Veiligheid, het nieuwe 'amen' (pdf, 1547KB) - Steunpunt Jeugd

+
VEILIGHEID,
HET NIEUWE ‘AMEN’
Nathalie Van Ceulebroeck, VVJ vzw
+ welzijn +
we l zi j n +
39 I KRAX +

KRAX + I 40 + welzijn +
Waar Loïc Wacquant 1 spreekt
over een steeds kleinere
overheidsinmenging wat betreft
sociaaleconomische thema’s,
duidt hij in zijn boek Straf de
armen 2 de steeds grotere
inmenging van de overheid als
het gaat over veiligheid. Het
veiligheidsdenken overschaduwt
andere beleidsdomeinen
als er zich problemen voordoen.
Rellen in achtergestelde
buurten worden eerder met
repressief ingrijpen in bedwang
gehouden dan bij de wortel
aangepakt: investeren in
degelijke huisvesting, in werkgelegenheid,
in verbinding
tussen buren en met de
samenleving…
Jongeren zijn hier vaak in de
eerste plaats de dupe van. Om
in termen van Wacquant en zijn
leermeester Bourdieu te
blijven, zijn jongeren volop
zoekende naar hun plaats in de
samenleving, onder andere hun
plaats in het publieke veld, en
zoekende naar de gepaste
gedragscodes en omgangsvormen
om in hun ‘gemeenschap’
te kunnen functioneren. Met
andere woorden: ze bouwen
aan hun cultureel en sociaal
kapitaal.
1 Zie artikel op p37
2 L. Wacquant (2006) Straf de armen.
Het nieuwe beleid van de sociale
onzekerheid, Antwerpen: Epo Uitgeverij
Jong zijn als gevaar voor
de maatschappelijke
veiligheid
Europa wordt overspoeld door een
steeds grotere beleidsmatige inzet op
veiligheid en het minimaliseren van
(gevoelens van) overlast.
Onveiligheid(sgevoelens) kennen hun
oorsprong in zowel fysieke als sociale
storende omgevingskenmerken of
‘incivilities’. 3 Hinderlijke fysieke
omgevingskenmerken zijn bijvoorbeeld
sluikstorten, vandalisme of graffiti.
Storende sociale kenmerken zijn alle
gedragingen die als vreemd of storend
worden ervaren. Uiteraard zorgt ook
een tweede, individuele component
voor het ervaren van overlast. Wat één
persoon hinderlijk vindt, vormt voor de
ander geen probleem. De eigen
kwetsbaarheid en eerdere ervaringen
zijn dan ook een tweede bepalende
aspect in het ontstaan van
onveiligheid(sgevoelens).
Net hier vormen jongeren een
kwetsbare groep. Jongeren ontdekken
en experimenteren om op die manier
hun eigen (sociale) identiteit vorm te
geven. Tijdens dit proces verkennen ze
weleens de grenzen van ‘toelaatbaar
gedrag’, wat in de ogen van buurtbewoners
tot ‘sociale incivilities’ en dus
tot gevoelens van onveiligheid kan
leiden. Nochtans is overlast steeds een
verhaal van twee zijden: van een klager
en een dader, van een pleger en een
slachtoffer. In termen van overlast is
het onderscheid tussen beide rollen
echter niet altijd eenduidig. Een tiener
die met z’n vrienden op een pleintje of
voor het jeugdhuis rondhangt, is in de
ogen van de buurman misschien een
dader. Tegelijk kan die tiener ook het
slachtoffer zijn van de – al dan niet
terechte – intolerantie van de klagende
buurman.
In februari 2012 werd in de staat
Florida de zeventienjarige Trayvon
Martin door een buurtbewoner
doodgeschoten omdat hij ’s avonds
met een sweater met een kap over zijn
hoofd op straat liep en zich ‘verdacht
gedroeg’. De jongen was gewoon op
3 O.a. Stefaan Pleysier & Johan Deklerck,
‘Over hondenpoep en hangjongeren. Een
verkennend onderzoek naar overlastfenomenen
in parken en groenzones’ in
Tijdschrift voor Veiligheid 2006 (5) 1, p9;
Vanderveen, G. ‘Hangjongeren en graffiti in
beeld’ in Agora 2009 (1), p16
weg naar de nachtwinkel om wat
frisdrank en snoep te halen om daarna
verder met zijn vader naar tv te kijken.
