Dierenlessen voor de basisschool - Groen Kennisnet

Dienst Regelingen
Uitvoeringsplan en analyse - Programmaonderdeel
Regeling Kennisverspreiding en Innovatie Groen Onderwijs
Team Projectsubsidies &
Aanbestedingen
Postbus 19530
2500 CM Den Haag
Algemene gegevens
Naam penvoerende instelling
Naam programma
Naam programmaonderdeel
Kern van de aanvraag in één of
twee zinnen
Hogeschool HAS Den Bosch
Welzijn van Dieren
Dierenlessen voor de basisschool
Ontwikkeling en effectmeting van innovatief en gebruiksvriendelijk lesmateriaal
voor basisscholen over biologie en welzijn van dieren
Dit formulier voor programmaonderdelen bestaat uit een uitvoeringsplan (A) en uit een analyse van het
programmaonderdeel (B).
Bij A stelt u, onderverdeeld in zeven secties, het uitvoeringsplan van uw programmaonderdeel op. Bij B geeft u
antwoord op een aantal vragen over uw aanvraag.
Let op! Het is belangrijk dat u de vragen zorgvuldig beantwoordt. De vragen zijn namelijk gebaseerd op de
beoordelingscriteria van de regeling en de antwoorden hierop worden gebruikt bij de beoordeling van uw aanvraag.
A. Uitvoeringsplan van het programmaonderdeel
1. Samenvatting
Geef een samenvatting van uw programma. Maak daarbij gebruik van onderstaande indeling (max. 1
pagina). Als uw aanvraag wordt goedgekeurd zal Dienst Regelingen deze samenvatting op Groen Kennisnet plaatsen.
Algemene gegevens
Naam instelling
Hogeschool HAS Den Bosch
Naam contactpersoon
Lenny van Erp
Naam programma
Welzijn van Dieren
Naam programmaonderdeel Dierenlessen voor de basisschool
Betrokken onderwijs- en externe
instellingen
Hogeschool Has Den Bosch, Wageningen UR, Voedingscentrum, Fontys PABO Den
Bosch, Landelijke Dierenbescherming, OVC Educatieve Dienstverlening
Startdatum September 2011
Einddatum September 2013
Aanleiding en doelstelling
Geef aan waarom u dit programmaonderdeel start. En wat u met uw programmaonderdeel wilt bereiken.
De maatschappij vraagt om meer dierenwelzijn. Om te komen tot een maatschappij met bewuste burgers die rekening
houden met welzijn van dieren, moet dierenwelzijn al van jongs af aan een bekend en vertrouwd begrip zijn. Door
kinderen te leren wat dierenwelzijn is en hoe ze het welzijn van dieren positief kunnen beïnvloeden, kunnen we
kinderen leren bewust te zijn van het welzijn van dieren.
Op dit moment weet men in onderwijs vaak niet wat dierenwelzijn inhoudt en hoe men dat als leerkracht kan
KIGO_2011_09-002 DIERENLESSEN VOOR HET BASISONDERWIJS.DOC Pagina 1 van 11

veranderen of verbeteren. Objectief en toegankelijk lesmateriaal is nauwelijks beschikbaar. Hier willen wij op inspelen
door lesmateriaal te ontwikkelen, testen en beschikbaar te stellen voor basisscholen. We beogen daarbij niet alleen
kennis over dieren maar ook bewustzijn van ethische vragen bij dierenwelzijn als een vanzelfsprekend onderdeel van
burgerschap. We veronderstellen dat kinderen die hebben geleerd om dierenwelzijn te beschouwen als een
vanzelfsprekend onderdeel van het leven, later volwassenen worden die dit bewustzijn ook hebben. Door lesmateriaal
aan te bieden dat aansluit bij de bestaande lesmethodes en kerndoelen voor het basisonderwijs, vergroten we de kans
dat het ook daadwerkelijk gebruikt zal worden.
Doelgroepen:
Geef aan voor wie de resultaten bedoeld zijn.
De Dierenlessen worden primair ontwikkeld voor gebruik door leerkrachten en leerlingen van alle Nederlandse
basisscholen. Daarnaast is de website vrij toegankelijk voor een ieder die meer wil weten over biologie en welzijn van
gehouden dieren in Nederland.
Beoogde resultaten en activiteiten
Geef aan welke resultaten u wilt behalen en welke concrete producten u gaat opleveren.
Benoem ook de belangrijkste activiteiten.
Resultaten/producten:
- een gebruiksklaar en getest lespakket over biologie en dierenwelzijn voor het basisonderwijs, met lessen over
voedselproducerende dieren en gezelscapsdieren
- een gebruiksklare en geteste leskist bij het bovengenoemde lespakket
- een interactieve en actuele website behorende bij het lespakket
- een afgeronde effectstudie aangaande het lespakket
- screening voor de kwaliteitsmeter NME en opname in de database van deze organisatie
- bekendheid van het lespakket bij basisscholen via communicatie en PR
Activiteiten:
1) Aanpassen en testen lesmateriaal over biologie en welzijn van voedselproducerende dieren;
2) Ontwerpen en testen lesmateriaal over biologie en welzijn van gezelschapsdieren;
3) Ontwerpen en uitvoeren leskist om interactief onderwijs te bevorderen;
4) Inrichten website dierenlessen.nl inclusief aansluiting bij het dierenwelzijnsweb (www.dierenwelzijnsweb.nl) en
inrichten interactief gedeelte op de website voor leerkrachten;
5) uitvoeren effectmeting bij leerlingen: zijn kennis, houding en/of het handelen rondom dierenwelzijn veranderd?;
6) Lesmateriaal beschikbaar stellen via de website
7) Screening en opname in de database van de Kwaliteitsmeter voor NME (www.nmepodium.nl)
8) Opstellen en uitvoeren communicatieplan voor het lespakket
2. Organisatie programmaonderdeel
Beschrijf, in aanvulling op de (eventuele) samenwerkingsovereenkomst, de organisatie van het programmaonderdeel.
Benoem de rollen van de diverse partijen en geef zo mogelijk namen van de betrokkenen (max. 1 pagina).
