download - Urban Unlimited

Regionale luchthavens
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 1
De luchtvaart wereldwijd en in het bijzonder in Europa is constant aan
verandering onderhevig. De veranderingen volgen elkaar sinds de
liberalisatie van de luchtvaart eind jaren ’80 snel op.
Een belangrijk gegeven daarbij is dat de markt steeds meer wordt
opgesplitst in twee delen, die van de traditionele luchtvaartmaatschappijen
(KLM/Air France) en die van de prijsvechters (Transavia, Ryanair, EasyJet).
Voor de eerste categorie is concentratie op een of twee centrale
luchthavens (Schiphol of Parijs Charles-De-Gaulle) steeds belangrijker.
Vanuit deze “hubs” worden zowel intercontinentale als Europese vluchten
uitgevoerd.
Een deel van prijsvechters positioneert zich op regionale luchthavens
(Londen Luton, Beauvais, Charleroi, Hahn) in de buurt van de grote
luchthavens en bevolkingscentra. Het aanbod van en naar de regionale
luchthavens is de laatste vijf jaar spectaculair toegenomen.
1

Inleiding Schiphol
Masterclass “De stad gaat altijd door”
Academie voor Bouwkunst
Stratagem Group
Margreet Hak
Stratagem is een onderzoeksbureau dat zich bezighoudt met complexe
strategische kwesties, veelal in de luchtvaartwereld. De plaats van de
luchthaven Schiphol op de economische kaart van Nederland is een veel
onderzocht terrein. Stratagem is in 1994 opgericht, heeft van 1998-2004
onder de vlag van RAND Europe geopereerd en sinds 1994 weer
zelfstandig. Stratagem in de afgelopen jaren veel onderzoek verricht naar
de rol van regionale luchthavens in Nederland en zijn we betrokken geweest
bij een groot Europees onderzoek waarin luchthavens en luchthavenregio’s
in West-Europa met elkaar raakvlakken onderzochten. Ook heeft
Stratagem, samen met andere partijen uitgebreid onderzoek gedaan naar
ontwikkelingsperspectieven voor Rotterdam Airport, in opdracht van de
gemeente Rotterdam. Vestigingsklimaat en bereikbaarheid zijn telkens
terugkerende kwesties in vraagstukken met betrekking tot de
concurrentiekracht van Nederland.
2

Van gras tot luchthaven tot hub
• 1916:
– Landing van drie Farmanvliegtuigen van de Nederlandse
Luchtvaartafdeling op gras in Haarlemmermeer
• 1930:
– Drie keer per dag lijndienst naar Londen, Brussel, Parijs
– Vierde luchthaven van Europa (na Parijs, Londen, Wenen)
• 1937:
– Luchthavenconcepten uit VS:
• Vervanging gras door beton: vroegtijdig anticiperen op gebruik
zwaardere vliegtuigen
• Concept: driebanenstelsel (echter toen slechts één uitgevoerd)
• 1949:
– Plan Dellaert: uitbreiding Schiphol
• 1967:
– Het “nieuwe” Schiphol
• 2000:
– Mainport
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 3
Nederlands beleid na de Eerste Wereldoorlog was sterk gericht op
verbetering van de infrastructuur. De oprichting van de KLM in 1919 en in
hetzelfde jaar de Nederlandsche Vliegtuigenfabriek van Anthony Fokker,
was voor de overheid een belangrijke stap in het verbeteren van de
verbinding met de koloniën. Ook lokale overheden, de gemeenten Den
Haag, Amsterdam en Rotterdam, deden er alles aan om luchtvaart naar
zich toe te trekken. Poststukken, passagiers en vracht werden in de eerste
vliegtuigen vervoerd. De prijs van een vliegticket voor een passagier lag niet
ver boven het niveau van een eerste klasse trein- of bootticket.
Na de tweede Wereldoorlog was het Europese luchtverkeer de eerste tak
van internationaal vervoer die zich herstelde. De reparatie van startbanen
en het inrichten van provisorische luchthavenfaciliteiten kostten minder tijd
dan het herbouwen van bruggen, wegen en spoorlijnen. Verder zorgde het
internationale verkeer voor stroom buitenlandse deviezen. Voor expansie
was minder geld. Het luchtverkeer ontwikkelde zich sneller dan de daarvoor
noodzakelijke luchthaveninfrastructuur.
3

