Docentenhandleiding De Scheepsjongens van tsaar Peter

WATER
Docentenhandleiding
De Scheepsjongens van tsaar
Peter

Groep 5 en 6
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
2

Erfgoed in het Zaans Museum
Thema Water
De Scheepsjongens van tsaar
Peter
Docentenhandleiding
Groep 5 en 6
© Zaans Museum 2008
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
Zaans Museum
Schansend 7, 1509 AW Zaandam
Postbus 207, 1540 AE Koog aan de Zaan
Tel: 075 681 00 00
Fax: 075 617 69 80
E-mail: educatie@zaanseschans-museum.nl
Website: www.zaansmuseum.nl
3

Inhoudsopgave
1. Inleiding 4
2. Het thema Water 5
3. Praktische informatie 9
4. Introductie op school en voorbereiding op museumbezoek
11
5. Programma op locatie De scheepsjongens van tsaar Peter
14
6. Verwerking op school 15
7. Verantwoording en credits 16
Bijlage I 17
Afbeelding Zaans fluitschip
Afbeelding Zaanse werf
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
4

1. Inleiding
Deze docentenhandleiding neemt je stap voor stap mee door het educatieve
programma De scheepsjongens van tsaar Peter zoals dat ontwikkeld is voor het
thema Water in het Zaans Museum en speelt zich af in h et czaar Peterhuisje.
In totaal zijn er in het Zaans Museum vier thema’s: Wonen, Werken, Wind en
Water. Bij elk thema heeft het museum een educatief project ontwikkeld dat op
twee niveaus wordt aangeboden.
Het gehele programma bij het thema Water bestaat uit drie stappen, die hier
alle drie op een overzichtelijke wijze gepresenteerd zullen worden. Van de
leerkracht wordt een actieve houding verwacht, de handleiding is daarbij de
leidraad. De onderdelen zijn speciaal ontwikkeld voor de middenbouw, die wij
definiëren als groep 5 en 6.
Het programma is ontwikkeld vanuit de gedachte dat kinderen zowel op
emotioneel als rationeel niveau kennis en vaardigheden op doen door de
verschillende onderwerpen te beleven en te ontdekken. Deze kennis en inzichten
van de kinderen kunnen op school verwerkt worden in een les.
Bij de ontwikkeling van de presentatie van het thema Water heeft het museum
gebruik gemaakt van de leertheorie van de Amerikaanse psycholoog David Kolb.
Deze gaat ervan uit dat er vier stijlen van leren zijn die van concreet naar
abstract gaan en van reflectief naar actief. Praktisch uitgelegd verdeelt hij
de manier van leren bij mensen in doeners, dromers, denkers en beslissers. Bij
kinderen is dit nog niet uitgekristalliseerd, bovendien moeten kinderen veel
vaker stof via een bepaalde methode tot zich nemen. Toch heeft het museum
geprobeerd niet alleen de museale presentatie voor alle leerstijlen
toegankelijk te maken, maar het educatieve materiaal voor kinderen enigszins
volgens deze 4 verschillende leerstijlen op te zetten. Dit heeft als gevolg
dat de opdrachten bij het programma uiteen vallen in 4 verschillende manieren:
er zijn echte doe-opdrachten,
Denkopdrachten, creatieve opdrachten en een aantal opdrachten waarbij het
kind eigen beslissingen kan nemen die steeds tot een ander resultaat kunnen
leiden.
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
5

