handelsrechtbanken in het gerechtelijk arrondissement dendermonde

HANDELSRECHTBANKEN IN HET GERECHTELIJK
ARRONDISSEMENT DENDERMONDE
Al tijdens de late middeleeuwen hadden handelaars de gewoonte hun zakelijke conflicten te laten
beslechten via een eigen, gespecialiseerde rechtbank. Bijgestaan door een rechtsgeleerde
oordeelden handelaars zelf op grond van de gebruiken in de sector over de geschillen tussen
collega’s. Dit systeem, dat reeds in de 15 de eeuw in vele Zuid-Franse steden bestond, kende een
groot succes. Ook de rechtbanken van sommige gilden en corporaties in de Vlaamse en Engelse
steden uit de 13 de -14 de eeuw, kunnen als onrechtstreekse voorlopers van onze huidige
handelsrechtbanken worden beschouwd. Een Franse ordonnantie uit 1563 heeft de praktijk van de
Zuid-Franse steden geïnstitutionaliseerd : consuls, gekozen door de handelaars van de stad,
beslechten voortaan in heel het koninkrijk zelf hun geschillen gezien de bijzondere kennis en de
praktijkervaring die daarvoor nodig was. Vandaar de benaming tribunaux consulaires. Tijdens de
Franse Revolutie heeft de Constituante, die alle gerechtelijke instellingen van het Oud Regiem
afschafte, uitzonderlijk deze handelsrechtbanken behouden en hun bevoegdheden zelfs uitgebreid
omwille van hun degelijkheid en hun efficiënte werking.
In de Zuidelijke Nederlanden, die sinds 1 oktober 1795 bij de Franse Republiek waren ingelijfd,
werd dit systeem dan ook ingevoerd. Op 3 Vendémiaire VII (24 september 1798) verscheen de
wet waarbij tien handelsrechtbanken werden opgericht in de verenigde departementen. In het
departement van de Schelde kreeg alleen Gent een aparte koophandelskamer (1). De Rechtbank
van Eerste Aanleg van Dendermonde, opgericht bij wet van 27 ventôse jaar VIII (18 maart 1800),
bleef bevoegd voor de handelsgeschillen in haar ressort. Het Wetboek van Koophandel, van
1807, bekrachtigde het bestaan van de handelsrechtbanken en verklaarde ze bevoegd voor een
geheel arrondissement of een gedeelte ervan en niet meer alleen voor de stad waar ze gevestigd
waren. In elke kamer zetelden drie door de handelaars gekozen handelsrechters, bijgestaan door
een beroepsjurist, de referendaris. Hun vonnissen waren voortaan vatbaar voor hoger beroep bij
het hof van beroep.
Bij decreet van Napoleon uitgevaardigd te Schönbrunn op 6 oktober 1809 werd te Sint-Niklaas
een handelsrechtbank opgericht met jurisdictie over het hele arrondissement Dendermonde (2).
Volgens de versie van Sint-Niklaas zou dit een compensatie vanwege Napoleon geweest zijn
1

voor het verlies van haar rechtbank van Eerste Aanleg bij de gerechtelijke hervorming van 1800.
De verkiezing van de eerste voorzitter en rechters had plaats op 14 juli 1810. Voorzitter werd
Paul Tack, rechters waren Van der Varent-Janssens, Talboom-De Smedt en J.Emm. Braeckman.
Tot plaatsvervangers werden Jean Benoit Ost en Joseph Van Doorselaer benoemd. Griffier werd
advocaat Louis Lebègue. De eerste zitting van de handelsrechtbank werd pas gehouden op 16
november 1810 omdat men een probleem had met het vinden van een geschikt lokaal (3).
Na de Belgische Omwenteling kon de handelsrechtbank van Sint-Niklaas haar werkzaamheden
hervatten op 18 oktober 1830 (4). Alhoewel men te Dendermonde en te Aalst van in den beginne
ongelukkig was met de situatie bleef de handelsrechtbank te Sint-Niklaas bestaan voor het ressort
van het hele gerechtelijke arrondissement Dendermonde (5).