Rol HAS Den Bosch
Hogeschool HAS den Bosch is penvoerder en levert daarom ook de projectleider. We zullen dit splitsen in een inhoudelijk
en een procesmatig projectleider. Als Hogeschool hebben we veel ervaring met het leiden en uitvoeren van
(educatie)projecten. Lenny van Erp zal als inhoudelijk projectleider haar kennis en ervaring op het gebied van educatie
en dierenwelzijn ten volste kunnen benutten. Het afgelopen jaar heeft zij onder meer het Kigo project 'Dierenwelzijn,
hoe smakelijk is dat?' geleid, waarin een lessenserie over voedselproducerende dieren voor de basisschool is ontwikkeld.
In het huidige project zullen we deze lessenserie als uitgangspunt nemen en van daaruit verder werken naar een
interactief en gebruiksvriendelijk lesproduct over productie- en gezelschapsdieren voor basisscholen. Vanuit onze
inhoudelijke expertise op het gebied van biologie en welzijn van dieren zullen we inhoud voor de lessen aanleveren,
waarbij de PABO Den Bosch de didactische expertise levert. Deze samenwerking willen we graag voortzetten. We zullen
studenten begeleiden die gaan deelnemen in het project. We zullen ons daarin bezig houden met organiseren en
uitvoeren van de effectstudie, het uittesten van de lessen, het aanpassen van de bestaande lessen en het ontwerpen
van nieuwe lessen over gezelschapsdieren. Daarnaast zullen we een dieren-leskist ontwikkelen. De website wordt
ingericht en interactief gemaakt met behulp van wiki's, waarbij leerkrachten tips en kennis kunnen uitwisselen rondom
dierenlessen.
Rol WUR (Hante Meester) en Voedingscentrum (Jeltje Snel)
Hante Meester en Jeltje Snel hebben veel ervaring met het opzetten en uitvoeren van de Smaaklessen (inclusief
Smaakleskist). Van die expertise maken wij graag gebruik. Ook het uitgebreide basisscholennetwerk is erg waardevol.
We kunnen via hen scholen vinden die mee willen werken aan het uittesten van de lessen, en ook via hen landelijke
bekendheid te geven aan het uiteindelijke lespakket, zodat het goed in de markt gezet kan worden. Voedingscentrum
KIGO_2011_09-002 DIERENLESSEN VOOR HET BASISONDERWIJS.DOC Pagina 2 van 11

zal uren inzetten in het project vanuit het Smaaklessen budget; WUR participeert in het project in subsidiabele uren.
Rol Fontys PABO den Bosch (Peter Smulders)
Peter Smulders is betrokken geweest bij de ontwikkeling van de eerste lessenserie en heeft een aantal thema’s
ontworpen waar basisschoolleerkrachten mee aan de slag kunnen op de website. In het vervolgproject zullen stagiaires
van de PABO de bestaande lessen uitvoeren en meedenken over het aanpassen en uitbreiden van de bestaande lessen.
De PABO levert daarnaast expertise op het gebied van didactiek en pedagogiek.
Rol OVC-Educatieve dienstverlening (Dieuwke Hovinga)
Dieuwke Hovinga is oorspronkelijk afkomstig uit het basisonderwijs en heeft zich na een studie pedagogiek en een
promotie op het gebied van natuur- en milieu-educatie gespecialiseerd in onderzoeks- en ontwikkeltrajecten rondom
onder andere natuur- en milieu-educatie. Ze is werkzaam geweest bij de universiteit Utrecht (faculteit Biologie) en werkt
momenteel samen met Marlon van der Waal (Educatie en Competentie Studies, WUR) in het project Natuurwijs, om de
effecten van natuuronderwijs buiten in vergelijking met natuuronderwijs binnen te evalueren. Dieuwke heeft een eigen
adviesbureau en wordt daarom als externe partij ingehuurd. Dieuwke kan de studenten begeleiden bij het uitvoeren van
de effectstudie, hen trainen in het interviewen van kinderen en meedenken over het aanpassen van bestaande lessen en
het ontwikkelen van nieuwe lessen.
Landelijke Dierenbescherming (Linda Bakker)
De Dierenbescherming heeft meegewerkt aan de eerste lessenserie en wil ook nu graag betrokken blijven bij de
ontwikkeling van het lespakket. Linda Bakker heeft ervaring met het ontwikkelen van lesmateriaal voor leerlingen van
verschillende leeftijden (o.a. het Dierenbeschermersspel). Een student van de grafische hogeschool heeft eerder onder
begeleiding van Linda de cartoons voor de website www.dierenwelzijnslessen.nl ontworpen, die wij ook voor dit project
mogen gebruiken. De Dierenbescherming zet behalve haar expertise op het gebied van educatie en dierenwelzijn ook
haar netwerk in, om meer basisscholen te bereiken.
3. Aanleiding en motivatie
Beschrijf de achtergrond van uw aanvraag. En de problemen die u wilt aanpakken of de kansen die u wilt aangrijpen.
Geef aan wat de relatie is tussen uw aanvraag en de vragen en ontwikkelingen die spelen binnen het thema/ de thema’s
van uw programmaonderdeel. Geef hierbij ook aan bij welke doelgroepen er vraag is naar de resultaten van uw
programmaonderdeel (max. 3 pagina’s).
In de maatschappij wordt dierenwelzijn belangrijk gevonden. Ook de Nederlandse overheid geeft aan dat dierenwelzijn
belangrijk is en blijft in haar beleid (brochure Leven van het Land, geven om de natuur, Ministerie van LNV, september
2010). Voor veel mensen is dierenwelzijn echter een vaag begrip. Burgers willen meer dierenwelzijn, maar
consumenten kopen goedkoop vlees (de ‘kiloknaller’), mensen hebben een eenzaam konijn in een kleine kooi en een
hond of kat op 3 hoog achter. Waar te beginnen met de voorlichting? Wij denken dat je bij het begin moet beginnen: bij
de kinderen. Wanneer kinderen van jongs af aan leren na te denken over hoe wij dieren houden en verzorgen, en wat
een dier nodig heeft, hoe beter dit verankerd wordt in het denken van het kind. Het kind kan leren zelf goed voor zijn
huisdieren te zorgen en met zijn ouders praten over dierenwelzijn. Educatie over dierenwelzijn kan ook een rol spelen bij
de preventie en signalering van dierenmishandeling en verwaarlozing van dieren. Zo leren kinderen omgaan met de
vraag wat het betekent om huisdieren te hebben, dat dieren specifieke functies hebben in de maatschappij, zoals
hulphonden of politiepaarden, maar ook wat dieren betekenen in het leven van mensen als voedingsmiddel, denk aan
wat er in de winkel gekocht wordt aan dierlijke producten met of zonder (welzijns)keurmerk. Later wordt het kind de
volwassene, het kind wordt burger en consument, en kan invloed uitoefenen op hoe dieren gehouden worden. Dit doet
hij door zelf zijn (huis)dieren goed te verzorgen, en door in de winkel te letten op wat hij koopt en rekening te houden
met dierenwelzijn bij zijn aankopen. Voorwaarde is, dat hij daar als kind al mee is opgegroeid. Het moet
vanzelfsprekend worden om rekening te houden met dierenwelzijn als je omgaat met dieren of dierlijke producten eet.
