geen water dat deel uit maakt van het stedelijke watersysteem en staat
rechtstreeks onder invloed van het waterpeil in de Groote Wetering (regionaal
watersysteem). Maliskamp is hoog gelegen en heeft geen open water. Merendeel van het
water infiltreert in de bodem. De afwatering via de riolering wordt rechtstreeks beïnvloed
door het waterpeil in de Kleine Wetering die weer afwatert op de Groote Wetering. De
bossen van Maliskamp en Coudewater verdrogen door de drainerende werking van de
Grote Wetering.
Kruisstraat watert via de riolering en via watergangen af naar het Sprokkelbos. Het gebied
rond Sprokkelbosch verdroogt vermoedelijk door de drinkwaterwinning bij Nuland.
Het watersysteem van De Groote Wielen is nog niet geheel aangelegd. Naar verwachting
functioneert het watersysteem in 2014 volledig. Voor een gedetailleerde beschrijving van
de werking van het watersysteem wordt verwezen naar het rapport “De watermachine,
basis waterlopenplan De Groote Wielen” (Arcadis, december 2000). Het watersysteem is in
principe zelfvoorzienend en watert alleen onder extreme omstandigheden via een
noodgemaal af op de Hoefgraaf.
Knelpunten
Aan de hand van zes thema's zijn in onder staande kaart en tabel de belangrijkste
kenmerken en knelpunten van de huidige situatie weergegeven. De letters in de kaart
corresponderen met de codes in de tabel.
Figuur 10 Knelpunten en kenmerken in Rosmalen
78

31 maart 2009
Tabel 8 Knelpunten, kenmerken en mogelijke oplossingsrichting in Rosmalen
Code Categorie Knelpunt Kenmerk Oplossingsrichting
A Oppervlaktewater Er is nauwelijks oppervlaktewater aanwezig
B Oppervlaktewater Het buitengebied is verdroogt, omvang van
het knelpunt is onbekend
C Oppervlaktewater Watergangen vallen geregeld droog
D Oppervlaktewater De bodem heeft een beperkte
infiltratiecapactiteit
E Rioolstelsel Het rioolstelsel is overwegend gemengd
Grondwaterstudie naar omvang en oorzaak
knelpunt
F Rioolstelsel Het stelsel bestaat uit meerdere met elkaar
verknoopte deelsystemen en is daarom
ingewikkeld
G Rioolstelsel Het bergingscapaciteit van de riolering is
Kosten-baten analyse maatregelen voorkomen
gering, op sommige plaatsen is water op
water-op-straat.Evt. Knelpunten bij de RWZI
straat een regelmatig voorkomend
verschijnsel
zie: OAS traject
H Rioolstelsel De bergingscapaciteit van de riolering is
Kosten-baten analyse maatregelen voorkomen
gering, op sommige plaatsen is water op
water-op-straat.Evt. Knelpunten bij de RWZI
straat een regelmatig voorkomend
verschijnsel
zie: OAS traject
I Rioolstelsel Het rioolsysteem is zwaar belast Kosten-baten analyse maatregelen voorkomen
water-op-straat.Evt. Knelpunten bij de RWZI
zie: OAS traject
J Waterkwaliteit Drijflagen en blauwalg leiden tot verstikking; Wordt meegenomen in waterstructuurplan
K Waterkwaliteit Vuiluitworp uit het rioolstelsel leidt periodiek
tot verontreining van de aangrenzende
watersystemen, overstort komt uit op
droogvallende sloot
L Inrichting, beheer
en onderhoud
M Inrichting, beheer
en onderhoud
Vuiluitworp in de veelal droge berging lagns
de rand van Spreenburg vraagt om
aangepast beheer
Het ontwerp van de watergangen is niet
afgestemd op de natuurlijke ondergrond
N Waterbeleving Doordat oppervlaktewater in veel gevallen
ontbreekt of droogvalt, is water niet
O Ruimte voor water
beeldbepalend
De bergingscapactieit van het wijkwatersyteem
is op orde (klimaatbestendig)
P Ruimte voor water In de dorspkernen is geen of slechts zeer
beperkt ruimte beschikbaar voor het maken
van extra oppervlaktewater
Oplossingsrichtingen
Huidig beleid is schoonmaken nav klachten
door vuilemissie rioolstelsel. In het GRP en in
het waterstructuurplan worden andere
mogelijkheden onderzocht (bv watergang
uitdiepen, meer berging in het rioolstelsel,
sturing in de riolering)
Huidig beleid is schoonmaken nav klachten
door vuilemissie rioolstelsel. In het GRP en in
het waterstructuurplan worden andere
mogelijkheden onderzocht (bv watergang
uitdiepen, meer berging in het rioolstelsel,
sturing in de riolering)
Wordt meegenomen in waterstructuurplan
Studie naar kosten-baten van het realiseren van
extra oppervlakte water, hiervoor is inzicht in
de werking van het watersysteem nodig.
Tijdens de workshops zijn voor het cluster Rosmalen mogelijke oplossingsrichtingen in kaart
gebracht. De tabel geeft een overzicht van de mogelijke oplossingsrichtingen die nodig zijn
om de knelpunten op te lossen, die tijdens de workshop zijn benoemd. (zie 5.6.2).
Tabel 9 Overzicht van mogelijke oplossingsrichtingen in Rosmalen, die nodig zijn om de knelpunten
op te lossen, die tijdens de workshop zijn benoemd.
Cluster Rosmalen
RS_ 1 Grondwaterstudie naar omvang en oorzaak knelpunt
RS_ 2 Kosten-baten analyse maatregelen voorkomen water-op-straat. Evt. knelpunten RWZI: zie OAS
RS_ 3 Huidig beleid is schoonmaken nav klachten door vuilemissie rioolstelsel. In het GRP en in het
waterstructuurplan worden andere mogelijkheden onderzocht (bv watergang uitdiepen, meer
berging in het rioolstelsel, sturing in de riolering)
RS_ 4 Studie naar kosten-baten van het realiseren van extra oppervlakte water, hiervoor is inzicht in de
werking van het watersysteem nodig.
79

