Een Beunis is een Beunis is een Cursto: over ... - De Boekenwereld

de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
2
Een Beunis is een Beunis is een Cursto: over
het andere mysterie van de Van Miereveldstraat
rob jansen en johan velter
‘Een Beunis’ is in de boekenwereld een soortnaam. Het staat voor een boek dat
door De Bezige Bij in een vormgeving van Karel Beunis werd uitgegeven in de
jaren vijftig en zestig, veelal in serievorm. 1 Zo’n boek kenmerkt zich door een
opvallende, onmiskenbaar moderne omslagtekening en door de typografie op
rug en achterzijde van het boek. Ook het binnenwerk kan de Beunis-hand
verraden: een kloeke, stevige letter en een gevulde pagina. De boeken ogen
‘zwaar’ en degelijk. Ze zijn er, ze stáán er.
Bijna zijn hele leven heeft grafisch vormgever Karel Beunis voor De Bezige Bij gewerkt.
Heel sporadisch werkte hij ook voor andere uitgeverijen. Zo heeft hij bijvoorbeeld van
Meesters en vrienden (1962) van Theun de Vries bij Kampen & Zoon het omslag en de typografie
verzorgd. Ook voor De Bezige Bij heeft hij buiten de bekende series boeken verzorgd.
We denken dan vooral aan zijn beginjaren bij de uitgeverij en aan boeken die niet in de
reeksen werden opgenomen, hoewel ze er inhoudelijk wel bij pasten. Maar het is duidelijk
dat de literaire series het spraakmakendst waren én de kern van het fonds van De Bezige Bij
vormden. Zowel literair als maatschappelijk hebben deze reeksen een vormende invloed
gehad op de Nederlandstalige maatschappij, met name de ‘Kwadraat pockets’, ‘Literaire
Pockets’ en ‘Literaire Reuzenpockets’. Dit werk is ook wat vormgeving betreft niet onopgemerkt
gebleven. Beunis wordt in het boek Kroon op, kroon af voor de periode 1955-1968 maar
liefst 48 keer vermeld. En in 1971 – dat is na zijn glorieperiode – werd zijn typografie voor
het boek Ulysses op de Internationale Buchkunstausstellung te Leipzig bekroond met een
bronzen medaille. 2
Een Beunis? Ja. En toch staan in sommige boeken ook anderen vermeld. In de periode
1961 tot 1963 komt de naam J. Cursto meermaals en in andere periodes nog sporadisch voor.
In dit artikel gaan we op zoek naar J. Cursto, een tot nu mysterieuze figuur, die belangrijker
blijkt te zijn dan vermoed kon worden.
wat zeggen de bronnen?
Bij een eerste navraag zeiden mensen die Beunis gekend hebben: Cursto is een mystificatie
van Beunis zelf. Een grap. Anderen zeiden: Cursto is een pseudoniem van iemand die niet
in de openbaarheid wil treden. Of: het is een vriendin van Beunis. Of: Cursto is een onbelangrijk
figuur geweest, want een Beunis is toch onmiskenbaar een Beunis, ook al is de
naam Beunis niet vermeld of staat er een andere naam naast (een cirkelredenering). En
omdat de naam Beunis meer voorkomt dan die van Cursto lijkt het duidelijk: Beunis was
de belangrijkste vormgever en Cursto was – als hij of zij al bestond – minder doorslaggevend.
Maar de vraag blijft waarom Cursto soms wel vermeld werd.
In De geschiedenis van De Bezige Bij 1942-1972 vermeldt Richter Roegholt Karel Beunis op
tien plaatsen. J. Cursto komt in dit boek niet voor. Beunis wordt de eer gegeven die hij verdient:
hij is het, die het gezicht van De Bezige Bij in de naoorlogse periode heeft bepaald. En

Hugo Raes, Links van de helikopterlijn en andere verhalen,
De litteraire raat, 3 e serie, De Bezige Bij,
Amsterdam 1957. Met deze reeks toonden Karel
Beunis en J. Cursto de wereld dat ze modern wilden
en gingen zijn. Het abstracte beeld fascineert door
zijn gebaldheid; de kleurvlakken volgen het procédé
van Fernand Léger
er moet hier niet romantisch over gedaan te worden: De Bezige Bij was een commerciële
onderneming en de herkenbaarheid van de boeken was een bewust onderdeel van de verkoopstrategie.
3 Roegholt vermeldt de merkwaardige werkwijze van Beunis – het in serie
ontwerpen van boekomslagen zonder rekening te houden met het boek zelf – maar hij
maakt geen analyse van dat werk en stelt zich geen vragen over de naam J. Cursto. Tussen
de regels lezen we over een ‘clash der titanen’: de vormgever stond tegenover de schrijvers,
die de inhoud en de vorm van het boek meer met elkaar in overeenstemming wilden brengen.
Uiteraard was er Jan Cremer die zijn omslag nog schreeuweriger wilde maken dan de
geschreven woorden zelf en dat met de goedkeuring van Geert Lubberhuizen ook mocht
doen. Er was Harry Mulisch die bijvoorbeeld de foto voor het omslag van zijn boek Het stenen
bruidsbed (nota bene het eerste deel van de Literaire Reuzenpocketserie) zelf uitkoos. En
het dubbeltalent Hugo Claus, dat alles onder controle wilde houden en dus ook de vormgeving
wilde meebepalen. Of toch het meest opvallende deel daarvan, het omslag, want de
typografie liet hij aan Karel Beunis of andere typografen over. 4 Het is te mooi om beide kanten
niet te citeren. Ook al vermeldt Hugo Claus Beunis niet, toch is het duidelijk dat het
over hem gaat: ‘Soms’, zo besluit Claus zijn verhaal, ‘meestal als De Bezige Bij weer eens een
briljant en indringend en volmaakt omslagontwerp van mijn hand slordig uitvoert, vraag
ik mij af...’ 5 En Beunis dan: ‘Hugo Claus, [...], ontwerpt zijn leuke omslagen zelf en alles wat
ik eraan deed, was ze technisch uitvoerbaar maken.’ 6 In het licht van onze zoektocht naar
Cursto is dit alles merkwaardig omdat Richter Roegholt zowel het archief van De Bezige Bij
bestudeerd heeft als persoonlijke contacten met Karel Beunis gehad heeft. Is de naam
Cursto dan nooit gevallen? 7
een beunis is een beunis is een cursto
de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
3

