Digitaliteit en openbare ruimte

Digitaliteit en openbare ruimte
Alex Adriaansens
In 1996 lanceerde Heath Bunting (activist en kunstenaar uit Londen, UK) een website
met een plattegrond van de binnenstad van Londen, op deze plattegrond had hij de
containers in kaart gebracht die achter winkels staan en waarin deze winkels hun
afgeschreven apparatuur en electronica weggooiden. De plattegrond gaf aan op welke
dagen en uren een container geleegd werd en wat voor electronica te vinden was in de
verschillende containers. Menige doehetzelver heeft zijn/haar profijt van deze website
gehad.
Het project was niet als kunstwerk bedoeld het was een internetproject in een reeks
van vele waarin Bunting de openbaarheid in netwerken stimuleerde. Wat zijn
projecten onder andere duidelijk maakte, is dat de media een grotere openbaarheid in
zich kunnen hebben dan de fysieke openbare ruimte.
De koppeling van de openbare ruimte aan de publieke mediaruimte stelt de vraag over
de rol en betekenis van de fysieke openbare ruimte in onze informatiesamenleving die
gedomineerd wordt door mediatechnologie en haar spelers en bespelers. Waar de
fysieke openbare ruimte zich aanvankelijk manifesteerde als een ruimte van
openbaarheid (als ook controle) voor het individu en sociale, politieke, economische
en culturele belangengroepen, en zich positioneerde naast de private ruimte, zien we
momenteel dat de openbare ruimte steeds meer een hybride transitruimte is geworden
die steeds meer geprivatiseerd is door de economie en waar het private en publieke
zich soms nauwelijks meer laten scheiden. De openbare ruimte is zo hybride
geworden omdat deze ruimte niet meer los te denken is van de virtuele mediaruimte
die zich aan haar gekoppeld heeft. Deze mediaruimte is in tegenstelling tot de
openbare ruimte niet zozeer geografisch gericht maar gebruiker gericht en probeert
daarin het private en publieke met elkaar te verbinden. De alles doordringende
kwaliteit van de media manifesteert zich hier op velerlei vlakken want de media
bieden niet alleen maar aan (via beeldschermen, sms, posters en dergelijke) en
proberen de gebruiker niet alleen tot bepaald gedrag aan te zetten, neen ze monitoren
de gebruiker in al zijn handelingen en gedragingen van het doen van inkopen in de
supermarkt, zijn gedrag thuis op zijn/haar computer en zijn gaan en staan via
bijvoorbeeld de mobiele telefoon. De media koppelen alle mogelijke
informatiebronnen aan elkaar om steeds nieuwe inzichten in de gebruiker, consument
en burger te krijgen. Doordat de media zich aan de fysieke openbare ruimte koppelen,
creeeren ze zo een gigantische informatieruimte die zijn uitwerking heeft op de
openbare ruimte en ons gedrag daarin. De bespelers van de mediaruimte hebben die
informatie ook nodig want laten ze ons weten, willen ze goede diensten kunnen
leveren moeten ze ‘de klant’ goed kennen en ‘de klant’ is steeds complexer geworden
en verandert voortdurend in de tijd. In die zin is de transformatie van de openbare
ruimte in de zin van haar sociale, politieke, economische en culturele betekenis
immens, en als de openbare ruimte transformeert dan transformeren ook de
(dis)kwaliteiten van deze ruimte als ook de inzet van kunst in deze ruimte. Een simpel
voorbeeld voor deze transformatie is het feit dat sociale en politieke conflicten niet
meer in de fysieke openbare ruimte worden beslecht maar in de media, en dat sociale
organisatie meer door de mobiele communicatietechnologie wordt vormgegeven dan
door de inrichting van de openbare ruimte.