2. Het thema Water
Het thema Water gaat over de verbindende factor van de waterweg(en), over
transport, vervoer, maar ook over scheepsbouw en handel. De presentatie in het
Zaans Museum is verdeeld in duidelijke subthema’s: Scheepsbouw, Walvisvaart en
Vervoer over Water. De presentatie loopt over in de presentatie Werken met het
subthema de Haven in de 20 ste eeuw.
Scheepsbouw
Water staat voor scheepsbouw en transport. De Zaan mondt uit in het IJ en aan
de overkant van het IJ ligt Amsterdam: in de 17de eeuw de
wereldhandelscapitool. De Verenigde Oost-Indische Compagnie, West Indische
Compagnie de Noorse Compagnie, ze hadden allemaal schepen nodig om hun
uitgebreide handelsnetwerk te onderhouden. De Amsterdamse scheepsbouw heeft
zich dan ook snel uitgebreid richting de Zaanstreek. Hier werden de
fluitschepen gebouwd die naar de Oost en West werden gestuurd, maar ook
speciale walvisvaarders die een dubbele bodem hadden om in de buurt van
Spitsbergen beter beschermd te zijn bij botsingen met ijsbergen. Voor de bouw
van de schepen was in de Zaanstreek veel hout aanwezig, niet van eigen bomen,
want die groeien hier niet, maar van de vele houtzagerijen die hier actief
waren. Actief met hout dat met diezelfde schepen aangevoerd was uit
Scandinavië en Rusland.
Van de talrijke scheepswerven langs de Zaan zijn er weinig over, maar wel veel
herinneringen en verhalen. Het beroemdste verhaal is dat van tsaar Peter de
Grote die naar de Zaanstreek kwam om hier te leren een schip te bouwen. Het
werd enigszins een fiasco, na acht dagen moest de Tsaar de Zaanstreek
ontvluchten, maar de herinnering bleef. Zo is het huisje waar hij die acht
nachten sliep bewaard gebleven en lang als Russisch staatseigendom gekoesterd.
Nu is het in Zaandam te bewonderen en tevens een van de oudste bewaard
gebleven houten arbeidershuisjes die we kennen.
Walvisvaart
Rondom de walvisvaarders zijn ook veel verhalen te vertellen. Ten eerste
werden de grote zoogdieren meegenomen naar de Zaanstreek waar in
traankokerijen het vet verwerkt werd. Een niet al te prettige geur. Maar de
walvisvaarders zelf namen veel spannendere verhalen mee: ijsberen die de
harpoeniers aanvielen, de ijzige koude die je zomaar kon
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
6

overvallen, de enorme walvissen die met een slag van hun staart een heel schip
om konden slaan en Eskimo’s in leren kajaks. En dat alles tegen het decor van
ijsbergen en schotsen, een totaal nieuwe wereld.
De scheepsbouw is in de 20ste eeuw in de Zaanstreek teloorgegaan. De ondergang
van de Zaanse Scheepsbouw Maatschappij in de jaren ‘60 is het begin van de
malaise in de Nederlandse scheepsbouw.
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
7

Vervoer over water
Water is meer dan alleen scheepsbouw. Het is vooral een weg, een mogelijkheid
tot vervoer, vervoer over water. Daar waar water is, is de mogelijkheid
aanwezig om je te verplaatsen. De mens heeft zich bij het stichten van
nederzettingen altijd erg op het water gericht. Over water kun je reizen, maar
ook handel vervoeren, nieuwe werelden ontdekken, terug naar huis gaan. In de
Zaanstreek werd erg efficiënt met de aanwezigheid van het water omgegaan.
Bedrijven werden aan het water geplaatst. Grondstoffen werden over water
aangevoerd, producten via het water afgevoerd. Het water werd gebruikt als
opslag voor hout bijvoorbeeld, het water werd gebruikt in het productieproces:
om te wassen en reinigen van grondstoffen.
Dat vervoer over water heeft tal van types boten opgeleverd: het veer om
mensen naar de overzijde te brengen, jolletjes om door de drassige slootjes te
varen, platbodems om het vee te vervoeren, tentjachtjes om te paraderen,
zeilboten voor de pleziervaart, aken om goederen te vervoeren. Allemaal een
eigen typisch Zaanse variant van boten die overal voorkomen, maar aangepast
zijn aan de omgeving.
Het leuke van water, is dat het meerdere verschijningsvormen heeft. Zo
bevriest water onder 0 graden tot ijs en ijs schept allemaal nieuwe
mogelijkheden en problemen. De grote doorgaande wegen zijn nu niet begaanbaar
en de industrie is haar aan- en afvoerroute kwijt. Maar het levert wel veel
meer mogelijkheden op voor hen die niet beschikken over een boot of brug. Op
ijs kun je schaatsen, zwieren, sleeën, ijszeilen. Het ijs vormt een nieuwe
ontmoetingsplek met een compleet eigen wereld van koek en zopie, kou en pret.
In de Zaanstreek wilde men niet alleen op het water paraderen in een
tentjacht, maar ook op het ijs paraderen in een slede. Prachtige beschilderde
modellen, met soms uit de Zaanse historie gegrepen taferelen erop.
De Haven
Vanaf de opening in 1885 was de Zaandamse zeehaven een belangrijke economische
factor in de Zaanstreek. Dat duurde tot ongeveer 1970. Tot de tweede
wereldoorlog waren ongepelde rijst en gezaagd en ongezaagd hout de
belangrijkste goederen die van overzee in de haven werden aangevoerd. Door het
fijnmazige watertransport netwerk was er een directe relatie met de
industriële ontwikkeling langs de Binnenzaan en in het Oostzijder en
Westzijder veld.
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
8