Voor de beslechting van hun handelsgeschillen moesten de handelaars uit de dorpen van het Land
van Aalst dus naar Sint-Niklaas. Dit was zeer ver, tijdrovend en kostelijk, daar waar het
eigenlijke doel van een handelsrechtbank er toch in bestaat om handelsgeschillen snel,
doeltreffend en goedkoop op te lossen. In die tijd dat er geen telefoon, fax of e-mail bestond lag
het dan ook voor de hand dat er niet veel zaken uit het Dendermondse en het Aalsterse te Sint-
Niklaas op de rol stonden. Ginder een procedure voeren was immers te kostelijk. Men kon
moeilijk een advocaat in Sint-Niklaas kiezen die men enkel per brief kon instrueren. Een
advocaat uit Aalst sturen was dan weer duur en al te riskant. Dikwijls immers werd de zaak
uitgesteld en diende de raadsman onverrichter zake terugkeren. En het was nog reizen met de
diligence, zodat de advocaat maar één zaak per dag kon behartigen! Soms moest de advocaat
zelfs blijven overnachten. Een dergelijke situatie was een aanfluiting van een efficiënte
rechtsbedeling, zeker in handelszaken.
Onder impuls van de Kamers van Koophandel van Aalst (opgericht in 1841) en van
Dendermonde (opgericht in 1848) werden talrijke parlementaire tussenkomsten gedaan om elk
een eigen handelsrechtbank te bekomen.
Graaf d'Andelot diende tijdens de Senaatszitting van 8 februari 1844 een aanvraag in om Aalst
een handelsrechtbank te bezorgen. Hij steunde zich op het verzoekschrift dat de Aalsterse Kamer
van Koophandel op 17 februari 1842 aan Leopold I had gestuurd (6). Het verzoek werd het jaar
2

daarop herhaald. Justitieminister J. d'Anethan verwierp de vraag echter omdat het aantal zaken
dat een handelsrechtbank te Aalst te behandelen zou krijgen in feite te verwaarlozen was en
omdat de meeste advocaten gevestigd waren te Dendermonde of te Sint-Niklaas. Voor hen zou
een verandering zeer nadelig zijn (7).
De politieke ingrepen van de overheid in 1848 om mogelijke sociale en politieke onrust te
kanaliseren wekte diverse verwachtingen los, ook op het stuk van de juridische
gebiedsomschrijvingen. In het arrondissement Dendermonde was dat de herlokalisatie van de
handelsrechtbank.
Reeds op 14 december 1848 ondernam de Dendermondse gemeenteraad politieke stappen om de
handelsrechtbank van Sint-Niklaas te laten overhevelen naar de Rechtbank van Eerste Aanleg te
Dendermonde (8). Maar ook vanuit Aalst hernieuwde men in 1849 de aanvraag voor een eigen
handelsrechtbank (9). Dit gebeurde opnieuw onder impuls van de plaatselijke Kamer van
Koophandel (10). Als reden werd terug de grote afstand tot Sint-Niklaas opgegeven en het feit dat
de behandeling van een zaak per briefwisseling meestal op voorhand verloren was. Aalst
beschouwde het ook als een compensatie voor de aanleg van de spoorweg Gent-Brussel,
waardoor de stad veel passanten had verloren. Bovendien zou een handelsrechtbank niets kosten
want de lokalen werden gratis ter beschikking gesteld en de griffier van het Vredegerecht had
beloofd om kosteloos dezelfde functie bij de handelsrechtbank te vervullen. De gemeenteraad
steunde op 26 juni 1850 dan ook unaniem het voorstel. Maar Sint-Niklaas verzette zich hevig en
vroeg op zijn beurt de oprichting van een vierde gerechtelijk arrondissement met een rechtbank
van eerste aanleg in haar stad, zodat de handelsbelangen van de regio optimaal zouden kunnen
behandeld worden. In ruil zou de Rechtbank van Eerste Aanleg te Dendermonde eveneens
bevoegd worden om de handelsgeschillen van haar eigen (afgeslankt) juridisch arrondissement te
beslechten. Door deze opdeling zou ook voor een stuk tegemoet gekomen worden aan het verwijt
van Aalst dat een handelsrechtbank in Sint-Niklaas te ver was voor haar inwoners. Dendermonde
lag immers maar halfweg (11). Beide aanvragen bleven echter in de lade steken.