Een extreem voorbeeld van tot wat een
groeiende maatschappelijke intolerantie
kan leiden.
In een dergelijke veiligheidsmaatschappij
wordt vaak in termen van
risico’s gedacht, en heerst een
verregaande ‘Culture of Control’ 4 , vaak
ten koste van eerder genoemde
kwetsbare doelgroepen. Overheden
worden steeds creatiever in het
aanpakken van de overlastplegende
jongeren. Groot-Brittannië spant de
kroon met z’n ASBO’s: Anti-Social
Behaviour Orders, of een bestuurlijke
en strafrechtelijke manier om asociaal
gedrag aan te pakken. ASBO’s, het
resultaat van de Anti-Social Behaviour
Act uit 2003, kunnen worden opgelegd
aan iedereen ouder dan tien jaar (!)
voor asociaal gedrag: vloeken,
schelden, objecten gooien, rijden
zonder rijbewijs, alcohol bij je hebben
of openbare dronkenschap…
Lange tijd keken we in Vlaanderen met
een zekere trots naar ons eigen
positief jeugdbeleid en met ongeloof
naar wat er zich in Engeland afspeelt.
Echter: onder invloed van het veiligheidsdenken
zetten we ook in België
met elke wetswijziging een stapje
dichter naar de Britse aanpak. Het
beste voorbeeld hiervan is de ophanden
zijnde herziening van de gemeentelijke
administratieve sancties (GAS).
Daarenboven is de term ‘overlast’,
waarop de GAS is gebaseerd, net zo
weinig omschreven als het begrip
‘anti-social behaviour’.
Op beide gaan we even in.
Overlast in het beleid
Eind jaren negentig kwam het
veiligheidsdebat steeds centraler te
staan en was er een groeiende vraag
van steden en gemeenten om vormen
van kleine criminaliteit en overlast, ook
door jongeren, zelf te kunnen aanpakken.
Op die manier hoopten ze kort op
de bal te spelen en mogelijke problemen
op maat aan te pakken.
De afbakening van het begrip ‘overlast’
vloeit voort uit de gemeentewet en
wordt omschreven in de omzendbrief
OOP 30bis. In artikel 6 van die omzend-
4 Garland, D. (2001). The new culture of
crime control. Oxford: Oxford University
Press.

ief lezen we dat ‘openbare overlast
betrekking heeft op, voornamelijk
individuele, materiële gedragingen die het
harmonieuze verloop van de menselijke
activiteiten kunnen verstoren en de
levenskwaliteit van de inwoners van een
gemeente, een wijk, een straat, kunnen
beperken op een manier die de normale
druk van het sociale leven overschrijdt.
Men kan openbare overlast beschouwen
als lichte vormen van verstoring van de
openbare rust, veiligheid, gezondheid en
zindelijkheid.’
Hoewel deze begripsomschrijving
meteen ook het kader schept voor de
gemeentelijke administratieve sancties,
is ze nauwelijks sluitend te noemen. De
omschrijving van wat al dan niet
overlast is, is in erg grote mate
afhankelijk van de interpretatie van
gedrag. Zowel in het registreren van
overlastgevend gedrag in de politieverordening,
als in het vaststellen van
overtredingen. Op de rugleuning van
een bank zitten is in de ene politieverordening
opgenomen als overlastgevend
gedrag, en is in de andere geen
probleem. Een blikje op de grond
gooien is voor de ene vaststellende
ambtenaar een slordigheid, en voor de
andere sluikstorten. Als je op één plein
staat, is de kans op identiteitscontrole
vele malen groter dan wanneer je op
een plein enkele kilometers verder
staat. Jongeren krijgen hierdoor het
gevoel dat willekeur troef is.