de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
4
Meer dan dertig jaar later laat Roegholt een ander facet van Beunis zien – en zoveel jaren
later voel je hoe de woede nog niet gekoeld is. In zijn ‘autobiografie’ 8 vertelt hij over de
moeizame samenwerking met Beunis voor zijn boek De geschiedenis van De Bezige Bij en hoe
Beunis een haast onaantastbare positie in dat bedrijf innam.
Wim Wennekes vermeldt Karel Beunis in Geert Lubberhuizen, uitgever viermaal. Wat voor
ons verhaal belangrijk is, is dat Dolf Hamming, de toenmalige productieleider, meldt dat
het Lubberhuizen zelf was die de eindverantwoordelijkheid nam voor de boekontwerpen
van Karel Beunis. 9 Opvallend is dat ook hier de omslagen als het belangrijkste worden
erkend, het binnenwerk is blijkbaar geen punt van discussie. En zo was het ook voor Jan
Cremer. De anekdote over het boekomslag van Ik Jan Cremer citeren we in extenso omdat het
kenmerkend is voor de tweespalt; hoe een nieuwe generatie schrijvers de vormgeving van
Beunis niet meer zag zitten en hoe zowel Beunis als Cremer hun ultimatum wilden stellen.
Cremer:
‘Dat ik mijn eigen omslag wilde ontwerpen was een extra reden voor vertraging.
Karel Beunis maakte in die tijd de meeste omslagen, met van die rare kots- en braakvlekken
zoals ik het noemde. Ik wilde absoluut niet dat mijn boek ook zo’n knoeiomslag
zou krijgen, dus heb ik zelf zowel de cover als de achterflap ontworpen, wat
op enorme tegenstand stuitte en waarbij het zelfs zover ging dat ik moest roepen:
“Als jullie vasthouden aan Beunis gaat het hele boek niet door.” Op zijn beurt riep
Beunis: “Als schrijvers zich gaan bemoeien met omslagen, dan stap ik op.” Die kreet
had hij ook uitvergroot op zijn deur gehangen.’ 10
Ook Wim Schouten vermeldt dit feit. In zijn woorden:
‘Jan wilde niets weten van de omslagen die Karel Beunis voor De Bezige Bij maakte.
Hij vond het “verschrikkelijk vieze aquarelletjes”. Eerst wilde Geert [d.i. Lubberhuizen,
de toenmalige directeur van De Bezige Bij, RJ/JV] Karel niet laten vallen, die de zaak met de
nodige emoties benaderde. De zich schrijver voor het volk noemende auteur won.’ 11
En nogmaals Jan Cremer:
‘Het duurde maandenlang en heel veel ruzies met omslagontwerper en argumenten
met de uitgever voor men erin toestemde dat mijn boek met mijn omslag zou verschijnen.
Hoewel het geheel buiten “hun reeks” viel. Een van de argumenten toen
was “dat kan toch helemaal niet: een boek IK noemen, wat al brutaal genoeg is en
bovendien nog een foto van de schrijver op de voorkant, dat mag niet zijn!” Toen de
aquarellenontwerper dreigde op te stappen als hij zijn zin niet kreeg, dreigde ik mijn
boek terug te trekken. “Liever geen boek dan zo’n natte aquarel in de boekenkast.” Ik
kreeg uiteindelijk mijn zin en de ontwerper is nu orgeldraaier.’ 12
We kunnen hier in ieder geval uit afleiden dat de post factum-reputatie van Karel Beunis
gerelativeerd moet worden. Immers, als Mulisch, Claus en Cremer – toch de paradepaardjes
van De Bezige Bij – hun omslagen niet door Beunis wilden laten maken, dan was zijn
positie niet onaantastbaar en zijn werk op zijn minst controversieel. Wim Schouten vermeldt
hoe Beunis in die jaren het gezicht van De Bezige Bij bepaald heeft en daardoor van
onschatbare waarde was. Maar hij haalt ook zijn moeilijk karakter aan waardoor er onver-
rob jansen en johan velter

mijdelijk conflicten ontstonden. Toch noemt hij hem ‘de goede eigenwijze Karel’. 13 Voor
alle duidelijkheid: hij spreekt enkel van Beunis, Cursto komt niet ter sprake: ‘De geplastificeerde
omslagen [d.i. van de Literaire Pockets, RJ/JV], ontworpen door Karel Beunis, deden ze
sterk afwijken van de series waarmee de boekhandels al vol stonden.’ 14
Reinold Kuipers schrijft in zijn boek Gerezen wit vol lof over Beunis en verbaast zich ook
al over de stilte rond hem, zelfs direct na zijn dood in 1983. Hij spreekt wel over ‘de mise en
page die Beunis’ waarmerk was geworden’ 15 maar maakt er toch geen analyse van. En even
verder beklemtoont hij de ware betekenis van Beunis voor de toenmalige en huidige generatie:
‘Zijn omslagen, vooral, hebben bij een bepaalde generatie een image ingeprent.’ 16 Hij
spreekt in een bijschrift over de ‘sublieme uitgave’ die James Joyce’s Ulysses was waarmee
hij Beunis als typograaf eert. 17 Ook voor Kuipers zijn de omslagtekenaar, de ontwerper en
de typograaf één persoon.
Jan Arends, Gedichten, Literaire Pocket 132, De
Bezige Bij, Amsterdam 1965. Geen vermelding
van typografie, boekverzorging of beeld. Deze
pocket behoort tot een geheel en toont duidelijk
aan hoe Beunis en Cursto in stijlgroepen
gewerkt hebben. Gelijkaardige ontwerpen
waren bijvoorbeeld ook Gesloten gedichten van
Cees Nooteboom en Tant pis pour le clown van
Waskowsky. Opvallend aan deze reeks is dat de
tekening niet het hele omslag beslaat en dat de
belettering een eigen plaats toebedeeld krijgt
Bertolt Brecht, Moeder Courage en haar kinderen,
lrp 248, De Bezige Bij, Amsterdam 1967.
Ontwerp Karel Beunis. Een aantal boekontwerpen
is ‘realistisch’, in zoverre het beeld duidelijk(er)
te benoemen is. Hier zien we een duidelijke
verwijzing naar het boek. Voor Cursto was
dit uitzonderlijk – en bovendien is de tekening
niet erg geslaagd. Die borsten, die lippen...
Sjaak Hubregtse publiceerde in 1988 in het tijdschrift Boek en band een artikelenreeks over
de buitenkant van Nederlandse pockets. Het tweede deel daarvan behandelde De Bezige Bij
en de rol van Karel Beunis. Ook bij hem wordt Cursto niet vermeld en het is dus enkel Karel
Beunis die het gezicht van de uitgeversreeksen bepaald heeft. Dit artikel is belangrijk
omdat Hubregtse hier een aanzet geeft tot een meer gedetailleerde studie van Beunis’ werk.
Ook hoe hij met letters omgaat, wordt in dit artikel beginnend uiteengezet.
Lisa Kuitert spreekt in haar overzichtswerk Het uiterlijk behang: reeksen in de Nederlandse literatuur
over Karel Beunis en vermeldt J. Cursto wel, maar schrijft de naam abusievelijk als
J. Custo. 18 Ze verwijst naar een artikel uit De Telegraaf dat ze als een dubbelinterview bestempelt,
maar dat is het niet – het is een interview met Karel Beunis alleen. Ook zij legt de relatie
tussen het beeld en de inhoud: De Bezige Bij wilde boeken voor moderne mensen uitgeven.
En ten slotte is er ‘Verzameld werk’, het antiquariaat uit Nijmegen dat zijn Catalogus 7
(1988) aan het werk van Beunis wijdde. Deze catalogus had niet de bedoeling het volledige
werk te inventariseren, maar het was een geslaagde eerste poging. Het antiquariaat heeft
een beunis is een beunis is een cursto
de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
5