Op 1 februari 1858 diende de Aalsterse volksvertegenwoordiger J. De Naeyer opnieuw een
wetsvoorstel in voor de oprichting van een eigen handelsrechtbank. Tegenkanting kreeg hij van
zijn collega Van Overloop (Sint-Niklaas) die poogde aan te tonen dat de bestaande Rechtbank op
een meer dan behoorlijke wijze haar taak volbracht en die alle klachten ontzenuwde. Bijna
3

tegelijk, namelijk op 5 maart 1858, vroeg de Dendermondse volksvertegenwoordiger Charles
Vermeire, tevens voorzitter van de Kamer van Koophandel, om de rechtbank van Dendermonde
uit te breiden met een tweede Kamer. Minister Tesch had oren naar de diverse tussenkomsten en
legde op 28 april 1858 een wetsontwerp neer waar in art. 4 de gevraagde oprichting van een
nieuwe Kamer in Dendermonde werd voorzien. Het personeel van de Rechtbank van Eerste
Aanleg zou worden uitgebreid met een ondervoorzitter, twee rechters, een plaatsvervangende
rechter en een substituut (12). Tegelijk zou Aalst zijn eigen handelsrechtbank krijgen (art.8) (13).
Ze zou bestaan uit een voorzitter, drie rechters, twee plaatsvervangende rechters en een griffier.
De zittingen zouden plaats hebben op het stadhuis van Aalst, elke donderdag om 9 uur ’s
morgens (13bis). De minister benadrukte dat de Provincieraad in 1850 al gunstig advies had
gegeven om een dergelijke instelling in Aalst op te richten met bevoegdheid over de kantons
Aalst, Ninove, Geraardsbergen, Zottegem en Herzele. Voortaan zou de handelsrechtbank van
Sint-Niklaas enkel nog bevoegd zijn voor haar eigen juridische kantonomschrijvingen en kreeg
Dendermonde de bevoegdheid in handelsgeschillen voor de kantons Dendermonde, Hamme, Zele
en Wetteren. Deze bevoegdheidsverdeling bleef meer dan 100 jaar gehandhaafd, nl. tot oktober
1970 (cfr. infra).
Sint-Niklaas was uitermate verbolgen en eiste dat de omschrijving van haar
koophandelsrechtbank intact zou blijven. Anders, zo stelden de volksvertegenwoordigers, waren
zij voor altijd hun rechten en hun kansen, om ooit nog een rechtbank van eerste aanleg te
bekomen, in de praktijk kwijtgespeeld.
Na lange palavers en uitgesponnen debatten werd op 25 juni 1858 de wet gestemd waarbij de
Rechtbank van Eerste Aanleg te Dendermonde een tweede Kamer kreeg en waarbij Aalst
aangeduid werd als zetel van een handelsrechtbank. Deze wet werd reeds gepubliceerd op 26 juni
1858 (14) en trad in werking op 15 oktober. Op 2 oktober van hetzelfde jaar werd een K.B.
afgekondigd rond de nieuwe omschrijving van de handelsrechtbank te Sint-Niklaas (15). Bij
Minister Tesch had de afstand die de inwoners uit Aalst moesten afleggen om in Sint-Niklaas te
geraken, alsmede het advies van de Provincieraad van 1850 de doorslag gegeven om het verzoek
gunstig te beïnvloeden. Voor Sint-Niklaas, dat verzwakt was door de politieke tegenstellingen
tussen liberalen (Kamer van Koophandel) en katholieken, was dit een zware slag. Aalst en
Dendermonde daarentegen waren zeer tevreden. Aalst, de motor achter de voorgestelde
veranderingen in deze periode, had immers een eerste stap gezet in zijn politiek streven voor een
4

eigen juridisch arrondissement.
Op 3 oktober 1858 kwamen de ministers Charles Rogier (Binnenlandse Zaken), A. De Vrière
(Buitenlandse Zaken) en Victor Tesch (Justitie) samen met gouverneur De Jaegher de nieuwe
handelsrechtbank in Aalst openen, waarna hen het klassieke, kopieuse banket werd aangeboden.
De eerste zetel was samengesteld met J.-Ch. Cumont-De Clercq als voorzitter en met de
handelsrechters C. Van Langenhove, Fr. Liothier, J.-B. De Craecker-Notté, Ed. Van der Smissen
en D. Dekens. Griffier werd de jurist J.J.D. Pappaert (16).