Netwerkontwikkeling na WOII
• Londen meest aangevlogen bestemming binnen Europese
netwerk
• Overzeese gebiedsdelen: binnen een jaar diensten naar de
koloniën
• Berlijn niet langer verkeersknooppunt
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 4
De verwoesting Berlin Tempelhof en de vierdeling van de stad resulteerde
in het einde van Berlijn als luchtverkeersknooppunt. Alle luchtverkeer op
West-Berlijn was voorbouden aan Pan American, BEA en Air France.
In 1950 was Amsterdam, na Londen en Parijs, ondanks het veel kleinere
verzorgingsgebied, de meest aangevlogen luchthaven van Europa.
Frankfurt verwierf pas in 1960 een vergelijkbare verkeersstroom.
Daarnaast ontstond een seizoensgebonden netwerk van luchtverbindingen
met chartervliegtuigen. De ongelijke economische ontwikkeling in NW en Z
Europa zorgde ervoor dat Nederlanders meer uit gingen geven aan
vakanties.
Het ging hier niet om hoofdsteden maar om verbindingen met regionale
bevolkingscentra in NW Europa en kleine vliegvelden, met name in Spanje.
Het eerste levende bewijs van de luchtvaart als kracht in de economische
ontwikkeling (betonnen badplaatsen ipv vissersdorpjes).
4

Luchtvaart
• De vraag naar luchttransport groeit jaarlijks wereldwijd met
5 a 6 %.
• De Nederlandse luchtvaartsector heeft een omzet van bijna
EUR 10 miljard.
• Werkgelegenheid in Nederland: 60.000 fte’s in zes
segmenten:
– Luchttransport van passagiers en vracht (luchthaven en
verkeersleiding)
– Defensie (Luchtmacht en Marine)
– Maakindustrie (nieuwbouw van vliegtuigcomponenten en
motoren, incl. ingenieursbureaus)
– Ontwikkeling, aanleg, inrichting en uitrusting van vliegvelden
– Kennisinstituten (onderwijs en onderzoek)
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 5
Hoewel Nederland niet meer beschikt over een eigen vliegtuigfabrikant,
sinds het faillissement van Fokker in 1996, is er nog veel industrie, voor een
deel voortgekomen uit Fokker.
Ook beschikt Nederland over een uitgebreid kennisnetwerk op het gebied
van vliegtuigindustrie en zijn ook op alle onderwijsniveaus vliegtuigbouw- en
onderhoudsopleidingen.
Stork Aerospace verricht belangrijke opdrachten voor grote buitenlandse
spelers, zoals Airbus. Ook MKB’s in de vliegtuigindustrie hebben een goede
naam in het buitenland.
Een belangrijk deel van de werkzaamheden speelt zich af in Maintenance,
Repair and Overhaul (MRO). Stork/Fokker Services en KLM E&M
(Engineering and Maintenance) nemen zo’n 70 % van de omzet voor hun
rekening en het midden- en kleinbedrijf de overige 30 %.
5

• Luchthaven:
– Een luchthaven is een geheel van een of meer startbanen met
bijbehorende gebouwen waar afhandeling van vracht en
passagiers plaats kan vinden (Rigas Doganis).
• Noodzakelijk operationele diensten
– (verkeersleiding, beveiliging)
• Verkeersondersteunende diensten
– a/c: schoonmaak, bevoorrading (brandstof, bagage,
voeding)
– passagiersafhandeling
• Commerciële activiteiten
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 6
6

Mainport
• Strategisch concept:
– Vervoersknooppunt waar verschillende modaliteiten bij elkaar
komen
– Nationaal-economische uitstraling
– Gunstig effect op werkgelegenheid
– Versterking van de rol van logistiek centrum binnen één Europa
– Knooppunt van stromen mensen, goederen, geld, informatie,
kennis, cultuur
• Rotterdam/Schiphol:
– Speerpunt voor de Nederlandse economie
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 7
Het systeem van bilaterale verdragen moest plaatsmaken voor
geliberaliseerde overeenkomsten waardoor het streven naar nieuwe
expansiemogelijkheden werd gestimuleerd.
Er ontstond een concentratietendens in de richting van megacarriers. Deze
beconcurreerden elkaar met andere vervoerssystemen. Nieuw hierbij was
dat luchthavens een actieve rol speelden.
De organisatie van het luchtverkeer ontwikkelde zich steeds meer naar een
situatie waarin slechts voor enkele Europese luchthavens een prominente
rol zou zijn weggelegd en waarbij marktpositionering aan betekenis won.
De luchthavens hadden er alle belang bij zich actief te profileren. Schiphol
vertaalde dit naar het mainportconcept.
7

