Onveiligheidsgevoelens bij jongeren - Steunpunt Jeugd

Onveiligheidsgevoelens bij jongeren. Een zoektocht
naar beïnvloedende factoren bij een ‘vergeten’ sociale
groep.
Tekst presentatie J.E.T. Congres 09 februari 2010,
Antwerpen
Inleiding
In de voorgaande presentatie is dieper ingegaan op de bredere maatschappelijke
evoluties die tijdens de laatste decennia hebben geleid tot de ontwikkeling van een
veiligheids- of controlemaatschappij en de opkomst van een cultuur van angst.
Binnen deze contouren lijkt het daarom niet meer dan logisch dat angst- en
onveiligheidsgevoelens een belangrijke maatschappelijke plaats innemen. Steeds
meer vormt de onveiligheidsperceptie van de burger een belangrijke leidraad voor de
ontwikkeling van beleid. Een dergelijke op het eerste zicht ‘bottom up’ benadering
lijkt heel wat democratisch potentieel met zich mee te dragen; toch houdt dit ook
gevaren in. Het valt immers op dat jongeren slechts op een eenzijdige manier
benaderd worden en vaak enkel als belangrijke bron van onveiligheidsgevoelens bij
de rest van de bevolking fungeren waarbij voornamelijk het rondhanggedrag op een
dergelijke wijze ervaren wordt. ‘Youth as risk’ wordt zo de dominante interpretatie,
waarbij steeds meer jongerengedrag in (on)veiligheidstermen geïnterpreteerd wordt.
Hierbij dient ook wel opgemerkt te worden dat ook een ‘youth at risk’ benadering
gehanteerd wordt, waarbij bezorgdheden omtrent kinderen en jongeren gekoppeld
worden aan een zogenaamde ‘stranger danger’, de angst voor de negatieve effecten
van peer pressure en andere veiligheidsoverwegingen, o.a. op vlak van verkeer.
1

Een reflectie over de mogelijke redenen waarom jongeren op een dergelijke
eenzijdige wijze benaderd worden, is uiteraard interessant, maar zou deels een
herkauwen zijn van de vorige presentatie en de reflecties en antwoorden die daarin
besproken zijn. Wel zal ik, op een meer concreet niveau, ingaan op de
onveiligheidsbeleving van jongeren zelf. Het is vanuit dit perspectief dat jongeren
een ‘vergeten’ groep vormen: er is slechts maatschappelijk gezien zeer weinig
aandacht voor en tevens op wetenschappelijk niveau zeer weinig kennis over. Deze
scheeftrekking kan gezien worden als een gevolg van de dominante benadering van
jongeren als risico, maar kan bovendien ook als één van de mogelijke oorzaken
ervan beschouwd worden. Deze op het eerste zicht wat vreemde stelling zal ik in de
conclusie proberen toe te lichten. De focus op dit meer concrete niveau impliceert
bovendien niet dat het bredere maatschappelijke kader niet meer relevant is; het zal
integendeel in het vervolg van deze presentatie nog mee opgenomen worden,
weliswaar expliciet gelinkt aan de studie van de beleving van onveiligheid.
Onveiligheidsgevoelens: angst voor slachtofferschap…Of meer?
Alvorens te komen tot een bespreking van de huidige stand van zaken wat de
onveiligheidsbeleving van jongeren betreft, wil ik kort stilstaan bij het algemene
onderzoek naar onveiligheidsgevoelens. Enige aandacht hiervoor is noodzakelijk
aangezien in dit brede onderzoeksveld aanknopingspunten en evoluties zijn die
relevant zijn voor de rest van de presentatie. Deze onderzoekstraditie wordt reeds
lange tijd gedomineerd door een rationalistische benadering, waarbij een enge focus
op de link tussen (risico op) slachtofferschap en angst voor criminaliteit centraal
staat. De identificatie van de ‘fear of crime’ paradox, waarbij de ‘verkeerde’ mensen
zich onveilig voelen moet ook in dit licht gezien worden. Deze paradox heeft zeer
veel aandacht gekregen en honderden bijdragen zijn sinds de jaren zeventig
geschreven over onveiligheidsgevoelens. Maar zelfs binnen deze (qua hoeveelheid)
indrukwekkende onderzoekstraditie concluderen de laatste jaren steeds meer
auteurs dat nog steeds “surprisingly little can be said conclusively about the fear of
crime”. Meer bepaald lijkt het erop dat we vooral weten wie, of welke groepen zich
onveilig voelen terwijl de vraag waarom bepaalde individuen zich onveilig voelen
nog veeleer onbeantwoord is gebleven.