Er is dus behoefte aan dieren(welzijns)lessen op de basisschool, zoals ook de Raad voor Dierenaangelegenheden (RDA)
afgelopen jaar al adviseerde. De RDA kwam tot de volgende aanbeveling in de Agenda voor het Dierbeleid: ‘De
elementaire wetenswaardigheden met betrekking tot het omgaan met en het houden van dieren dienen opgenomen te
worden in de lesstof van het Nederlandse basisonderwijs’ (RDA 2010/1). Ook uit een Brits project uitgevoerd door
CAHRU in samenwerking met onder meer het Scottish Agricultural College (SAC), gericht op de 'Duty of Care towards
animals among young people', komt de aanbeveling voort om de hoeveelheid kennis over diergedrag, dierverzorging en
behoeftes van dieren te vergroten bij kinderen, en dan vooral bij leerlingen op de basisschool, omdat kinderen in die
leeftijdcategorie (7-12) er het meest voor openstaan, de meest positieve houding hebben ten opzichte van dieren en het
meest empatisch zijn (Muldoon, 2009).
Lesmateriaal over dieren en dierenwelzijn is nu niet of nauwelijks beschikbaar. In een studie uitgevoerd door SLO in
opdracht van het toenmalige ministerie van LNV naar dierenwelzijn in lesmateriaal (Van Graft, 2009) zijn verschillende
lespakketten voor het basisonderwijs (en voortgezet onderwijs) onder de loep genomen. Geconcludeerd wordt dat,
KIGO_2011_09-002 DIERENLESSEN VOOR HET BASISONDERWIJS.DOC Pagina 3 van 11

hoewel alle pakketten aanknopingspunten bevatten om met leerlingen in gesprek te gaan over dierenwelzijn,
dierenwelzijn nauwelijks expliciet aan de orde komt. Van Graft concludeert dat ‘om dierenwelzijn op een betekenisvolle
manier op te nemen in het curriculum, zowel voor leerlingen als voor leraren op inhoud en didactiek gerichte
aanvullingen moeten worden gemaakt bij het bestaande lesmateriaal.’ Dat is wat wij beogen in het huidige
projectvoorstel.
Een belangrijke voorwaarde hierbij is wel dat het materiaal neutraal van toon is en de kinderen geen mening opdringt.
Bestaande lespakketten zijn vaak geschreven vanuit de veehouderijsector, waarbij de nadruk ligt op de boer die zijn
dieren goed verzorgd, of vanuit dierenbeschermingsorganisaties, waarbij de nadruk ligt op de slechte omstandigheden
waarin veel dieren worden gehouden. In een klas kunnen kinderen van veehouders of slagers zitten, naast kinderen
vanuit de stad met ouders die vegetarisch eten of lid zijn van de Partij voor de Dieren. Een klas moet een veilige
omgeving zijn waar kinderen hun eigen mening kunnen leren vormen. Gekleurd of al te eenzijdig lesmateriaal is hierbij
ongewenst, en brengt kinderen en leerkrachten in een lastig parket. We willen dit voorkomen en objectieve infomatie
bieden. De structuur van de domeinbeschrijving dierenwelzijn (Meijberg 2011) biedt hiervoor een goede structuur.
Vanuit de biologie van het dier kan het kind ontdekken wat de behoeftes zijn van een dier, en daarnaast kan het te
weten komen hoe wij de dieren in Nederland houden. Als de houderij niet in overeenstemming is met de biologische
behoeftes van een dier, kunnen daar conclusies uit getrokken worden. Dit is echter de keuze van het kind. Het kan
daarover met de leerkrachten en ouders praten, maar moet niet in een bepaalde richting gedwongen worden.
In 2009-2010 is een Kigo project uitgevoerd om dierenwelzijnslessen over voedselproducerende dieren te ontwikkelen
voor de basisschool. Hierbij zijn lessen en een website gemaakt, te vinden op www.dierenwelzijnslessen.nl. Deelnemers
aan het project waren Hogeschool HAS Den Bosch, WUR, Voedingscentrum, Fontys PABO den Bosch, ZLTO en
Dierenbescherming. Voor onderbouw, middenbouw en bovenbouw zijn lessen ontwikkeld volgens het format van de
Smaaklessen, waarbij steeds een link is gelegd tussen de dieren en het voedsel dat ze produceren. De diersoorten die
aan bod komen zijn koe, varken, kip, konijn, geit, vis en honingbij. Op de ontwikkelde website is over dezelfde
diersoorten informatie te vinden op het gebied van biologie (hoe zit het dier in elkaar en wat heeft het nodig), houderij
en wetgeving hoe gaan we ermee om?) en ethiek (wat vinden we ervan?).
Nu is het tijd om dit lesmateriaal in de praktijk te gaan uittesten, en aan te passen aan de wensen en eisen van de
gebruikers. De lessen zijn slechts op zeer kleine schaal uitgeprobeerd, een grootschalige testfase heeft nog niet
plaatsgevonden. Nog veel belangrijker is het uitvoeren van een effectstudie, waarbij gekeken wordt wat we nu precies
bereiken met deze lessen. Wordt het kennisniveau van de leerlingen over dieren verhoogd? Gaan leerlingen anders
nadenken over dieren en dierenwelzijn? Gaan ze zich ook anders gedragen, bijvoorbeeld in de supermarkt (met hun
ouders)?
Na deze testfase en effectstudie kunnen we gaan verbreden naar gezelschapsdieren. Uitbreiding van het lesmateriaal
naar gezelschapsdieren is ons inziens noodzakelijk: lesmateriaal over welzijn van dieren moet aansluiten bij de
belevingswereld van het kind. Honden en katten, konijnen en andere gezelschapsdieren spelen daarin een grote rol.