In de rechtbank van Dendermonde was een tweede Kamer opgericht die bevoegd werd voor
handelsgeschillen. In die hoedanigheid had zij zitting elke maandag om 11 uur; was deze dag een
feestdag, dan zetelde men de dag daarop om 9 uur. De eerste zetel in 1858-1859 was
samengesteld uit J.H. Mulkens, voorzitter, tevens ondervoorzitter van de Rechtbank, verder uit de
beroepsmagistraten J. Haeck en F.A. Janssens met H. Corijn als plaatsvervanger. Het Openbaar
Ministerie werd waargenomen door substituut Haus en P.J. Matelinckx fungeerde als griffier
(17). Het is opmerkelijk vast te stellen dat de handelsgeschillen in de districten Aalst en Sint-
Niklaas werden beslecht door consulaire rechters en in het district Dendermonde door
beroepsmagistraten. Tevens kan aangestipt dat de gebruikte taal van in den beginne tot ca. 1891
uitsluitend het Frans was, behalve tussen 7 januari 1823 en 28 juni 1831 wanneer de rechtspraak
uitsluitend in het Nederlands verliep.
Vanaf 1891 werden, in Sint-Niklaas althans, de vonnissen gewezen in de taal van de conclusies in
de dossiers.
Op 3 juni 1897 werden te Aalst de nieuwe lokalen van de handelsrechtbank, in het vroegere hotel
Van Langenhove aan de Kapellestraat, plechtig ingehuldigd (18). Dit gebouw zou in gebruik
blijven tot oktober 1970 wanneer de Rechtbank verhuisde naar het Administratief Centrum op de
Graanmarkt.
Bij de invoering van het nieuw gerechtelijk wetboek van 1967, dat in werking trad op 1
november 1970, verloor de Rechtbank van Eerste Aanleg haar bevoegdheid in handelsgeschillen
(19). In elk gerechtelijk arrondissement werd één handelsrechtbank opgericht. Maar gezien de
regionale gevoeligheid en de oude verworvenheden werd voor het arrondissement Dendermonde
een uitzondering gemaakt. Deze rechtbank van Koophandel van Dendermonde werd opgesplitst
5

in drie afdelingen, namelijk Aalst (1ste en 2de kamer), Dendermonde (3de kamer) en Sint-
Niklaas (4de kamer), elk onder het voorzitterschap van een beroepsmagistraat. Deze wordt
bijgestaan door twee handelsrechters, die voor een termijn van vijf jaar benoemd worden door de
koning op voorstel van de ministers van justitie, economische zaken en middenstand.
2003 is voor de Handelsrechtbank van Aalst, Dendermonde en Sint-Niklaas alleszins een
historisch jaar. Op voorstel van minister van Justitie Marc Verwilghen werden, conform art. 3 §
1 en art. 6 § 2 van het K.B. van 10 augustus 2001 (gepubliceerd in het BS van 17 augustus
2001), de afdelingen Aalst en Sint-Niklaas van de Rechtbank van Koophandel van Dendermonde
op 1 januari 2003 buiten werking gesteld (20). Hiermee werd een beslissende stap gezet in de
190-jarige geschiedenis van deze Napoleontische Rechtbank (21). De ingreep, die uiteraard
beroering verwekte in de twee betrokken provinciesteden en bij een aantal belanghebbende
beroepsgroepen, kwam tot stand met unaniem akkoord van de gerechtelijke overheden en dit in
het raam van het streven naar een beter management voor justitie, zoals in de regeringsverklaring
opgenomen. Uitgangspunten hiervoor waren : een meer efficiënte organisatie van de Griffies,
kostenbesparing, toenemende specialisatie van magistraten in koophandelsaangelegenheden,
tijdsbesparing voor de Parketmagistraten, optimale dienstverlening (één-loketfunctie voor de
burger) en dit gelet op het in deze tijd verwaarloosbaar worden van de afstanden tussen de drie
vroegere afdelingen, onder meer door de uitbouw van de “elektronische procesvoering” en de
digitalisering van het handelsregister.