Het scheepvaartverkeer in de haven was seizoensgebonden. De hout invoer vanuit
landen aan de Oostzee vond alleen plaats in de zomer en het najaar, als de
havens ijsvrij waren. De aanvoer van rijst uit bijvoorbeeld Brits-Indië was
tussen half maart en eind mei, in aansluiting op de rijstoogst.
In de Zaandamse haven werden schepen afgemeerd langs dukdalven en meerpalen.
Lichters en dekschuiten kwamen langzij om de lading over te nemen of om hun
retour lading af te geven. De schepen werden meestal gelost met het eigen
laadgerij. De haven had slechts een beperkte kade ruimte. De moderne
ontwikkeling in het scheepstransport konden dan ook maar op beperkte schaal
gevolgd worden. Er werd nog wel geëxperimenteerd met rij-op/rij-af lossing van
pakken gezaagd bij de houthandel William Pont op het eiland. Maar het werd al
snel duidelijk dat de oude Zaandamse haven ongeschikt was voor moderne vormen
van zeetransport. Zeker met de komst van de containers werd duidelijk dat er
geen rol meer was weggelegd voor de Zaandamse haven. Nieuwe havens in de
Achtersluispolder namen steeds meer functies van de oude haven over. Zaandam
heeft er in ieder geval een mooie jachthaven aan overgehouden.
De scheepsjongens van tsaar Peter
Rondom het thema Water is een educatief programma ontwikkeld voor de groepen
5-8 van het basisonderwijs. Dit programma draait om het bezoek van tsaar Peter
aan Zaandam in 1697 om het vak van scheepstimmerman te leren. Het programma
heeft 2 niveaus: middenbouw basisschool: groep 5 en 6 en de bovenbouw
basisschool: groep 7 en 8. Deze handleiding is speciaal voor docenten van de
middenbouw. Het programma vindt plaats in en rond het Czaar Peterhuisje op de
Krimp in Zaandam. En kan eventueel aangevuld worden met een bezoek aan de
presentatie Water in het Zaans Museum.
Het belang van de scheepsbouw voor de Zaanstreek wordt naast een bezoek aan
het Czaar Peterhuisje benadrukt door een rondwandeling langs belangrijke
maritieme plekken in de buurt van het huisje.
Centrale thema van het programma is scheepsbouw. Dit thema wordt aangegrepen
om de kinderen zelf aan de slag te laten gaan als leerling scheepsbouwers.
Diverse oude ambachten passeren de revue, worden geïntroduceerd om het belang
ervan voor het behoud van het maritieme erfgoed te tonen.
Essentie programma
Essentie van het programma is zelf aan de slag te gaan en de beginselen van
een ambacht en het belang daarvan voor de maritieme geschiedenis van de
Zaanstreek te leren waarderen, aan de hand van het maritieme materiële en
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
9