Lessen over gezelschapsdieren zijn er nog niet in het lespakket, en hoewel er in de praktijk wel enig aanbod is van
lessen over gezelschapsdieren voor de basisschool, zijn deze lessen in het algemeen niet opgezet vanuit de biologie van
het dier. De lijn zoals ook aangegeven in de domeinbeschrijving dierenwelzijn (Meijberg, 2011) is hierbij richtinggevend:
vanuit de wetenschappelijk onderbouwde biologie van het dier ontdekt e leerling wat een dier nodig heeft (behoeften),
hoe we het huisvesten en verzorgen (houderij en wetgeving) en vervolgens is er ruimte om te discussiëren en te
bespreken wat de leerlingen daarvan vinden (ethiek). We zoeken aansluiting bij bestaande initiatieven en materiaal, en
zullen dit zo mogelijk integreren in het lespakket. Daarnaast zal nieuw materiaal ontwikkeld worden.
Om het lesmateriaal een objectief keurmerk te geven is screening door de kwaliteitsmeter NME nuttig. Door opname in
de database van de kwaliteitsmeter voor Natuur- en Milieu Educatie, wordt de verspreiding van het materiaal ook flink
gestimuleerd.
Lestof beklijft beter wanneer de leerling actief betrokken wordt, het materiaal interactief is en de leerling er letterlijk
fysiek mee bezig kan zijn. Dit kan bereikt worden door excursies naar dierbedrijven, wat ook zeker wordt aanbevolen.
Op de website worden tips opgenomen voor excursies en uitstapjes met de kinderen. Daarnaast is het prettig als er in
het klaslokaal activiteiten kunnen worden ontplooid waarbij de leerlingen hoofd en handen kunnen gebruiken. Een leskist
kan hiervoor een goed uitgangspunt zijn. In de kist kunnen materialen worden opgenomen die de lesstof tastbaar
maken, zoals een stukje dierenhuid, een potje veevoer, een bakje stro, veren of een tand of kies van een dier. Zeker
voor de onderbouw is het van groot belang de leerlingen de les te laten voelen; een puur theoretisch les zal bij kleuters
niet landen. Maar ook in de midden- en bovenbouw geeft het vastpakken en voelen van voorwerpen die horen bij het
onderwerp een duidelijke meerwaarde, en zorgt dat de kinderen de les veel beter onthouden. De kennis en ervaring
opgedaan in de Smaaklessen met de Smaakleskist zal hierbij goed van pas komen.
4. Doelstelling
Beschrijf de doelstelling(en) die u met uw programmaonderdeel wilt bereiken. Geef aan wat de reikwijdte van uw
programmaonderdeel is: wat wel en niet onder uw aanvraag valt. En beschrijf eventuele randvoorwaarden: activiteiten
KIGO_2011_09-002 DIERENLESSEN VOOR HET BASISONDERWIJS.DOC Pagina 4 van 11

of voorzieningen die geen onderdeel uitmaken van uw aanvraag, maar die wel essentieel zijn voor de uitvoering (max. 2
pagina’s).
Doelstelling:
In dit project wordt beoogd leerlingen van basisscholen te bereiken met een lespakket over biologie en welzijn van
dieren. In het lespakket wordt aandacht besteed aan zowel voedselproducerende dieren als gezelschapsdieren. Onder de
aanvraag valt het uittesten en aanpassen van reeds ontwikkeld lesmateriaal over de diersoorten koe, varken, kip,
konijn, geit, vis en honingbij, naast het ontwikkelen van lessen over gezelschapsdieren zoals hond, kat, knaagdieren,
vogels en andere huisdieren. Tevens zullen we een leskist ontwikkelen om de lesstof concreter en tastbaar te maken,
zodat het beter wordt opgenomen en onthouden door de leerlingen. Het aanbieden van het materiaal op een (openbare)
website maakt het toegankelijk voor leerkrachten en leerlingen, en door de website interactief te maken kunnen
leerkrachten tips en informatie uitwisselen. Het succes van bijvoorbeeld de dierenwiki's op de website van
hobbydierhoudervereniging Levende Have (www.levendehave.nl) is hierbij een inspirerend voorbeeld.
Door het uitvoeren van een effectstudie willen we inzicht krijgen in het effect van de lessen op kennisniveau, houding en
handelen van leerlingen ten opzichte van dieren. Het doel van de lessen is dat de stof door de leerlingen wordt
onthouden en dat leerlingen bewuster gaan nadenken over dierwelzijn. Graag willen we dat leerlingen uiteindelijk dit
bewustzijn omzetten in concreet handelen. Dit betekent dat ze in de winkel of aan tafel bewuste keuzes maken voor
bepaalde soorten dierlijke producten, en dat ze bewust nadenken over hoe ze omgaan met hun huisdieren.
Ons doel om een objectief en kwalitatief goed product af te leveren willen we ondersteunen door het lespakket aan te
bieden voor screening voor de Kwaliteitsmeter NME (www.nmepodium.nl).
Tenslotte is onze doelstelling zoveel mogelijk leerlingen van basisscholen te bereiken met het lespakket. Dit doel willen
we bereiken door onder meer gebruik te maken van de scholennetwerken van Dierenbescherming, Smaaklessen (WUR
en Voedingscentrum) en Fontys PABO Den Bosch.
Randvoorwaarden:
Medewerking van basisscholen is essentieel voor het bereiken van de uiteindelijke doelstelling: het in de praktijk
brengen van dierenlessen voor de basisschool. Medewerking in het project is gegarandeerd via de stagescholen van de
PABO en via de overige contacten met basisscholen van de projectpartners, maar het uiteindelijk opnemen in het
curriculum van de dierenlessen door meerdere basisscholen in Nederland is van meer factoren afhankelijk. Het opnemen
van dierenwelzijn in de kerndoelen voor het basisonderwijs zou hiervoor een krachtige stimulans zijn, zoals ook
geadviseerd in het SLO-rapport van Van Graft (Dierenwelzijn in lesmateriaal, 2009).
5. Beoogde resultaten
Geef aan welke resultaten u wilt behalen. En hoe deze resultaten aansluiten bij de problemen die u wilt oplossen of
kansen die u wilt aangrijpen.