de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
6
ook de verdienste gehad het werk te systematiseren en een aantal twijfelgevallen aan te
duiden. In de inleiding roemen de samenstellers de grote verdienste van Karel Beunis:
‘Onze eerste reden om door Beunis verzorgde boeken te gaan verzamelen vormden zijn
omslagontwerpen, die ondanks onderlinge verschillen een opvallende gelijkenis vertoonden
in stijl en kleurgebruik. Pas later raakte ons oog meer geoefend en zagen wij de opmerkelijke
rust van zijn typografie.’ 19 Hier werd Cursto wel vermeld en men weet zelfs dat hij
een schilder is: ‘In de hoogtijdagen van zijn Bezige Bij-productie maakte hij [d.i Beunis,
RJ/JV] per week, al dan niet samen met de schilder J. Cursto, ontwerpen voor tien tot twaalf
titels.’ 20 Onduidelijk is en blijft ook hier wat beider rol was en of Cursto al dan niet bepalend
was voor de vormgeving van de omslagen. Het beeld dat we nu uit de literatuur hebben,
is nog steeds hetzelfde: Karel Beunis is de belangrijkste, overheersende figuur voor de
vormgeving van De Bezige Bij-boeken.
Ivo Michiels, Het boek alfa, lrp 47, De Bezige Bij, Amsterdam
1973 8. Ontwerp Karel Beunis. Een werkelijke toptekening: de
vleeskleur doet denken aan iets menselijks, ook sommige vormen
lijken wel ledematen te zijn (details doen denken aan Henry
Moore), andere onderdelen verwijzen naar de natuur, maar
samengebracht is dit een beeld dat buiten tijd en mode staat.
Louter beschreven met woorden lijkt dit een surrealistisch beeld
te zijn, maar Cursto overstijgt dit nog. Wat wel meer gebeurde is
dat Beunis de auteur en titel ‘pardoes’ in de tekening zette waardoor
de tekening aangetast werd en de woorden moeilijk leesbaar
waren. De omslagen zijn niet altijd geslaagde voorbeelden van
integratie van woord en beeld
En toch: er is nog een artikel uit De Telegraaf van 18 december 1959 – het artikel waar Lisa
Kuitert naar verwees. Het artikel begint met een zinsnede van Karel Beunis en het eerste
woord is ‘wij’: “‘Wij vinden het heerlijk om pocketomslagen te maken’, zegt Karel Beunis
(26), ontwerper van De Bezige Bij, tevens namens zijn collega J. Cursto (35) met wie hij
samenwerkt.” In dit artikel vertelt Beunis over de opdracht die zij (!) van Lubberhuizen
gekregen hebben, hoe deze laatste hen helemaal vrij liet, dat de samenwerking niet begonnen
was met de ‘Literaire pockets’ maar reeds bestond voor de ‘De Literaire Raat’-reeks en
dat ze de serie bewust een modern karakter wilden geven. Als Beunis het zelf zegt, dan zal
het wel waar zijn: J. Cursto bestaat echt. Of bestond. Maar waarom komen we die naam
nergens anders tegen dan in de boeken van De Bezige Bij, waarom kent niemand deze
figuur en waarom is de naam niet in telefoonboeken te vinden of via internet? Waarom is
het auteurschap in deze zaak zo belangrijk? Omdat het precies de omslagen zijn, die het
verschil maakten met de andere uitgeverijen. Het gaat hier niet enkel meer over de vormgeving
van boeken maar ook over een kunstenaarschap.
rob jansen en johan velter

Hans Faverey, Chrysanten, roeiers, bb-poëzie, De Bezige Bij, Amsterdam
1977. Omslag Karel Beunis. Karel Beunis als typograaf en zonder
samenwerking met anderen – een aantal delen uit deze reeks is met
schrijversportretten geïllustreerd door Elise de Vries. De belettering
valt op door een vreemde combinatie van cursief en romein waardoor
de tekst intrigeert. Dit werd niet doorgetrokken naar de titelpagina
waar auteursnaam romein staat en de titel cursief
Laten we eerst de feiten over Beunis op een rijtje zetten. Karel Beunis (1933-1983) is na zijn
studie aan het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs in Amsterdam op jonge leeftijd bij
De Bezige Bij komen werken – hij was toen 21 jaar – en heeft direct een stempel op de uitgeverij
kunnen drukken. Hij heeft dit onder andere gedaan met de detectivereeks ‘Schrik in
plastic’ waarvoor Pim van Boxsel de omslagen ontwierp. Deze omslagen zijn geïnspireerd
door de Amerikaanse film en door advertenties. De koppen en figuren zijn schuin afgebeeld,
ze zijn veelkleurig en hoewel zedig hebben de prenten een wulpse stijl. Deze omslagen zijn
gedateerd, de figuratie is braaf en suggestief-illustrerend. Dit werd spoedig gevolgd door het
werk voor de reeks ‘De Literaire Raat’. Deze serie viel echter op door de uniforme vormgeving
maar ook door het – bijna altijd – abstracte beeld in het midden van het omslag. Deze serie
is een breuk met de eerdere (detective)reeks: het modernisme van de beeldende kunsten
wordt nu gebruikt als een bepalend beeld. Er wordt aangegeven dat beeld en inhoud samenvallen,
dat beide hedendaags zijn. De boeken krijgen daardoor ook een internationaal
cachet. Ze worden in de tijdgeest opgenomen en de naam van Karel Beunis wordt met deze
vernieuwing geassocieerd. In de boeken uit ‘De Literaire Raat’-reeks werden de vormgevers
niet vermeld, maar de aanbiedingsfolder kondigde aan: ‘De boeken, die in de Literaire Raat
verschijnen, zijn typografisch alle bijzonder verzorgd door Karel Beunis en J. Cursto.’ Voor
de eerste maal komen beide namen hier samen voor. Vanaf ‘De literaire pocket’-serie zal de
naam J. Cursto nog sporadisch in de boeken voorkomen. 21
Beunis heeft in zijn carrière ook nog met anderen samengewerkt. Hugo Claus maakte
het ontwerp voor onder andere De dans van de reiger (lp 102, 1962). Lotte Ruting tekende het
omslag voor Drietand van Jan G. Elburg (1960). Het omslag van Journal Brut van Ivo Michiels
werd overgenomen van uitgeverij Ontwikkeling uit Antwerpen, maar Beunis verbeterde de
belettering en de typografie werd door hem helemaal opnieuw gezet (lp 81, vierde druk,
1962). We noemen hier ook nog de illustratoren Elise de Vries, Alan Schmer, Jaap Drupsteen
en Roland de Groot. En als ontwerper van boeken heeft hij ook met andere typografen
samengewerkt: Peter Renard, Tessa Fagel en Leendert Stofbergen.
een beunis is een beunis is een cursto
de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
7