immateriële Zaanse erfgoed.
Doelstelling
Inzicht geven in maritieme ambachten en nevenactiviteiten uit de periode
van de grote bloei van de Zaanse scheepsbouw (1650-1800).
Kennis maken met het immateriële maritieme erfgoed: te weten de verhalen
over het bezoek van tsaar Peter aan Zaandam in 1697.
De leerlingen leren conclusies trekken uit ervaringen. De ervaringen zijn:
De Zaanstreek heeft een belangrijk maritiem verleden
Kwalitatieve scheepsbouw wordt mede mogelijk gemaakt door goed
Uitgangspunten
ambachtswerk
Bezoek brengen aan een authentieke locatie: Czaar Peterhuisje
Bezoek brengen aan de belangrijke plekken van de 17 de eeuwse Zaanse
Scheepsbouw
Zelf aan de slag met maritieme ambachten: vaardigheden opdoen
Kennis maken met personages uit het verleden en hun verhaal (living
history)
Belang van maritiem erfgoed Zaanstreek ontdekken
Cruciale rol van maritieme geschiedenis voor Zaanstreek aan bod laten komen
Aansluiting kerndoelen
Oriëntatie op jezelf en de wereld:
Natuur en techniek: 44, 45
Tijd: 51, 53
Kunstzinnige oriëntatie: 56
Chronologische volgorde
Het educatieve programma heeft een chronologische volgorde, waarin de
leerlingen stap voor stap een thema doorlopen, van introductie naar
verwerking:
1. Introductie op school van thema Water, inclusief voorbereiding op bezoek
Czaar Peterhuisje
2. Programma in en rond het Czaar Peterhuisje te Zaandam
3. Verwerking op school en/of Zaans Museum: Waterkrant en verwerkingslessen
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
10

3. Praktische informatie
Ontvangst en verloop van het bezoek
In het Czaar Peterhuisje worden jullie ontvangen door een museumdocenten en
een medewerker van het Tsaar Peter Huisje die jullie gedurende het hele bezoek
zullen begeleiden. Leerkracht en/of ouders blijven bij de leerlingen tijdens
de duur van het programma en er wordt van hen verwacht dat zij ondersteuning
bieden tijdens het programma. Alle hulp van deze begeleiders wordt zeer op
prijs gesteld door de museumdocent.
De groep wordt verdeeld in 2 groepen: het is raadzaam deze verdeling vast op
school te doen. De kinderen gaan ook naar buiten, zorg ervoor dat ze bij
slecht weer daarop gekleed zijn. Er wordt tijdens het programma met grove
materialen gewerkt: zorg ervoor dat de kinderen makkelijke en oude kleren
dragen.
Verloop
Verzamelen bij Czaar Peterhuisje
Rondwandeling over de Krimp, Hogendijk en de Dam
Bezoek Czaar Peterhuisje
Rondleiding groep 1 en workshop breeuwen groep 2
Wisseling van groepen
Rondleiding groep 2 en workshop breeuwen groep 1
Afsluiting programma met Russische theeceremonie
Vertrek
Het hele programma duurt ca. 2 uur.
Calamiteiten
Mocht u, om welke reden dan ook, plotseling niet kunnen komen, wilt u dit dan
z.s.m. doorgeven aan Yvonne Slagboom van Fuxus Kunst in School, telefoon: 075-
6553555, email: yslagboom@fluxus.nl en aan de afdeling educatie van het Zaans
Museum, telefoon: 075 681 00 00, e-mail: educatie@zaanseschans-museum.nl
Algemene informatie Czaar Peterhuisje
Het Czaar Peterhuisje, in het centrum van Zaandam, is een dependance van het
Zaans Museum. Het is één van de oudste arbeidershuisjes van Nederland. Het
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
11

werd in 1632 gemaakt van scheepshout en kreeg later een stenen overkapping. In
dit houten huisje logeerde de Russische tsaar Peter de Grote toen hij in 1697
in de Zaanstreek het vak van scheepstimmerman kwam leren. In het spoor van die
beroemde huurder kreeg het huisje heel wat bekende bezoekers, waaronder veel
Russen. In de wanden en op de ruiten staan nog hun namen gekrast.
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
12