Wij willen de volgende resultaten bereiken in het project:
- Een gebruiksklaar en getest lespakket over biologie en dierenwelzijn voor het basisonderwijs, met lessen over
voedselproducerende dieren en gezelschapsdieren
- een gebruiksklare en geteste leskist bij het bovengenoemde lespakket
- een interactieve en actuele website behorende bij het lespakket
- een afgeronde effectstudie aangaande het lespakket
- een afgeronde screening voor de kwaliteitsmeter NME en opname in de database van deze organisatie
- bekendheid van het lespakket bij basisscholen via communicatie en PR
Met deze resultaten kunnen we bereiken dat de dierenlessen op steeds meer basisscholen zullen worden ingevoerd. De
kans die we willen aangrijpen is de behoefte die er is in de maatschappij aan meer kennis en informatie over welzijn van
dieren, te beginnen bij de jongste burgers in onze maatschappij: de leerlingen op de basisschool. Door de leerkrachten
via de wiki's en de interactieve website actief te betrekken bij het onderwerp, vergroten we het draagvlak bij de
leerkrachten en zal het lesmateriaal meer gebruikt worden. Via intensief contact met basisscholen en leerkrachten
zorgen we dat het lesmateriaal optimaal aansluit bij de bestaande onderwijspraktijk. Dit gebeurt ook doordat we
duidelijk aangeven op de website hoe het lespakket aansluit op de meest gebruikte lesmethodes en op de kerndoelen
van het basisonderwijs.
KIGO_2011_09-002 DIERENLESSEN VOOR HET BASISONDERWIJS.DOC Pagina 5 van 11

6. Activiteiten
Presenteer in onderstaande tabel een uitgewerkt activiteitenplan voor de looptijd van uw programmaonderdeel. Geef
hierin aan welke concrete producten u gaat opleveren.
Activiteit Product Periode
1 Projectmanagement, coördinatie Aansturing project Sept. 2011 - sept. 2013
2 Aanpassen en testen lesmateriaal over biologie en welzijn
van voedselproducerende dieren
3 Ontwerpen en testen lesmateriaal over biologie en
welzijn van gezelschapsdieren
4 Ontwerpen en uitvoeren leskist om interactief onderwijs
te bevorderen
5 Inrichten website dierenlessen.nl inclusief aansluiting bij
het dierenwelzijnsweb (www.dierenwelzijnsweb.nl) en
inrichten interactief gedeelte op de website voor
leerkrachten
6 uitvoeren effectmeting waarbij gekeken wordt of bij de
leerlingen die het lesmateriaal hebben gebruikt de kennis,
houding en/of het handelen rondom dierenwelzijn is
veranderd
lesmateriaal koe, varken,
kip, konijn, geit, vis,
honingbij
lesmateriaal hond, kat,
knaagdieren, vogels e.a.
sept 2011-juli 2012
sept 2012-feb 2013
leskist sept 2012-feb 2013
website dierenlessen.nl;
wiki's voor leerkrachten
inzicht in effect van
lesmateriaal
feb 2012-juli 2012
nov 2011-juli 2012
7 Lesmateriaal beschikbaar stellen via de website gevulde website feb 2013-juli 2013
8 Aanbieden van het lesmateriaal voor screening voor de
kwaliteitsmeter voor Natuur- en Milieu Educatie, en het
materiaal op laten nemen in de database
9 Opstellen en uitvoeren communicatieplan voor het
lespakket
keurmerk van
Kwaliteitsmeter NME en
opname in database
communicatieplan en
bekendheid lespakket
mei 2013-juli 2013
april 2013-sept 2013
Beschrijf ook de geplande activiteiten. En geef aan hoe de activiteiten en producten leiden tot de beoogde resultaten.
Motiveer ook hoe u de relevantie en het succes van het programmaonderdeel gaat meten (max. 3 pagina’s).
KIGO_2011_09-002 DIERENLESSEN VOOR HET BASISONDERWIJS.DOC Pagina 6 van 11

Activiteiten
1) Aanpassen en testen lesmateriaal over biologie en welzijn van voedselproducerende dieren;
2) Ontwerpen en testen lesmateriaal over biologie en welzijn van gezelschapsdieren;
3) Ontwerpen en uitvoeren leskist om interactief onderwijs te bevorderen;
4) Inrichten website dierenlessen.nl inclusief aansluiting bij het dierenwelzijnsweb (www.dierenwelzijnsweb.nl) en
inrichten interactief gedeelte op de website voor leerkrachten;
5) uitvoeren effectmeting waarbij gekeken wordt of bij de leerlingen die het lesmateriaal hebben gebruikt de kennis,
houding en/of het handelen rondom dierenwelzijn is veranderd;
6) Lesmateriaal beschikbaar stellen via de website
7) Aanbieden van het lesmateriaal voor screening voor de kwaliteitsmeter voor Natuur- en Milieu Educatie, en het
materiaal op laten nemen in de database.
8) Opstellen en uitvoeren communicatieplan voor het lespakket
Ad 1) Het lesmateriaal dat is ontwikkeld in het voorgaande Kigo project ‘Dierenwelzijn, hoe smakelijk is dat?’ wordt op
basisscholen ingezet met behulp van stagiaires van de PABO en door basisschoolleerkrachten die bij het project worden
betrokken. Aan de hand van de bevindingen in de praktijk wordt het materiaal aangepast. De structuur van de
domeindbeschrijving dierenwelzijn (Meijberg, 2011) wordt in het lesmateriaal ingepast.
Ad 2) Hierbij wordt aansluiting gezocht bij het Kigo project 'Educatie en Dierenwelzijn' (rond het dierenwelzijnscentrum
Limburg. Lesmateriaal dat in het kader van dat project voor basisonderwijs wordt ontwikkeld kan mogelijk worden
gebruikt en geïntegreerd in het lespakket. Ook zullen we aansluiting zoeken bij de Sichting met Dieren meer Mens
Ad 3) Door een leskist bij het lesmateriaal te ontwikkelen, kan meer interactief onderwijs worden verzorgd. Zeker voor
kleuters is dit onontbeerlijk, maar ook voor oudere kinderen zorgt tastbaar onderwijs voor meer bewustwording en
worden besproken onderwerpen beter onthouden. Gezocht zal worden naar materialen die duurzaam, relatief goedkoop,
houdbaar en illustratief zijn.
Ad 4) Voor de nieuwe website dierenlessen.nl kan gebruik gemaakt worden van de bestaande website
dierenwelzijnslessen.nl. Deze site moet dan worden omgevormd en uitgebreid met een gedeelte over gezelschapsdieren.