Mainportstrategie
• Gemeenschappelijk initiatief van de sector:
– KLM/Air France
– Schiphol
– Luchtverkeersleiding Nederland
• Rol voor regionale luchthavens bij uitplaatsing vluchten
• Overheidsbeleid:
– Nota Ruimte (VROM), Nota Mobiliteit (V&W)
– Project Mainport Schiphol
– Monitoring Evaluatie Implementatie Schipholbeleid
– Privatiseringskwestie
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 8
De mainportontwikkelingsstrategie is een gezamenlijk intiatief van de sector
om de luchthaven de ruimte te geven door te groeien naar 600.000 tot
800.000 vliegtuigbewegingen. Bij het accommoderen van deze groei
zouden regionale luchthavens (Lelystad, Rotterdam en Eindhoven) rond
2010 een belangrijke rol kunnen spelen bij het uitplaatsen van vluchten van
Schiphol omdat tegen die tijd, bij de huidige groeiverwachtingen, de fysieke
capaciteit van Schiphol niet meer voldoende zal zijn.
Bij het gedwongen uitplaatsen gaat het om vakantievluchten, vrachtvluchten
en ad hoc charters.
Voorwaarde voor de mainportstrategie is dat Schiphol een sterk Europees
en intercontinentaal luchtvaartnetwerk moet hebben om de economische
aantrekkelijkheid van de Randstad te kunnen waarborgen. Echter de
thuismarkt van de Randstad is te klein om een concurrerend netwerk alleen
op herkomst- en bestemmingsverkeer bedrijfseconomisch te
rechtvaardigen. Om die reden is het Schipholnetwerk opgebouwd uit drie
kritische componenten:
-Herkomst/bestemmingspassagiers
-Transferpassagiers
-Luchtvracht
Herkomst/bestemmingspassagiers, d.w.z. passagiers die niet overstappen
naar een volgende bestemming, en in het bijzonder diegenen die een
zakelijk reismotief hebben, vormen daarbij de basis van de
mainportstrategie.
8

Economische aspecten
• Schiphol “banenmotor”
– Luchthaven
– Luchtvaartmaatschappijen
– Toeleveranciers
– Andere bedrijvigheid
• Werkgelegenheid:
– Direct
– Indirect
– Voorwaarts
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 9
De directe werkgelegenheid omvat de werkgelegenheid bij o.a. luchtvaartmaatschappijen,
afhandelingbedrijven, douane, politie, schoonmaakbedrijven, horeca, beveiligingsbedrijven.
We gaan uit van het verband tussen passagiersaantallen en directe werkgelegenheid,
waarin een lineair patroon te zien is, nl. 1 arbeidsplaats voor 1.000 passagiers.
De indirecte werkgelegenheid gaat over de toeleveranciers. We zijn voorzichtig met het
geven van prognoses hierover; het meerekenen van werkgelegenheid van bijvoorbeeld de
hotelbranche, wordt door veel partijen gedaan, waardoor er dubbelingen kunnen
plaatsvinden en de uitkomsten oneigenlijk zijn uitvergroot.
Voorwaartse werkgelegenheid is het gevolg van vestiging van nieuwe, nietluchtvaartgerelateerde
bedrijven, voornamelijk als gevolg van het verbeteren van het
vestigingsklimaat van de “catchment area” van de luchthaven.
Onderzoek
ACI/York (2004):
950 directe FTE’s per mln passagiers, totaal (direct en indirect) factor 3
RAND Europe/Stratagem (2004):
Regionale luchthavens 750-1100 FTE per mln. passagiers, indirecte
werkgelegenheid onduidelijk Regioplan gebruikt factor 2
Schiphol 2003 (bijdrage BNP 2%, directe werkgelegenheid 57.000, indirect 63.000)
9

Werkgelegenheid rond Europese luchthavens
Relatie passagiersaantallen en werkgelegenheid:
• Sommige regio’s (Beieren, Øresund) met kleine luchthavens zijn in staat
om een hoger inkomen per hoofd van de bevolking te realiseren dan in de
randstad.
• Mainportparadox:
– Mainportbeheerders zien mainports als mogelijkheid om opbrengsten te
verhogen
– Gebruikers streven naar kostenverlaging.
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 10
Is de mainport van werkelijk toegevoegde waarde voor een regio of ligt dit
meer aan het feit dat er een luchthaven aanwezig is? De grafiek geeft een
overzicht van een aantal Europese luchthavenregio’s die een luchthaven in
hun gebied hebben.
Mainports blijken gevangen in een paradox. Mainportbeheerders zien
mainports als mogelijkheid om opbrengsten te verhogen. Dit kan door het
ontwikkelen van een groot aantal activiteiten, zoals betaalde
parkeervoorzieningen, het oprichten van winkelcentra, horeca en diverse
ontspanningsactiviteiten, zoals casino’s dragen. Gebruikers streven naar
kostenverlaging en zo min mogelijk oponthoud en zijn daardoor meer
gebaat bij activiteiten van de luchthaven die ervoor zorgen dat vertragingen
tot een minimum worden beperkt, dan dat de tijd die moet worden
doorgebracht tijdens vertragingen, wordt veraangenaamd door
winkelaanbod en ontspanningsactiviteiten.
10