Met deze ingrijpende hervorming wordt een blad van de geschiedenis omgeslagen maar wordt
tevens een nieuwe bladzijde geopend. Met allen hier aanwezig wensen wij dat deze
administratieve fusie een nieuw élan mag geven aan de rechtbank en dit ten voordele van alle
gebruikers, van alle medewerkers van het gerecht : magistraten, personeel, maar ook van de
advocatuur en dat ze, eens de kinderziekten voorbij, tot nut mag zijn van alle rechtzoekenden.
*
* *
6

Sinds haar oprichting in 1970 als autonome instelling stond de rechtbank van koophandel van
Dendermonde onder het voorzitterschap van oud-referendaris André Cloquet (1970-1971), van
Jean-Marie de Bruyn (1971-1993) en van Guido De Croock (1993 tot op heden). Hoofdgriffiers
waren Georges Korte (1970-1990) en Theo Van Hiel (1990 - 1998) en Etienne Janssens (1998 tot
op heden).
Qua personeel is zij thans samengesteld uit één voorzitter (de Heer Guido De Croock), vier
beroepsrechters (Mevrouw Reinhilde Wauters en de Heren Herman Huygens, Patrick Baudewijn
en Paul Remerie) en uit 34 rechters in handelszaken. De eigen griffie bestaat uit de hoofdgriffier
en een dertigtal gekwalificeerde griffiers, adjunct-griffiers en personeelsleden die vanaf 1 januari
2003 allen hun zetel zullen hebben in het gebouw Noordlaan 31 te Dendermonde.
Dendermonde, 17 januari 2003
Jozef DAUWE
7

Bibliografie
(1) Les Pandectes Belges.Corpus Juris Belgici o.l.v. E. PICARD, dl. 116, Brussel, 1923, kol.
194-222; E. MEES-BRAUN, Le Tribunal de Commerce de Gand.1798-1898, Gent,
1899, p. 4-7.
(2) Bulletin des Lois, 4e rks., 275, nr. 5270; Pasinomie, 1e rks., dl. 14, p. 408.
(3) G. WILLEMSEN, Le tribunal de Commerce de St. Nicolas (1809-1898), St.-Niklaas,
1898, p. 6-11; E. DEHAAS, Tableau des présidents, juges, greffiers etc. du Tribunal
de Commerce de Saint Nicolas, St.-Niklaas, 1892; L. LARTIGUE, La Jurisdiction
Consulaire en Belgique, Brussel, 1898, p. 88-92.
(4) Pasinomie, Gouvernement Provisoire, p. 11 : besluit van 5 oktober 1830.
(5) Reeds in 1831 had Dendermonde zijn onvrede geuit over het feit dat de handelsrechtbank
te Sint-Niklaas gevestigd was, buiten de zetel van de rechtbank van eerste aanleg.
(6) H. VAN ROYEN, Politieke problemen rond de juridische gebiedsomschrijvingen in de
provincie Oost-Vlaanderen. 1830-1914, (Gent, onuitgegeven licentiaatsverhandeling
RUG 1989), p. 58-60.
(7) Te Aalst werd enkel een Werkrechtersraad, bevoegd voor het hele administratief
arrondissement, opgericht bij KB van 26 februari 1844 (Cfr. Pasinomie 1844, dl. II,
p. 23-24).
(8) Rapport sur l'administation et la situation des affaires de la ville de Termonde. Fait au
conseil communal le 1e octobre 1850, Dendermonde (1851), p. 106-107.
(9) Mémoire à l'appui de la création d'un Tribunal de Commerce à Alost...Alost, le 25 Juin
1850, (Aalst, Drukkerij G. De Vos, 1850), 9 + (1) pag.
(10) De Aalsterse Kamer van Koophandel was nauw betrokken bij de werking van de
handelsrechtbank (Cfr. D. PODEVIJN, J. VAN GYSEGHEM en K. BAERT, Van
paternalisme naar emancipatie. Een bijdrage tot de sociaal-economische
geschiedenis van het arrondissement Aalst (1841-1991), Aalst, 1991, p. 57-61).
(11) H. VAN ROYEN, o.c., p. 82-90; Le Conseil Communal de la Ville de St. Nicolas à
Messieurs les Membres du Sénat et de la Chambre des Représentants...St. Nicolas, le
30 Avril 1858, (St.-Niklaas, J. Edom, 1858), (4) pag.; A Messieurs les membres du
Conseil provincial de la Flandre Orientale...St. Nicolas, le 6 Juillet 1850, (St.-
Niklaas, 1850), 6 pag.