Verder zal een interactief gedeelte voor docenten worden ingericht om ideeën en tips uit te wisselen (in de vorm van
wiki's). Hiervoor worden docenten bevraagd en hun wensen en eisen in kaart gebracht;
Ad 5) voor de effectmeting worden leerlingen die lessen hebben gevolgd of het lesmateriaal zelfstandig gebruikt hebben,
geïnterviewd om te zien welk effect het lesmateriaal op de kinderen heeft. Graag willen we weten hoeveel de kinderen
onthouden van de informatie die in de lessen wordt aangeboden (kennis), of dit effect heeft op de manier waarop ze
denken over dieren (bewustwording) en of ze zich anders gaan gedragen (handelen), bijvoorbeeld in de winkel of thuis
aan tafel.
Ad 6) Alle lessen worden aangeboden via een website. Daarbij hoort een lessenschema, handleiding voor docenten,
toelichting van achtergronden en doelen van het materiaal, aansluiting op bestaande en veelgebruikte lesmethodes,
aansluiting bij de kerndoelen van het basisonderwijs en uitwerking van de leerlijn.
Ad 7) Screening voor de kwaliteitsmeter voor Natuur- en Milieu Educatie waarborgt de kwaliteit van het materiaal en
opnamen in de database zal de bekendheid van het lespakket vergroten.
Ad 8) Het lesmateriaal wordt onder de aandacht gebracht van basisscholen en leerkrachten. De kanalen die we hiervoor
zullen gebruiken zijn direct te bereiken via de deelnemers in het project: de contacten met basisscholen van de
Dierenbescherming, het scholennetwerk van de Smaaklessen, de stagescholen van de PABO Den Bosch en de contacten
van de HAS Den Bosch vanuit de eerdere educatieprojecten. Daarnaast is er contact met de Stichting Veldwerk (W.
Meijberg) en de ZLTO (M. De Kreij), beide organisaties hebben toegezegd het lesmateriaal onder de aandacht te willen
brengen, via de website (ZLTO) of via rechtstreekse contacten met leerkrachten en PABO studenten en –docenten uit
het hele land (Stichting Veldwerk). Opname in de database Kwaliteitsmeter NME zal de bekendheid en het gebruik van
het materiaal vergroten. Tenslotte zal ontsluiting van het materiaal via www.dierenwelzijnsweb.nl zorgen dat het
materiaal nog beter gevonden wordt.
Relevantie en succes van het programmaonderdeel zal blijken uit de effectstudie en de screening door de
Kwaliteitsmeter NME. Uit de efectstudie zal blijken wat het effect van het lesmateriaal is op de leerlingen, wat
maatgevend is voor succes en relevantie van het lespakket. Screening door de Kwaliteitsmeter NME geeft een
kwaliteitsbeoordeling van het lespakket, wat ook een maat is voor het succes van het programmaonderdeel. Tenslotte
zal blijken in hoeverre het lespakket in de praktijk gebruikt gaat worden door basisscholen. Dit kunnen we meten door
op de website bij te houden hoe vaak het lesmateriaal wordt gedownload, en door bij te houden hoe vaak de leskist
wordt aangevraagd. Dit zal echter pas na afloop van het project blijken. Hogeschool HAS Den Bosch blijft na afloop van
het project verantwoordelijk voor het lesmateriaal en zal dergelijke gegevens bijhouden. Mogelijk is een NME centrum
geïnteresseerd om het lespakket te gaan beheren. Wanneer een dergelijke kans zich voordoet, zal hierover in de
projectgroep worden overlegd en worden afspraken gemaakt met het betreffende centrum.
7. Begroting
KIGO_2011_09-002 DIERENLESSEN VOOR HET BASISONDERWIJS.DOC Pagina 7 van 11

U motiveert de begroting zoals u die in de tabbladen van ‘Begroting en financiering’ heeft uitgewerkt. Beargumenteer de
hoogte en de noodzaak van de kosten en relateer die aan de geplande activiteiten en op te leveren producten. Maak
verder aannemelijk dat de geplande kosten toereikend zijn voor de uitvoering van het programmaonderdeel (max. 1
pagina).
Projectleiding is een belangrijke voorwaarde voor elk project, en zeker ook voor dit project, waarbij verschillende
partijen samenwerken om tot één eindproduct te komen dat toch uniform en gebruiksvriendelijk is. De procesmatig
projectleider zal zich bezig houden met alle gangbare zaken van het leiden van een groot project, zoals bemensing en
uren, financiën en rapportages. Ook zal hij of zij de vergaderingen organiseren en leiden. De inhoudelijk projectleider is
eindverantwoordelijk voor de eindproducten: het lesmateriaal, de website en de leskist. De inhoudelijk projectleider zal
ok de effectstudie organiseren en aansturen. Het is belangrijk dat zij overzicht houdt over alle deelproducten (lessen) en
de grote lijn bewaakt. Hierbij zijn objectiviteit en gebruiksgemak twee belangrijke voorwaarden. Voor zowel inhoudelijke
als procesmatige projectleiding moeten voldoende uren worden begroot, om deze belangrijke taken goed uit te kunnen
voeren.
Docenten zullen studenten begeleiden die werken aan de deelproducten, lessen geven en de de effectmeting uitvoeren.
Docenten van de PABO begeleiden de stagiaires die de lessen uitvoeren. Zij zullen zij feedback geven over de
didactische uitvoerbaarheid van de lessen. Het gaat hier om meerdere studenten die elk goed begeleid moeten worden.
Alleen op die manier kan worden bereikt dat de lessen ook daadwerkelijk gegeven worden en op een goede manier
beoordeeld worden.
Docenten van Hogeschool HAS Den Bosch begeleiden studenten die als in de tweedejaarsmodule 'jaarproject' en in
afstudeerprojecten zullen werken aan de effectstudie, de ontwikkeling van de leskist en het ontwikkelen van lessen over
gezelschapsdieren. Afstudeerprojecten en jaarprojecten worden intensief begeleid. Er is wekelijks contact met de
studenten, die gedurende 20 weken 4 dagen per week aan het afstudeerproject werken, of gedurende een heel
schooljaar één dag in de week aan hun jaarproject. Docenten krijgen voldoende uren om voor het project een
inhoudelijk resultaat te kunnen garanderen.
OVC Educatieve Dienstverlening zal de studenten trainen voor het uitvoeren van de effectstudie, waarbij
basisschoolkinderen zullen worden geïnterviewd door de studenten. Daarnaast zal OVC adviseren over inhoud en
uitvoering van het lesmateriaal en de leskist. Het aantal uren dat voor OVC is opgevoerd is minimaal. Graag hadden we
hiervoor meer uren ingepland, maar dit is niet mogelijk in de huidige Kigo voorwaarden van maximaal 20% externe
kosten.