31 maart 2009
Naast de mogelijke oplossingen uit de tabel zijn er tijdens de workshop voor Rosmalen
enkele oplossingsrichtingen genoemd, die gelet op de ontwikkelingen in het gebied,
mogelijk interessant zijn. Tijdens de vervolgstudies worden deze oplossingsrichtingen op
effectiviteit en haalbaarheid onderzocht:
- Het herinrichten van de kanaalzone van de nieuwe Zuid-Willemsvaart maakt het
afkoppelen van verhard oppervlak in het westen van Rosmalen met een afvoer via de
Rosmalense Aa mogelijk. De waterkwaliteit van de Rosmalense Aa mag hierbij niet
verslechteren (conform doelen KRW);
- Bestemmen en inrichten van zogenoemde droge waterbergingen in de openbare ruimte
en wegprofielen binnen de dorpskernen;
- Onderzoeken van de toepassingsmogelijkheden van diepte-infiltratie als alternatief voor
(tijdelijke) berging van stortbuien in Rosmalen;
- Bestemmen en inrichten van groene bergingsvoorzieningen direct aan de randen van de
dorpskernen;
- Hintham loskoppelen van rioleringsgebied Ooijen en aantakken op rioleringsgebied ’s-
Hertogenbosch;
- Onderzoeken van de mogelijkheden en effecten van het loskoppelen van de riolering
van Maliskamp en deze aantakken op rioleringsgebied Vinkel;
- Afkoppelen van de randen van de kernen;
- Meten in de buis inzetten ten behoeve van een optimaal gebruik van de
bergingscapaciteit.
80

31 maart 2009
II Afkortingenlijst
HOWABO Hoog Water Aanpak Den Bosch
KRW (Europese) Kader Richtlijn Water
KWO Koude Warmte Opslag
MER Milieu Effect Rapportage
ROR (Europese) Richtlijn Overstromingsrsico’s
RSV Ruimtelijke Structuur Visie
VGRP Verbreed Gemeentelijk Rioleringsplan
WBB Wet Bodem Bescherming
WRO Wet Ruimtelijke Ordening
IVM Integrale Verkenning Maas
81