Bezoekadres
Krimp 23, 1506 AA Zaandam (in het centrum van Zaandam)
Bereikbaarheid
Auto: Richting Zaandam-Zuid - Provincialeweg - Hogendijk - Krimp
Trein: Stoptrein Zaandam - ca. 15 min. lopen via Gedempte Gracht - Dam - Krimp
Bus: Connexxion Bus nr. 92 en 94 Halte Gedempte Gracht - ca. 5 minuten lopen
via Dam - Krimp
Van Czaar Peterhuisje naar Zaans Museum: Connexxionbus no. 88, vanaf halte
Gedempte Gracht
Algemene informatie Zaans Museum
Het Zaans Museum ligt op de Zaanse Schans, Schansend 7, 1509 AW te Zaandam.
Algemeen telefoonnummer: 075 681 00 00, email: info@zaanseschans-museum.nl.
Voor meer informatie kunt u altijd terecht op onze website:
www.zaansmuseum.nl.
Goed om te weten
De leerkracht en/of begeleiders zijn verantwoordelijk voor het verloop
van het bezoek en het gedrag van de leerlingen. Bereid de kinderen voor
op het museumbezoek.
De begeleiders kunnen mee op locatie in het Czaar Peterhuisje. De ruimte
in het huisje is beperkt, maar ze kunnen meehelpen met het begeleiden
mits nodig en ook bij het maken en het inschenken van de thee.
Een museum laat unieke en authentieke voorwerpen zien. Deze mogen
beslist niet aangeraakt worden.
De leerlingen mogen geen overlast veroorzaken voor andere bezoekers.
Hollen en schreeuwen wordt niet op prijs gesteld. Aanwijzingen van het
museumpersoneel moeten dan ook worden opgevolgd.
Er mag niet gegeten, gedronken en gerookt worden in het museum.
Informeer vooraf naar de mogelijkheid om (zelf meegebrachte) etenswaren
te nuttigen in de beheerderwoning of in de tuin.
De prijs voor het educatief programma is inclusief museumdocenten,
entreegeld en Waterkrant en exclusief parkeergeld. Voor tarieven kunt u
contact opnemen met het Zaans museum. Leerkrachten en begeleiders hebben
gratis toegang tot het museum.
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
13

4. Introductie op school en voorbereiding op museumbezoek
Voor de kinderen het educatieve programma daadwerkelijk gaan doen, is het
raadzaam enkele begrippen met betrekking tot het programma te introduceren.
Tijdens het programma in het Czaar Peterhuisje zal er veel informatie over de
Zaanse scheepsbouw in de 17 de en 18 de eeuw overgedragen worden. Daarbij worden
veel vaktermen gebruikt. Het kan prettig zijn de kinderen voor het bezoek deze
termen te introduceren.
Introductieles: Op de werf
Aan de hand van de afbeeldingen van een fluitschip en een Zaanse werf (zie
bijlage I) kunnen onderdelen benoemd worden met behulp van de bijbehorende
omschrijvingen. De antwoorden zijn in deze les te vinen, maar ook in bijlage I
van dit document. Het gaat er niet zo zeer om dat ieder onderdeel goed
aangewezen is dan wel dat de kinderen naar aanleiding van de beschrijvingen
van het fluitschip inzien hoe ingewikkeld een schip in elkaar zit en wat er
allemaal nodig is. Dit kan klassikaal gebeuren of individueel of in kleine
groepjes: hiervoor moeten de afbeeldingen gedupliceerd worden.
Zie voor meer informatie over begrippen uit de scheepvaart in de 17 de eeuw:
www.vocsite.nl
Fluitschip
Een fluitschip is een 17 de eeuws scheepstype voor de grote vaart. Het is een
driemaster en is meestal 30 meter lang. Fluitschepen werden in grote getale
gebouwd op de Zaandamse werven. Er wordt veronderstelt dat het belang van de
Hollandse zeevaart in de 17 de en een deel van de 18 de eeuw voornamelijk komt
door het gebruik van dit scheepstype, dat in vergelijking met elders gebruikte
schepen minder personeel nodig had en een kleiner dekoppervlak had, waardoor
minder tol betaald hoefde te worden. Later werd deze voorsprong teniet gedaan
doordat de buitenlandse werven op hun beurt de Hollandse voorbijstreefden.
De fluitschepen werden voor de handelsvaart gebouwd. Op de Zaanse werven
werden ze dikwijls toegerust voor de walvisvaart: in verband met de kracht van
het poolijs op de buitenkant van het schip werden ze van een dubbele huid
voorzien.
Lijst met begrippen bij fluitschip
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
14