WUR werkt samen met het Voedingscentrum en zal ons adviseren op het gebied van educatie en contacten met
basisscholen. Ook wordt het Smaaklessen-netwerk ingezet om het lesmateriaal te verspreiden. Het opgevoerde aantal
uren is reëel om regelmatig te overleggen met WUR en Voedingscentrum en optimaal gebruik te maken van hun
expertise.
De Landelijke Dierenbescherming zet haar expertise in op het gebied van educatie en basisscholen en het ontwikkelen
van lesmateriaal. Met het opgevoerde aantal uren kan de Dierenbescherming overleggen en adviseren bij de
vergaderingen, maar daarnaast is er weinig extra tijd. Ook hierbij geldt dat de Kigo voorwaarden beperkend zijn.
B. Analyse van het programmaonderdeel
Beoordelingscriteria
Analyse aanvrager
Beleidsrelevantie
1. Doelstelling programmaonderdeel
1a
Let op! Alleen voor aanvragen
binnen de categorie
Kenniscirculatie:
Het doel van de regeling is
stimulering van kenniscirculatie
binnen het beleidsterrein
van het ministerie.
Hoe draagt u met uw
programmaonderdeel bij aan
dit doel?
Dit programmaonderdeel staat geheel in het teken van kenniscirculatie.
Hoofdproduct van het project is lesmateriaal voor het basisonderwijs dat via een
website beschikbaar wordt gesteld aan basisscholen en andere belangstellenden.
Inhoudelijke kennis over biologie en welzijn van dieren vanuit Hogeschool HAS den
Bosch wordt vertaald naar lesmateriaal voor basisschoolleerlingen. Het
lesmateriaal draagt dus bij aan de kenniscirculatie over biologie en welzijn van
dieren. Het materiaal zal eveneens via www.dierenwelzijnsweb toegankelijk zijn.
Deze website heeft in de groene onderwijskolom een belangrijke portal functie op
het gebied van kennis en activiteiten rondom het thema dierenwelzijn.
KIGO_2011_09-002 DIERENLESSEN VOOR HET BASISONDERWIJS.DOC Pagina 8 van 11

1b
1c
Beoordelingscriteria
Hoe past uw programmaonderdeel
bij de doelen en
thema’s van een of meer
programma’s (zie bijlage bij
‘Toelichting op de
aanvraag’)?
En bij de speerpunten van
de betrokken onderwijsinstellingen?
Let op! Alleen voor
aanvragen binnen
O & S programma’s:
In welke mate legt uw
programmaonderdeel actief
verbinding tussen kenniscirculatie
en systeemvernieuwing?
En waaruit
blijkt dit?
Analyse aanvrager
Het programmaonderdeel past bij het thema dierenwelzijn. Kennisverspreiding en
bewustwording zijn in het programma belangrijke thema's. Het motto van het
Progrmmateam Welzijn van Dieren, 'met kennis beter doen', sluit naadloos aan op
het programmaonderdeel: we verhogen het kennisniveau van leerlingen zodat ze
zich bewust worden van dierenwelzijn en daar ook naar gaan handelen.
Welzijn van dieren is een belangrijk uitstroomprofiel van de dieropleidingen van
Hogeschool HAS Den Bosch en daarmee één van de speerpunten van deze
onderwijsinstelling. Het ontwikkelen en in de praktijk brengen van lesmateriaal op
de basisschool is een speerpunt van Fontys PABO Den Bosch. Smaaklessen van
WUR beoogt basisschoolleerlingen beter op de hoogte te brengen van smaak,
gezondheid en herkomst van voedsel. Het te ontwikkelen lespakket voorziet in dit
laatste onderdeel, waarmee ook voor die onderwijsinstelling het project aansluit bij
een van hun speerpunten.
2. Beoogde resultaten
2a Wie is/ zijn de specifieke
doelgroep(en) van uw
programmaonderdeel?
Hoe wordt/ worden deze
doelgroep(en) bij de
activiteiten betrokken?
Focus daarbij vooral op de
doelgroep(en), genoemd in
de bijlage bij de ‘Toelichting
op de aanvraag’?
2b Welke concrete resultaten
wilt u met uw programmaonderdeel
voor uw
doelgroep(en) behalen?
2c Aan welke maatschappelijke
ontwikkelingen dragen de
resultaten volgens u bij?
De primaire doelgroep is leerlingen in het basisonderwijs. Fontys PABO Den Bosch
heeft rechtstreeks contact met een groot aantal basisscholen en via de stagiares
zijn de scholen rechtstreeks betrokken bijhet project. Ook via het Smaaklessen
netwerk en via het scholennetwerk van de Dierenbescherming zijn basisscholen
betrokken bij het project. Het materiaal wordt in de praktijk uitgetest bij de
doelgroep en ook de effectstudie wordt uitgevoerd bij de doelgroep, de
basisschoolleerlingen.
Lesmateriaal ontwikkelen en ter beschikking stellen aan leerkrachten en leerlingen
van het basisonderwijs.
Een brede verspreiding van kennis en bewustwording rondom het thema welzijn
van dieren, te beginnen bij kinderen op de basisschool. Door bewustwording in een
vroeg stadium (op jonge leeftijd) te bewerkstelligen, krijgen we burgers in
Nederland die in houding en gedrag rekening houden met welzijn van dieren. Zo
zal welzijn van dieren in Nederland uiteindelijk op een hoger peil komen.
Meerwaarde kennissysteem
3. Meerwaarde groene kennissysteem
3a
Wat is volgens u de
toegevoegde waarde van uw
programmaonderdeel ten
opzichte van eerdere
projecten en overige
activiteiten in het groene
onderwijs?
Dit project sluit aan op het afgeronde Kigo project 'Dierenwelzijn, hoe smakelijk is
dat' waarin een start is gemaakt met de ontwikkeling van dieren(welzijns)lessen
voor het basisonderwijs. Door dit lesmateriaal te testen, een effectstudie te doen,
aanbieden voor screening op kwaliteit en aan te passen aan wensen en eisen van
de gebruikers, zal het op basisscholen kunnen worden ingevoerd. Een uitbreiding
met lessen over gezelschapsdieren, het toevoegen van een leskist en uitbreiding
en aanpassing van de website maakt van de lessenserie een volwaardig lespakket
voor de basisschool. Daarnaast sluit het project aan op de Smaaklessen (een
project binnen het programma Groene Kennis voor Burgers) en op het project
KIGO_2011_09-002 DIERENLESSEN VOOR HET BASISONDERWIJS.DOC Pagina 9 van 11

Beoordelingscriteria
Analyse aanvrager
Domeinbeschrijving Dierenwelzijn van Stichting Veldwerk, waarin de aanvrager
deelneemt.