Desalniettemin is het de vraag wat de transformatie van de openbare ruimte nu
inhoudt. Of zij bepaalde kwaliteiten weet te behouden en nieuwe weet te ontwikkelen
via de media. De vraag is vervolgens wat de rol en betekenis van de kunst hierin kan
en zal zijn. Hoe reflecteren kunstenaars op deze ontwikkeling?
We zien in ieder geval dat er een verschuiving heeft plaatsgevonden in het definiëren
van de openbare ruimte en haar kwaliteiten. Waar het begrip massa centraal stond in
de aanduiding van al diegenen die zich in de openbare ruimte ophouden, zien we dat
er momenteel een veel diverser en gedifferentieerder begrip is over wie de openbare
ruimte bezet en gebruikt. Dat is veel meer op het individu gericht. Daarnaast zijn de
‘oude’ media getransformeerd: van ‘zender’ tot zender en ontvanger gelijktijdig.
Hetzelfde geldt voor het individu dat altijd ontvanger was maar nu ook zender en
ontvanger is geworden. Het gebruik van mobiele telefoons die prominent aanwezig
zijn in de openbare ruimte, is daarvan een voorbeeld. Daarmee is de openbare ruimte
niet langer een geografisch afgebakende communicatie- en dialoogruimte, maar een
ruimte waarin lokale, translokale en globale communicatie zich vermengen. Externe
factoren werken zo in op lokale omgevingen.
De vraag die zich opdringt, is hoe het individu omgaat met en sociaal-cultureel of
anderzins kan handelen in deze in complexiteit toenemende openbare
(informatie)ruimte. Daarin wordt steeds meer informatie aangeboden waar het
individu nauwelijks nog vorm aan kan geven. Wat maakt die informatie nog zichtbaar
en wat voor ervaringen probeert deze op te roepen? Is de inzet ervan überhaupt nog
sociale en culturele interactie en mondigheid?
De afgelopen vier jaar zien we een toenemend aantal mediakunstprojecten waarin
deze vragen aan de orde zijn en waarin kunstenaars op eigenzinnige wijze vormgeven
aan openbaarheid, het denken over de openbare ruimte in relatie tot media en het
sociaal en cultureel handelen in media-omgevingen.
Dit gaat niet alleen over de interface maar eveneens over copyrights, surveillance
technieken, kennissytemen en het ordenen, koppelen en ontsluiten van informatie via
media (o.a. mobiele technologie).
Uitgangspunt hierbij is het feit dat media steeds minder middel zijn om de
werkelijkheid af te beelden maar steeds meer middel om (sociale, culturele)
werkelijkheden te construeren. Media geven de bestaande wereld niet weer, ze
vervangen haar door een andere realiteit: een ‘mediarealiteit’ of eigenlijk
‘mediarealiteiten’. Het draait hier om de politieke, economische, sociale, historische,
epistemologische en softwarematige implicaties van technieken van dataclustering en
-combinering. Een zwaartepunt ligt bij de rol van interactiviteit als middel om zelf
mediarealiteiten te manipuleren, te transformeren en individueel vorm te geven.
Door hun voortdurende beschikbaarheid en toegankelijkheid is informatie (archieven,
databases) of beter gezegd kennis die uit die informatie ontwikkeld kan worden een
essentiële factor geworden bij het handelen in, je kunt zelfs zeggen: bij het tot stand
brengen van en het reflecteren op het heden. De archieven zelf zijn daarin even
procesmatig van karakter aan het worden als de dynamiek van het heden.
Het project D-Tower van Lars Spuybroek en Q.S. Serafijn voor de stad Doetinchem,
is in die zin een mooi voorbeeld van een project dat een interessante invulling geeft
aan het denken over openbaarheid en een door digitale informatiestromen en media
bespeelde burger. Het project behelst een gebouw in het centrum van Doetinchem dat
vier kleuren kan aannemen en een website waaruit de kleur van het gebouw dagelijks
wordt afgeleid. Iedere kleur staat voor een emotie.

Via een enquete, die op een speciale website aan een selecte, maar variabele groep
bewoners van Doetinchem wordt aangeboden, leidt een computer af hoe het gesteld is
met de emotionele toestand van de stad. Dit kan zowel individueel als wijk- of
buurtgedrag zijn. De bewoners kunnen de ‘emotiemachine’ bespelen via een website
waarop 360 vragen beantwoord kunnen worden (de enquête behelst vragen over
persoonlijke relaties, familie en huisdieren als ook actuele sociale en politieke
onderwerpen die lokaal spelen etc.). Men kan zo het emotionele beeld dat men graag
wil uitdragen manipuleren of naar ‘waarheid’ construeren. De D Tower is dus een
lichtgevend fysiek gebouw dat zijn toestand via informatie uit de website afleidt: het
is een proces dat zich kleurt naar de op dat moment overheersende emotie in
Doetinchem.