Grote mast: middelste mast van een schip met drie masten, grootste mast
Fokkemast: voorste verticale mast
Boegspriet: buiten de voorsteven (schuin) vooruit uitstekend rondhout, waaraan
stagen van de fokkemast en de grote mast zijn bevestigd en die bij
verschillende scheepstypes een blinde- en een bovenblindezeil voert
Galjoen: zeilschip met meerdere dekken en drie tot vier masten, voorzien van
een voor de boeg uitstekend ondersteund dekje dat uiterlijke overeenkomst
vertoont met de stootram van de Galjas; voor de boeg uitstekende constructie
met roosterdekje; vaak versierd met boegbeeld; deed dienst als toilet
Anker: zwaar ijzeren voorwerp dat met de ankertros op de zeebodem kan worden
neergelaten teneinde het schip vast te leggen of te verhalen, waarbij
onderscheid wordt gemaakt in plechtankers, dagelijkse ankers, tuiankers,
werpankers en dregankers
De kluik: afsluiting van het luikgat
Geschutspoort: opening in de scheepswand voor de kanonsloop, bij de lagere
dekken voorzien van een afsluitluik
Roer: inrichting aan het achtereind van het schip waarmee dit in de gewenste
richting kan worden gestuurd
Bril met roerpen: draaibare klos in het stuurplechtdek waardoor de kolderstok
van de stuurinrichting voert
Hakkebord: bovenspiegel, vlakwulf; kleine versierde spiegel aan de bovenkant
van het achterschip. Ook wel het bovenste deel van de spiegel boven hekbalk en
wulf dat de romp van achteren afsluit
Kraaienest: houten platform rond de top van de ondermast en soms ook van de
marssteng, rustend op de zalingen, dat werkruimte biedt bij het aanslaan en
bergen van de zeilen, spreiding geeft aan het want van de steng en als
uitkijk- en verdedigingsstelling dient
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
15

Latijnzeil: driehoekig langsscheeps zeil
Bezaansmast: achterste mast van een zeilschip, kleiner dan de grote mast
De scheepswerf van Lijns Rogge aan de Hogendijk te Zaandam
De bloei van de Zaandamse scheepsbouw had zijn hoogtepunt rond het jaar 1700.
Tegen het einde van de 17 de eeuw waren er minimaal 50 grootscheepmakerijen in
de streek die tezamen 120 tot 150 zeewaardige schepen per jaar maakten in die
tijd. Het bouwen van een zeewaardig zeilschip nam ongeveer 3 tot 4 maanden in
beslag. Een van die scheepswerven was de werf van Lijns Rogge aan de Hogendijk
te Zaandam. Het was naar verluidt deze werf die tsaar Peter in 1697 bij zijn
verblijf in Zaandam bezocht. De eigenaar van deze werf, scheepsbouwer Lijns
Tewisz Rogge (1664-1741), was tevens walvisvaartreder.
In 1998 zijn bij archeologische opgravingen delen van deze werf blootgelegd.
Uit het onderzoek bleek dat de werven gebouwd waren van sloophout van oude
schepen dat vrijwel ongefundeerd in de modderige Zaanoevers was gelegd. Af en
toe werd het terrein opgehoogd met uitgebaggerde grond, zaagsel en huisafval.
Wanneer een werf weggezakt was in de modder bouwde men gewoon een nieuwe
erboven op. Ook weer van sloophout.
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
16