Overlast is dus een subjectief lokaal
construct, en krijgt vorm en inhoud op
basis van de tolerantiegrens, context en
eerdere ervaringen van de betrokken
actoren. Dit betekent ook dat het deels
afhankelijk is van de krachtsverhoudingen
in de samenleving. Kort gezegd:
diegene met de meeste impact trekt
aan het langste eind. Sommige groepen
worden vlotter gehoord omdat ze over
de juiste contacten, gedragscodes en
middelen – kortom: cultureel en sociaal
kapitaal – beschikken. De aanpak van
overlast gebeurt dan ook vaak ten koste
van de meest kwetsbaren, waaronder
jongeren. Het is de taak van jeugdwerkers,
welzijnswerkers… om de stem van
kinderen en jongeren in dit debat te
versterken en te zorgen dat die op de
juiste plaats wordt gehoord. Het
jeugdwerk moet waakzaam zijn om niet
te worden meegesleurd in het veiligheidsdenken.
De GAS, superheld van het
lokaal veiligheidsbeleid?
Ooit gestart als een instrument
waarmee gemeenten snel en kordaat
konden ingrijpen tegen voornamelijk
milieu-inbreuken (zoals sluikstorten,
hondenpoep, wildplakken en nachtlawaai),
is de GAS na vier herzieningen
verworden tot een instrument dat elk
gedrag dat dreigt in te gaan tegen dé
norm kan sanctioneren.
De gemeentelijke administratieve
sanctie werd ingevoerd door de wet
van 13 mei 1999. Daardoor konden
gemeenten zelf bepaalde vormen van >
“Onder
invloed van
het veiligheidsdenken
zetten we
ook in België
met elke
wetswijziging
een stapje
dichter naar
de Britse
aanpak.”
+ welzijn +
41 I KRAX +

KRAX + I 42 + welzijn +
Overlast is een
subjectief
lokaal
construct, en
krijgt vorm en
inhoud op basis
van de
tolerantiegrens,
context en
eerdere
ervaringen van
de betrokken
actoren.
overlast bestrijden. In 2004 volgden de
eerste wetswijzigingen, waarbij het
aantal toepassingsgronden werd
uitgebreid en de toepassingsleeftijd
werd verlaagd tot zestien jaar. In 2007
werd in een nieuwe wetswijziging het
toepassingsgebied van de GAS verder
uitgebreid. Vandaag, anno 2012, wordt
een nota voorbereid waarin wordt voorgesteld
om de toepassingsleeftijd te
verlagen naar veertien jaar en de
toepassingsgronden uit te breiden met
onder andere spijbelen en plaatsverbod.
Bij de leeftijdsverlaging tot minderjarigen
in 2004 werden een aantal
rechtswaarborgen ingebouwd om de
rechten van minderjarigen te waarborgen.
Zo moet bijvoorbeeld gratis een
advocaat ter beschikking worden
gesteld, is er een verplichte bemiddeling
en ligt de maximumboete lager
voor minderjarigen dan voor meerderjarigen.
Met deze maatregelen wordt echter de
januskop van het veiligheidsdenken
met betrekking tot minderjarigen erg
duidelijk. Enerzijds wil men jongeren
beschermen tegen wanpraktijken en
tijdig ingrijpen als jongeren in een
problematische opvoedingssituatie
dreigen terecht te komen. Vanuit de
beschermende reflex wordt elke
sanctie doorgegeven aan en geregistreerd
door de jeugdrechter. Anderzijds
wordt de controle op jongeren en het
willen beheersen van het gedrag van
jongeren steeds groter. Het aantal
mogelijke overtredingen neemt toe en
is verschillend van politiezone tot
politiezone. Heel wat gedragingen die
‘typisch jongerengedrag’ zijn, worden
zo geviseerd zonder dat de stem van
jongeren erin wordt gehoord.