Europese luchthavens
> 400.000 passagiers
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 11
11

Europese luchthavens
< 400.000 passagiers
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 12
12

Ontwikkeling luchthavens
Middelen
Beheerder landingsbanen
Exploitant luchthaven
Exploitant luchtvaartterrein
Vliegtuigen
Lange termijn
Schaal
Tijd
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 13
13

Ontwikkeling luchthavens
Middelen
Klant centraal
-Detailhandel
-Verkoopkanalen
Airport City Concept
Beheerder
Exploitant luchthaven
Exploitant luchtvaartterrein
Asset based
-Groothandel
-Schaalvoordelen
Tijd voor organisatie
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 14
14

Eigendom
• Eigendom en beheer door overheid
• Nationale luchthavenautoriteit verantwoordelijk voor beheer
• Nationale luchthavenautoriteit verantwoordelijk voor beheer
luchthaven en burgerluchtvaart-infrastructuur (vb. Singapore)
• Private onderneming met (beperkte) aansprakelijkheid (alle
aandelen in handen van de overheid): UK, Ierland, Mexico,
Thailand
– Birmingham is in handen van 6 district councils
– Basel/Mulhouse valt onder Franse en Zwitserse autoriteit
– Schiphol: Nederland, provincie Noord-Holland, gemeente Amsterdam,
gemeente Rotterdam **
• Private onderneming (BAA)
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 15
15

Ondernemingsstructuur Schiphol
• Nieuw op te richten NV Nationale Luchthaven Schiphol
moest (commerciële) belangen Rotterdam en Amsterdam
behartigen
• NV Schiphol in voorbereiding sinds 1938
• Opgericht in 1958
• Van overheidsbedrijf naar “zelfstandig” bedrijf
• Schiphol naar de beurs: overheid als toezichthouder
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 16
16

Amsterdam - Rotterdam
• Spelers beheerskwestie Schiphol:
– Waterstaat
– Gemeente Amsterdam
– Ministerie van Oorlog
• Ontwikkeling Waalhaven op initiatief van gemeente Rotterdam:
– KLM landingsrechten en gebruik hangar
– Directe subsidieverlening aan buitenlandse luchtvaartmaatschappijen
• Schiphol in 1926 in eigendom van gemeente Amsterdam (dienst
gemeentelijke handelsinrichtingen): commerciële belangen
• Strijd wordt gewonnen door Schiphol vanwege slechte
bereikbaarheid Waalhaven
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 17
Vliegveld Waalhaven, aangelegd door de gemeente Rotterdam (1921)
maakte grote kans om nationale luchthaven te worden. Er was sprake van
om alle KLM-activiteiten, tot dusver in de Haarlemmeer uitgevoerd, naar de
Waalhaven te halen. Uiteindelijk zorgde met name de slechte
bereikbaarheid van de luchthaven ervoor dat dit niet doorging.
17

Amsterdam – Rotterdam (2)
1930
• Landzijdige bereikbaarheid Schiphol
– Passagiers per KLM-bus van Leidseplein naar Schiphol
2004
• Landzijdige bereikbaarheid Rotterdam Airport
– Passagiers per Transaviabus van Amsterdam CS naar
Rotterdam Airport
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 18
18

Ruimtelijk perspectief
• Schiphol heeft van oudsher
een kleine eigen markt.
• Locatie slechts ruimte voor
een regionaal vliegveld
– beperkt aantal Europese
verbindingen.
– terwijl juist de verbindingen
het echte belang voor de regio
vormen.
– Mainport is hier heel
bijzonder.
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 19
Londen versus Randstad:
Bron: KLM, Wolkenridder, 1948
19

Ruimtelijk perspectief
De Randstad is als stedelijk gebied nog steeds relatief dunbevolkt
Chicago O’Hare
Schiphol
1.000.000 vluchten 440.000 vluchten
Bron: NAI, Rotterdam
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 20
20