Deze kritieken vormden een eerste stap in de heropleving van het onderzoek naar
onveiligheidsgevoelens; belangrijker hierin zijn echter de ontwikkeling van nieuwe
inzichten, zowel op vlak van het concept ‘onveiligheidsgevoelens’ als op vlak van de
verklarende factoren ervan. Een eerste belangrijk inzicht is dat het onmogelijk kan
gesproken worden van hét onveiligheidsgevoel, maar dat er eerder sprake is van
verschillende soorten onveiligheidsgevoelens, waarbij ondermeer het onderscheid
tussen angst als een relatief stabiele attitude versus een meer situationele, concrete
toestandsangst een belangrijke opsplitsing vormt. Ook het besef dat
2

onveiligheidsgevoelens meerdere componenten hebben (een affectieve, cognitieve
en gedragsmatige) maakt een meer gecompliceerde meting noodzakelijk. Daarnaast
is er recent ook sprake van een heropleving van het verklarend ‘fear of crime’
onderzoek, waarbij steeds meer het perspectief van de actor centraal wordt gesteld,
eerder dan te werken met groepsvariabelen of objectieve kenmerken. Het
onveiligheidsgevoel is immers als emotie een inherent subjectief gegeven; het is dan
ook logisch dat verklarende variabelen zich op hetzelfde niveau situeren. Hierdoor
zijn sociaalpsychologische en macrosociologische achtergronden de krachtlijnen voor
het etiologisch ‘fear of crime’ onderzoek in de toekomst geworden, met meer
aandacht voor de impact van macro en meso processen op het microniveau. ”Angst
voor criminaliteit is (deels) een functie van hoe men als individu de onmiddellijke
fysieke en sociale omgeving beleeft en hoe men zich verhoudt tot de bredere sociale
context en maatschappij in het geheel” (Pleysier, 2009).
De reden waarom de studie van onveiligheidsgevoelens bij jongeren een
meerwaarde kan vormen ligt in de vaststelling dat het immers tijdens deze
levensfase is dat individuen een sociale identiteit ontwikkelen en hun plaats in de
samenleving interpreteren en evalueren.
De onveiligheidsbeleving van jongeren
Slechts enkele studies focussen specifiek op de onveiligheidsbeleving van jongeren;
bovendien trappen de meeste van deze studies (die allen vrij recent van aard zijn)
opvallend genoeg in dezelfde valkuilen, meer specifiek het gebruik van één item en
een gebrekkige uitklaring van de wijze waarop het betreffende concept
geoperationaliseerd is. Dit maakt dat in de meeste studies ‘onveiligheidsgevoelens’
op zeer uiteenlopende wijzen gemeten wordt, met inconsistente resultaten als
gevolg. Daarnaast hanteren de meeste studies een zeer specifieke steekproef en
ontbreekt een holistisch perspectief. Hierdoor hebben we geen zicht of bevindingen
veralgemeend kunnen worden buiten de steekproef om en beperken de meeste
studies zich tot ad hoc verklaringen voor gevonden verbanden. Het gevolg is dat tot
op heden de kennis over de onveiligheidsbeleving van jongeren beperkt blijft tot een
breed scala van hier en daar gevonden verbanden, zonder oog te hebben voor een
breder theoretisch verklaringsmodel en de verschillende logische stappen in
wetenschappelijk onderzoek. Hieraan willen we tegemoet komen via de ontwikkeling
van een integratief theoretisch model.