de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
8
Sybren Polet, Konkrete poëzie, Literaire pocket 81, De Bezige Bij,
Amsterdam 1962. Omslag Karel Beunis en J. Cursto. Een vrolijk ontwerp:
heldere kleuren. Het donkere deel doet denken aan een sjaal,
maar het kunnen ook de poten van een dier zijn. Het woord ‘poezie’, op
het omslag geschreven zonder trema is een teken van de tijd
Dus: in een aantal spraakmakende boeken van De Bezige Bij wordt J. Cursto vermeld naast
Karel Beunis. In de literatuur zien we dat een aantal kenners zijn naam niet noemt of
slechts weinig informatie over Cursto heeft. Er is een artikel in De Telegraaf geweest waarin
Beunis over ‘wij’ spreekt maar verder wordt niet op de zaak ingegaan en bovendien heeft
dit artikel tot nu toe eigenaardig genoeg geen essentiële rol gespeeld in de zoektocht naar
Cursto. We weten ook dat Beunis met velen heeft samengewerkt, dat hij essentieel typograaf
en vormgever van boeken was en dat anderen voor het beeld, de tekening verantwoordelijk
waren. De vraag blijft: bestaat Cursto of bestaat hij niet? En als hij bestaan
heeft, wat was dan zijn rol?
van boekbeeld via boegbeeld tot tijdsbeeld
Waaruit bestaat die reputatie van Karel Beunis nu? Zijn boeken zijn herkenbaar en ze werden
het boegbeeld van De Bezige Bij. Uiteraard vallen ze op doordat ze in een reeks zijn
opgenomen, maar ook door de omslagen en in mindere mate door de typografie (en we
bedoelen hiermee ‘vormgeving van het gedrukte woord’). Het mooie aan Beunis is dat hij
niet uit zijn tijd geïsoleerd kan worden: deze boeken zijn een onderdeel van hun tijd en
hebben het tijdsbeeld ook zelf vormgegeven. Het uiterlijke van deze boeken kan niet los
gezien worden van de opdracht die De Bezige Bij zichzelf heeft opgelegd: moderne, relevante
literatuur te brengen die het gesloten karakter van de naoorlogse maatschappij
moest openbreken. De literatuur moest en zou taboes doorbreken, het vrijheidsstreven van
de jeugd begeleiden. Op een haast magische manier kwamen uiterlijk en inhoud in elkaars
verlengde te liggen.
Eén van de stelregels voor vormgevers is dat ze een dienstbare functie hebben. Ze moeten
de inhoud van een bepaald boek van een bepaalde schrijver in een materiële vorm kunnen
vatten. Ze moeten de essentie van het boek (de boodschap) op een duidelijke manier in
de vormgeving kunnen communiceren. De vorm is de ‘veruitwendiging’ van de inhoud.
Op die manier kunnen echter conflicten ontstaan: de schrijver kan vinden dat de vormge-
rob jansen en johan velter

Links: C.C. Krijgelmans, Homunculi, lrp 235, De Bezige Bij, Amsterdam 1967. Ontwerp Karel Beunis. Voor dezelfde schrijver enkele
jaren later een totaal ander ontwerp: hier komt de duisterheid, het raadselachtige, de helletocht op de voorgrond te staan
Rechts: C.C. Krijgelmans, Messiah, Literaire pocket 72, De Bezige Bij, Amsterdam 1961. Omslag Karel Beunis en J. Cursto. Een
omslag dat doet denken aan Cobra: heldere kleuren, kinderlijke vormen, grote, vragende ogen
ver zijn werk onrecht heeft aangedaan of dat zijn werk niet of verkeerd begrepen werd. De
vormgeving kan ook vloeken met de esthetische stroming waarin de schrijver zich wenst te
tonen. Sommige schrijvers vinden dat het omslag het werk te veel determineert en daardoor
tekort doet aan de verbeelding van de lezer. De vormgever daarentegen kan zich soms
moeilijk schikken in de ondergeschikte rol die hij te spelen heeft. Hij meent dat het materiële
meer aandacht verdient en dat in discussies het schermen met de noodzaak van een
‘onzichtbare’ typografie en vormgeving al te dikwijls een dooddoener is om de vormgeving
te verwaarlozen en nietszeggend te doen worden. Ook de lezer kan zich bedrogen voelen
door het omslag, de vormgeving, de typografie of de omslagtekst.
Beunis was eigenzinnig en wilde een fonds creëren dat ook als fonds materieel zichtbaar
was. Hij ging op een heel eigen manier te werk: hij ontwierp een reeks omslagen en het is
pas nadien dat hij er de ‘gepaste’ teksten bij zocht. Men zou daarom kunnen menen dat dit
bijzonder pretentieus was: de vormgever bepaalt hoe de boeken er uit zagen zonder rekening
te houden met de inhoud ervan. Niet het inhoudelijke maar het materiële beeld komt
hier eerst. Maar achteraf gezien is dat een bijzonder gelukkige beslissing geweest. Beunis
heeft immers de individuele boeken die hij voor De Bezige Bij ontworpen heeft op een
hoger niveau gebracht. Door de boeken onder te brengen in een eenduidige vorm (duidelijk
ontworpen door één hand) heeft hij elk boek van zijn individualiteit beroofd en ze
een beunis is een beunis is een cursto
de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
9

de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
10
Jerzy Kosinski, Stappen, lrp 284, De Bezige Bij, Amsterdam 1968 2 . Omslagontwerp Karel Beunis, typografie Tessa Fagel. Eén
van die voorbeelden waar de naam J. Cursto niet voorkomt, maar waar de tekening toch duidelijk van hem is. Latere boekontwerpen
(zeker ook die uit de reeks ‘Literair Paspoort’) worden steeds figuratiever zonder echt realistisch te zijn. Het is
fascinerend te zien hoe iemand van het normale kan afwijken en toch op deze rand van de herkenbaarheid kan blijven
Luigi Pirandello, Hendrik IV, Literaire pocket 114, De Bezige Bij, Amsterdam 1963. Omslag Karel Beunis en J. Cursto.
Pontificaal wordt een schets van een mens getoond. De kleuren gaan door de menselijke figuur waardoor er een eenheid
gecreëerd wordt. Let ook op de cirkel in de rechter bovenhoek: een realistisch element dat door het kleurgebruik niet realistisch
meer is
samen ondergebracht in een tijd, een denkrichting, een standpunt, een esthetica. En daardoor
heeft hij voor elk boek een meerwaarde gecreëerd. Het individuele boek werd op die
manier ondergebracht in een modernistisch discours. Want de beelden die Beunis maakte,
blijken nu een brandpunt van die tijd te zijn. Soms zijn ze verwant aan de formeel abstracte
beeldende kunst, soms verwijzen ze naar het abstract-expressionisme of de Cobra-kunst.
Ook al kunnen ze niet tot deze stromingen herleid worden. De beelden hebben dikwijls een
seksuele geladenheid en een duisterheid die het werk van Sigmund Freud in herinnering
brengt. Deze beelden zijn niet eenduidig te verklaren of te herleiden en verwijzen daardoor
naar een vrijheid, een niet-rationalistische wereld.
Een omslag kan op drie niveaus communiceren. Het eerste niveau is het figuratieve
beeld: voor een historische roman zoekt men een beeld uit de tijd die behandeld wordt. Dit
niveau is illustrerend, blijft dicht bij het te vertellen verhaal. Een tweede niveau is dat van
het sfeerbeeld, een niveau dat nu gemeengoed geworden is in de reclamewereld. Niet het
product zelf wordt in beeld gebracht, maar wel de mogelijke associaties: niet het parfum
wordt verkocht, wel het lichaam van een vrouw. Het is op dit niveau dat we de beelden van
rob jansen en johan velter