5. Programma op locatie
De Scheepsjongens van tsaar Peter
Het programma gaat over scheepsbouw in de 17 de eeuw in de Zaanstreek en het
bezoek van tsaar Peter aan Zaandam in 1697. Het belang van de scheepsbouw voor
de Zaanstreek wordt naast een bezoek aan het Czaar Peterhuisje benadrukt door
een rondwandeling langs belangrijke maritieme plekken in de buurt van het
huisje.
Het Czaar Peterhuisje
Het Czaar Peterhuisje is een klein huis met een groots verleden. Dat het
bewaard is gebleven dankt het aan zijn beroemde huurder, de Russische tsaar
Peter de Grote. Hij verbleef er maar 8 dagen. De verhalen over deze dagen in
augustus 1697 zweven nog rond in het naar hem genoemde huis: de verhalen over
kleine en grote geschiedenis. Tsaar Peter kwam naar Zaandam om hier het vak
van scheepsbouwer te leren. In de Zaanstreek waren talloze werven waarop grote
en kleine schepen gebouwd werden.
Tijdens het bezoek wordt er eerst met de hele groep een wandeling door een
stukje Zaandam en wordt er gekeken naar overblijfselen uit de tijd van tsaar
Peter. Teruggekomen bij het Czaar Peterhuisje wordt de groep in tweeën
gedeeld. De eerste groep gaat mee met de beheerder van het Czaar Peterhuisje:
er wordt in het huisje gekeken naar het leven van tsaar Peter en wat hij heeft
gedaan in Zaandam. Tijdens de rondleiding wordt verteld over het belang van de
scheepsbouw in de 17 de eeuw in Zaandam. Aan de hand van archeologische vondsten
en reconstructies van een scheepswerf aan de Hogendijk, in combinatie met
allerlei gereedschap, wordt dit verloren gegane stuk Zaanse geschiedenis tot
leven gewekt. Dankzij het houten huisje komt de sfeer van 350 jaar geleden tot
leven.
De tweede helft van de groep gaat breeuwen. Wat is breeuwen? En hoe moet je
dat doen? Hout zet uit als het nat wordt en het krimpt weer als het droog
wordt. Dit noemt men het werken van het hout. Door het werken van het hout
zullen er kieren tussen de gangen ontstaan en zal het schip gaan lekken. Om
dit lekken te voorkomen werden de naden tussen de gangen opgevuld met geteerde
hennepvezels. De kinderen moeten samen werken om een optimaal resultaat te
krijgen: er moet touw gespleten worden om aan voldoende hennepvezels te komen,
de kieren moeten schoongemaakt worden, het werk moet in de naad geslagen
worden en bestreken.
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
17

Bij de opdrachten wordt de bovenbouw aangesproken als zelfstandig werkende en
denkende kinderen. Er is ruimte voor vragen en eigen inbreng. Na een half uur
wordt er gewisseld zodat alle kinderen aan zowel de rondleiding als de worshop
hebben deelgenomen.
Het programma wordt gezamenlijk afgesloten met een Russische ‘theeceremonie’
en de uitreiking van een diploma voor de scheepsjongens. De groep ontvangt
daarbij een speciaal voor dit programma ontwikkelde Waterkrant die gebruikt
kan worden bij de verwerking op school of een bezoek aan het Zaans Museum.
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
18

6. Verwerking
Waterkrant
Het programma de scheepsjongens van tsaar Peter is eventueel vrijblijvend uit
te breiden met een bezoek aan het Zaans Museum. Daar kan de groep met behulp
van de Waterkrant, zelfstandig het museum bezoeken.
Deze speciaal voor dit programma ontwikkelde krant, bestaat uit 12 opdrachten
gerelateerd aan 12 objecten in het Zaans Museum met betrekking tot het thema
Water geïllustreerd door de prachtige tekeningen van kunstenares Lilian ter
Horst. De krant kan als een thematische wegwijzer door het museum fungeren.
Maritieme onderwerpen als scheepvaart, haven, scheepsbouw, pleziervaart,
walvisvaart, vervoer over water en spelen met water komen aan de orde. De
opdrachten zijn verdeeld in opdrachten voor doeners, denkers, dromers en
beslissers (zie inleiding). Voor ieder wel wat wils dus. Het is niet per se de
bedoeling dat iedereen alle opdrachten gaat maken. Er kan uit gekozen worden,
iedereen kan een andere opdracht kiezen, alles naar eigen inzicht en aangepast
aan de groep.
Het is ook mogelijk de opdrachten gedeeltelijk op school te doen. Voor meer
informatie over een eventueel bezoek aan het Zaans Museum, kunt u contact
opnemen met de afdeling educatie: zie informatie hierboven.
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
19