Naar een geïntegreerd en holistisch theoretisch model
Een belangrijke stap om tot een omvattend beeld m.b.t. de ontwikkeling van
onveiligheidsgevoelens bij jongeren te komen is het opzetten van een integratief en
3

holistisch theoretisch model. Hiervoor werd expliciet inzichten vanuit diverse
disciplines aangewend (psychologie, sociologie, criminologie, sociale geografie, enz.)
Circulerende voorstellingen van criminaliteit, risico & sociale verandering
- Massamedia
- Interpersoonlijke communicatie
- Gezinsrelaties & supervisie door de ouders
LT sociale
verandering
Bredere attitudes
t.a.v. sociale
verandering
Buurtbezorgdheden
perceptie van overlast
inschatting fysieke
omgeving
Vrijetijdsbesteding
Subjectief risico op
slachtofferschap
Sociale cohesie
perceptie van relatie met
buurtbewoners (buurtrelaties)
relatie met peers
lidmaatschap van verenigingen
Daderschap
Onveiligheidsgevoelens
Sociaalpsychologische kwetsbaarheid
onzekerheid/onbehagen over de eigen
toekomst
- locus of control
- negatief toekomstperspectief
- vooruitziendheid
Slachtofferervaring
Schools milieu
- objectieve factoren
- subjectieve factoren
Centraal hierbij is het uitgangspunt waarbij de macrosociologische veranderingen als
een breed raamwerk fungeren waarbinnen het individu functioneert en zichzelf
positioneert in de hedendaagse samenleving: toegenomen maatschappelijke
onzekerheid en vaag onbehagen en een sterke focus op risico’s en hieraan gekoppeld
een streven naar veiligheid.
Een belangrijke opmerking die ik nog wil geven is dat dit model geen unilineaire
causale verbanden veronderstelt. Integendeel, de keten loopt verder na de variabele
‘onveiligheidsgevoelens’. Deze zijn immers niet louter het gevolg van bepaalde
processen, ze zullen zelf ook oorzaak zijn van andere of dezelfde processen. Er is dus
eerder sprake van een cyclisch proces dan van een rechtlijnig causaal proces.
4

onveiligheidsgevoelens
Uiteraard is dit een dermate uitgebreid theoretisch model dat een test in één analyse
quasi onmogelijk is. Daarnaast is dit proces ook nog niet in zijn eindfase en moeten
een aantal meer gecompliceerde analyses nog uitgevoerd worden; toch zijn reeds
belangrijke resultaten bekomen die ik nu zal bespreken.
Wat weten we momenteel reeds?
De belangrijkste bevindingen die ik zal bespreken zijn vooral op basis van Vlaamse
studies bij jongeren waarin telkens het onveiligheidsgevoel op dezelfde wijze
bevraagd is geworden. Vooral de JOP-monitor (I en II) biedt hiervoor de meeste
opportuniteiten omwille van zijn brede focus. Ondanks dat deze vragenlijst niet in de
eerste plaats gericht is op een test van het theoretisch model m.b.t.
onveiligheidsgevoelens, maakt deze brede benadering wel de toetsing van de
overgrote meerderheid van de veronderstelde verbanden mogelijk.
Ik zal niet specifiek ingaan op de concrete resultaten en de exacte statistische
resultaten beschrijven. Voor diegenen die hier in geïnteresseerd mochten zijn, zijn de
artikels waarin deze statistische gegevens beschreven zijn opgenomen op het einde
van deze presentatie. Ik zal mij echter beperken tot het beschrijven van de huidige
stand van zaken m.b.t. de belangrijkste resultaten. Deze zullen in vier grote lijnen
beschreven worden.