Beunis moeten plaatsen. Hij illustreert noch citeert. Hij creëert een – merendeels abstract
– beeld dat refereert aan een levenshouding die niet exact te definiëren valt, maar onmiskenbaar
contemporain is. Er is nog het derde niveau, dat van de typografische vormgeving.
Een omslag die enkel uit letters of woorden bestaat, refereert aan de klassieken, aan een
zekere statigheid: hier zijn de beelden niet meer noodzakelijk, het boek wordt op een
niveau getild dat boven de tijd staat. De naam van de auteur en het werk zijn hier voldoende,
zijn zichzelf een argument. 22
G.K. van het Reve, De avonden: een winterverhaal, lrp 22, De Bezige Bij, Amsterdam 1961 6. Omslag en typografie Karel Beunis.
Het eerste omslag is ‘braaf’ formeel-abstract. Auteur en titel worden geplaatst op een lichte achtergrond. Het beeld roept
geen jaren-vijftigsfeer op. Integendeel, het is het beeld van de wederopbouw, de rationaliteit
G.K. van het Reve, De avonden: een winterverhaal, lrp 22, De Bezige Bij, Amsterdam 1965 11 . Typografie Karel Beunis. Dit
omslag toont de zo typerende broeierige wereld van Cursto: deze beelden komen uit een onderwereld, een onbewuste.
Kleur en vorm worden één geheel. Veel is onduidelijk geworden. Opvallend is ook de vermelding in het boek van Beunis:
beide keren wordt Cursto niet vermeld, maar voor het tweede boek wordt enkel de typografie van Beunis vermeld – met de
overigens typerende letters
De boeken van Beunis zijn onlosmakelijk verbonden met de Vijftigers (en dus ook met het
hoogtepunt van De Bezige Bij): hij heeft een beeld van zijn tijd ontworpen. Vandaar ook het
conflict met Jan Cremer, die tot een andere generatie behoorde dan de ‘Vijftigers’ – met wier
werk Karel Beunis zijn triomfen vierde. En eigenaardig genoeg associeert men het oeuvre
van bijvoorbeeld Hugo Claus ook met het werk van Beunis, alhoewel hij zelden de omsla-
een beunis is een beunis is een cursto
de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
11

de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
12
gen (maar wel de typografie) van diens boeken verzorgd heeft; Claus ontwierp in de meeste
gevallen – net als Jan Cremer – zijn eigen omslagen. 23 Deze verwarring komt omdat het
beeld dat Beunis gecreëerd heeft het particuliere overstegen is: zijn beelden zijn tijdsbeelden
geworden en bepalen nu het gezicht van die generatie schrijvers.
Beunis werkte op een scharnierpunt in de geschiedenis van de Nederlandse uitgeverij.
Niet alleen kwam er na de Tweede Wereldoorlog een nieuwe generatie schrijvers op de
voorgrond, ook technisch ontstonden er nieuwe mogelijkheden waardoor ook het materiële
uiterlijk van de boeken een hedendaags karakter kon krijgen. Voor de boekhistoricus of
liefhebber is het interessant te zien hoe er geëxperimenteerd werd met de grootte van het
boek, met het al dan niet plastificeren van de omslagen, hoe er geëxperimenteerd werd met
lijm en papiersoorten en hoe de kleur een determinerende rol toebedeeld kreeg. De vorm
werd belangrijk. In 1959 lanceerde De Bezige Bij de ‘Literaire reuzenpockets’. Deze boeken
stonden model voor de nieuwe tijd. Het traditionele boek met harde kaft en stofomslag
werd geassocieerd met degelijkheid en braafheid, het verstikkende klimaat van de vaders.
De paperback stond voor het jonge, het rebelse, het vlotte, voor datgene wat door de ouderen
niet begrepen werd. De omslagen van De Bezige Bij speelden hun rol: ze zetten zich af
tegen de oude wereld en kondigden een vrijheid en een levenslust aan.
niet beunis, maar cursto
En wat blijkt nu? De naam Beunis moet grotendeels vervangen worden door Cursto.
Cursto is helemaal geen verzinsel. Maar wel een pseudoniem. De ontknoping van de zoektocht
naar Cursto volgde toen druksel, de jaarlijkse beurs van boekenmakers, bibliofiele
drukkers en kleine uitgevers in Gent (België) werd georganiseerd. Elk jaar wordt namelijk
ook een kleine tentoonstelling gewijd aan een figuur uit de boekenwereld die al dan niet
vergeten is, of niet genoeg aandacht krijgt. Voor de editie van 2004 werd voor Karel Beunis
gekozen: met zijn boekomslagen kon een mooie tentoonstelling ingericht worden. Ze werd
gehouden op twee locaties, een deel in de stadsbibliotheek, een deel op druksel. Het initiatief
moest ook een aanzet zijn tot ruimere aandacht voor Beunis en het moest de kleine
vonk zijn waardoor die monografische publicatie er eindelijk zou komen.
Maar uiteraard dook ook bij het voorbereiden van deze tentoonstelling de vraag op wie
J. Cursto was. Er werd navraag gedaan, maar niemand kon antwoorden. Telefoonboeken
werden geraadpleegd, maar geen Cursto werd gevonden en op internet kwam men steevast
uit op bibliografische beschrijvingen van De Bezige Bij-boeken. Een vicieuze cirkel. Zou het
raadsel dan toch een raadsel blijven? De organisator zette een aankondigingtekst op de
website van druksel (www.druksel.be) en hierop kwam reactie. Gert-Jan Bouma reageerde
en meldde dat hij een scriptie over Beunis aan het schrijven was. Elise de Vries, een vriendin
van Beunis, was verheugd dat er eindelijk aandacht aan hem besteed werd. Beiden wisten
echter niets af van het bestaan van J. Cursto. Dat Gert-Jan Bouma dit niet wist, was logisch:
hij was net aan zijn studie begonnen. Maar dat Elise de Vries – die Beunis toch goed gekend
had – dit niet wist, was eigenaardig en verdacht. Op de vraag of zij schetsen of prenten van
Beunis’ hand in haar bezit had en die voor de tentoonstelling wilde afstaan, moest zij ontkennend
antwoorden. Langzaam werd duidelijk dat Beunis helemaal geen tekenaar was,
maar ‘slechts’ typograaf en ontwerper. Dat er tussen de ‘late Beunis’ (de lesgever aan de
Koninklijke Academie voor Kunst en Vormgeving te ’s-Hertogenbosch) en de ‘vroege
Beunis’ (de ontwerper voor De Bezige Bij) een kloof moest zijn, dat er iets verzwegen werd.
Misschien was Cursto dan toch wel cruciaal. Uiteindelijk kwam het verlossende woord van
rob jansen en johan velter