3b
3c
3d
3e
3f
Hoe worden studenten en
docenten uit het groene
onderwijs betrokken bij uw
programmaonderdeel?
Hoe en in welke mate
werken betrokken partijen
samen in uw
programmaonderdeel?
Hoe draagt uw programmaonderdeel
bij aan
vernieuwing van groene
opleidingen?
Hoe draagt uw programmaonderdeel
bij aan de
ontwikkeling en het gebruik
van de landelijke groene
kennisinfrastructuur, zoals
Groen Kennisnet?
Let op! Alleen voor
aanvragen binnen
O & S programma’s:
Voor welk deel van de
Studenten van Hogeschool HAS Den Bosch zullen in afstudeerprojecten en in de
tweedejaarsmodule 'jaarproject' werken aan het uitvoeren van de effectstudie, het
ontwikkelen van lesmateriaal voor gezelschapsdieren, het aanpassen van bestaand
materiaal over productiedieren, het ontwikkelen van de leskist en het schrijven van
een communicatieplan. Docenten begeleiden de studenten inhoudelijk en
proocesmatig en overleggen regelmatig in het projectteam.
Studenten van Hogeschool HAS Den Bosch en van Fontys PABO den Bosch werken
samen aan het ontwikkelen en aanpassen van lesmateriaal. Daarvoor is er nauw
overleg tussen docenten van beide opleidingen en de projectleider. OVC
Educatieve Dienstverlening zal de studenten trainen en begeleiden bij het
uitvoeren van de effectstudie, en adviseren bij het ontwikkelen van lesmateriaal.
Daarbij wordt intensief samengewerkt tussen OVC en docenten. Verder is er
regelmatig overleg met alle leden van het projectteam. Waarbij
Dierenbescherming, Voedingscentrum en Wageningen Universiteit vooral een
adviserende rol hebben in het project.
Educatie is een belangrijke competentie van de opleidingen Toegepaste Biologie
en Dier- en Veehouderij van de HAS Den Bosch. Door te werken aan lesmateriaal
voor jonge kinderen worden studenten gedwongen inhoudelijke kennis te vertalen
naar een niveau dat voor de doelgroep te begrijpen is. Ze leren zo om 'boven de
stof te staan', want je kunt iets pas uitleggen als je het zelf volledig begrijpt. Het
vertalen van wetenschappelijke (dier)kennis naar de praktijk is een belangrijke
taak voor het groene HBO en speerpunt voor de HAS Den Bosch. Studenten
kunnen zich hierin op deze manier bekwamen.
Het uitvoeren van een effectstudie is een nieuw aspect voor de HAS den Bosch. De
opleiding Toegepaste Biologie richt zich voornamelijk op onderzoek, en dit
onderwerp past dan ook goed als afstudeerproject voor deze studenten,
ondersteund door tweedejaars studenten. We hebben veel ervaring met het
uitvoeren van dierstudies zoals bijvoorbeeld op het gebied van gezondheid of
gedrag. Humane studies zijn minder bekend voor ons, maar een gebied waarop wij
ons graag willen begeven. Zo hebben we recent meegewerkt aan een studie naar
de interactie tussen ruiter en paard, en de invloed van fitheidstrainingen voor de
ruiter op de rijvaardigheid. Ook hebben wij meegewerkt aan projecten rond MRSA
en zoönoses. Dit project gaat een iets andere richting op, door te kijken naar
houding en gedrag van kinderen en het effect van lesmateriaal over dierenwelzijn
op het kind. Het interviewen van leerlingen is iets waar we in het groene HBO nog
geen ervaring mee hebben, en ook op het gebied van natuur- en milieu-educatie
willen we graag meer ervaring opdoen. We zijn ervan overtuigd dat natuur- en
milieu-educatie een sector is waar vooral onze afgestudeerde toegepast biologen
banen zullen kunnen vinden. We willen hen daar goed op voorbereiden, en in het
huidige curriculum is hiervoor nog weinig aandacht. Dit project kan ons als groene
HBO beter uitrusten voor deze taak. OVC Educatieve Dienstverlening zal hierbij
een belangrijke rol spelen, door studenten te trainen en kennis en ervaring aan
onze docenten over te dragen. Dit geeft een nieuwe dimensie aan ons onderwijs.
Het lesmateriaal zal onder meer via het dierenwelzijnsweb worden aangeboden,
en via het groene kennisnet is informatie verkrijgbaar over het project. Livelink
wordt gebruikt voor het delen en uitwisselen van documenten en lesmateriaal
binnen het projectteam.
KIGO_2011_09-002 DIERENLESSEN VOOR HET BASISONDERWIJS.DOC Pagina 10 van 11

3g
Beoordelingscriteria
onderwijskolom
(VMBO/MBO/HBO/WUR) is
het programmaonderdeel
relevant?
Let op! Alleen voor
aanvragen binnen
O & S programma’s:
Hoe draagt het programmaonderdeel
bij aan
aantrekkelijk onderwijs en
gemotiveerde deelnemers?
Analyse aanvrager
4. Beschikbaar stellen van resultaten
4a
Hoe zorgt u dat de
resultaten van uw
programmaonderdeel
verspreid worden en
beschikbaar komen voor een
breder publiek?
Het lespakket zal kosteloos worden aangeboden via de te ontwikkelen website
www.dierenlessen.nl en via www.dierenwelzijnsweb.nl.
Landelijke bekendheid zal gegeven worden aan het lespakket via de
scholennetwerken van Fontys PABO Den Bosch, Smaaklessen, Dierenbescherming,
Stichting Veldwerk. Zo mogelijk wordt het pakket opgenomen in de database van
de Kwaliteitsmeter NME en in de Natuur Educatie Gids die jaarlijks wordt
uitgegeven. Een artikel over de eerste serie lessen over dierenwelzijn van
voedselproducerende dieren (www.dierenwelzijnslessen.nl) is in deze laatste
uitgave reeds opgenomen (editie januari 2011).
KIGO_2011_09-002 DIERENLESSEN VOOR HET BASISONDERWIJS.DOC Pagina 11 van 11