2 OLGA WEIJERS Een dergelijk wetenschappelijk onderzoek is tot nu toe aileen door mij verricht voor de termen van de eerste groep, de universitaire instellingen betreffende. Voor de andere twee categorieen geef ik mijn opmerkingen dus onder uitdrukkelijk voorbehoud. Het is ook niet mogelijk om hier alle technische termen van het universitaire leven te behandelen. Men vindt hieronder dus een selectie van de belangrijkste universitaire termen, voor zover die in de 13e eeuw gebruikt werden door een aantal Europese universiteiten. De beschrijving is gericht op hun gebruik in de universitaire context en beoogt voornamelijk eventuele misverstanden op dit gebied uit de weg te ruimen. I. INSTELLINGEN 1. De termen universitas en studium generale duiden twee verschillende aspecten van de universiteit aan, hoewel ze beide ook gebvuikt worden voor de ins telling als geheel. Studium (generate) is de onderwijsinstelling op zichzelf, universitas is de corporatie van studenten of leraren en studenten die het functioneren, de eenheid en de autonomic van die instelling verzekeren. Men heeft lang getwist over de vraag welk van de twee termen het eerst in deze zin gebruikt werd en welke het meest frequent was. Denifle 2 had hier nogal een uitgesproken mening over. De discussie lijkt mij zinloos. Over frequentie valt niets met zekerheid te zeggen, behalve binnen het bestek van afzonderlijke en goed uitgegeven bronnenverzamelingen 3 en de vraag welke term het eerst gebruikt werd, lijkt niet van belang gezien het verschil in betekenis. Laten we aileen constateren dat uiteindelijk de term universitas het gewonnen heeft als aanduiding van de universiteit, waarschijnlijk doordat hij beter het specifieke karakter van deze instelling definieert. Universitas is de verkorte vorm van universitas scotarium of magistrorum et scotarium. Vanaf het begin waren er twee verschillende typen te onderscheiden: in Bologna waren het de studenten die zich verenigden in een corporatie, in Parijs waren het vooral de magistri van de artes-faculteit, die overigens zelf vaak studenten in de andere faculteiten waren en van wie de leeftijd niet zoveel 2) H. Denifle, Die Entstehung der Universitiiten des Mittelalters his 1400, Berlin 1885. 3) Bijvoorbeeld het Chartularium Universitatis Parisiensis, ed. H. Denifle en A. Chatelain, Paris 1889-1894. · TERMINOLOGIE VAN DE UNIVERSITEJTEN IN DE 13e EEUW 3 verschilde van die van de studenten in Bologna. Universitas is in de 12e eeuw een complex woord, dat zowel in het algemeen een totaliteit kan aanduiden alsook, in juridische context, een vereniging van rnensen met bepaalde statuten en een gemeenschappelijk belang, een corporatie. Het is vooral in de 13e eeuw, waarin immers een sterke ontwikkeling van beroepscorporaties en andere vormen van collectief leven plaatsvond, dat de term een grate verbreiding vindt en tegelijkertijd door juristen nauwkeuriger wordt gedefinieerd. De universiteiten zijn een van de uitingen van deze ontwikkeling. In het begin heeft de term universitas het complement magistrorum of scolarium nodig om zich van andere corporaties te onderscheiden, maar al in de 13e eeuw vindt men het woord soms absoluut gebruikt, als de context duidelijk maakt waar het om gaat, en tenslotte is universitas aileen voldoende om de onderwijscorporatie aan te duiden. Het woord studium was in de 13e eeuw een gebruikelijke term zowel voor de universiteiten als voor andere onderwijsinstellingen. De toevoeging van het adjectief generate onderscheidt de universiteit van andere scholen. De discussie over de exacte betekenis van de uitdrukking studium generate lijkt nog steeds niet definitief afgesloten. Denifle en Rashdall 4 waren het op dit punt wel ongeveer eens, en de laatste vat het als volgt samen: in het begin is studium generate een vrij vage term, maar hij om vat in het algemeen drie karakteristieken: 1. de school trekt studenten die overal vandaan komen, van over de grenzen van een land of een streek - 2. het is een instelling voor hager onderwijs die tenminste een van de hogere faculteiten (theologie, rechten, medicijnen) om vat - 3. er is een aanzienlijk aantal leraren. Rashdall vertaalt de uitdrukking studium generate met 'a school of general resort', hetgeen overeenkomt met Denifle's 'Lehranstalt fur alle'. In het begin kon een universiteit zich deze titel zelf toeeigenen, maar in de loop van de 13e eeuw werd de stichting of de erkenning van een studium generate het monopolie van paus of keizer, waarmee een zekere betekenisverschuiving gepaard ging. Het werd een officiele benaming voor een universiteit die deze titel en de daarmee verbonden licentia ubique docendi (het 4) H. Rashdall, The Universities of Europe in the Middle Ages, ed. F.M. Powicke en A.B. Emden (3 delen), Oxford 1936.