Rob Jansen, een verzamelaar, een amateur in de beste betekenis van het woord, die de dingen
wil weten en zoekt tot hij vindt. Zijn vastberadenheid en zijn enthousiasme voor Karel
Beunis hebben hem J. Cursto doen ontdekken. Het was iemand uit de naaste omgeving van
Beunis die bevestigde dat J. Cursto wel degelijk bestond, en zelfs nog leefde, in Amsterdam
woonde en dat zijn echte naam Jaap Jungcurt was. Rob Jansen zocht contact en daarmee
werd het mysterie onthuld: hier was dan eindelijk de man die de zo kenmerkende boekomslagen
van De Bezige Bij gemaakt heeft, en daardoor ook de uitgeverij zelf een persoonlijkheid
gegeven heeft in een tijdvak dat nu nog steeds bepalend is voor de naam en de
reputatie van de uitgeverij. Het is dan ook meer dan teleurstellend dat de directie van De
Bezige Bij op vragen van de auteurs van dit artikel in verband met Beunis/Cursto niet of
negatief gereageerd heeft.
Jaap Jungcurt in zijn woonkamer (Amsterdam, voorjaar 2004)
Beunis en Jungcurt, zo bleek nu, kenden elkaar van het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs
waar ze allebei studeerden, Jungcurt vrije grafiek en Beunis typografie. Toen
Beunis voor De Bezige Bij kon werken, heeft hij Jungcurt gevraagd om samen de omslagen
te maken. Geert Lubberhuizen wist van deze samenwerking – als enige, zo lijkt het nu.
Beunis keek toen op naar de bijna tien jaar oudere Jungcurt, die een vrije kunstenaar was
en al een eigen gezin had. Hij was voor Beunis een mentor en introduceerde hem in het
een beunis is een beunis is een cursto
de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
13

de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
14
kunstenaarsleven. Toch waren beiden verschillende persoonlijkheden: Jungcurt was gesloten-introvert,
Beunis extravert-sociaal. Jungcurt leefde echter van de contraprestatie, later
de bkr, en kon daardoor niet onder zijn eigen naam werken: om dit probleem te omzeilen
gebruikte hij een pseudoniem. Elk had zijn eigen taak en toch was er sprake van een hechte
samenwerking. Jungcurt leverde het beeldmateriaal, de tekeningen. Samen beslisten ze
wat bruikbaar was en het was Karel Beunis die ervoor zorgde dat het boekomslagen werden.
Hij zorgde voor de belettering, de technische afwerking bij de drukkerij en het totale
ontwerp. Jungcurt was de vrije, Beunis de gebonden kunstenaar.
Nathalie Sarraute, De gouden vruchten, lrp 116, De Bezige Bij,
Amsterdam 1965. Typografie Karel Beunis. Deze vlekken hebben
niet alleen een vreemde sfeer door de kleuren, de vormen
maar ook doordat er beweging in de kleuren zit: dit is een
storm. Hier gebeurt iets, maar wat? Hier heeft Beunis woorden
en beeld wel op een goede manier kunnen samenbrengen:
op een donkere achtergrond komen de witte letters goed tot
uiting. Samen vormen ze een duidelijk boekomslag
Het is niet zo dat Beunis met de eer ging lopen en de bijdrage van Jaap Jungcurt bewust verdonkeremaande.
Het was een opgezet spel waarbij beiden van elkaar profiteerden. Door het
werk voor De Bezige Bij kon Jungcurt iets ruimer leven en door de plastische ontwerpen
van Jungcurt kon Beunis uitgroeien tot één van de belangrijkste naoorlogse vormgevers.
Beunis werd door De Bezige Bij betaald en hij betaalde op zijn beurt Jungcurt. Wat beiden
gedaan hebben, was een jongensstreek en een daad van vrienden: ‘we doen dit even’. Het
was de vreugde van het creëren, het samen maken van een product.
Maar toch, het is niet zo eenduidig. Hoe komt het dat Jungcurt nooit op de voorgrond is
getreden? Daarvoor moeten we de persoonlijkheid van Jaap Jungcurt en zijn kunst- en
levensopvattingen nader bezien. Inderdaad: kunst en leven. Want, net zoals bij Karel
Beunis, zijn beide sterk met elkaar verweven. Zoveel jaren later beseft Jungcurt echter dat
het ook anders had kunnen lopen, dat de anonimiteit waarin hij nu leeft niet helemaal
terecht is. Het maken van die boekomslagen was een leuke tijd, maar toen beseften Beunis
en Jungcurt niet waar ze mee bezig waren en ze konden niet voorzien welke impact dit
werk zou hebben en welk belang men er nu aan hecht. Zo bezien beklaagt Jungcurt zich
wel hoe het gelopen is en dat zijn naam niet in de geschiedenis voorkomt. Geconfronteerd
met bijvoorbeeld het boek Mijn gegeven woord van Hugues C. Pernath waar in het colofon
rob jansen en johan velter

vermeld staat, dat de typografie door Peter Renard verzorgd werd en het omslag – dat toch
onmiskenbaar van Jaap Jungcurt is – door Karel Beunis, wordt Jungcurt stil. Nee, dat het
zover ging, wist hij niet. Want wat is hier de rol van Beunis nog geweest? Enerzijds was er
Peter Renard die de typografie verzorgde en anderzijds was er J. Cursto/Jaap Jungcurt die de
omslagtekening verzorgd heeft. Was het vermelden van Karel Beunis dan niet een stap te
ver? Want hoe goed de samenwerking tussen beiden wel was, toch was er bij Jungcurt
tegen het eind van de samenwerking onvrede ontstaan, omdat zijn naam zo weinig vermeld
werd. Maar tegelijkertijd neemt hij het Beunis achteraf ook niet echt kwalijk. Want
Beunis moest de ontwerpen tenslotte verkopen, terwijl Cursto naar eer en geweten zijn
eigen tekeningen kon maken. Enerzijds is de vriendschap geëindigd, zoals zoveel in het
leven eindigt, zonder duidelijke reden of oorzaak. Maar anderzijds moeten we toch ook
spreken van een breuk tussen de twee karakters: de extraverte Beunis tegenover de introverte
Jungcurt. Wat Beunis deed, spoorde niet altijd met de morele maatstaven van
Jungcurt. En zo gingen hun wegen uit elkaar.
Willem Frederik Hermans, De woeste wandeling, Literaire
pocket 77, De Bezige Bij, Amsterdam 1962. Omslag Karel
Beunis en J. Cursto. Door het gebruik van het heldere wit,
rood en geel springt dit omslag in het oog: deze is daardoor
vrolijker dan het merendeel van de omslagen. Het
wiel en/of de cirkel zijn terugkerende motieven. Het lijkt
er op dat de tekening rechts werd afgesneden
Zonder Beunis echter – en dat bevestigde Jungcurt meermaals tijdens ons interview op 12
maart 2004 in Amsterdam – zouden er geen boekomslagen zijn geweest. Jungcurt zorgde
voor het beeld, maar het eindresultaat – het boek – was het exclusieve werk van Beunis.
Opvallend is ook dat wanneer de samenwerking met Beunis wegvalt, Jungcurt geen wegen
meer vindt om zich als kunstenaar te tonen. En toch, we herhalen het, mag het belang van
Jungcurt niet onderschat worden. De affiche voor de Boekenweek van 1959 bestaat bijvoorbeeld
volledig uit letters/woorden, maar werd door Jungcurt gemaakt en niet door de typograaf
Beunis, al staat ook hier zijn naam op en niet die van Cursto. 24 Het is ook de keuze van
Jungcurt geweest om voor de boeken uit de series een beeld te creëren dat niet rechtstreeks
uit het boek af te leiden was maar dat er toch, op een andere manier, een relatie mee had.
een beunis is een beunis is een cursto
de boekenwereld 21 [2004 - 2005] 15