8

(12) De Dendermondse Kamer van Koophandel heeft zich zeer sterk ingespannen voor het
bekomen van een eigen handelsrechtbank in haar ressort (Cfr. J. DAUWE, K.
UYTTERSPROT en A. STROOBANTS, Van middeleeuwse ambachten tot
georganiseerde handelskamers. De economische ontwikkeling van het
arrondissement Dendermonde. 150-jaar Kamer voor Handel en Nijverheid. 1842-
1992, Dendermonde, 1992, p. 35-36).
(13) Projet de loi et Exposé des motifs. Augmentation du personnel des tribunaux de 1e Instance
de Bruxelles, Louvain, Charleroi, Termonde, Liège et Dinant; création d'un tribunal
de commerce à Alost, Kamer 28 april 1858, Parlementaire Documenten 1857-1858,
nr. 184; H. VAN ROYEN, o.c., p. 99-100.
(13bis) Van de rechtbank van koophandel te Aalst zijn enkele interne of dienstreglementen
bekend die in uitvoering van art. 208 en 209 van de wet van 10 juni 1869 op de
gerechtelijke organisatie bij Koninklijk Besluit werden bekrachtigd. Het betreft hier
onder meer het K.B. van 22 mei 1898 (28 artikelen), gewijzigd bij K.B. van 1
september 1927 (BS 5-6 september 1927) (13 artikelen) en het K.B. van 12
september 1955 (BS 13 oktober 1955).
(14) Pasinomie 1858, p. 192 : wet 26 juni 1858 : “Loi qui augmente le personnel des
tribunaux de première instance de Bruxelles, Louvain, Charleroi, Termonde, Liège et
Dinant et crée un tribunal de commerce à Alost”.
(15) Pasinomie 1858, p. 342 : wet 20 oktober 1858.
(16) H. VAN ROYEN, o.c., p. 129; Ville d'Alost.Inauguration des nouveaux locaux du
Tribunal de Commerce.., Aalst, (1897) p.4; J. GHYSSENS, Industrie, handel en
merknamen. Aalst 1840-1940, (Aalst, 1997), p. 134-137.
(17) DENDERMONDE, RECHTBANK VAN EERSTE AANLEG, Registre aux déliberations
du Tribunal de 1e Instance à Termonde.1848 (16 novembre) - fin 1918, fol. 41v°.
(18) Ville d'Alost.Inauguration des nouveaux locaux...o.c., 11 pag.
(19) Wet van 10 oktober 1967, bijvoegsel, art. 4 § 14, tweede lid.
(20) Koninklijk besluit betreffende de instelling van afdelingen in de arbeidshoven, de
arbeidsrechtbanken, de rechtbanken van koophandel en de politierechtbanken – 10
augustus 2001 (BS 17 augustus 2001, p. 27740-27742).
(21) Over de geschiedenis van de Rechtbanken van Koophandel in het arrondissement
Dendermonde : J. DAUWE en A. DEMUYNCK, Justitiepaleizen te Dendermonde.
Van vierschaar tot nieuw gerechtsgebouw, Dendermonde, 1997, p. 67-70. Tussen
9

2000 en 2002 werden door de zorgen van het Rijksarchief te Beveren o.l.v. Dr. Karel
Velle de omvangrijke archiefbestanden van de Rechtbanken van Koophandel van
Aalst en Sint-Niklaas in veiligheid gebracht en geïnventariseerd : K. VELLE,
Inventarissen van het archief van de Rechtbank van Koophandel te Aalst.
Overdrachten 2002 (1858-1978), Brussel, ARA Inventarissen, 2003 (ter perse); K.
VELLE, N. DE VOS en M. GENBRUGGE, Inventaris van het archief van de
Rechtbank van Koophandel te Sint-Niklaas. Overdracht 2000 (RK SNKL 2000),
Brussel, ARA Inventarissen, 2003 (ter perse); J. BUYCK en K. VELLE, Inventaris
van het archief van de Rechtbank van Koophandel te Sint-Niklaas (oud bestand)
(1810-1977), Brussel, ARA Inventarissen, 2003, (ter perse).
10