Haalbaarheid Maintenance Boulevard
• MKB’s in vliegtuigonderhoud.
• Volop werkgelegenheid.
• Weinig of geen samenwerking met collegabedrijven.
• Klanten willen steeds meer naar een onestopshop.
• Samenwerking:
– Behoefte: uitbreiding scope
– Noodzaak: alleen opdrachten als ook andere werkzaamheden worden
uitgevoerd
• Haalbaarheidsondezoek
– Zijn er business cases die gemeenschappelijk kunnen worden opgepakt?
– Is er een locatie waar de bedrijven zich gezamenlijk zouden kunnen vestigen?
– Onderzoek september-november door 12 vliegtuigonderhoudsbedrijven en drie
luchthavens (Maastricht, Eindhoven, Twente).
• Uniek concept in Nederland
• Ook overheidsinitiatieven tot stimulering van onderhoudsactiviteiten:
Maintenance Valley, branche-overstijgend
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 21
Faillissement van Fokker leverde uiteindelijk een groot aantal kleine
bedrijven op: in onderhoud- en maakindustrie.
Een aantal bedrijven is (nog) gevestigd in voormalige Fokkergebouwen op
Schiphol Oost.
Weinig of geen samenwerking door onbekendheid en aard van de
werkzaamheden.
Najaar 2005: behoefte om te clusteren sterk neergezet door MKB’s.
Voorjaar 2006: initiatieven om mogelijkheden tot samenwerking te
onderzoeken “Maintenance Boulevard”:
Zijn er business cases die gemeenschappelijk kunnen worden
opgepakt?
Is er een locatie waar de bedrijven zich gezamenlijk zouden kunnen
vestigen?
Haalbaarheidsonderzoek in september-november door 12
vliegtuigonderhoudsbedrijven en drie luchthavens.
Ambities Schiphol: bedrijvigheid naar zich toetrekken, echter, is hier wel
plaats voor kleine onderhoudsbedrijven?
Focus: logistieke bedrijvigheid
Ondersteuning van luchtvrachtactiviteiten
Twee deelnemende bedrijven: www.qaps.nl, www.jetsupport.nl
21

En tenslotte
• Een luchthaven is niet te verplaatsen
• Een luchtvaartmaatschappij wel
• Komt de stad naar de luchthaven of de luchthaven naar de
stad?
• Groei is nergens onbeperkt of zorg voor een goede conditie
en stevige schoenen!
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 22
Binnen Nederland zijn in het verleden diverse andere locaties onderzocht,
variërend van het bouwen op water (Markerwaard, Noordzee) tot het
verplaatsen van de luchthaven op land (Haarlemmermeer,
Rotterdam/Maasvlakte) in het verdere verleden. Het is niet de verwachting
dat de komende 25 jaar de Schipholoperaties ergens anders in Nederland
zullen worden voortgezet en uitgebreid.
De samenwerking van KLM en Air France doet vrezen dat Nederland, net
als België misschien over een aantal jaren geen “homecarrier” meer heeft.
Dit zou grote gevolgen kunnen hebben voor het netwerk.
De uitbreidingsambities van Schiphol bracht de luchthaven dichterbij de
woonomgeving, terwijl ook de woonkernen om Schiphol heen zich
uitbreidden en in een aantal gevallen richting de luchthaven. Het
woongebied dat nu in de buurt van geluidsproducerende vliegtuigen zit, is
daarmee substantieel uitgebreid.
De ambities van iedere luchthaven hebben beperkingen. Wanneer een
kritisch punt is bereikt, zal men over moeten gaan tot een nieuw systeem,
soms is dat een extra terminal. Luchthavens als Frankfurt of Bangkok laten
deze beperking zien door de lange afstanden die moeten worden afgelegd
om van trein of parkeergarage bij de gate aan te komen.
22

Luchthaven in zee
Nederland
• Markerwaard
• Noordzee (Flyland)
Hongkong
Osaka
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 23
23

Stratagem Group
Lange Voorhout 72
2514 EH Den Haag
www.stratagemgroup.nl
hak@stratagemgroup.nl
Tel.: 070 42 72 480
Fax: 070 365 75 84
Masterclass Academie voor Bouwkunst Rotterdam 24
Bronnen
Bouwens, Drs. A.M.C.M., Dierikx, dr. M.L.J., Tachtig jaar Schiphol, Op de
drempel van de lucht, Den Haag, Sdu, 1996
Van den Broek, L., Nabielek, K., Atlas of Airports in Northwest Europe,
substudy of Project Regional Airports in NWE, Ruimtelijk Planbureau, Den
Haag, januari 2005
Doganis, Rigas, The Airport Business, Routledge, London, 1992
Nyfer,
Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart, diverse
publicaties, 2005 - 2006
Stratagem Strategic Research BV, Ontwikkelingsperspectieven Rotterdam
Airport, september 2005
Stratagem Strategic Research BV, diverse publicaties, 2003-2006
24