de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
16
Hugues C. Pernath, Mijn gegeven woord, lrp 168, De
Bezige Bij, Amsterdam 1966. Omslag Karel Beunis, typografie
Peter Renard. Een topontwerp omdat Cursto hier
een aantal mogelijkheden op een evenwichtige manier
naast elkaar geplaatst heeft: er is een abstracte ondergrond,
daarop worden delen van figuren geplaatst en de
kleuren zijn evenwichtig over de pagina verdeeld. Ook
hier zijn auteur en titel moeilijk leesbaar
Jaap Jungcurt heeft steeds – en dat tot op de dag van vandaag – gewerkt, maar heeft zichzelf
nooit kunnen verkopen. Zijn laatste werk is geëvolueerd naar een Robert Crumb-achtige
tekenstijl waarin nochtans de vormen, lijnen en motieven uit de tijd van de boekomslagen
herkenbaar gebleven zijn. Hij heeft nooit een eigen expositie gehad – het was op
druksel dat er voor het eerst vrij werk van Jaap Jungcurt getoond werd. Dit hangt samen
met zijn kunstopvattingen. Voor Jungcurt is de kunstenaar niet het zelfbewuste individu
dat een autarkische bron is en wiens producten (zijn kunstwerken) dan ook een bijna heilige
waarde krijgen. Het kunstenaarschap ligt hem veeleer in het leven zelf, in de mentaliteit
waarmee men in het leven staat. Een kunstenaar is per definitie gevoelig, een seismograaf
van zijn tijd. Het zijn is hier belangrijker dan wat er geproduceerd wordt. Niet de
relicten zijn belangrijk, maar wel de gevoeligheid.
Men kan niet zeggen dat het werk van Jungcurt door X of Y beïnvloed geweest is. Er zijn
natuurlijk parallellen met anderen te vinden maar toch moet dit oeuvre gezien worden als
een zich autonoom ontwikkelend kunstenaarschap. Een artiestenleven dat niet zozeer
gericht is op het zich verkopen, maar op het exploreren van de vormen. Jungcurt staat in de
dadaïstische traditie van een Hans Arp en een Kurt Schwitters, een Joan Miró en een Paul
Klee. Niet alleen in zijn collages, in zijn knip- en plakwerk, maar ook in zijn meer figuratieve
werk van vooral de ‘Literaire paspoort’-reeks: ook deze vormen verwijzen soms naar de
buitenwereld (zijn het monsters, dromen, andersoortige wezens?) maar zijn in de eerste
plaats vrije vormen die aan het onbewuste ontspruiten. De kunstenaar is in de visie van
Jaap Jungcurt een medium dat vol verbazing ziet hoe het papier gevuld wordt, zonder dat
hij daarvoor zelf een rationele verklaring heeft. De kunstenaar is de zwijger die toelaat.
rob jansen en johan velter

tot slot
Het auteurschap is in de westerse cultuur geen detail. Daarom is het belangrijk Jaap
Jungcurt de eer te geven die hem toekomt. Karel Beunis heeft in een aantal boeken de naam
J. Cursto gezet, maar in nog veel meer boeken heeft hij die naam weggelaten. 25 Het is duidelijk
dat we op zijn minst van een gedeeld auteurschap moeten spreken en dat het juist
Jaap Jungcurt is geweest, die voor het spraakmakende deel verantwoordelijk is. Karel
Beunis is van geen enkel beeld op de boekomslagen de auteur geweest. Beunis was geen
plastisch kunstenaar, maar een typograaf en boekontwerper. Ook voor wat Antiquariaat
Verzameld werk de ‘Erotische reeks’ genoemd heeft, is Beunis niet alleen verantwoordelijk:
het knippen en plakken is door Beunis en Jungcurt gebeurd.
In dit artikel hebben we geen systematische analyse van het werk van Beunis of Cursto
gegeven. We hebben slechts een aanzet willen geven om dit werk te bekijken, niet alleen als
werk voor boekomslagen maar ook als zelfstandig en vrij plastisch werk. We zijn er immers
van overtuigd dat het belang van dit werk – hoe marginaal het ook geweest is – de gedachten
en gevoelens bepaald hebben van een groot aantal mensen. Op de tentoonstellingen in
Gent, zowel in de stadsbibliotheek als op druksel, bleek hoeveel mensen geïmponeerd
waren door de schoonheid en de uniformiteit – in alle verscheidenheid – van dit plastisch
een beunis is een beunis is een cursto
de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
Johnnie Verstraete, Het uitzinnig gezelschap doet de revolutie falen,
lrp 361, De Bezige Bij, Amsterdam 1971. Omslagontwerp Karel
Beunis, typografie Tessa Fagel. Iedereen doet wel een toegeving te
veel aan de eigen tijd. Wie in de openbaarheid komt, wordt daar
ook op afgerekend. Een bijzonder fout ontwerp
17

de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
18
werk. Zoveel jaren later blijkt nog steeds dat deze omslagen samenvielen met een tijd, een
levenshouding, een standpunt.
We zijn ook niet ingegaan op de samenwerking die Karel Beunis had met andere illustratoren
– ook al zijn er parallellen te trekken met de samenwerking die er met Cursto
was. De studie van het werk van Beunis en Cursto moet opgenomen worden in een volledige
studie van het fonds van De Bezige Bij, waarbij een systematische analyse van de boekomslagen
nodig zal zijn. Want zelfs tussen de verschillende drukken zijn er verschillen.
Dan zal ook eindelijk het werk van Beunis zelf afgebakend kunnen worden, waarmee de
geschiedenis recht gedaan wordt. En dit verhaal kan verteld worden: hoe twee vrienden in
een periode van hun leven een tijdsbeeld hebben gevat en vormgegeven.
Met dank aan Tom Van de Voorde, Gert-Jan Bouma, Tom von Meyenfeldt, Kurt De Vreeze, Kurt Duyck.
Tekeningen zoals Jaap Jungcurt ze nu maakt. In sommige prenten zijn motieven te herkennen die we ook
op de boekomslagen gezien hebben. De tekenstijl doet denken aan die van de striptekenaar Robert Crumb –
en misschien staat hun beider wereld ook niet zo ver van elkaar als men op het eerste gezicht zou denken
rob jansen en johan velter