Criminologen Jenneke Christiaensen
en Els Dumortier verwoorden het in
hun opiniestuk zo: ‘Criminologen wijzen
er al meer dan dertig jaar op dat dit
soort ‘early intervention’-beleid vooral
leidt tot ‘netwidening’. Het ‘vangnet’ van
bestraffing, interventie en beboeting
vergroot en de mazen van het net
verfijnen. Gevolg: steeds meer kinderen
op steeds jongere leeftijd worden voor
steeds meer (jeugdig) gedrag gecriminaliseerd
en geproblematiseerd. De
verlaging van de GAS-leeftijd zal dus niet
tot minder plaatsingen leiden, maar wel
tot meer intolerantie ten aanzien van
jongeren.’ 5
Naast de GAS zijn er de laatste jaren
heel wat lokale initiatieven die in het
bijzonder gericht zijn op de aanpak van
jongeren, zoals NERO (Normstelling
En Responsabilisering naar aanleiding
van Overlast) in Mechelen en Lokeren.
Bij NERO worden jongeren die
problemen veroorzaken en door de
politie worden betrapt naar het
politiecommissariaat gebracht. Daar
moeten de ouders hen komen ophalen.
Ouders moeten een belasting (‘combitaks’)
van honderd euro betalen, tenzij
ze ingaan op een begeleidingsaanbod,
waarbij normerend kan worden
opgetreden op verschillende terreinen:
onderwijs, vrije tijd, sociale omgangsvormen…
Het initiële opzet is dus zeker
positief. Samenwerking tussen politie
en hulpverlening, tussen controle en
bescherming, staat centraal. Maar
waar de GAS – minstens theoretisch
– nog ruimte laat voor een bemiddeling
die in functie staat van de overtreding,
wordt bij initiatieven als NERO het
overlastgenererend gedrag gereduceerd
tot een opvoedingsprobleem.
5 Jenneke Christiaens en Els Dumortier.
De lastige kinderen van de flinkse burgemeester.
De Morgen, 28 januari 2012.

+ welzijn +
Recent onderzoek (Verdonck, Cops,
Pleysier, Put, 2011) 6 wijst echter uit dat
er geen significant verband is tussen
de mate van ouderlijke controle en het
plegen van geweld. Enkel het al dan
niet hebben van een goede relatie met
de moeder is een (kleine) voorspellende
factor.
Er wordt dus weeral geopteerd voor
een individualiserende benadering van
mogelijke problemen met een aanpak
die niet is gestoeld op bewijsvoering,
maar op een luid klinkend, maar
daarom niet meer terecht, discours.
Tot slot
De mentale en fysieke ruimte die
jongeren (gedeeld) kunnen innemen
staat onder druk. Niet enkel het
toenemende autoverkeer of de nooit
ophoudende verkaveling zijn hiervoor
de boosdoeners. Het heersende
klimaat waarin veiligheid centraal
staat, vormt misschien wel de grootste
bedreiging.
6 Evi Verdonck, Diederik Cops, Stefaan
Pleysier, Johan Put (2011) Jongeren
en geweld. Dader- en slachtofferschap
gemeten en beleefd. Acco: Leuven, p118
We ontaarden nog niet in Britse
toestanden, maar de evolutie is
allerminst vertrouwenwekkend.
Wetsvoorstellen waarin individuen
worden gedecontextualiseerd, en de
schijnbaar verengde gedragsnormen
waaraan men moet beantwoorden,
zorgen hiervoor.
Het jeugdbeleid, en bij uitbreiding het
welzijnsbeleid, heeft een pertinente
opdracht om de leefwereld van
jongeren, en andere kwetsbare
groepen in onze samenleving, naar
voor te blijven schuiven en onze sterke
traditie van een positieve, sociale
benadering van jongeren te blijven
verzekeren.
Overlast moet uiteraard niet worden
ontkend of genegeerd, maar moet in
eerste instantie duidelijk worden
afgebakend in de wetgeving, en in
tweede instantie worden aangepakt
met respect voor en betrokkenheid van
de leefwereld van jongeren. ×
Meer lezen?
• Advies Vlaamse Jeugdraad GAS
(april 2012):
www.vlaamsejeugdraad.be
• Standpunt GAS Kinderrechtencoalitie
(februari 2011):
www.kinderrechtencoalitie.be
Met dank aan Bart Vanhoenacker
(KATHO).
De mentale
en fysieke
ruimte die
jongeren
(gedeeld)
kunnen
innemen
staat onder
druk.
43 I KRAX +