7. Verantwoording en credits
De tentoonstelling Water, het educatief programma De scheepsjongens van tsaar
Peter en de Waterkrant zijn producties van het Zaans Museum.
De scheepsjongens van tsaar Peter
Idee en vormgeving tentoonstelling Water: Fokelien Renckens-
Stenneberg
Inhoud tentoonstelling, educatief programma: Ellen van Veen
Rekwisieten, opdrachtbladen: Marjolein de Vries
Workshop breeuwen en maritieme inhoud: Gerard Horneman
Illustraties Waterkrant: Lilian ter Horst
Drukwerk en grafische vormgeving en Waterkrant: Heynis en Schipper
Het totale project Water is gerealiseerd met financiële steun van de Provincie
Noord-Holland, gemeente Zaanstad, Erfgoed a la carte, en Stichting Vrienden
Zaans Historisch Museum.
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
20

Bijlage I
Afbeelding
fluitschip
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
21

Afbeelding werf:
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
22

Juiste antwoorden fluitschip
Grote mast: middelste mast van een schip met drie masten, grootste mast
Fokkemast: voorste verticale mast
Boegspriet: buiten de voorsteven (schuin) vooruit uitstekend rondhout, waaraan
stagen van de fokkemast en de grote mast zijn bevestigd en die bij
verschillende scheepstypes een blinde- en een bovenblindezeil voert
Galjoen: zeilschip met meerdere dekken en drie tot vier masten, voorzien van
een voor de boeg uitstekend ondersteund dekje dat uiterlijke overeenkomst
vertoont met de stootram van de Galjas; voor de boeg uitstekende constructie
met roosterdekje; vaak versierd met boegbeeld; deed dienst als toilet
Anker: zwaar ijzeren voorwerp dat met de ankertros op de zeebodem kan worden
neergelaten teneinde het schip vast te leggen of te verhalen, waarbij
onderscheid wordt gemaakt in plechtankers, dagelijkse ankers, tuiankers,
werpankers en dregankers
Dekluik: afsluiting van het luikgat
Geschutspoort: opening in de scheepswand voor de kanonsloop, bij de lagere
dekken voorzien van een afsluitluik
Roer: inrichting aan het achtereind van het schip waarmee dit in de gewenste
richting kan worden gestuurd
Bril met roerpen: draaibare klos in het stuurplechtdek waardoor de kolderstok
van de stuurinrichting voert
Hakkebord: bovenspiegel, vlakwulf; kleine versierde spiegel aan de bovenkant
van het achterschip. Ook wel het bovenste deel van de spiegel boven hekbalk en
wulf dat de romp van achteren afsluit
Kraaienest: houten platform rond de top van de ondermast en soms ook van de
marssteng, rustend op de zalingen, dat werkruimte biedt bij het aanslaan en
bergen van de zeilen, spreiding geeft aan het want van de steng en als
uitkijk- en verdedigingsstelling dient
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
23

Latijnzeil: driehoekig langsscheeps zeil
Bezaansmast: achterste mast van een zeilschip, kleiner dan de grote mast
Juiste antwoorden scheepswerf:
1. De fluit in aanbouw
2. De helling
3. De werkschuur met mallezolder
4. Het buigijzer
5. De taankokerij
6. Het werkvlot
7. Het roer
8. De hijsinstallatie
9. De zaagbank
10. De woning van de scheepsbouwmeester
De Scheepsjongens van tsaar Peter 456
Docentenhandleiding thema Water
24