noten
1 De bekendste series zijn: de ‘Literaire pockets’ (LP) (vanaf 1957),
de ‘Literaire reuzenpockets’ (LRP) (vanaf 1959) en de reeks
Literair paspoort die De Bezige Bij met Meulenhoff heeft opgezet
(vanaf 1967 tot ongeveer 1970). Voor de kenners bestaan er
ook nog de ‘Kwadraatpockets’, een non-fictieserie die de maatschappelijke
veranderingen in Nederland begeleidde, de
‘Geïllustreerde reuzenpockets’ die min of meer een afgeleide
vormden van de LRP en de ‘Literaire documenten’-serie.
2 K. Sierman, Kroon op, kroon af: een schets van 75 jaar Best verzorgde
boeken, Den Haag/Amsterdam 2001.
3 Richter Roegholt, De geschiedenis van De Bezige Bij 1942-1972,
Amsterdam 1972, p. 217.
4 Tessa Fagel zal van hem echter heel wat letteromslagen mogen
ontwerpen.
5 Roegholt, op. cit. (noot 3), p. 184.
6 Roegholt, op. cit. (noot 3), p. 226.
7 In een telefoongesprek met Rob Jansen, voorjaar 2004.
8 Richter Roegholt, De stad is een gesprek: terugblik op mijn leven,
Amsterdam 2003, pp. 223-224.
9 Wim Wennekes, Geert Lubberhuizen, uitgever. Het mysterie van de
Van Miereveldstraat. Amsterdam 1994, pp. 152-153.
10 Wennekes, op. cit. (noot 9), p. 162.
11 Wim Schouten Een vak vol boeken, Amsterdam 1988, p. 188.
12 Jan Cremer’s logboek, Amsterdam 1978, p. 88. De sneer van
Cremer naar Beunis als orgeldraaier is venijnig. Beunis was een
orgelman. Hij heeft o.a. voor De Bezige Bij een orgel gekocht
(The Busy Drone) en gerestaureerd en hij heeft inderdaad orgelmuziek
gedraaid. Maar dat betekende niet dat hij tot de bedelstaf
veroordeeld was, zoals Cremer suggereert. Naast deze passie
was hij ook nog lesgever aan de Koninklijke Academie voor
Kunst en Vormgeving te ’s-Hertogenbosch en De Bezige Bij is
zijn typografische kennis en kunde blijven gebruiken.
13 Schouten, op. cit. (noot 11), p. 93.
14 Schouten, op. cit. (noot 11), p. 175.
15 Reinold Kuipers, Gerezen wit: notities bij boekvormelijks en zo,
Amsterdam 1990, p. 34.
16 Kuipers, op. cit. (noot 15), p. 34.
17 Deze tekst was eerder als artikel verschenen in Het oog in ’t zeil
(1984, jrg. 1, nr. 5, p. 22-23). De laatste zin: ‘Ik hoop dat de tentoonstelling
van Beunis’ werk, waarvoor bij De Bezige Bij een
plan bestaat, kan doorgaan.’ werd niet in het boek opgenomen.
En de tentoonstelling is er tot DRUKsel 2004 in Gent ook niet
gekomen.
18 Lisa Kuitert, Het uiterlijk behang: reeksen in de Nederlandse literatuur,
Amsterdam 1977, pp. 143-144.
19 Antiquariaat Verzameld Werk, Nijmegen, Catalogus 7, 1988,
p. [1].
20 Antiquariaat Verzameld Werk, op. cit. (noot 19), p. [2].
21 Er is een aantal varianten:
- ‘Omslag en typografie Karel Beunis’ (bijv. Soldatenbrieven van
Hugues C. Pernath en Paul Snoek, Literaire pocket nr. 69 (op de
achterzijde van het omslag en op de rug staat 68), 1961);
- ‘Omslag Karel Beunis en J. Cursto’ (bijv. Andorra van Max
Frisch, Literaire pocket, nr. 92, 1962);
- ‘Omslag en typografie Karel Beunis GKf (bijv. Ekskuseer mijn linkerhand
van J.B. Charles, Literaire pocket 36, 1959) (Gkf staat
voor Gebonden kunstenaarsfederatie);
- ‘Omslag Karel Beunis Gkf’ (bijv. De Oostakkerse gedichten van
Hugo Claus, Literaire pockets 31, 4 e dr. 1960);
- ‘Typografie Karel Beunis’ (bijv. Na de zondeval van Arthur
Miller, Literaire pockets 128, 1964);
- ‘Omslag Karel Beunis’ (bijv. De kaukasische krijtkring van Bertold
Brecht, Literaire pockets 66, 2 e dr. 1962);
- ‘Omslag Karel Beunis. Typografie en druk Bosch Utrecht’ (bijv.
De rode deken van Salvador Hertog, Literaire pockets 131, 1965);
- ‘Omslagontwerp Karel Beunis’ (bijv. Lijmen en Het been, toneelstuk
van Manuel van Loggem naar Willem Elsschot, Literaire
pocket nr. 56, 1961);
- ‘Ontwerp Karel Beunis’ (bijv. Topeka van J.B. Charles, Literaire
pocket 140, 1966);
- ‘Omslag Karel Beunis, typografie Peter Renard’ (bijv. Tant pis
pour le clown van Riekus Waskowsky, Literaire pocket 133, 1966);
- ‘Omslagontwerp Karel Beunis en J. Cursto’ (bijv. De kleine danseres
van Jac. van Hattum, Literaire pocket 97, 1962);
- ‘Omslagontwerp Karel Beunis, typografie en druk Bosch
Utrecht’ (bijv. Hondejaren van Günter Grass, Literair paspoort
[4], 1967, tweede druk) of het colofon vermeldt helemaal geen
namen, maar een geoefend oog heeft het colofon niet nodig om
een Beunis te onderscheiden.
22 Beunis heeft echter ook een aantal zeer tijdbepaalde typografische
omslagen gemaakt. We komen daar nog op terug.
23 Het blauwe omslag van De Oostakkerse gedichten (2 e dr.) is echter
géén beeld van Claus zelf maar wel van Beunis en zoals we
straks zullen zien: van J. Cursto.
24 Het is niet zonder een zekere schroom dat we moeten vaststellen
dat de typograaf Beunis niet altijd met geslaagde ontwerpen
kwam. Zo is het boek van Johnnie Verstraete Het uitzinnige
gezelschap doet de revolutie falen misschien wel contemporain
maar toch een miskleun. Hier tracht Beunis zijn eigen kunnen
te overstijgen. Hij was echter een man van de jaren vijftig: het
existentialisme, het cultureel verzet. Niet een man van de jaren
zestig waar een oppervlakkige speelsheid de toon bepaalde.
Ook Omhelzingen van Jacques Pyerre lijdt onder een teveel aan
hedendaagsheid. Het omslag van Kind tussen vier vrouwen van
Simon Vestdijk daarentegen intrigeert door zijn eigenaardig
gebruik van romein en cursief (dit werd ook gebruikt voor de
reeks De Bezige Bij poëzie), een vreemde combinatie van klassiekheid
en afwijking.
25 Ook met anderen is dit gebeurd. In de reeks BB-poëzie, bijvoorbeeld,
werd soms Elise de Vries als illustrator vermeld, soms
ook niet. En toch is het duidelijk dat zij de auteursportretten
gemaakt heeft.
een beunis is een beunis is een cursto
de boekenwereld 21 [2004 - 2005]
19