‘Traditionele’ variabelen
Eén van de meest relevante variabelen in dit verhaal is ‘leeftijd’, waarbij traditioneel
ervan uitgegaan wordt dat het onveiligheidsgevoel gradueel toeneemt met het ouder
worden. In contrast met het afnemend risico op slachtofferschap vormde deze
bevinding één van steunpilaren van de vermelde fear of crime paradox. Betere
metingstechnieken trekken deze veronderstelling steeds meer in vraag en maken de
weg vrij voor een meer curvilineair verband.
leeftijd
5

Op basis van de JOP-monitor II lijkt er een graduele afname waar te nemen van het
onveiligheidsgevoel. De 12- tot 13- jarigen scoren hoger dan de 14- tot 21-jarigen
die op hun beurt hoger scoren dan de 22- tot 30-jarigen (dit houdt een bevestiging
in van linkerzijde van deze grafiek). Andere traditionele variabelen leveren de
volgende resultaten op: meisjes voelen zich onveiliger dan jongens, opleidingsniveau
en arbeidsstatuut van de ouders en de eigen onderwijsvorm hebben daarentegen
geen invloed. Slachtofferschap geeft inconsistente resultaten in de verschillende
studies.
Deze resultaten zeggen echter niet veel, er wordt enkel gesproken over welke
groepen zich gemiddeld gesproken onveilig(er) voelen; waarom een bepaald individu
zich nu onveiliger voelt dan een ander kan op basis hiervan niet bepaald worden. In
het laatste deel van deze presentatie zal ik drie grote lijnen van resultaten
bespreken; belangrijk hierbij is om op te merken dat deze resultaten niet
onafhankelijk van elkaar gezien kunnen worden (cfr. theoretisch model). Om de
bespreking ervan te vergemakkelijken is het wel eenvoudiger deze uiteen te halen.
Ouders, vrienden en vrije tijd
Een eerste lijn betreft de invloed van ouders, vrienden en vrije tijd. Studies tonen
aan dat een betere relatie met moeder en een sterkere opvolging/supervisie door de
ouders een hoger onveiligheidsgevoel voorspellen. Daartegenover staat de rol die de
peergroep speelt en de invloed van daarmee samenhangende vrijetijdspatronen. Hoe
meer vrienden jongeren hebben en een meer uitgaansgericht vrijetijdspatroon (op
stap gaan, samenkomen en rondhangen met vrienden, enz.) hangen beide samen
met een lager onveiligheidsgevoel. Jongeren die meer buiten de supervisie door
volwassenen om met hun vrienden optrekken, voelen zich veiliger dan jongeren die
eerder een familiaal georiënteerd vrijetijdspatroon hebben. Een extra aanwijzing
hiervoor ligt in de relatie tussen delinquent gedrag en onveiligheidsgevoelens: deze
variabele voorspelt een lager onveiligheidsgevoel. Delinquent gedrag kan dan als
indicator voor een bepaalde levensstijl gezien worden, waarbij dan niet het gedrag
op zich van belang is, maar eerder de context en omstandigheden waarin het
plaatsvindt. De peergroep vormt met andere woorden een buffer tegen de
ontwikkeling van onveiligheidsgevoelens; rondhanggedrag in de publieke ruimte
heeft ook deels een veiligheidsfunctie. Jongeren die zich meer niet-gesuperviseerd
met vrienden in de publieke ruimte hun tijd doorbrengen verwerven meer relevante
kennis rond de fysieke en sociale omgeving waarin ze vertoeven (ze zijn meer
‘streetwise’).
Deze bevindingen zijn geen pleidooi om jongeren maar te laten doen en niet langer
te superviseren; wel wijzen deze resultaten op de noodzaak voor een meer
genuanceerde visie op jeugdig groepsgedrag en geven ze bovendien een zicht op de
neveneffecten van de bredere angstcultuur en obsessies rond veiligheid die ouders
6

ertoe brengen hun kinderen meer te superviseren en hun autonome mobiliteit te
beperken. Het angstdiscours dat ouders tegenwoordig in de greep houdt wordt
doorgegeven in het gedrag en houdingen van hun kinderen en heeft vooral effect op
het al dan niet vrij gebruik van de publieke ruimte.
Sociale cohesie en de buurt
Een andere belangrijk ontwikkelingsmilieu voor jongeren vormt de onmiddellijke
omgeving waarin ze wonen. In tegenstelling tot volwassenen brengen jongeren veel
tijd door in de (relatief) onmiddellijke woonomgeving aangezien ze nog niet zo
mobiel zijn als volwassenen. Ook de sociale cohesie binnen de buurt speelt een
belangrijke rol in de onveiligheidsbeleving van jongeren. Uit bovenstaande bleek
alleszins al dat de mate van cohesie en contacten met vrienden een invloed was; ook
hoe jongeren de relatie met volwassen buurtbewoners blijkt van belang: hoe
intoleranter volwassenen staan t.a.v. jongeren in de buurt, hoe onveiliger jongeren
zich hierdoor voelen. Dit noopt tot een debat over de nood aan een meer
genuanceerde kijk op sociale cohesie en het belang van zgn. ‘bridging’ sociale
cohesie. Opvallend is ook dat de mate van buurtverbondenheid (wat zich uit in het
zich thuis voelen in zijn/haar buurt) negatief beïnvloed wordt door de perceptie van
intolerantie; het zich thuis voelen in de buurt hangt met andere woorden deels ook
samen met de wijze waarop volwassen bewoners omgaan met jongeren. Tot slot
blijkt qua buurtinvloeden dat de perceptie van de aanwezigheid van overlast en
verloedering in de buurt samen hangt met een hoger onveiligheidsgevoel.
Hieruit kunnen we concluderen dat een beleid dat het gemeenschapsgevoel wil
versterken om zo onveiligheidsgevoelens terug te dringen er zich van bewust dient
te zijn dat de aanwezigheid van diverse sociale groepen in eenzelfde buurt een
realiteit is, waarbij eveneens de stimulering van samenhang tussen deze groepen
van cruciaal belang is. Traditioneel beleid focust immers voornamelijk
Bovendien doet dit feit een zicht krijgen op de andere kant van de algemeen
aanvaarde benadering, waarin de nadruk op jongeren wordt gelegd als veroorzakers
van onveiligheidsgevoelens.
Bredere indicatoren van maatschappelijk onbehagen
De derde en laatste lijn van resultaten die ik zal bespreken kunnen gelinkt worden
aan het breder macrosociologisch raamwerk. Belangrijk uitgangspunt hierbij is dat
de bredere maatschappelijke veranderingen van de laatste decennia (flexibilisering
van arbeid, nadruk op opleiding, secularisering, immigratie, emancipatie, enz.) zowel
positieve als negatieve kanten hebben. De invloed hiervan is reeds deels aan bod
gekomen via de invloed op de algemene beeldvorming m.b.t. risico en onveiligheid.
Daarnaast is ook de subjectieve inschatting en houding ten aanzien van die
7

veranderingen van belang. De mate waarin men wantrouwig of negatief staat
tegenover die veranderingen, hangt samen met een meer abstract gevoel van
maatschappelijk onbehagen; gevoelens van onveiligheid en angst voor criminaliteit
fungeren nu als een soort concrete bliksemafleider voor deze bredere, meer
abstracte gevoelens van onzekerheid over de eigen plaats in de brede samenleving;
ze fungeren met andere woorden als een ‘spons’ voor deze fundamentele, maar
moeilijk te vatten bezorgdheden en angsten.
Uit de analyses blijkt dat een meer uitgesproken etnocentrische attitude (etnische en
racistische tendensen zijn immers evengoed te beschouwen als reacties op
ervaringen van acute onzekerheid), een sterkere bezorgdheid over de persoonlijke
toekomst en een minder positieve inschatting van de eigen capaciteiten om
uitdagingen in het leven aan te gaan, hangen samen met een hoger
onveiligheidsgevoel. Jongeren bevinden zich immers in een cruciale fase waarin ze
hun eigen plaats in de samenleving moeten verwerven en waarin de eigen sociale
identiteit vorm krijgt; in een samenleving waarin nu veel meer nadruk gelegd wordt
op de individuele verantwoordelijkheid om het eigen leven uit te bouwen, waar ‘niets
meer zeker is’, blijken jongeren die van zichzelf veel minder in staat zien om hier op
een effectieve manier mee om te gaan, zich tevens onveiliger te voelen.
Willen we met andere woorden onveiligheidsgevoelens ‘bestrijden’ is het bieden van
perspectieven en zekerheden aan jongeren, het vooruitzicht van een maatschappelijk
project eveneens een noodzakelijke voorwaarde.
Discussie en conclusies
Een opmerking die hierbij gegeven dient te worden is dat de resultaten afhankelijk
zijn van de wijze waarop het onveiligheidsgevoel gemeten is geworden. De hier
besproken verbanden zijn vooral gelinkt aan de operationalisering van het
onveiligheidsgevoel als een algemeen subjectief onveiligheidsgevoel, eerder dan
concrete angstmomenten of angsten voor specifieke delicttypes. Toch kunnen hier
vooreerst een aantal algemene conclusies geformuleerd worden. Door het gebrek
aan studies, hebben we weinig zicht of jongeren zich momenteel onveiliger voelen
dan vroeger. Dit is echter van relatief weinig belang; vooral inzicht in beïnvloedende
factoren van tel. Daarnaast mag het duidelijk zijn dat het gebruik van een integratief
theoretisch model duidelijk voordelen biedt: het laat toe om de brede leefwereld van
jongeren en de wijze waarop diverse (f)actoren hierin de onveiligheidsbeleving
beïnvloeden bloot te leggen. Tot slot laat de studie van de onveiligheidsbeleving van
jongeren toe om dominante bevindingen en vooronderstellingen in een meer
genuanceerd licht te plaatsen en de neveneffecten daarvan in kaart te brengen
8

Ik wil deze presentatie beëindigen met een laatste reflectie over de redenen waarom
de studie van dit thema bij jongeren noodzakelijk is. Ten eerste stemt het overeen
met het inzicht dat de onveiligheidsbeleving (minstens deels) beïnvloed is tijdens het
socialiseringsproces tijdens de adolescentie. De huidige eenzijdige focus op de
beleving van volwassenen negeert dit gegeven en maakt enkel een curatieve aanpak
van het probleem mogelijk. Enkel een globale en geïntegreerde visie op het
ontwikkelingsproces zal een preventieve werking mogelijk maken. Een tweede
potentiële meerwaarde is dat een dergelijk beter inzicht in de onveiligheidsbeleving
van jongeren kan bijdragen aan een meer genuanceerd debat m.b.t.
onveiligheidsgevoelens bij de bevolking en de wijze waarop hier beleidsmatig op
gereageerd wordt. En hiermee kom ik terug op mijn opmerking in de inleiding dat de
eenzijdige focus zowel oorzaak als mede gevolg is van de gebrekkige aandacht voor
de onveiligheidsbeleving van jongeren; er is immers sprake van een cyclisch proces,
waarbij de voorstelling van jongeren als oorzaak leidt tot het negeren van deze
groep, waardoor er geen kennis verzameld wordt die deze eenzijdige benadering kan
doorbreken. Tot slot, maar niet minder belangrijk, bevat deze invalshoek ook
cruciale kwaliteiten in zichzelf; het houdt immers een erkenning in van het
burgerschap van jongeren die actief participeren aan de samenleving. Dit is uiteraard
geen pleidooi voor een onvoorwaardelijke opvolging van hun visie en mening; wel
impliceer dit dat het belangrijk is deze ernstig te nemen in de dialoog tussen het
beleid en haar ‘cliënteel’. Eerder dan jongeren te zien als studieobjecten en als
probleemgroep, dienen hun meningen gehoord en hun capaciteit voor sociale
participatie aangesproken te worden.
9